Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясымен қарым-қатынастарыныңың қалыптасу кезеңін талдау, екіжақты қарым-қатынастардың саяси-экономикалық және мәдени-гуманитарлық салалардағы дамуы
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І.ТАРАУ. Қазақстан.Ресей қарым.қатынастарының қалыптасу кезеңі ... .8
1.1. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы екіжақты қарым
қатынастардың орнауы және байланыстардың даму эволюциясы ... ... ..8
1.2. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы саяси қарым қатынастардың жалпы сипаты ... ..12
1.3. Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекараларының айқындалуы ... ... ..15
ІІ.ТАРАУ. Жаңа кезеңдегі Қазақстан мен Ресей қарым.қатынастар ... ... ..22
2.1. Қазақстан мен Ресей: сенімді экономикалық ынтымақтастықты
дамытуда ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Қазақстан мен Ресей аймақтық саяси экономикалық интеграциялық үдерістерде: Кеден Одағы және ШЫҰ ... ... ... 32
2.3. Қазақстан мен Ресей мәдени қарым.қатынастары және Еуразияшылдық идея ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... 62
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І.ТАРАУ. Қазақстан.Ресей қарым.қатынастарының қалыптасу кезеңі ... .8
1.1. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы екіжақты қарым
қатынастардың орнауы және байланыстардың даму эволюциясы ... ... ..8
1.2. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы саяси қарым қатынастардың жалпы сипаты ... ..12
1.3. Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекараларының айқындалуы ... ... ..15
ІІ.ТАРАУ. Жаңа кезеңдегі Қазақстан мен Ресей қарым.қатынастар ... ... ..22
2.1. Қазақстан мен Ресей: сенімді экономикалық ынтымақтастықты
дамытуда ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Қазақстан мен Ресей аймақтық саяси экономикалық интеграциялық үдерістерде: Кеден Одағы және ШЫҰ ... ... ... 32
2.3. Қазақстан мен Ресей мәдени қарым.қатынастары және Еуразияшылдық идея ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... 62
Бүкіл посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттер үшін, соның ішінде Қазақстан үшін де Ресей жаңа геосаяси және геоэкономикалық жүйенің орталығы ретінде қала береді. ҚР Президенті Н.Назарбаев айтқандай: «Посткеңестік мемлекеттер арасындағы ең ірі және әлеуетті мемлекет – Ресей Федерациясы болып отыр. Осы мемлекеттің таңдауы әлемдегі тұрақтылықты, әсіресе, Еуразия аумағындағы тұрақтылықты белгілейді». Осыдан келіп, Қазақстан Республикасының сыртқы саяси стратегиясында Ресей бағыты басымды бағыттардың бірі болып есептеледі .
Өз кезегінде Ресей Федерациясы тарапынан да Қазақстанмен өзара қарым-қатынастарға үлкен маңыз берілген. Ресей Федерациясының сыртқы саяси Тұжырымдамасында ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынастар негізгі басымды бағыттардың бірі болып көрсетілген .
Қазақстан Ресейдің Орталық Азия аумағындағы стратегиялық және ең жақын одақтасы ретінде Кремльдің сыртқы саяси бағыт-бағдарында ең маңызды орында алып отыр. Жаңа мыңжылдық басында Ресей басшылығына В.В. Путиннің келуімен Ресей өз сыртқы саясатында үлкен өзгерістерді бастан кешірді десек, қателеспейміз. Себебі, Путин секілді терең амбициялы саясаткердің РФ басшылығының алдына қойған негізгі міндеті – Ресейдің халықаралық аренада жоғалған беделін қайта қалпына келтіру, көтеру болды. Осы бағытта жасалған РФ үкіметінің жұмыстары өз нәтижесін бере бастады. Ресей қуатты әлемдік державалардың қатарына біртіндеп қосылып келеді. Мемлекеттік басқару билігінің күшеюі, маңызды энергетикалық кешендердің мемлекет бақылауына алуы, шикізат көздерін геосаяси құралдарға айналдыру, әскери өнеркәсіпті қайта жандандыру, әлемдік қару-жарақ нарығында өз үлесін көбейту, маңызды халықаралық мәселелер мен қақтығыстарда өз ұстанымын ашық білдіру, көпполярлы әлемдік жүйенің негізгі күштері ретінде Қытай және Үндістанмен жақындасу, посткеңестік кеңістікте және Орта Азияда белсенді саясат жүргізу осының дәлелдері бола алады.
Өз кезегінде Ресей Федерациясы тарапынан да Қазақстанмен өзара қарым-қатынастарға үлкен маңыз берілген. Ресей Федерациясының сыртқы саяси Тұжырымдамасында ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынастар негізгі басымды бағыттардың бірі болып көрсетілген .
Қазақстан Ресейдің Орталық Азия аумағындағы стратегиялық және ең жақын одақтасы ретінде Кремльдің сыртқы саяси бағыт-бағдарында ең маңызды орында алып отыр. Жаңа мыңжылдық басында Ресей басшылығына В.В. Путиннің келуімен Ресей өз сыртқы саясатында үлкен өзгерістерді бастан кешірді десек, қателеспейміз. Себебі, Путин секілді терең амбициялы саясаткердің РФ басшылығының алдына қойған негізгі міндеті – Ресейдің халықаралық аренада жоғалған беделін қайта қалпына келтіру, көтеру болды. Осы бағытта жасалған РФ үкіметінің жұмыстары өз нәтижесін бере бастады. Ресей қуатты әлемдік державалардың қатарына біртіндеп қосылып келеді. Мемлекеттік басқару билігінің күшеюі, маңызды энергетикалық кешендердің мемлекет бақылауына алуы, шикізат көздерін геосаяси құралдарға айналдыру, әскери өнеркәсіпті қайта жандандыру, әлемдік қару-жарақ нарығында өз үлесін көбейту, маңызды халықаралық мәселелер мен қақтығыстарда өз ұстанымын ашық білдіру, көпполярлы әлемдік жүйенің негізгі күштері ретінде Қытай және Үндістанмен жақындасу, посткеңестік кеңістікте және Орта Азияда белсенді саясат жүргізу осының дәлелдері бола алады.
БРАВАЧ О.П., МАШИМБАЕВ С.М.,
Казахстанско-российские отношение в
Современном этапе (1991-2006), Алматы. 2008.
ЖУМАЛЫ Р., Геополитика Центральной Азии, Алматы, 2006.
ЛАУМУЛИН М.Т., Центральная Азия в зарубежной политологии и
мировой геополитике, Том V, Центральная Азия в
XXI столетии – Алматы, КИСИ при Пре-зиденте
РК, 2009.
МИХЕЕВ, В.,В., Сборник материалов международной научной
конференции «Казахстан и Россия: перспективы
стратегического партнерства», Алматы, 19 сентября
2006.
МУХАМЕДЖАНОВА, Д.,
Казахстан и международные интеграционные
процессы: монография, Алматы, КИСИ, 2011.
НАЗАРБАЕВ Н., Ғасырлар тоғысында. Алматы Атамұра 2003.
СЕЙДІН, Н.,Б., «Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекараларының
толық айқындалуы – ірге бүтіндігінің басты
кепілі»,Қоғам және Дәуір, №3, Алматы, 2005.
СУЛТАНОВ Б., Политика и интересы мировых держав в
Казахстане, Алматы, 2002.
СУЛТАНОВ, Б.К., Каспийский регион: актуальные проблемы
развития, Алматы, КИСИ при Президенте РК, 2012.
СУЛТАНОВ Б., Казахстанско-российские отношения: состояние и
перспективы:, материалы международной научной
конференции Алматы, КИСИ при Президенте РК,
2008.
СУЛТАНОВА Б.К., Таможенный союз и Единое экономическое
пространство: проблемы экономической
интеграции.Сборник научных трудов, Алматы,
КИСИ при Президенте РК, 2012.
СУЛТАНОВ Б., Экономическое и политическое сотрудничество
Казахстана и России (1991—2011 гг.) состояние
перспективы:, Материалы II заседания
Казахстанско Российского экспертного совета,
Алматы, Казахстанский институт стратегических
исследований при Президенте Республики
Казахстан, 2011. http://kisi.kz/img/docs/5544.pdf.
СУЛТАНОВ Б.К., МУЗАПАРОВА Л.М.,
Становление внешней политики Казахстана,
Алматы, ИМЭП баспасы, 2005.
ТОКАЕВ К. К., Дипломатия Республики Казахстан , Астана, 2001.
ТОКАЕВ К. К., Внешняя политика Казахстана в условиях
глобализации, Алматы, 2000.
ТОКАЕВ К.К., Под стягом независимости. Очерки о внешней
политике Казахстана, Алматы, 1997.
ЧУФРИН Г.И., Россия в Центральной Азии: монография,
Алматы, Казахстанский институт стратегических
исследований при Президенте РК, 2010.
ЧУФРИН Г.И., Россииско-казахстанские торгово-экономические
отношения: современное состояние и
перспективы развития, Казахстан-Спектр,
№1,2008.
ШАЙХУТДИНОВ М., «Современная внешнеполитическая стратегия
России и национальные интересы Казахстана:
общее и особенное», Analytic, №3,2006.
Послание Президента Республики Казахстан Лидера нации Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия “Казахстан-2050”: новый политический курс состоявшегося государства» (Астана, 14 декабря 2012 г.): Материалы мероприятий, посвященных обсуждению Послания Главы государства / Отв. ред. Б.К. Султанов. Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2013. стр. 78. Электронный ресурс:. http://kisi.kz/img/docs/6271.pdf
Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана. Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира. http://www.akorda.kz/ru/page/pageposlanie-prezidenta-respubliki-kazakhstan-n-a-nazarbaeva-narodu-kazakhstana-mart-2006-g.
http://kisi.kz/img/docs/5774.pdf
http://kisi.kz/img/docs/5854.pdf
http://kisi.kz/img/docs/6048.pdf
http://kisi.kz/img/docs/5043.pd
http://kisi.kz/img/docs/5544.pdf
Казахстанско-российские отношение в
Современном этапе (1991-2006), Алматы. 2008.
ЖУМАЛЫ Р., Геополитика Центральной Азии, Алматы, 2006.
ЛАУМУЛИН М.Т., Центральная Азия в зарубежной политологии и
мировой геополитике, Том V, Центральная Азия в
XXI столетии – Алматы, КИСИ при Пре-зиденте
РК, 2009.
МИХЕЕВ, В.,В., Сборник материалов международной научной
конференции «Казахстан и Россия: перспективы
стратегического партнерства», Алматы, 19 сентября
2006.
МУХАМЕДЖАНОВА, Д.,
Казахстан и международные интеграционные
процессы: монография, Алматы, КИСИ, 2011.
НАЗАРБАЕВ Н., Ғасырлар тоғысында. Алматы Атамұра 2003.
СЕЙДІН, Н.,Б., «Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекараларының
толық айқындалуы – ірге бүтіндігінің басты
кепілі»,Қоғам және Дәуір, №3, Алматы, 2005.
СУЛТАНОВ Б., Политика и интересы мировых держав в
Казахстане, Алматы, 2002.
СУЛТАНОВ, Б.К., Каспийский регион: актуальные проблемы
развития, Алматы, КИСИ при Президенте РК, 2012.
СУЛТАНОВ Б., Казахстанско-российские отношения: состояние и
перспективы:, материалы международной научной
конференции Алматы, КИСИ при Президенте РК,
2008.
СУЛТАНОВА Б.К., Таможенный союз и Единое экономическое
пространство: проблемы экономической
интеграции.Сборник научных трудов, Алматы,
КИСИ при Президенте РК, 2012.
СУЛТАНОВ Б., Экономическое и политическое сотрудничество
Казахстана и России (1991—2011 гг.) состояние
перспективы:, Материалы II заседания
Казахстанско Российского экспертного совета,
Алматы, Казахстанский институт стратегических
исследований при Президенте Республики
Казахстан, 2011. http://kisi.kz/img/docs/5544.pdf.
СУЛТАНОВ Б.К., МУЗАПАРОВА Л.М.,
Становление внешней политики Казахстана,
Алматы, ИМЭП баспасы, 2005.
ТОКАЕВ К. К., Дипломатия Республики Казахстан , Астана, 2001.
ТОКАЕВ К. К., Внешняя политика Казахстана в условиях
глобализации, Алматы, 2000.
ТОКАЕВ К.К., Под стягом независимости. Очерки о внешней
политике Казахстана, Алматы, 1997.
ЧУФРИН Г.И., Россия в Центральной Азии: монография,
Алматы, Казахстанский институт стратегических
исследований при Президенте РК, 2010.
ЧУФРИН Г.И., Россииско-казахстанские торгово-экономические
отношения: современное состояние и
перспективы развития, Казахстан-Спектр,
№1,2008.
ШАЙХУТДИНОВ М., «Современная внешнеполитическая стратегия
России и национальные интересы Казахстана:
общее и особенное», Analytic, №3,2006.
Послание Президента Республики Казахстан Лидера нации Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия “Казахстан-2050”: новый политический курс состоявшегося государства» (Астана, 14 декабря 2012 г.): Материалы мероприятий, посвященных обсуждению Послания Главы государства / Отв. ред. Б.К. Султанов. Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан, 2013. стр. 78. Электронный ресурс:. http://kisi.kz/img/docs/6271.pdf
Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана. Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира. http://www.akorda.kz/ru/page/pageposlanie-prezidenta-respubliki-kazakhstan-n-a-nazarbaeva-narodu-kazakhstana-mart-2006-g.
http://kisi.kz/img/docs/5774.pdf
http://kisi.kz/img/docs/5854.pdf
http://kisi.kz/img/docs/6048.pdf
http://kisi.kz/img/docs/5043.pd
http://kisi.kz/img/docs/5544.pdf
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..ІІІ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І-ТАРАУ. Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының қалыптасу кезеңі ... .8
1. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы екіжақты қарым
қатынастардың орнауы және байланыстардың даму эволюциясы ... ... ..8
2. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы саяси қарым
қатынастардың жалпы сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3. Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекараларының айқындалуы ... ... ..15
ІІ-ТАРАУ. Жаңа кезеңдегі Қазақстан мен Ресей қарым-қатынастар ... ... ..22
1. Қазақстан мен Ресей: сенімді экономикалық ынтымақтастықты
дамытуда
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 22
2. Қазақстан мен Ресей аймақтық саяси экономикалық интеграциялық
үдерістерде: Кеден Одағы және ШЫҰ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3. Қазақстан мен Ресей мәдени қарым-қатынастары және Еуразияшылдық идея
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АҚШ- Америка Құрама Штаттары.
БОАК- Бүкілодақтық Атқару Комитеті.
БТД- Баку-Тбилиси-Джейхан.
ЕҚЫҰ- Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы.
ЕО- Еуропалық одақ.
ЕурАзЭҚ- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы.
ЖІӨ- Жалпы Ішкі Өнім.
КИСИ- ҚР Президенті жанындағы Қазақстандық Стратегиялық Зерттеулер
Институты.
КСРО- Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы.
КТК - Каспий мұнай құбыры Консорциумы.
ҚР- Қазақстан Республикасы.
НАТО- Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымы.
РКФСР- Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы.
РФ- Ресей Федерациясы.
ТМД- Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы.
ҰҚШ- Ұжымдық Қауіпсіздік Туралы Шарты.
ШЫҰ- Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы.
КІРІСПЕ
Бүкіл посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттер үшін, соның ішінде
Қазақстан үшін де Ресей жаңа геосаяси және геоэкономикалық жүйенің орталығы
ретінде қала береді. ҚР Президенті Н.Назарбаев айтқандай: Посткеңестік
мемлекеттер арасындағы ең ірі және әлеуетті мемлекет – Ресей Федерациясы
болып отыр. Осы мемлекеттің таңдауы әлемдегі тұрақтылықты, әсіресе, Еуразия
аумағындағы тұрақтылықты белгілейді. Осыдан келіп, Қазақстан
Республикасының сыртқы саяси стратегиясында Ресей бағыты басымды
бағыттардың бірі болып есептеледі[1].
Өз кезегінде Ресей Федерациясы тарапынан да Қазақстанмен өзара қарым-
қатынастарға үлкен маңыз берілген. Ресей Федерациясының сыртқы саяси
Тұжырымдамасында ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынастар негізгі басымды
бағыттардың бірі болып көрсетілген[2].
Қазақстан Ресейдің Орталық Азия аумағындағы стратегиялық және ең
жақын одақтасы ретінде Кремльдің сыртқы саяси бағыт-бағдарында ең маңызды
орында алып отыр. Жаңа мыңжылдық басында Ресей басшылығына В.В. Путиннің
келуімен Ресей өз сыртқы саясатында үлкен өзгерістерді бастан кешірді
десек, қателеспейміз. Себебі, Путин секілді терең амбициялы саясаткердің
РФ басшылығының алдына қойған негізгі міндеті – Ресейдің халықаралық
аренада жоғалған беделін қайта қалпына келтіру, көтеру болды. Осы бағытта
жасалған РФ үкіметінің жұмыстары өз нәтижесін бере бастады. Ресей қуатты
әлемдік державалардың қатарына біртіндеп қосылып келеді. Мемлекеттік
басқару билігінің күшеюі, маңызды энергетикалық кешендердің мемлекет
бақылауына алуы, шикізат көздерін геосаяси құралдарға айналдыру, әскери
өнеркәсіпті қайта жандандыру, әлемдік қару-жарақ нарығында өз үлесін
көбейту, маңызды халықаралық мәселелер мен қақтығыстарда өз ұстанымын ашық
білдіру, көпполярлы әлемдік жүйенің негізгі күштері ретінде Қытай және
Үндістанмен жақындасу, посткеңестік кеңістікте және Орта Азияда белсенді
саясат жүргізу осының дәлелдері бола алады. Ресей Федерациясының сыртқы
саяси стратегиясының негізгі құрамдарының көпшілігі, атап айтқанда,
көпполярлы жүйенің қалыптасуына байланысты компоненттері Қазақстан
Республикасының ұлттық мүдделеріне қайшы келмейді және еліміздің ұлттық
қауіпсіздігіне қауіп төндірмейді. Бұл Қазақстан мен Ресей арасындағы
стратегиялық серіктестіктің мығым негізін қалыптастыруға қолайлы жағдай
туғызады. Сондықтан, ҚР Президенті Н.Назарбаевтың 2006 жылғы Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру Стратегиясы атты
Қазақстан халқына Жолдауында Ресей бағыты Қазақстанның сыртқы саясатының
басымды бағыттарының бірі болып көрсетілген[3].
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының дамуы - бұрынғы кеңестік
кеңістіктегі мемлекетаралық ынтымақтастықтың озық үлгісі бола алады. Бұл
ынтымақтастықтық 300-ден астам екіжақты келісім-шарттардан тұратын мығым
құқықтық базаға сүйенеді. Бұл құжаттардың арасында өзінің маңыздылығы және
Ресей Федерациясы мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастар кешеніне әсері
жөнінен айрықша орын алатын екі келісімді ерекше атап өткен жөн. Олар:
1992 жылы 25 мамырда қол қойылған Достық, ынтымақтастық және өзара көмек
туралы келісім және 1998 жылы 6 шілдеде қол қойылған ХХІ ғ. бағытталған
Мәңгілік достық және одақтастық туралы Декларация. Екіжақты қарым-
қатынастардың негізгі қағидаларын белгілейтін және реттейтін бұл негізгі
саяси құжаттардан басқа, Ресей мен Қазақстан өзара мүдделерге сәйкес
саяси, экономикалық және мәдени мәселелерге байланысты үкіметаралық келісім-
шарттарды қажеттілігіне қарай жасауда, жаңартуда және толықтыруда[4].
Сонымен қатар, Қазақстан мен Ресей ТМД-дан ЕурАзЭҚ-қа дейінгі және
Ұжымдық Қауіпсіздік Келісімі Ұйымынан бастап, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына
дейінгі посткеңестік кеңістікте құрылған және дамыған негізгі саяси, әскери-
саяси және экономикалық ұйымдардың мүшесі болып табылады. Бұл ұйымдарда ҚР
мен РФ белсенді позиция ұстанады және осы ұйымдар аясында өз әрекеттерін
үйлестіруге ұмтылады[5].
Сондай-ақ, Қазақстан мен Ресей арасында екі елдің жоғары лауазымды
тұлғалары – президенттер, үкімет мүшелері және мемлекеттік ведомство
басшылары арасында, парламентаралық және аймақтың деңгейде, бизнес
өкілдері және т.б. арасында қарқында түрде жиі ресми және бейресми
жүздесулер болып тұрады. Бұның барлығы Қазақстан мен Ресей арасындағы
өзара тиімді саяси және іскер байланыстардың дамуына және кең ауқымды
екіжақты қарым-қатынастардың достық ынтымақтастық сипатында жалғасын табу
үшін оң әсерін тигізеді. Ерекше атап айтарлық жайт, Қазақстанда және
Ресейде де саясаткерлер мен іскер адамдары екі елдің ұлттық мүдделері үшін
өзара тиімді, достық және одақтастық сипаттағы қарым-қатынастардың дамуы
өте қажет екендігін терең түсінеді. Егер де, Қазақстан-Ресей қарым-
қатынастарында салқындық пайда болатын болса, бұл аталған мемлекеттердің
ұллтық мүдделеріне үлкен зиянын тигізеді және олардың халықаралық саяси
және экономикалық қарым-қатынастарда позицияларының әлсіреуіне әкеліп
соқтыруы мүмкін. Осы заңдылықтарды терең ұғыну және жақсы қабылдау
болашақта да Ресей-Қазақстан қарым-қатынастарының жоғары деңгейде дамуына
кепілдік береді. Соңғы жылдары екі ел басшыларының бірлескен саяси
мәлімдемелері және екіжақты және халықаралық маңызы бар бірқатар саяси,
экономикалық және құқықтық сипаттағы келісім-шарттардың жасалуы Қазақстан-
Ресей қарым-қатынастарына жаңа серпіліс алып келді[6].
Екіжақты қарым-қатынастардағы маңызды оқиға ретінде Ресей мен
Қазақстан президенттерінің 2007 жылы мамырда Астанада өткен жоғарғы
деңгейдегі кездесуін айтуға болады. Бұл кездесуде Н. Назарбаев пен В. Путин
екі елдің 2007-2008 жылдарға арналған аймақтық қауіпсіздік, әскери-саяси
және әскери-техникалық саласындағы ынтымақтастықты нығайту мақсатындағы
бірлескен іс-әрекеттерді одан әрі жалғастыру жөніндегі жоспарын бекітті.
Кездесу кезінде сауда-экономикалық қарым қатынастарды дамытуға ерекше назар
аударылды. Атап айтқанда, мына бағыттар бойынша:
- шекаралардағы ынтымақтастық
- мұнай және энергетикалық саладағы ынтымақтастық
- бірлескен қаржылық-өндірістік топтар құру арқылы өнеркәсіптік және
кооперациялық байланыстарды дамыту
- Каспий теңізінің табиғи байлықтарын игеру бойынша ынтымақтастық
- атом өнеркәсібі саласында ғылыми-зерттеу ынтымақтастығы
- ғарышты зерттеу және бейбіт мақсатта игеру саласында, Байқоңыр
ғарыш айлағын пайдалану бойынша ынтымақтастық[7].
Қазіргі кезде Қазақстанда 90-нан астам экономиканы дамыту жөніндегі
мемлекеттік бағдарламалар жұмыс істейді және осы бағдарламалардың барлығы
Ресеймен ынтымақтаса отырып жүзеге асуда. Солардың ішіндегі маңызы аса зор,
ауқымды 6 мемлекеттік бағдарламаны ерекше атап өтуге болады. Олар 2005-
2007 жылдарға арналған ҚР-дағы ғарышты игеруді дамыту бағдарламасы, Каспий
теңізінің қазақстандық секторын игеру бағдарламасы, 2006-2008 жж. арналған
ҚР-дағы телекоммуникация саласын дамыту бағдарламасы, 2004-2008 жж.
арналған ҚР-да атом энергетикасын дамыту бағдарламасы, 2004-2010 жж.
арналған ҚР-да мұнай-химия өнеркәсібін дамыту бағдарламасы, 2030 жылға
дейін жоспарланған электроэнергетиканы дамыту бағдарламасы. Аталған
бағдарламалардың жүзеге асуында Ресей компаниялары мен ұйымдары және
бірлескен кәсіпорындардың қатысуы жоспарланған[8].
Ерекше атап өтерлік жайт, Қазақстан Ресеймен ең ұзақ шекараға ие
(шамамен 7500 км) және бұл екі елді тарихи, мәдени байланыстарының
тереңдігі екіжақты қарым-қатынастардың позитивті түрде дамуындағы маңызды
факторлар екендігі. Екі елдің қарым-қатынастарының ұлттық мүдделеріне
нұқсан келтірмейтіндей бағытта дамуы Еуразия аумағындағы тұрақтылықты
сақтаудың бірден-бір кепілі.
Диплом жұмыс тақырыбының өзектілігі - Қазақстан Республикасының сыртқы
саясатында Ресей векторы ең маңызды басымды бағыттардың бірі болып қала
береді. Оған дәлел, ҚР Президентінің Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылы 14
желтоқсанда Қазақстан Халқына жасаған Қазақстан – 2050 Стратегиясы:
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында ҚР сыртқы
саясатының басымды бағыттарының өзгермейтіндігін және жақын көршілермен,
оның ішінде Ресей Федерациясымен қарым-қатынастардың қарқынды дамитындығын
тағы да атап көрсетті[9]. Қазақстан және Ресей Федерациясы әлемдегі ең
үлкен ортақ шекараға ие көрші мемлекеттер ғана емес, Еуразия аумағындағы
саяси ахуалға ықпал ете алатын стратегиялық серіктестер болып табылады.
Орталық Азияда әлемдік күштердің бәсекелестігі жағдайында Қазақстан – Ресей
қатынастары тақырыбы өзінің өзектілігін одан әрі еселей түседі және жан-
жақты зерттеді қажет етеді.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері: Зерттеу жұмысының мақсаты
Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясымен қарым-қатынастарыныңың
қалыптасу кезеңін талдау, екіжақты қарым-қатынастардың саяси-экономикалық
және мәдени-гуманитарлық салалардағы дамуын зерттеу болып табылады Осы
мақсатқа сәйкес автор төмендегідей міндеттерді алдына қойды:
- Қазақстан –Ресей Федерациясы арасындағы саяси-экономикалық
қарым қатынастарға жалпы сараптама жасау;
- Қазақстан –Ресей Федерациясы арасындағы қарым-қатынастарға
сыртқы күштердің әсері факторына талдау жасау
- Қазақстан –Ресей Федерациясы арасындағы қарым-қатынастардың
өзекті мәселелеріне талдау жасау.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы алдына қойған мақсаттарға
байланысты кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиет
тізімінен тұрады. Дипломдық жұмысты жазу барысында төмендегі төмендегі
авторлардың еңбектері пайдаланылды:
1. Н. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы Атамұра 2003.2. К. Токаев.
Дипломатия Республики Казахстан . Астана 2001., 3. Политика и
интересы мировых держав в Казахстане. Б. Султановтың ред.. Алматы
2002. 4. Казахстанско-российские отношения: состояние и перспективы:
материалы международной научной конференции (г. Алматы, 22 сент. 2008
г.) Гл. ред. Б.К. Султанов. Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2008. 5.
Актуальные вопросы казахстанско-российского сотрудничества на
современном этапе: материалы круглого стола (11 октября 2010 г.).
КИСИ при Президенте РК,Алматы, 2010.
І-ТАРАУ. Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының қалыптасу кезеңі
1.1. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы екіжақты қарым-
қатынастардың орнауы және байланыстардың
даму эволюциясы
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының жаңа кезеңінде бірнеше даму
аралықтарын былайша тізбектеп көрсетуге болады: жаңа құқықтық қарым-
қатынастардың анықталуы, мемлекетаралық экономикалық және саяси
ынтымақтастықтың жаңа моделін қарастыру, екіжақты қарым-қатынастардың
қарқындылығының төмендеуі, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық және
гуманитарлық салада интеграцияны одан әрі тереңдету және кеңейту,
стратегиялық серіктестікті жүзеге асыру[10].
Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынастардың дамуында үш негізгі
кезеңдерді ерекше атап өтуге болады.
Бірінші кезең, бұрынғы Кеңес Одағының орнына әлемдік саяси аренада
жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуымен басталды. 1992 жылдың 7-ші
қазанына дейін, яғни, Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасында Достық,
ынтымақтастық және өзара көмек туралы келісімге қол қойылғанға дейін екі ел
арасындағы қарым-қатынастар мемлекетаралық қарым-қатынастар құқықтық
негізін қалыптастыру бағытында жүргізілді. Бұл келісім Қазақстан мен Ресей
арасындағы ресми мемлекетаралық құқықтық қарым-қатынастардың алғашқы бетін
ашты және екіжақты қарым-қатынастардың іргелі негізі болып табылады. Бұл
құжатта Қазақстан мен Ресей екі ел арасындағы тарихи қалыптасқан мығым
байланыстарға сүйене отырып, одақтас мемлекеттер ретінде достық қарым-
қатынастар орнатады деген дәйек келтірілген. Достық қарым-қатынастар
мемлекеттік егемендік, территориялық бүтіндік және шекаралардың
мызғымастығы, даулардың бейбіт реттелуі және күш қолдану мен зорлық көрсету
оның ішінде экономикалық және басқа қысым көрсету тәсілдерін қолданбау,
теңдік және ішкі істерге араласпау, адам құқығын сақтау, міндеттемелерді
адал орындауға өзара құрмет көрсетуі негізінде қалыптасуы қажет[11].
Екжақты қарым-қатынастардың ең негізгі факторларының бірі – Қазақстан
Республикасы территориясында орналасқан кеңестік ядролық қару болды. Ресей
Қазақстанның ядролық қарусыз ел статусын алуына мүдделі тараптардың бірі
болды. 1992 жылы 23 мамырда Лиссабонда бес елдің өкілдері, оның ішінде ҚР
мен РФ өкілдері де Қазақстанның ядролық қарусыз ел ретінде ядролық қаруды
таратпау келісіміне қосылуы туралы міндеттемелерін қарастыратын Хаттамаға
қол қойды. Осылайша, атомдық қарудың барлық түрлерінен бас тарту туралы
шешім толық бекітілді.
1992 жылы 2- шілдеде Қазақстан жаппай шабуылдау қаруларын қысқарту
туралы келісімді және Лиссабон Хаттамасын мақұлдады.
Қазақстанның ядролық қарудан бас тарту процесі 1993 жылы желтоқсан
айында аяқталды. ҚР Жоғарғы Кеңесі ядролық қару жарақты таратпау туралы
келісімді мақұлдады[12].
1994 жылы 5 желтоқсанда ЕҚЫҰ-ның Будапештте өткен саммитінде Қазақстан
Республикасының ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісімге қосылуына
байланысты қауіпсіздік кепілдіктері туралы Меморандумға қол қойылды. Осы
Меморандумға қол қойған мемлекеттердің бірі – Ресей Федерациясы болды.
Қазақстанның ядролық қарусыз ел статусын алуында Ресейдің мүдделілігінің
айқын дәлелі ретінде ҚР территориясында уақытша орналасқан Стратегиялық
ядролық күштер туралы келісімді көрсетуге болады. Бұл келісімнің 6- бабында
былай делінген: Қазақстан Республикасы өз аумағында уақытша орналасқан
Стратегиялық ядролық күштерді басқару, қолдану, ядролық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және материалдық-техникалық жағдайын қамтамасыз ету
функцияларына Ресей Федерациясының құқығын таниды. Осылайша, Қазақстан
формальді түрде ядролық қарудың иесі бола тұрып, Ресейге бұл қаруды
басқару функциясын ғана емес, ол үшін барлық жауапкершілікті де берді[13].
ҚР Үкіметі мен РФ үкіметі арасындағы қол қойылған ҚР территориясында
орналасқан стратегиялық шабуылдау қаруларын қысқарту процесіндегі
ынтымақтастық келісіміне сәйкес, Ресей тарапы Қазақстандағы орналасқан
әскери зымырандық кешендердің техникалық жабдықтарын алып кетуге, оны
тасымалдауда экологиялық қауіпсіздікті сақтау, Стратегиялық ядролық күштер
инфрақұрылымына кіретін нысандарды ҚР өкілетті органдарына бергенге дейін
күзетуді өз міндетіне алды.
Осылайша, Ресейдің Қазақстанға байланысты саясатының басты
міндеттерінің бірі – Қазақстан территориясынан ядролық қаруды шығару және
Республиканың ядролық қарусыз ел мәртебесін алуға ықпал ету өзінің оң
шешімін тапты және Мәскеу алдына қойылған мақсаттарына жетті[14].
Алайда, бұл кезеңде Ресей мүдделерінің тар ауқымдылығы Қазақстан-Ресей
қарым-қатынастарының қарқындылығына әсер етіп, төмендеуіне әкеліп
соқтырды. Бұл негізінен сол кезеңдегі РФ сыртқы саясатында жылдам түрде
Еуропа елдері қатарына кіру бағыты басшылыққа алынғандығына байланысты
болды. Бұл кезең Ресейдің Орталық Азиядағы істерден оқшауланып, Батыспен
өзара қарым-қатынастарға баса назар аударуымен сипатталады. Ресейдің сыртқы
саяси стратегиясында өзін Еуропамен, бүкіл Батыспен теңестіруге ұмтылыс
анық байқалды. Осыған байланысты Орталық Азиядағы мемлекеттер, оның ішінде
Қазақстан да Ресейдің батысеуропалық өркениетке жылдамырақ енуін тежейтін
кедергілер ретінде қарастырылды[15].
1992 жылы 1 сәуірде РФ Жоғарғы Кеңесі территориялық бүтіндікті және
егемендікті сақтау әр мемлекеттің өз міндеті екендігін жариялады. Ресей
парламентінің бұл қадамы бұрынғы КСРО-ның ортақ қарулы күштерінің тарауына
және барлық посткеңестік республикаларда, оның ішінде. Орталық Азияның
тәуелсіз мемлекеттерінде де ұлттық армияның құрылуына себеп болды.
1993 жылы Ресейдің бастамасымен Қазақстан рубль аймағынан шығарылып,
өзінің валютасы – теңгені енгізді. Бұл Мәскеудің өзінің жақын көршілерімен
қарым-қатынастарға деген қызығушылығының төмендегенін көрсетті[16].
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазақстан және аймақтың басқа
мемлекеттері үшін АҚШ-пен және Батыс Еуропа елдерімен қарым-қатынастарды
белсенді түрде қалыптастыру бағытымен сипатталады. Сондай-ақ осы жылдары
Батыстың ірі компаниялары жергілікті нарықта мықтап орнықты және Ресейдің
аймақтағы экономикалық әсерін азайтты.
Алайда, 90-шы жылдардың ортасында Ресей басшылығы Еуропаға жылдам
интеграциялану мүмкін емес екендігін түсінді. Осыған байланысты, сыртқы
саяси бағыттарды қайта қарастыру қажеттілігі туындады.
1995 жылы 14 ақпанда РФ Президенті Ресей Федерациясының ТМД-ға мүше
мемлекеттерге байланысты бағытын бекіту туралы Жарлыққа қол қойды. Бұл
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының екінші кезеңінің басталуын білдірді.
Бұл құжатта былай деп айтылған: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының дамуы
Ресей Федерациясының өмірлік мүдделеріне сай келеді және ТМД
мемлекеттерімен қарым-қатынастар – Ресейдің әлемдік және экономикалық
құрылымдарға кіруінде маңызды фактор болып табылады[17].
1995-2001 жылдары аралығында әскери-техникалық саладан бастап,
әлеуметтік-экономикалық және гуманитарлық салаларға дейін барлығын қамтыған
екі мемлекеттің өзара қарым-қатынастарын айқындайтын бірқатар келісімдерге
қол қойылды.
1998 жылы 6 шілдеде ҚР мен РФ басшылары кең ауқымды құжат – ХХІ
ғасырға бағытталған мәңгі Достық пен ынтымақтастық туралы Декларацияға қол
қойды.
1999 жылы 15 желтоқсанда РФ Қауіпсіздік Кеңесінің мәжілісінде Ресейдің
сыртқы саясатының басымды бағыты ретінде жақын шетелдер, яғни, бұрынғы
кеңестік мемлекеттері тағы да бекітілді. Екіжақты қарым-қатынастарды
дамытудағы тиімді құрал ретінде аймақтық мемлекетаралық бірлестіктердің
қызмет аясын кеңейті қарастырылды[18].
Орталық Азия Ресей басшылығы тарапынан басымды мүдделер аймағы ретінде
қарастырыла бастады. Бұл жағдайда, Қазақстан аймақтағы Ресеймен ең үлкен
ортақ шекараға ие ірі мемлекет ретінде Мәскеудің назарына бірінші болып
ілікті[19].
Жалпы айтқанда, ХХ ғасырдың соңына қарай сыртқы саяси аенада Мәскеудің
негізгі күші Ресеймен шекаралас жатқан жақын көршілерімен қарым-
қатынастарды жандандыруға және оларға бұрынғы әсерін қайта қалпына
келтіруге бағытталды. Ресейдің бұл прагматикалық сыртқы саясаты өз
нәтижесін бере бастады. Қазақстан өзінің сотүстік көршісімен екіжақты
деңгейде және бірқатар мемлекетаралық бірлестіктер (ЕурАзЭҚ, Ұжымдық
қауіпсіздік келісімі, ШЫҰ) аясында да қарым-қатынастарды белсенді түрде
жүргізе бастады[20].
2001 жылғы 11-қыркүйектен бастап Астана мен Мәскеу арасындағы өзара
қарым-қатынастардың үшінші кезеңі басталды. НАТО-ның Ауғанстандағы
операцияларының негізгі салдарларның бірі, бірқатар Орталық Азия
мемлекеттерінде Солтүстік Антлантикалық Альянстың тірек пункттері мен
әскери лагерлерінің орналастырылуы болды. Орталық Азия аймағында геосаяси
күштер тепе-теңдігінің бұлай кенеттен өзгеруі Ресей басшылығын өте қиын
жағдайда қалдырды. Себебі, Ресей бір жағынан, әлемдік қауымдастықтың
террорға қарсы әрекеттеріне белсене қатысқысы келсе, екінші жағынан Орталық
Азиядағы көршілеріне әсерін жоғалтпауға тырысты. Бұл қарама-қайшылық Ресей
саяси элитасының Орта Азияда болып жатқан жағдайларға түрліше көзқараста
болуына себеп болды. Консервативті пікірді жақтайтындар ТМД Ресейдің
өмірлік мүдделері аумағында екендігін және мұнда сырттан келетін күштердің
енбеуін қамтамасыз етіп, бұл үшін Мәскеу республикаларды өз уысынан шығарып
алмас үшін барлық қысым жасау тетіктерін пайдалану қажет деген пікірді алға
тартады. Ал олардың оппоненттері мүлдем қарама-қарсы пікірді, яғни, Орталық
Азияда шет мемлекеттер әсерінің орнығуы бұл – осы аймақтағы мемлекеттердің
ішкі ісі деп есептейді. Ресейдің сыртқы саясатында Қазақстан бағытын
басымды бағыт ретінде белгілейтін бірқатар факторлардың болуы Астана мен
Мәскеудің стратегиялық серіктестік бағытында құрылған қарым-қатынастарының
айтарлықтай өзгерістерге ұшырамауының бірден-бір кепілі[21].
Жалпылама айтқанда, қазіргі кездегі Қазақстан-Ресей қарым-қатынастары
егеменді және тең құқықты мемлекеттер қарым-қатынастары бағытында
жүргізілуде. Алайда, бұл қарым-қатынастар мазмұны жағынан түрлі бағыттарда
дамуда және бұл тақырыпты зерттегенде, біз екі мемлекеттің де экономикалық,
геосаяси және әскери-саяси потенциалын салыстыра отырып қорытындыға келуді
жадымыздан шығармауымыз қажет.
РФ Президентінің Ресей Федерациясының ТМД-ға мүше мемлекеттерге
байланысты бағытын бекіту туралы Жарлығына сәйкес Ресейдің сыртқы
саясатында Қазақстан және ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынастарда алдына
қойылған міндет – саяси, әскери, экономикалық, гуманитарлық, және құқықтық
қарым-қатынастарда сенімді тұрақтылықтың сақталуы болып табылады.
2. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы саяси қарым қатынастардың
жалпы сипаты
Қазақстан қазіргі кезде өзінің ұлттық мүдделері аймағына кіретін
Орталық Азия және Каспий теңізі аумағында сыртқы геосаяси ықпалдың артуы
жағдайында, өзінің ұстанымын ашық білдіре алатын даму деңгейін бастан
кешіріп отыр. Сонымен қатар, Қазақстан әлемдік аренада жаңа және қуатты
ойыншы ретінде өзінің сыртқы саясатының тұжырымдамалық негіздерін жасаған
кезде өзімен шекаралас әлемдік державалардың, оның ішінде ең алдымен Ресей
Федерациясының сыртқы саяси стратегияларының ерекшеліктерін есепке алуы
қажет. Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының жалпы сипаттамасы мен алдағы
перспективаларына тоқталмас бұрын соңғы жылдары әлемдік державалар ортасына
қайта оралған Ресейдің жаңа сыртқы саяси стратегиясының бірқатар
ерекшеліктеріне тоқталған жөн.
Ең алдымен мына жағдайға назар аударсақ, Ресей көп уақыт бойы
халықаралық аренада өзінің геосаяси ролін жоғалтып, бірқатар сәтсіздіктер
мен жеңілістерге ұшыраған кезеңді артқа қалдырды. Мемлекттің ішінде күшті
билік жүйесінің қалыптастырылуы, ірі компания-монополистер аясында елдің
экономикалық қуатын бір ортаға шоғырландыру, алтын-валюталық резервтерді
ұлғайту, әскери өндірісті жандандыру, көмірсутектерге деген бағаның өсуі
және т.б. факторлар Ресей мемлекетінің нығаюына және оның геосаяси
амбицияларының өсуіне алып келді. 2006 жылы 10 мамырда жасалған Ресей
Федерациясының Федералды Жиналысына Жолдауында В.В.Путин халықаралық
аренада Ресейге ұлы әлемдік держава ролін қайтарып алу жөніндегі пікірін
ашық білдірді[22].
2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан кейін әлемде бірполярлы жүйе
қалаптасқан секілді әсер қалдырғанымен, Ресей тез арала көпполярлы жүйені
қалпына келтіруді белсенді түрде жүргізе бастады. Бұған дәлел ретінде
Ресейдің Қытаймен және Үндістанмен қарым-қатынастарды жандандыруы, аймақта
ШЫҰ сияқты беделді ұйымның белсенді құрушысы және мүшесі ретінде танылуы,
Таяу Шығыс мәселелеріне оралуы, ХАМАС өкілдерімен байланыс орнатуы, Иранмен
атом өнеркәсібі саласында ынтымақтастық орнатуы дәлел бола алады. Бұның
барлығы ресми Вашингтонның ашу-ызасын тудырғанымен шындықпен келіспеуге
болмайды. Кремль басты басымдық - әлемдік державлар клубына ену бағытында
жұмыс жасау екендігін нақтылауда. Ал бұл үрдістің өте мықты іргетасы
ретінде орасан зор табиғи ресурстар қарастырылып отыр. Қазба байлықтарды
барлау, өндіру және экспортқа шығару толығымен мемлекеттің бақылауына
берілген. Ресейдің әлемдік держава мәртебесіне ие болу үшін өзінің
геоэкономикалық мүмкіндіктерін пайдалану, яғни, әлемдік нарыққа мұнай, газ
және электр энергиясын жеткізуде алдыңғы орынды иелену көзделіп отыр. Мұнда
ең алдымен мемлекеттің қарамағындағы алпауыт компаниялар Газпром мен РАО
ЕЭС –ке сенім артылуда. Мысал ретінде айтсақ, Газпром әлемдік газ
қорының 16 %-ын және оны өндірудің 20 %-ын өз бақылауында ұстайды.
(компанияның нарықтық капиталы 2006 ж. мәліметткер бойынша 300 млрд
долларға жеткен). Аталған компания Қазақстан мен Өзбекстан ғазын Еуропаға
шығаратын жалғыз оператор болып табылады[23].
2006 жылы маусым айында Шанхайда өткен ШЫҰ саммитінде В. Путин ұйым
аясында Энергетикалық клуб құруды ұсынды. Бұл көптеген сарапшылар тарапынан
АҚШ үшін Орталық Азия нарығын жабу әрекеті ретінде бағаланды. Сонымен
қатар, Ресей әскери қуатын арттыруға баса назар аударуда және бұл салаға
мол қаржы бөлуде. Ресей бұрынғы кеңестік кеңістікте көсбасшылық ролін
сақтап қалуға ұмтылады және бұл саясатында ЕурАзЭҚ және Ортақ экономикалық
кеңістік, Ұжымдық қауіпсіздік келісімі ұйымдарын аймақта әсер ету тетігі
ретінде бағалайды. ЕурАзЭҚ Ресей тарапынан посткеңестік кеңістікке және
Орта Азияға өз әсерін қайта қалпына кетіру механизмі ретінде қарастырылады.
Орталық Азия мен Қазақстан Ресей экономикасына қажетті қазба байлықтардың
қайнар көзі болып табылады. Көптеген срапшылардың пікірінше Ресей
мүдделеріне өте күшті, дербес және біріккен геосаяси аймақ ретінде Орталық
Азия сай келмейді. Себебі Ресей бұл аймақта өзі басқарушы менеджер ролін
атқарғысы келеді. Ресей Саяси Жаңалықтар Агенттігінің директоры Ю.
Солозобовтың пікірінше, Орталық Азия лидерлерінің ішінде тек қана Н.Ә.
Назарбаев мейлінше дербес және тәуелсіз саясаткер ретінде бағаланады.
Сондықтан да, Орталық Азиядағы Ресейдің қатысуынсыз ұсынылған интеграция
бастамаларына, қазақ-американ қарым-қатынастарының дамуына, Қазақстанның
НАТО-мен серіктестігіне және Қазақстанның көмірсутектерді тасымалдау
жолдарын диверсификациялау үрдісін жандандыруына солтүстік көршіміз алаңдай
қарайды. Қазақстан Ресеймен қарым-қатынастарды дамыта отырып, аймақтағы
көршілерін ұмытқан емес. ҚР Президенті Н. Назарбаетың Орталық Азия
мемлекеттері одағын құру туралы бастама көтеруі осының дәлелі. ЕурАзЭҚ
ұйымының шын мәнінде өз функцияларын дұрыс атқаруы нәтижесінде аймақтағы
сыртқы күштердің ықпалының артуы қаупінің бәсеңдегені байқалады[24].
Экономикалық дамудың динамикасы, макроэкономикалық көрсеткіштердің
өсуі, қазақ-өзбек қарым-қатынастарының жақсаруы, Қазақстаннның қырғыз
экономикасын қалпына келтірудегі және ауған мәселесін ретудегі ролі және
қазақстандық капиталдың сыртқа шығарылуы. қазақстандық банктердің ТМД және
Ресей нарығына шығуы еліміздің аймақтағы беделінің нығаюына себеп
болды[25].
Ресей Ғылым Академиясының мүшесі В.В. Михеев Қазақстан-Ресей саяси
қарым-қатынастарына былайша жалпылама сипаттама береді: Қазақстанның
әлемдік және еуразиялық ойыншы ретінде және Орталық Азиядағы қуатты
экономикалық және саяси фигура ретінде өзіне назар аударарлық позиция
ұстануы Ресей-Қазақстан ынтымақтастығын тек қана екіжақты деңгейде ғана
емес, аймақтық деңгейде де қарастыруды қажет етеді. Екіжақты мүдделер
негізінде соңғы жылдары Ресей мен Қазақстаннның бір-біріне деген
экономикалық қызығушылығы артып келеді. Бұған мына факторлар әсер етеді:
Екі елдің Еуразия аумағында ортақ геоэкономикалық кеңістікте
территориялық орналасуы.
Экономикалық дамудың кеңістіктік факторларының ұқсастығы, яғни,
халықтың тығыз орналасуының төмендігі, ұлан-ғайыр шекаралар, территориялық-
экономикалық қажеттіліктерге байланысты көлік инфрақұрылымын дамыту
мәселесі. Қазақстан бұл жерде теңіздерге шығу мүмкіндігінің жоқтығы
проблемасымен кезігеді және оны шешу Ресеймен ынтымақтастық арқылы мүмкін.
Көптеген жағдайда Ресей территориясы Қазақстан үшін әлемдік экономикамен
байланыста транзиттік кеңістік ролін атқарады. Сонымен қатар Атасу-
Алашанькоу қазақ-қытай мұнай құбырының іске қосылуымен Қазақстанның мұнай
тасымалдау инфрақұрылымының да Ресей үшін маңызы артты.
Экономикалық дамудың ресурстық факторларының ұқсастығы: мұнай мен газ
Қазақстанда да және Ресейде де капитализмнің даму негізін құрайды. Осыған
байланысты 2010-2025 жж. қарай мұнай қорларының таусылуы мен мұнай
өндірудің күрт төмендеуі қаупі де ортақ болып табылады.
Қазақстан мен Ресейде соңғы 5-6 жылда ІЖӨ-нің өсу қарқынының жоғары
болуы ( жылына 9-10% ж2не 5-6 %) Алайда Қазақстаннның сыртқы саудасында
Ресейдің үлесі басым болғанымен, Ресейдің сыртқы саудасында Қазақстанның
үлесі әзірге аз болып отыр. Бұл әліге дейін, екі мемлекеттің бір-біріне
маңыз беруінде әркелкіліліктің бар екендігін көрсетеді[26].
Сондай-ақ, Қазақстанның позитивті экономикалық динамикасы және оның
геосаяси орналасуы Ресей үшін Орталық Азияда қауіпсіздік қалқаны қызметін
атқарады. Осыдан келіп, саяси, экономикалық және энергетикалық құрамдарға
сүйенетін Ресейдің Қазақстанға деген аймақтық қызығушылығы бастау алады.
Қазақстан-Ресей ынтымақтастығының аймақтық бағытын үш негізге бөліп
қарастыруға болады. Біріншіден, Ресейдің халықаралық ұстанымдары мен саяси
әсерінің нығаюына байланысты Ресейдің глобальдық және аймақтық мүдделері
негізінде; Екіншіден, Ресей басшылығы келешекте жоспарлап отырған әлемдік
өркениет үшін энергетикалық база құру идеялары негізінде; Үшіншіден,
заманауи халықаралық құрылымдар – ЕурАзЭҚ, ШЫҰ аясында Орталық Азия
елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуы негізінде[27].
Қазіргі кезеңде саяси аренада екі түрлі үрдіс параллельді түрде
жүруде. Алғашқысы Қазақстан мен Орталық Азияның энергоресурстары үшін
әлемдік алдыңғы қатарлы ойыншылар – Ресей, АҚШ, Қытай, ЕО, Жапония.
Үндістан арасында қызу бәсекелестік және екіншісі - Орта Азия
мемлекеттерінің әлемдік лидерлердің мүдделерінің қарама-қайшылықты қолдана
отырып, өздері саяси және қаржылық пайдаға ие болуға ұмтылуы. Мұндай
жағдай аймақтың саяси инфрақұрылымына теріс әсер ететіні белгілі және
тұрақтылықтың сақталуында аймақтағы көшбасшылардың жүргізетін саясаты
маңызды болып саналады. Бұл ретте, Қазақстан және Н. Назарбаевтың жүргізіп
отырған саясаты басқаларға үлгі боларлықтай екендігі баршамызға аян.
1.3.Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекараларының
айқындалуы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 2005 жылғы 17-18
қаңтардағы Ресей Федерациясына сапары барысында Қазақстан - Ресей
мемлекеттік шекарасы туралы шартқа қол қойылды. Аталған шарт тәуелсіз
Қазақстанның солтүстіктегі көршісімен қарым-қатынасы тарихында аса маңызды
құжат болып табылады.
Кеңес Одағының күйреуі сөз жоқ, ХХ ғасырдағы ірі геосаяси оқиға болды.
КСРО ыдыраған соң, оның тәуелсіздік алған республикалары 1991 жылы Алматыда
бас қосты. Осы басқосуда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) ұйымы
құрылып, арнайы Декларация қабылданды . ТМД елдері күні бүгінге дейін саяси-
экономикалық, мәдени және т.б. салаларда осы Декларация негізінде қарым-
қатынас жасап келеді. Бұрынғы одақтас республикалар арасындағы әкімшілік
шекаралардың, мемлекеттік шекараға айналып, осы мемлекеттік шекараны
делимитациялау мен демаркациялау да осы Декларация талабына орай КСРО-ның
ресми органдары қабылдаған заң актілері негізінде жүргізілуде[28].
Одақ құрамынан шыққан республикалар шама-шарқынша өздерінің
мемлекеттік шекараларын оған қатысты барлық белгілерімен, яғни, тексеріп-
өткізу пункттері, шекара әскері, кеден, карантин қызметімен жабдықтауға
кірісті. Кез келген мемлекет, ең алдымен, мемлекеттік шекарадан басталатыны
белгілі. Сол себепті еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін ел басшылығы
іргемізді бекітіп, шекарамызды айқындауға кірісті. Мемлекеттер арасында
күрделі қиындықтар туғызатын мәселелердің бірі осы шекара мәселесі
әлемдегі ең
үлкен қарулы қақтығыстар мен сансыратқан соғыстар қашанда осы жер дауынан,
шекара дауынан басталған.
Бастапқы кезеңде республикалардың арасында бұрын-соңды мемлекеттік
шекараға қатысты ешбір заңнамалық құжаттардың болмауынан, олар өздерінің
жаңа заңдарын қабылдағанша бұрынғы Кеңес Одағының шекара туралы Заңы күшін
жоймайды деп жариялаған болатын. Қазақ КСР-нің басқада одақ республикалары
сияқты Кеңес дәуірінде шекараны басқаруға, оны басқа да бір мемлекетпен
анықтауға ешбір құқы болмады.
Яғни, Қазақстанның өзінің жеке мемлекеттік шекарасы болмады. Бұл
жөнінде ешбір құжаттардан осы мәселеге қатысты тұжырымдама таба алмаймыз,
ол туралы Қазақ КСР-нің 1937 және 1978 жылғы Конституцияларында, не КСРО-
ның 1936 және 1977 жылдардағы Конституцияларында айтылмаған. Тек шекара
туралы бір ғана заң болды – ол 1982 жылғы 24 қарашадағы КСРО мемлекеттік
шекарасы туралы КСРО Заңы еді. Оның 1 бабында КСРО шекараларының сызығы
КСРО территориясының шебін анықтайтын белгі, ал заңның екінші бабында КСРО
мемлекеттік шекарасы КСРО Жоғарғы Кеңесінің, КСРО Жоғарғы Кеңесі
Президиумының шешімдерімен, сонымен қатар КСРО халықаралық шарттарымен
анықталады деп белгіленген. Бұл заң Қазақстан Республикасы өзінің
Мемлекеттік шекара туралы 1993 жылғы 13 қаңтардағы №1872-ХІІ Заңын
қабылдағанша оның территориясында өз құзырын тоқтатпаған болатын. Сол
себептен КСРО ыдырағаннан кейін оның әкімшілік шекарасы көрші
республикалармен қандай күйде болса, сол күйінде өзгеріссіз қалдырылды.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін, өз
территориясын, көрші елдермен шектесетін мемлекеттік шекарасын анықтай
бастаған болатын. Көршілес мемлекеттермен шектесетін ортақ шекарамыздың ең
ұзыны Ресей Федерациясымен жалғасатын солтүстік-батыстағы ортақ шекара. Екі
ел арасында созылып жатқан шекара сызығының ұзындығы шамамен 7591 шақырымды
құрайды[29]. Қазақстанның батыс, солтүстік және шығыс аймақтарындағы 8
облысының шекарасы Ресеймен, ал Қазақстанмен Ресейдің 22 әкімшілік
субъектісі шектеседі. Тәуелсіздіктің алғашқы күнінен бастап-ақ Қазақстанның
жоғарғы басшылығы Ресеймен тату көршілік қатынастарды орнату қажеттігі
туралы қорытындыға келді. әңгіме шын мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі
мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың үлгісін жасау туралы еді.
Яғни, Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясында Ресеймен
ынтымақтастыққа бірінші орын берілді. Бұл мәселеде Қазақстанның ұстанған
негізгі бағыты екі мемлекеттің әл-ауқаты көп жағдайда халықтар арасында
қалыптасқан байланыстардың сақталуына, экономикалық, ғылыми-техникалық және
гуманитарлық ынтымақтастықтың оң әлеуетінің нығайтылуына, қазіргі бар қарым-
қатынасты кең ауқымды байланысқа, үдемелі мемлекетаралық коопрерацияға
айналдыруға байланысты болды.
Қазақстан мен Ресейдің ынтымақтастығын дамытуға жол ашатын көптеген
факторлар бар. Бұл ортақ тарих, екі елді бір-біріне жалғап жатқан әлемдегі
ең ұзын құрлықтағы шекара, халықтардың ғасырлар бойғы рухани-мәдени
байланыстары. Сондықтан тату көршілік пен тең құқықты ынтымақтастықтан
басқа қандай да бір өзге саясат екі мемлекеттің түбірлі мүдделеріне қайшы
келеді[30].
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында мемлекеттік
шекараны қорғау, бір-бірінің территориялық тұтастығын сақтау, оған қол
сұқпау жөнінде және өзара көмек көрсету, достық қарым-қатынас туралы
келісім шартқа 1992 жылы 25 мамырда екі ел басшылары Н.Назарбаев пен
Б.Ельцин қол қойған болатын. Бұл құжатта КСРО ыдырағаннан кейін болған
іргелі өзгерістер мен екі мемлекеттің қарым-қатынасы сапалы жаңа геосаяси
деңгейге көтерілгені көрініс тапты. Шарт екі жақты ынтымақтастықтың берік
құқықтық негізін қалап, Қазақстан мен Ресейдің ресми мемлекетаралық өзара
қарым-қатынастың жаңа бетін ашты. Ресей Қазақстанды тәуелсіз дербес
мемлекет ретінде танып, оны өзінің Орталық Азиядағы тұрақты стратегиялық
одақтасы деген көзқараста болды.
Бүгінгі таңға дейін Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасында ынтымақтастықтың әр түрлі салалары бойынша 300-ден аса
мемлекетаралық, үкіметаралық және ведомствоаралық келісім-шарттар
бекітілген. Ал Қазақстан мен Ресейдің аймақтық субъектілері арасында
ынтымақтастық жөнінде 200-ден астам келісімдерге қол қойылған. Бұл жерде
бір ескеретін мәселе, Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы бүгінгі
ортақ шекара ешбір арнайы келісіммен бекітілмеген, ол тек шекараның
мызғымастығы туралы принциппен белгіленген[31].
Сонымен қатар, 1993 жылы 24 желтоқсанда екі ел арасындағы мемлекеттік
шекараны қорғау жөнінде және екі елдің сыртқы шекараларын қорғауда өзара
көмек көрсету меморандумына қол қойылды. Бұл меморандумда екі ел бір-біріне
әскери-техникалық өзара көмек көрсету, екі мемлекет әскерилерінің ортақ
жаттығулар өткізу және т.б. мәселелер бойынша келісімдерге қол қойылған
болатын.
1994 жылдың наурызында Қазақстан Президентінің Ресей Федерациясына
жасаған алғашқы ресми сапары барысында екі мемлекет арасындағы өмірлік
маңызы бар мәселелерге қатысты 22 құжатқа қол қойылды. Соның ішінде біздің
қарастырып отырған мәселемізге қатысты әскери-қорғаныс, шекара күзеті,
әскери-техникалық көмек, республика аумағында уақытша орналасқан
стратегиялық ядролық күштер туралы, Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесіне
байланысты құжаттарды ерекше атап өтуге болады[32].
1998 жылы 22-23 желтоқсанда сол кездегі Ресей үкіметінің басшысы
Е.Примаковтың Астанаға жасаған ресми сапарының барысында қол қойылған
құжаттар жоғары саяси деңгейдегі Қазақстан Ресей диалогының қисынды жалғасы
іспетті. Жоғарғы мемлекет басшыларының бұл жолғы кездесуінде Қазақстан
Ресей мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу пункттері туралы келісімдер және
екі мемлекет арасындағы созылып жатқан мемлекеттік шекараны делимитациялау
мәселелері қарастырылды.
Кеңес Одағының шекпенінен 1990 жылдардың бас кезінде өз егемендіктерін
алып шыққанына қарамастан, Қазақстан мен Ресей арасындағы шекараның өту
сызығын анықтауға екі жақта асығыстық таныта қоймады. Бұған олардың өзіндік
себептеріде болды. Кеңестік кезеңде экономикасы мен шаруашылығы бір-біріне
жіпсіз байланғандай бір-бірінсіз жұмыс жасай алмайтын өндіріс және
өнеркәсіп орындары тәуелсіз мемлекеттердің өзді-өзімен кетулері мен
экономикалық дағдарыс олардың жаңа заман талабына сай қатынастар орнатуын
талап етті[33].
Жаңа тәуелсіз жас мемлекеттер елде болған экономикалық дағдарыстан ес
жинап алуға тырысты, яғни алғашқы кездегі мемлекеттер арасындағы келісімдер
көбіне-көп саяси-экономикалық, соның ішінде әлеуметтік салаға көптен көңіл
бөлінді. Тек 1998 жылы Қазақстан мен Ресей мемлекеттерінің басшылары
мемлекеттік шекараны делимитациялау жөнінде арнайы комиссия құруға келісті.
1999 жылы екі елдің үкіметтері мемлекеттік шекараны делимитациялауға
өкілдер тағайындады. Ал шекараны бөлу жөніндегі алғашқы келіссөздер
процессі 1999 жылы тамыз айында басталды. Бірақ, екі елдің арасындағы
байланыстың бір-бірімен бітісіп кеткені соншалық, оны бөлуде бір денені
екіге бөлген сияқты қиындықтар туғызды.
Тараптар келіссөздің алғашқы күнінен бастап ең алдымен Қазақ КСР мен РСФСР
арасында әкімшілік шекараның өтуін айқындайтын құжаттарды зерттеуді қолға
алды және келіссөздерді қалай ұйымдастыру керек, оны жүргізудің тәртібі
қалай болады – міне, осы мәселелер жөніндегі Ережені әзірлеуге де кірісті.
Ереже 1999 жылғы желтоқсанда Астанада, келіссөздердің екінші раунды
барысында қабылданды. Ережеге сәйкес Қазақстан мен Ресей арасындағы
шекараны делимитациялау кезінде құқықтық негіз ретінде мынадай құжаттар
басшылыққа алынатын болды: КСРО мен одақтас республикалардың заңдық
актілері; КСРО Мемлекеттік геодезиялық қадағалаудың аумақтық инспекциясының
кезекші карталары; Жерді пайдалану мен орман шаруашылығын жүргізудің
материалдары[34].
Сонымен қатар, арадағы шекараны анықтап, оған шекара бекеттерін қою
белгілі бір топтың мүдделеріне қайшы келді, сол себептен де оны
жылдамдатуға өз тараптарынан қолдан ұйымдастырылған кедергілер жасалынып
отырды. Шекараны анықтауды жылдамдатудың негізгі себептерінің бірі ұлттық
мүддеге қауіп төндіріп отырған контрабандалық топтардың екі мемлекеттің
ұлттық байлықтарын, яғни, стратегиялық маңызды ресурстар мен тауарларды
елден заңсыз тасып, талан-тараж жасап отырғандығы. Сонымен қатар, екі ел
басшыларын соңғы уақытта қатты алаңдатып отырған мәселе, екі ел арасындағы
заңсыз миграцияның қарқынды өсуі мен Ауғанстаннан мемлекеттер территориясы
арқылы Еуропа мен батыс әлеміне тасымалданатын есірткінің жылдан-жылға
санының артуы болып отыр.
Қазақстан мен Ресей арасындағы дипломатиялық байланыстар орнаған алғашқы
күннен бастап-ақ, екі тарапта олардың бір-біріне еш бір территориялық
дауларының жоқ екенін, әр қайсысы бір-бірінің егемендігін мойындап
территориялық тұтастықтарына қол сұқпайтындықтарын мәлімдеген болатын.
Сонымен қатар, екі жақта КСРО-дан мұрагерлікке қалған шекараны өзгеріссіз
қалдыратындықтарын растады.
Бірақ екі мемлекеттің территориясының шетін анықтайтын шекара
болғандықтан, оның жүріп өтетін сызығын анықтап, оған белгілер қою, әлемнің
кез-келген мемлекетіне қойылатын халықаралық шарт. Сондықтан екі
мемлекеттің достық, әріптестік байланыстарының тереңдігіне қарамастан, екі
елдің айқындалған, келісімдермен бекітілген шекарасы болуы тиіс. Бір
қарағанда мүмкін емес сияқты көрінетін шығар, бірақ басқа көрші елдермен
салыстырғанда Қазақ КСР мен РСФСР арасындағы шекара, екі жақты келіссөздер
барысында құқықтық тұрғыдан әлдеқайда нашар рәсімделген болып шықты.
Мәселен, Өзбек КСР-імен шекарамыздың бүкіл ұзындығы, оның сипаттамасы екі
республиканың және КСРО-ның Жоғарғы Кеңестерінің Жарлықтарымен рәсімделген.
Қырғыз КСР-імен және Түркімен КСР-імен арадағы шекараларымыз Бүкілодақтық
Атқару Комитеті (БОАК) 1930 жылғы, сондай-ақ 1932 жылғы қаулыларында
жалпылама сипатталады. Ал енді РСФСР-мен шекарамыздың сипаттамасы болған
жоқ, Қазақстан-Ресей шекарасының бар болғаны екі шағын учаскесі ғана КСРО
Жоғарғы Кеңесінің Жарлықтарымен бекітіліпті[35].
Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрылған 1920
жылдан бастап Қазақстан-Ресей шекарасы бірнеше рет өзгерді, мұндай
өзгерістер көп жағдайда шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
келісіммен жүргізілді және кейін облысаралық деңгейде бекітілді, бірақ
мұндай талаптар барлық уақытта бірдей сақталған жоқ. Жалпы КСРО кезінде
ішкі әкімшілік-аумақтық шекара шаруашылық жүргізу үшін және халықты
орналастыру үшін елеулі шектеулер болып табылмады, ал қалыптасқан шынайы
жағдай карталарда көрсетілген шекара сызығына сәйкес келе бермейді[36].
Осындай жағдайлар келіссөздер барысында шекара сызығына жекелеген
түзетулер енгізуді талап етті, мұндағы мақсат халықаралық құқықтық жалпыға
бірдей танылған нормаларын ұстану және шекаралас тұрғындардың мүдделеріне
мейлінше нұқсан келтірмеу. Бұл, әрине, белгіленген шекара сызығына ревизия
жүргізу дегенді білдірмейді, бірақ уағдаласушы тараптарға өркениетті түрде,
екі жақты келісу мен өзара түсіністік негізінде шекараның жекелеген
учаскелерін нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл негізінен елді мекендер мен
өнеркәсіптік объектілер арқылы немесе теміржолдар мен автомобиль жолдары
арқылы өткен кезде орын алды.
Төрт жылға созылған келіссөздер барысында, екі тараптың үкіметтік
комиссиялары Қазақстан мен Ресейдің барлық шекаралас облыстарында екі жақты
кездесулер өткізіп, әр-бір жекелеген учаскелерді зерттеп, ортақ шешімге
келіп отырды.
Қазақстан мен Ресей арасындағы әскери-саяси саладағы қарым-қатынас екі
жақты келісімдерге ғана емес, сонымен бірге ТМД елдерінің ұжымдық
қауіпсіздік туралы шартына да (ҰҚШ) негізделеді. Қазақстан аталған шарттың
қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін елеулі әлуеметтік
мүмкіндіктері бар деп санайды. Осы келісімнің өміршеңдігі 1996 жылы қазан
айының басында тәжік-ауған шекарасындағы жағдайдың шиеленісуіне байланысты
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарттың шеңберіндегі мемлекеттер мен үкіметтер
басшыларының мәжілісі өткізілді. Экстремистік күштердің аймақтағы жағдайды
тұрақсыздандыруға бағытталған іс-әрекетінің жолын кесу туралы ҰҚШ-қа
қатысушы мемлекеттердің үзілді-кесілді ескертуі, сөз жоқ, шешуші ықпал
етті[37].
Қазақстан мен Ресей өзара қарым-қатынастарында іс жүзінде шешілмеген
мәселелері жоқ, бұрыңғы одақтық республикалардың азының бірі. Бүгінде екі
көрші мемлекеттердің бір-бірімен жалғап жатқан шекаралары басқа
мемлекеттермен ортақ шекараларының ішіндегі ең ұзыны болып отыр.
Қазақстанның Ресей Федерациясының аймақтарымен ортақ шектесетін шекарасы
Орынбор облысымен 1880 шақырымды, Омбы облысымен 1020 шақырымды, Түмен
облысымен 167,9 шақырымды, Қорған облысымен 573,6 шақырымды, Челябі
облысымен 869 шақырымды, Алтай өлкесімен 843,6 шақырымды, Новосібір
облысымен 317 шақырымды, Саратов облысымен 551,5 шақырымды, Волгоград
облысымен 239,6 шақырымды құрайды[38].
Бүгінде тараптар саяси-экономикалық, мәдени салаларды қамтитын екі
жақты және халықаралық жобаларда өзара белсенді іс-қимыл жасауда. Қарым-
қатынастардың жай-күйі стратегиялық әріптестік рухына, ХХІ ғасырға
бағдарланған мәңгілік достық пен одақтастық туралы Қазақстан Ресей
декларациясында белгіленген принциптерге сәйкес келеді.
Қазақстан мен Ресей арасындағы ғасырлар бойы созылып жатқан мемлекеттік
шекараны, тұңғыш рет тәуелсіз, терезесі тең мемлекеттер дәрежесінде
анықтап, оны түбегейлі шешу Қазақстан сияқты алып державалардың ортасында,
геосаяси мүдделер тоғысқан кеңістікте орналасқан мемлекет үшін үлкен
жетістік. Қазақстан-Ресей қарым-қатынасы, олардың мүдделерінің толық сәйкес
келетінін айқындайтын: Қазақстан Ресейсіз ілгерілей алмайды, бірақ
Ресейдің де Қазақстансыз ілгерілеуі қиынға соғады деген қарапайым
тұжырымнан көрінеді[39].
Жоғары деңгейдегі басшылардың кездесулерінен және байланыстарынан қуат
алған, жан-жақты дипломатиялық жұмыстардың нәтижесінде Қазақстан мен Ресей
өзара тиімді ынтымақтастықтың бұрын-соңды болмаған әлеуетін құрды және
мәңгілік достастықпен байланысқан стратегиялық әріптестер ретінде ХХІ
ғасырға қадам басты. Мұның екі мемлекет халықтарының болашақта қатар өмір
сүруі үшін жоғары дәрежелі маңызы бар. Қазақстан мен Ресей арасындағы
тұрақты тату көршілік қатынас Еуразияның ұлан-ғайыр кеңістігіндегі ұзақ
мерзімді және берік қауіпсіздіктің салмақты факторы болып табылады. Екі ел
арасында халықаралық құқық нормаларына сай бекітілген шекара болашақта
достық, ынтымақтастық және бейбітшілік шекарасы болып қала бермек[40].
Бес жарым жыл ішінде әлемдік практикада теңдесі жоқ, ұзақтығы ерекше
мемлекеттік шекараны құқықтық тұрғыдан рәсімдеу жөнінде бірегей жұмыс
жүргізілді. Мұндай жемісті жұмыс Қазақстан мен Ресей арасында қалыптасқан
сенім білдіру мен одақтастық қатынас нәтижесінде пайда болды. Сонымен
қатар, шекараны анықтау үрдісін кейінге қалдырмай, оны Ресеймен тең және
достық негізінде шешіп, келер ұрпаққа айқындалған, халықаралық заңдармен
бекітілген шекараны қалдырудағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасын ерекше
атап өткен жөн. Бұл арада мәселенің оң және аз уақытта өз шешімін түбегейлі
табуы тағы да ҚР Президенті Н.Назарбаевтың көрші елдердің саяси басшылығы
арасындағы зор беделінің нәтижесі деп білеміз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевпен кездесуде Ресей
Федерациясының Президенті В.Путин атап өткендей, орасан зор ұзақтығын
ескеретін болсақ, шекараны белгілеу сияқты мұндай күрделі мәселені 30-40
жыл шешуге болар еді. Алайда Қазақстанмен достық және айрықша бауырластық
қатынасты ескере отырып әрі бірлескен шекараны делимитациялау туралы
Қазақстан Президентінің ұсынысына жауап ретінде Ресей аталған процесті
жандандыруды қолға алды, мұның өзі осындай жақсы нәтижеге қол жеткізуге
мүмкіндік берді.
ІІ-ТАРАУ. Жаңа кезеңдегі Қазақстан мен Ресей қарым-қатынастары
1. Қазақстан мен Ресей: сенімді экономикалық ынтымақтастық
жолында
Ресей Федерациясымен экономикалық ынтымақтастық Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатының негізгі басымдықтарыныңм бірі болып
табылады. Бұл туралы Қазақстан Президентінің 2006 жылы 1 наурыздағы Халыққа
Жолдауында да айтылып өтілген: Қазақстан - Ресей қарым-қатынастары жоғарғы
деңгейдегі сенім және стратегиялық серіктестік бағытында даму үстінде.
Ресей бағыты Қазақстан сыртқы саясатының аса маңызды басымдықтарының бірі.
Қазақстан мен Ресей арасында конструктивті диалог арқылы және өзара
мүдделерді есепке ала отырып шешілмеген проблемалар жоқ. Бұл саяси
мәселелерге де және экономикалық мәселелерге де қатысты[41].
ТМД елдерімен және оның ішінде Қазақстанмен интеграциялану
процестерін одан әрі қарай тереңдету туралы РФ Президенті В. Путинің 2006
жылы 10 мамырда жасалған жыл сайынғы Ресей Федерациясы Федеральды
Жиналысына Жолдауында да айтылды: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..ІІІ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І-ТАРАУ. Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының қалыптасу кезеңі ... .8
1. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы екіжақты қарым
қатынастардың орнауы және байланыстардың даму эволюциясы ... ... ..8
2. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы саяси қарым
қатынастардың жалпы сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3. Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекараларының айқындалуы ... ... ..15
ІІ-ТАРАУ. Жаңа кезеңдегі Қазақстан мен Ресей қарым-қатынастар ... ... ..22
1. Қазақстан мен Ресей: сенімді экономикалық ынтымақтастықты
дамытуда
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 22
2. Қазақстан мен Ресей аймақтық саяси экономикалық интеграциялық
үдерістерде: Кеден Одағы және ШЫҰ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3. Қазақстан мен Ресей мәдени қарым-қатынастары және Еуразияшылдық идея
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АҚШ- Америка Құрама Штаттары.
БОАК- Бүкілодақтық Атқару Комитеті.
БТД- Баку-Тбилиси-Джейхан.
ЕҚЫҰ- Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы.
ЕО- Еуропалық одақ.
ЕурАзЭҚ- Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы.
ЖІӨ- Жалпы Ішкі Өнім.
КИСИ- ҚР Президенті жанындағы Қазақстандық Стратегиялық Зерттеулер
Институты.
КСРО- Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы.
КТК - Каспий мұнай құбыры Консорциумы.
ҚР- Қазақстан Республикасы.
НАТО- Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымы.
РКФСР- Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы.
РФ- Ресей Федерациясы.
ТМД- Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы.
ҰҚШ- Ұжымдық Қауіпсіздік Туралы Шарты.
ШЫҰ- Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы.
КІРІСПЕ
Бүкіл посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттер үшін, соның ішінде
Қазақстан үшін де Ресей жаңа геосаяси және геоэкономикалық жүйенің орталығы
ретінде қала береді. ҚР Президенті Н.Назарбаев айтқандай: Посткеңестік
мемлекеттер арасындағы ең ірі және әлеуетті мемлекет – Ресей Федерациясы
болып отыр. Осы мемлекеттің таңдауы әлемдегі тұрақтылықты, әсіресе, Еуразия
аумағындағы тұрақтылықты белгілейді. Осыдан келіп, Қазақстан
Республикасының сыртқы саяси стратегиясында Ресей бағыты басымды
бағыттардың бірі болып есептеледі[1].
Өз кезегінде Ресей Федерациясы тарапынан да Қазақстанмен өзара қарым-
қатынастарға үлкен маңыз берілген. Ресей Федерациясының сыртқы саяси
Тұжырымдамасында ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынастар негізгі басымды
бағыттардың бірі болып көрсетілген[2].
Қазақстан Ресейдің Орталық Азия аумағындағы стратегиялық және ең
жақын одақтасы ретінде Кремльдің сыртқы саяси бағыт-бағдарында ең маңызды
орында алып отыр. Жаңа мыңжылдық басында Ресей басшылығына В.В. Путиннің
келуімен Ресей өз сыртқы саясатында үлкен өзгерістерді бастан кешірді
десек, қателеспейміз. Себебі, Путин секілді терең амбициялы саясаткердің
РФ басшылығының алдына қойған негізгі міндеті – Ресейдің халықаралық
аренада жоғалған беделін қайта қалпына келтіру, көтеру болды. Осы бағытта
жасалған РФ үкіметінің жұмыстары өз нәтижесін бере бастады. Ресей қуатты
әлемдік державалардың қатарына біртіндеп қосылып келеді. Мемлекеттік
басқару билігінің күшеюі, маңызды энергетикалық кешендердің мемлекет
бақылауына алуы, шикізат көздерін геосаяси құралдарға айналдыру, әскери
өнеркәсіпті қайта жандандыру, әлемдік қару-жарақ нарығында өз үлесін
көбейту, маңызды халықаралық мәселелер мен қақтығыстарда өз ұстанымын ашық
білдіру, көпполярлы әлемдік жүйенің негізгі күштері ретінде Қытай және
Үндістанмен жақындасу, посткеңестік кеңістікте және Орта Азияда белсенді
саясат жүргізу осының дәлелдері бола алады. Ресей Федерациясының сыртқы
саяси стратегиясының негізгі құрамдарының көпшілігі, атап айтқанда,
көпполярлы жүйенің қалыптасуына байланысты компоненттері Қазақстан
Республикасының ұлттық мүдделеріне қайшы келмейді және еліміздің ұлттық
қауіпсіздігіне қауіп төндірмейді. Бұл Қазақстан мен Ресей арасындағы
стратегиялық серіктестіктің мығым негізін қалыптастыруға қолайлы жағдай
туғызады. Сондықтан, ҚР Президенті Н.Назарбаевтың 2006 жылғы Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру Стратегиясы атты
Қазақстан халқына Жолдауында Ресей бағыты Қазақстанның сыртқы саясатының
басымды бағыттарының бірі болып көрсетілген[3].
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының дамуы - бұрынғы кеңестік
кеңістіктегі мемлекетаралық ынтымақтастықтың озық үлгісі бола алады. Бұл
ынтымақтастықтық 300-ден астам екіжақты келісім-шарттардан тұратын мығым
құқықтық базаға сүйенеді. Бұл құжаттардың арасында өзінің маңыздылығы және
Ресей Федерациясы мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастар кешеніне әсері
жөнінен айрықша орын алатын екі келісімді ерекше атап өткен жөн. Олар:
1992 жылы 25 мамырда қол қойылған Достық, ынтымақтастық және өзара көмек
туралы келісім және 1998 жылы 6 шілдеде қол қойылған ХХІ ғ. бағытталған
Мәңгілік достық және одақтастық туралы Декларация. Екіжақты қарым-
қатынастардың негізгі қағидаларын белгілейтін және реттейтін бұл негізгі
саяси құжаттардан басқа, Ресей мен Қазақстан өзара мүдделерге сәйкес
саяси, экономикалық және мәдени мәселелерге байланысты үкіметаралық келісім-
шарттарды қажеттілігіне қарай жасауда, жаңартуда және толықтыруда[4].
Сонымен қатар, Қазақстан мен Ресей ТМД-дан ЕурАзЭҚ-қа дейінгі және
Ұжымдық Қауіпсіздік Келісімі Ұйымынан бастап, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына
дейінгі посткеңестік кеңістікте құрылған және дамыған негізгі саяси, әскери-
саяси және экономикалық ұйымдардың мүшесі болып табылады. Бұл ұйымдарда ҚР
мен РФ белсенді позиция ұстанады және осы ұйымдар аясында өз әрекеттерін
үйлестіруге ұмтылады[5].
Сондай-ақ, Қазақстан мен Ресей арасында екі елдің жоғары лауазымды
тұлғалары – президенттер, үкімет мүшелері және мемлекеттік ведомство
басшылары арасында, парламентаралық және аймақтың деңгейде, бизнес
өкілдері және т.б. арасында қарқында түрде жиі ресми және бейресми
жүздесулер болып тұрады. Бұның барлығы Қазақстан мен Ресей арасындағы
өзара тиімді саяси және іскер байланыстардың дамуына және кең ауқымды
екіжақты қарым-қатынастардың достық ынтымақтастық сипатында жалғасын табу
үшін оң әсерін тигізеді. Ерекше атап айтарлық жайт, Қазақстанда және
Ресейде де саясаткерлер мен іскер адамдары екі елдің ұлттық мүдделері үшін
өзара тиімді, достық және одақтастық сипаттағы қарым-қатынастардың дамуы
өте қажет екендігін терең түсінеді. Егер де, Қазақстан-Ресей қарым-
қатынастарында салқындық пайда болатын болса, бұл аталған мемлекеттердің
ұллтық мүдделеріне үлкен зиянын тигізеді және олардың халықаралық саяси
және экономикалық қарым-қатынастарда позицияларының әлсіреуіне әкеліп
соқтыруы мүмкін. Осы заңдылықтарды терең ұғыну және жақсы қабылдау
болашақта да Ресей-Қазақстан қарым-қатынастарының жоғары деңгейде дамуына
кепілдік береді. Соңғы жылдары екі ел басшыларының бірлескен саяси
мәлімдемелері және екіжақты және халықаралық маңызы бар бірқатар саяси,
экономикалық және құқықтық сипаттағы келісім-шарттардың жасалуы Қазақстан-
Ресей қарым-қатынастарына жаңа серпіліс алып келді[6].
Екіжақты қарым-қатынастардағы маңызды оқиға ретінде Ресей мен
Қазақстан президенттерінің 2007 жылы мамырда Астанада өткен жоғарғы
деңгейдегі кездесуін айтуға болады. Бұл кездесуде Н. Назарбаев пен В. Путин
екі елдің 2007-2008 жылдарға арналған аймақтық қауіпсіздік, әскери-саяси
және әскери-техникалық саласындағы ынтымақтастықты нығайту мақсатындағы
бірлескен іс-әрекеттерді одан әрі жалғастыру жөніндегі жоспарын бекітті.
Кездесу кезінде сауда-экономикалық қарым қатынастарды дамытуға ерекше назар
аударылды. Атап айтқанда, мына бағыттар бойынша:
- шекаралардағы ынтымақтастық
- мұнай және энергетикалық саладағы ынтымақтастық
- бірлескен қаржылық-өндірістік топтар құру арқылы өнеркәсіптік және
кооперациялық байланыстарды дамыту
- Каспий теңізінің табиғи байлықтарын игеру бойынша ынтымақтастық
- атом өнеркәсібі саласында ғылыми-зерттеу ынтымақтастығы
- ғарышты зерттеу және бейбіт мақсатта игеру саласында, Байқоңыр
ғарыш айлағын пайдалану бойынша ынтымақтастық[7].
Қазіргі кезде Қазақстанда 90-нан астам экономиканы дамыту жөніндегі
мемлекеттік бағдарламалар жұмыс істейді және осы бағдарламалардың барлығы
Ресеймен ынтымақтаса отырып жүзеге асуда. Солардың ішіндегі маңызы аса зор,
ауқымды 6 мемлекеттік бағдарламаны ерекше атап өтуге болады. Олар 2005-
2007 жылдарға арналған ҚР-дағы ғарышты игеруді дамыту бағдарламасы, Каспий
теңізінің қазақстандық секторын игеру бағдарламасы, 2006-2008 жж. арналған
ҚР-дағы телекоммуникация саласын дамыту бағдарламасы, 2004-2008 жж.
арналған ҚР-да атом энергетикасын дамыту бағдарламасы, 2004-2010 жж.
арналған ҚР-да мұнай-химия өнеркәсібін дамыту бағдарламасы, 2030 жылға
дейін жоспарланған электроэнергетиканы дамыту бағдарламасы. Аталған
бағдарламалардың жүзеге асуында Ресей компаниялары мен ұйымдары және
бірлескен кәсіпорындардың қатысуы жоспарланған[8].
Ерекше атап өтерлік жайт, Қазақстан Ресеймен ең ұзақ шекараға ие
(шамамен 7500 км) және бұл екі елді тарихи, мәдени байланыстарының
тереңдігі екіжақты қарым-қатынастардың позитивті түрде дамуындағы маңызды
факторлар екендігі. Екі елдің қарым-қатынастарының ұлттық мүдделеріне
нұқсан келтірмейтіндей бағытта дамуы Еуразия аумағындағы тұрақтылықты
сақтаудың бірден-бір кепілі.
Диплом жұмыс тақырыбының өзектілігі - Қазақстан Республикасының сыртқы
саясатында Ресей векторы ең маңызды басымды бағыттардың бірі болып қала
береді. Оған дәлел, ҚР Президентінің Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылы 14
желтоқсанда Қазақстан Халқына жасаған Қазақстан – 2050 Стратегиясы:
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында ҚР сыртқы
саясатының басымды бағыттарының өзгермейтіндігін және жақын көршілермен,
оның ішінде Ресей Федерациясымен қарым-қатынастардың қарқынды дамитындығын
тағы да атап көрсетті[9]. Қазақстан және Ресей Федерациясы әлемдегі ең
үлкен ортақ шекараға ие көрші мемлекеттер ғана емес, Еуразия аумағындағы
саяси ахуалға ықпал ете алатын стратегиялық серіктестер болып табылады.
Орталық Азияда әлемдік күштердің бәсекелестігі жағдайында Қазақстан – Ресей
қатынастары тақырыбы өзінің өзектілігін одан әрі еселей түседі және жан-
жақты зерттеді қажет етеді.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері: Зерттеу жұмысының мақсаты
Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясымен қарым-қатынастарыныңың
қалыптасу кезеңін талдау, екіжақты қарым-қатынастардың саяси-экономикалық
және мәдени-гуманитарлық салалардағы дамуын зерттеу болып табылады Осы
мақсатқа сәйкес автор төмендегідей міндеттерді алдына қойды:
- Қазақстан –Ресей Федерациясы арасындағы саяси-экономикалық
қарым қатынастарға жалпы сараптама жасау;
- Қазақстан –Ресей Федерациясы арасындағы қарым-қатынастарға
сыртқы күштердің әсері факторына талдау жасау
- Қазақстан –Ресей Федерациясы арасындағы қарым-қатынастардың
өзекті мәселелеріне талдау жасау.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы алдына қойған мақсаттарға
байланысты кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиет
тізімінен тұрады. Дипломдық жұмысты жазу барысында төмендегі төмендегі
авторлардың еңбектері пайдаланылды:
1. Н. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы Атамұра 2003.2. К. Токаев.
Дипломатия Республики Казахстан . Астана 2001., 3. Политика и
интересы мировых держав в Казахстане. Б. Султановтың ред.. Алматы
2002. 4. Казахстанско-российские отношения: состояние и перспективы:
материалы международной научной конференции (г. Алматы, 22 сент. 2008
г.) Гл. ред. Б.К. Султанов. Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2008. 5.
Актуальные вопросы казахстанско-российского сотрудничества на
современном этапе: материалы круглого стола (11 октября 2010 г.).
КИСИ при Президенте РК,Алматы, 2010.
І-ТАРАУ. Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының қалыптасу кезеңі
1.1. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы екіжақты қарым-
қатынастардың орнауы және байланыстардың
даму эволюциясы
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының жаңа кезеңінде бірнеше даму
аралықтарын былайша тізбектеп көрсетуге болады: жаңа құқықтық қарым-
қатынастардың анықталуы, мемлекетаралық экономикалық және саяси
ынтымақтастықтың жаңа моделін қарастыру, екіжақты қарым-қатынастардың
қарқындылығының төмендеуі, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық және
гуманитарлық салада интеграцияны одан әрі тереңдету және кеңейту,
стратегиялық серіктестікті жүзеге асыру[10].
Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынастардың дамуында үш негізгі
кезеңдерді ерекше атап өтуге болады.
Бірінші кезең, бұрынғы Кеңес Одағының орнына әлемдік саяси аренада
жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуымен басталды. 1992 жылдың 7-ші
қазанына дейін, яғни, Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасында Достық,
ынтымақтастық және өзара көмек туралы келісімге қол қойылғанға дейін екі ел
арасындағы қарым-қатынастар мемлекетаралық қарым-қатынастар құқықтық
негізін қалыптастыру бағытында жүргізілді. Бұл келісім Қазақстан мен Ресей
арасындағы ресми мемлекетаралық құқықтық қарым-қатынастардың алғашқы бетін
ашты және екіжақты қарым-қатынастардың іргелі негізі болып табылады. Бұл
құжатта Қазақстан мен Ресей екі ел арасындағы тарихи қалыптасқан мығым
байланыстарға сүйене отырып, одақтас мемлекеттер ретінде достық қарым-
қатынастар орнатады деген дәйек келтірілген. Достық қарым-қатынастар
мемлекеттік егемендік, территориялық бүтіндік және шекаралардың
мызғымастығы, даулардың бейбіт реттелуі және күш қолдану мен зорлық көрсету
оның ішінде экономикалық және басқа қысым көрсету тәсілдерін қолданбау,
теңдік және ішкі істерге араласпау, адам құқығын сақтау, міндеттемелерді
адал орындауға өзара құрмет көрсетуі негізінде қалыптасуы қажет[11].
Екжақты қарым-қатынастардың ең негізгі факторларының бірі – Қазақстан
Республикасы территориясында орналасқан кеңестік ядролық қару болды. Ресей
Қазақстанның ядролық қарусыз ел статусын алуына мүдделі тараптардың бірі
болды. 1992 жылы 23 мамырда Лиссабонда бес елдің өкілдері, оның ішінде ҚР
мен РФ өкілдері де Қазақстанның ядролық қарусыз ел ретінде ядролық қаруды
таратпау келісіміне қосылуы туралы міндеттемелерін қарастыратын Хаттамаға
қол қойды. Осылайша, атомдық қарудың барлық түрлерінен бас тарту туралы
шешім толық бекітілді.
1992 жылы 2- шілдеде Қазақстан жаппай шабуылдау қаруларын қысқарту
туралы келісімді және Лиссабон Хаттамасын мақұлдады.
Қазақстанның ядролық қарудан бас тарту процесі 1993 жылы желтоқсан
айында аяқталды. ҚР Жоғарғы Кеңесі ядролық қару жарақты таратпау туралы
келісімді мақұлдады[12].
1994 жылы 5 желтоқсанда ЕҚЫҰ-ның Будапештте өткен саммитінде Қазақстан
Республикасының ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісімге қосылуына
байланысты қауіпсіздік кепілдіктері туралы Меморандумға қол қойылды. Осы
Меморандумға қол қойған мемлекеттердің бірі – Ресей Федерациясы болды.
Қазақстанның ядролық қарусыз ел статусын алуында Ресейдің мүдделілігінің
айқын дәлелі ретінде ҚР территориясында уақытша орналасқан Стратегиялық
ядролық күштер туралы келісімді көрсетуге болады. Бұл келісімнің 6- бабында
былай делінген: Қазақстан Республикасы өз аумағында уақытша орналасқан
Стратегиялық ядролық күштерді басқару, қолдану, ядролық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және материалдық-техникалық жағдайын қамтамасыз ету
функцияларына Ресей Федерациясының құқығын таниды. Осылайша, Қазақстан
формальді түрде ядролық қарудың иесі бола тұрып, Ресейге бұл қаруды
басқару функциясын ғана емес, ол үшін барлық жауапкершілікті де берді[13].
ҚР Үкіметі мен РФ үкіметі арасындағы қол қойылған ҚР территориясында
орналасқан стратегиялық шабуылдау қаруларын қысқарту процесіндегі
ынтымақтастық келісіміне сәйкес, Ресей тарапы Қазақстандағы орналасқан
әскери зымырандық кешендердің техникалық жабдықтарын алып кетуге, оны
тасымалдауда экологиялық қауіпсіздікті сақтау, Стратегиялық ядролық күштер
инфрақұрылымына кіретін нысандарды ҚР өкілетті органдарына бергенге дейін
күзетуді өз міндетіне алды.
Осылайша, Ресейдің Қазақстанға байланысты саясатының басты
міндеттерінің бірі – Қазақстан территориясынан ядролық қаруды шығару және
Республиканың ядролық қарусыз ел мәртебесін алуға ықпал ету өзінің оң
шешімін тапты және Мәскеу алдына қойылған мақсаттарына жетті[14].
Алайда, бұл кезеңде Ресей мүдделерінің тар ауқымдылығы Қазақстан-Ресей
қарым-қатынастарының қарқындылығына әсер етіп, төмендеуіне әкеліп
соқтырды. Бұл негізінен сол кезеңдегі РФ сыртқы саясатында жылдам түрде
Еуропа елдері қатарына кіру бағыты басшылыққа алынғандығына байланысты
болды. Бұл кезең Ресейдің Орталық Азиядағы істерден оқшауланып, Батыспен
өзара қарым-қатынастарға баса назар аударуымен сипатталады. Ресейдің сыртқы
саяси стратегиясында өзін Еуропамен, бүкіл Батыспен теңестіруге ұмтылыс
анық байқалды. Осыған байланысты Орталық Азиядағы мемлекеттер, оның ішінде
Қазақстан да Ресейдің батысеуропалық өркениетке жылдамырақ енуін тежейтін
кедергілер ретінде қарастырылды[15].
1992 жылы 1 сәуірде РФ Жоғарғы Кеңесі территориялық бүтіндікті және
егемендікті сақтау әр мемлекеттің өз міндеті екендігін жариялады. Ресей
парламентінің бұл қадамы бұрынғы КСРО-ның ортақ қарулы күштерінің тарауына
және барлық посткеңестік республикаларда, оның ішінде. Орталық Азияның
тәуелсіз мемлекеттерінде де ұлттық армияның құрылуына себеп болды.
1993 жылы Ресейдің бастамасымен Қазақстан рубль аймағынан шығарылып,
өзінің валютасы – теңгені енгізді. Бұл Мәскеудің өзінің жақын көршілерімен
қарым-қатынастарға деген қызығушылығының төмендегенін көрсетті[16].
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазақстан және аймақтың басқа
мемлекеттері үшін АҚШ-пен және Батыс Еуропа елдерімен қарым-қатынастарды
белсенді түрде қалыптастыру бағытымен сипатталады. Сондай-ақ осы жылдары
Батыстың ірі компаниялары жергілікті нарықта мықтап орнықты және Ресейдің
аймақтағы экономикалық әсерін азайтты.
Алайда, 90-шы жылдардың ортасында Ресей басшылығы Еуропаға жылдам
интеграциялану мүмкін емес екендігін түсінді. Осыған байланысты, сыртқы
саяси бағыттарды қайта қарастыру қажеттілігі туындады.
1995 жылы 14 ақпанда РФ Президенті Ресей Федерациясының ТМД-ға мүше
мемлекеттерге байланысты бағытын бекіту туралы Жарлыққа қол қойды. Бұл
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының екінші кезеңінің басталуын білдірді.
Бұл құжатта былай деп айтылған: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының дамуы
Ресей Федерациясының өмірлік мүдделеріне сай келеді және ТМД
мемлекеттерімен қарым-қатынастар – Ресейдің әлемдік және экономикалық
құрылымдарға кіруінде маңызды фактор болып табылады[17].
1995-2001 жылдары аралығында әскери-техникалық саладан бастап,
әлеуметтік-экономикалық және гуманитарлық салаларға дейін барлығын қамтыған
екі мемлекеттің өзара қарым-қатынастарын айқындайтын бірқатар келісімдерге
қол қойылды.
1998 жылы 6 шілдеде ҚР мен РФ басшылары кең ауқымды құжат – ХХІ
ғасырға бағытталған мәңгі Достық пен ынтымақтастық туралы Декларацияға қол
қойды.
1999 жылы 15 желтоқсанда РФ Қауіпсіздік Кеңесінің мәжілісінде Ресейдің
сыртқы саясатының басымды бағыты ретінде жақын шетелдер, яғни, бұрынғы
кеңестік мемлекеттері тағы да бекітілді. Екіжақты қарым-қатынастарды
дамытудағы тиімді құрал ретінде аймақтық мемлекетаралық бірлестіктердің
қызмет аясын кеңейті қарастырылды[18].
Орталық Азия Ресей басшылығы тарапынан басымды мүдделер аймағы ретінде
қарастырыла бастады. Бұл жағдайда, Қазақстан аймақтағы Ресеймен ең үлкен
ортақ шекараға ие ірі мемлекет ретінде Мәскеудің назарына бірінші болып
ілікті[19].
Жалпы айтқанда, ХХ ғасырдың соңына қарай сыртқы саяси аенада Мәскеудің
негізгі күші Ресеймен шекаралас жатқан жақын көршілерімен қарым-
қатынастарды жандандыруға және оларға бұрынғы әсерін қайта қалпына
келтіруге бағытталды. Ресейдің бұл прагматикалық сыртқы саясаты өз
нәтижесін бере бастады. Қазақстан өзінің сотүстік көршісімен екіжақты
деңгейде және бірқатар мемлекетаралық бірлестіктер (ЕурАзЭҚ, Ұжымдық
қауіпсіздік келісімі, ШЫҰ) аясында да қарым-қатынастарды белсенді түрде
жүргізе бастады[20].
2001 жылғы 11-қыркүйектен бастап Астана мен Мәскеу арасындағы өзара
қарым-қатынастардың үшінші кезеңі басталды. НАТО-ның Ауғанстандағы
операцияларының негізгі салдарларның бірі, бірқатар Орталық Азия
мемлекеттерінде Солтүстік Антлантикалық Альянстың тірек пункттері мен
әскери лагерлерінің орналастырылуы болды. Орталық Азия аймағында геосаяси
күштер тепе-теңдігінің бұлай кенеттен өзгеруі Ресей басшылығын өте қиын
жағдайда қалдырды. Себебі, Ресей бір жағынан, әлемдік қауымдастықтың
террорға қарсы әрекеттеріне белсене қатысқысы келсе, екінші жағынан Орталық
Азиядағы көршілеріне әсерін жоғалтпауға тырысты. Бұл қарама-қайшылық Ресей
саяси элитасының Орта Азияда болып жатқан жағдайларға түрліше көзқараста
болуына себеп болды. Консервативті пікірді жақтайтындар ТМД Ресейдің
өмірлік мүдделері аумағында екендігін және мұнда сырттан келетін күштердің
енбеуін қамтамасыз етіп, бұл үшін Мәскеу республикаларды өз уысынан шығарып
алмас үшін барлық қысым жасау тетіктерін пайдалану қажет деген пікірді алға
тартады. Ал олардың оппоненттері мүлдем қарама-қарсы пікірді, яғни, Орталық
Азияда шет мемлекеттер әсерінің орнығуы бұл – осы аймақтағы мемлекеттердің
ішкі ісі деп есептейді. Ресейдің сыртқы саясатында Қазақстан бағытын
басымды бағыт ретінде белгілейтін бірқатар факторлардың болуы Астана мен
Мәскеудің стратегиялық серіктестік бағытында құрылған қарым-қатынастарының
айтарлықтай өзгерістерге ұшырамауының бірден-бір кепілі[21].
Жалпылама айтқанда, қазіргі кездегі Қазақстан-Ресей қарым-қатынастары
егеменді және тең құқықты мемлекеттер қарым-қатынастары бағытында
жүргізілуде. Алайда, бұл қарым-қатынастар мазмұны жағынан түрлі бағыттарда
дамуда және бұл тақырыпты зерттегенде, біз екі мемлекеттің де экономикалық,
геосаяси және әскери-саяси потенциалын салыстыра отырып қорытындыға келуді
жадымыздан шығармауымыз қажет.
РФ Президентінің Ресей Федерациясының ТМД-ға мүше мемлекеттерге
байланысты бағытын бекіту туралы Жарлығына сәйкес Ресейдің сыртқы
саясатында Қазақстан және ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынастарда алдына
қойылған міндет – саяси, әскери, экономикалық, гуманитарлық, және құқықтық
қарым-қатынастарда сенімді тұрақтылықтың сақталуы болып табылады.
2. Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы саяси қарым қатынастардың
жалпы сипаты
Қазақстан қазіргі кезде өзінің ұлттық мүдделері аймағына кіретін
Орталық Азия және Каспий теңізі аумағында сыртқы геосаяси ықпалдың артуы
жағдайында, өзінің ұстанымын ашық білдіре алатын даму деңгейін бастан
кешіріп отыр. Сонымен қатар, Қазақстан әлемдік аренада жаңа және қуатты
ойыншы ретінде өзінің сыртқы саясатының тұжырымдамалық негіздерін жасаған
кезде өзімен шекаралас әлемдік державалардың, оның ішінде ең алдымен Ресей
Федерациясының сыртқы саяси стратегияларының ерекшеліктерін есепке алуы
қажет. Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының жалпы сипаттамасы мен алдағы
перспективаларына тоқталмас бұрын соңғы жылдары әлемдік державалар ортасына
қайта оралған Ресейдің жаңа сыртқы саяси стратегиясының бірқатар
ерекшеліктеріне тоқталған жөн.
Ең алдымен мына жағдайға назар аударсақ, Ресей көп уақыт бойы
халықаралық аренада өзінің геосаяси ролін жоғалтып, бірқатар сәтсіздіктер
мен жеңілістерге ұшыраған кезеңді артқа қалдырды. Мемлекттің ішінде күшті
билік жүйесінің қалыптастырылуы, ірі компания-монополистер аясында елдің
экономикалық қуатын бір ортаға шоғырландыру, алтын-валюталық резервтерді
ұлғайту, әскери өндірісті жандандыру, көмірсутектерге деген бағаның өсуі
және т.б. факторлар Ресей мемлекетінің нығаюына және оның геосаяси
амбицияларының өсуіне алып келді. 2006 жылы 10 мамырда жасалған Ресей
Федерациясының Федералды Жиналысына Жолдауында В.В.Путин халықаралық
аренада Ресейге ұлы әлемдік держава ролін қайтарып алу жөніндегі пікірін
ашық білдірді[22].
2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан кейін әлемде бірполярлы жүйе
қалаптасқан секілді әсер қалдырғанымен, Ресей тез арала көпполярлы жүйені
қалпына келтіруді белсенді түрде жүргізе бастады. Бұған дәлел ретінде
Ресейдің Қытаймен және Үндістанмен қарым-қатынастарды жандандыруы, аймақта
ШЫҰ сияқты беделді ұйымның белсенді құрушысы және мүшесі ретінде танылуы,
Таяу Шығыс мәселелеріне оралуы, ХАМАС өкілдерімен байланыс орнатуы, Иранмен
атом өнеркәсібі саласында ынтымақтастық орнатуы дәлел бола алады. Бұның
барлығы ресми Вашингтонның ашу-ызасын тудырғанымен шындықпен келіспеуге
болмайды. Кремль басты басымдық - әлемдік державлар клубына ену бағытында
жұмыс жасау екендігін нақтылауда. Ал бұл үрдістің өте мықты іргетасы
ретінде орасан зор табиғи ресурстар қарастырылып отыр. Қазба байлықтарды
барлау, өндіру және экспортқа шығару толығымен мемлекеттің бақылауына
берілген. Ресейдің әлемдік держава мәртебесіне ие болу үшін өзінің
геоэкономикалық мүмкіндіктерін пайдалану, яғни, әлемдік нарыққа мұнай, газ
және электр энергиясын жеткізуде алдыңғы орынды иелену көзделіп отыр. Мұнда
ең алдымен мемлекеттің қарамағындағы алпауыт компаниялар Газпром мен РАО
ЕЭС –ке сенім артылуда. Мысал ретінде айтсақ, Газпром әлемдік газ
қорының 16 %-ын және оны өндірудің 20 %-ын өз бақылауында ұстайды.
(компанияның нарықтық капиталы 2006 ж. мәліметткер бойынша 300 млрд
долларға жеткен). Аталған компания Қазақстан мен Өзбекстан ғазын Еуропаға
шығаратын жалғыз оператор болып табылады[23].
2006 жылы маусым айында Шанхайда өткен ШЫҰ саммитінде В. Путин ұйым
аясында Энергетикалық клуб құруды ұсынды. Бұл көптеген сарапшылар тарапынан
АҚШ үшін Орталық Азия нарығын жабу әрекеті ретінде бағаланды. Сонымен
қатар, Ресей әскери қуатын арттыруға баса назар аударуда және бұл салаға
мол қаржы бөлуде. Ресей бұрынғы кеңестік кеңістікте көсбасшылық ролін
сақтап қалуға ұмтылады және бұл саясатында ЕурАзЭҚ және Ортақ экономикалық
кеңістік, Ұжымдық қауіпсіздік келісімі ұйымдарын аймақта әсер ету тетігі
ретінде бағалайды. ЕурАзЭҚ Ресей тарапынан посткеңестік кеңістікке және
Орта Азияға өз әсерін қайта қалпына кетіру механизмі ретінде қарастырылады.
Орталық Азия мен Қазақстан Ресей экономикасына қажетті қазба байлықтардың
қайнар көзі болып табылады. Көптеген срапшылардың пікірінше Ресей
мүдделеріне өте күшті, дербес және біріккен геосаяси аймақ ретінде Орталық
Азия сай келмейді. Себебі Ресей бұл аймақта өзі басқарушы менеджер ролін
атқарғысы келеді. Ресей Саяси Жаңалықтар Агенттігінің директоры Ю.
Солозобовтың пікірінше, Орталық Азия лидерлерінің ішінде тек қана Н.Ә.
Назарбаев мейлінше дербес және тәуелсіз саясаткер ретінде бағаланады.
Сондықтан да, Орталық Азиядағы Ресейдің қатысуынсыз ұсынылған интеграция
бастамаларына, қазақ-американ қарым-қатынастарының дамуына, Қазақстанның
НАТО-мен серіктестігіне және Қазақстанның көмірсутектерді тасымалдау
жолдарын диверсификациялау үрдісін жандандыруына солтүстік көршіміз алаңдай
қарайды. Қазақстан Ресеймен қарым-қатынастарды дамыта отырып, аймақтағы
көршілерін ұмытқан емес. ҚР Президенті Н. Назарбаетың Орталық Азия
мемлекеттері одағын құру туралы бастама көтеруі осының дәлелі. ЕурАзЭҚ
ұйымының шын мәнінде өз функцияларын дұрыс атқаруы нәтижесінде аймақтағы
сыртқы күштердің ықпалының артуы қаупінің бәсеңдегені байқалады[24].
Экономикалық дамудың динамикасы, макроэкономикалық көрсеткіштердің
өсуі, қазақ-өзбек қарым-қатынастарының жақсаруы, Қазақстаннның қырғыз
экономикасын қалпына келтірудегі және ауған мәселесін ретудегі ролі және
қазақстандық капиталдың сыртқа шығарылуы. қазақстандық банктердің ТМД және
Ресей нарығына шығуы еліміздің аймақтағы беделінің нығаюына себеп
болды[25].
Ресей Ғылым Академиясының мүшесі В.В. Михеев Қазақстан-Ресей саяси
қарым-қатынастарына былайша жалпылама сипаттама береді: Қазақстанның
әлемдік және еуразиялық ойыншы ретінде және Орталық Азиядағы қуатты
экономикалық және саяси фигура ретінде өзіне назар аударарлық позиция
ұстануы Ресей-Қазақстан ынтымақтастығын тек қана екіжақты деңгейде ғана
емес, аймақтық деңгейде де қарастыруды қажет етеді. Екіжақты мүдделер
негізінде соңғы жылдары Ресей мен Қазақстаннның бір-біріне деген
экономикалық қызығушылығы артып келеді. Бұған мына факторлар әсер етеді:
Екі елдің Еуразия аумағында ортақ геоэкономикалық кеңістікте
территориялық орналасуы.
Экономикалық дамудың кеңістіктік факторларының ұқсастығы, яғни,
халықтың тығыз орналасуының төмендігі, ұлан-ғайыр шекаралар, территориялық-
экономикалық қажеттіліктерге байланысты көлік инфрақұрылымын дамыту
мәселесі. Қазақстан бұл жерде теңіздерге шығу мүмкіндігінің жоқтығы
проблемасымен кезігеді және оны шешу Ресеймен ынтымақтастық арқылы мүмкін.
Көптеген жағдайда Ресей территориясы Қазақстан үшін әлемдік экономикамен
байланыста транзиттік кеңістік ролін атқарады. Сонымен қатар Атасу-
Алашанькоу қазақ-қытай мұнай құбырының іске қосылуымен Қазақстанның мұнай
тасымалдау инфрақұрылымының да Ресей үшін маңызы артты.
Экономикалық дамудың ресурстық факторларының ұқсастығы: мұнай мен газ
Қазақстанда да және Ресейде де капитализмнің даму негізін құрайды. Осыған
байланысты 2010-2025 жж. қарай мұнай қорларының таусылуы мен мұнай
өндірудің күрт төмендеуі қаупі де ортақ болып табылады.
Қазақстан мен Ресейде соңғы 5-6 жылда ІЖӨ-нің өсу қарқынының жоғары
болуы ( жылына 9-10% ж2не 5-6 %) Алайда Қазақстаннның сыртқы саудасында
Ресейдің үлесі басым болғанымен, Ресейдің сыртқы саудасында Қазақстанның
үлесі әзірге аз болып отыр. Бұл әліге дейін, екі мемлекеттің бір-біріне
маңыз беруінде әркелкіліліктің бар екендігін көрсетеді[26].
Сондай-ақ, Қазақстанның позитивті экономикалық динамикасы және оның
геосаяси орналасуы Ресей үшін Орталық Азияда қауіпсіздік қалқаны қызметін
атқарады. Осыдан келіп, саяси, экономикалық және энергетикалық құрамдарға
сүйенетін Ресейдің Қазақстанға деген аймақтық қызығушылығы бастау алады.
Қазақстан-Ресей ынтымақтастығының аймақтық бағытын үш негізге бөліп
қарастыруға болады. Біріншіден, Ресейдің халықаралық ұстанымдары мен саяси
әсерінің нығаюына байланысты Ресейдің глобальдық және аймақтық мүдделері
негізінде; Екіншіден, Ресей басшылығы келешекте жоспарлап отырған әлемдік
өркениет үшін энергетикалық база құру идеялары негізінде; Үшіншіден,
заманауи халықаралық құрылымдар – ЕурАзЭҚ, ШЫҰ аясында Орталық Азия
елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуы негізінде[27].
Қазіргі кезеңде саяси аренада екі түрлі үрдіс параллельді түрде
жүруде. Алғашқысы Қазақстан мен Орталық Азияның энергоресурстары үшін
әлемдік алдыңғы қатарлы ойыншылар – Ресей, АҚШ, Қытай, ЕО, Жапония.
Үндістан арасында қызу бәсекелестік және екіншісі - Орта Азия
мемлекеттерінің әлемдік лидерлердің мүдделерінің қарама-қайшылықты қолдана
отырып, өздері саяси және қаржылық пайдаға ие болуға ұмтылуы. Мұндай
жағдай аймақтың саяси инфрақұрылымына теріс әсер ететіні белгілі және
тұрақтылықтың сақталуында аймақтағы көшбасшылардың жүргізетін саясаты
маңызды болып саналады. Бұл ретте, Қазақстан және Н. Назарбаевтың жүргізіп
отырған саясаты басқаларға үлгі боларлықтай екендігі баршамызға аян.
1.3.Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекараларының
айқындалуы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 2005 жылғы 17-18
қаңтардағы Ресей Федерациясына сапары барысында Қазақстан - Ресей
мемлекеттік шекарасы туралы шартқа қол қойылды. Аталған шарт тәуелсіз
Қазақстанның солтүстіктегі көршісімен қарым-қатынасы тарихында аса маңызды
құжат болып табылады.
Кеңес Одағының күйреуі сөз жоқ, ХХ ғасырдағы ірі геосаяси оқиға болды.
КСРО ыдыраған соң, оның тәуелсіздік алған республикалары 1991 жылы Алматыда
бас қосты. Осы басқосуда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) ұйымы
құрылып, арнайы Декларация қабылданды . ТМД елдері күні бүгінге дейін саяси-
экономикалық, мәдени және т.б. салаларда осы Декларация негізінде қарым-
қатынас жасап келеді. Бұрынғы одақтас республикалар арасындағы әкімшілік
шекаралардың, мемлекеттік шекараға айналып, осы мемлекеттік шекараны
делимитациялау мен демаркациялау да осы Декларация талабына орай КСРО-ның
ресми органдары қабылдаған заң актілері негізінде жүргізілуде[28].
Одақ құрамынан шыққан республикалар шама-шарқынша өздерінің
мемлекеттік шекараларын оған қатысты барлық белгілерімен, яғни, тексеріп-
өткізу пункттері, шекара әскері, кеден, карантин қызметімен жабдықтауға
кірісті. Кез келген мемлекет, ең алдымен, мемлекеттік шекарадан басталатыны
белгілі. Сол себепті еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін ел басшылығы
іргемізді бекітіп, шекарамызды айқындауға кірісті. Мемлекеттер арасында
күрделі қиындықтар туғызатын мәселелердің бірі осы шекара мәселесі
әлемдегі ең
үлкен қарулы қақтығыстар мен сансыратқан соғыстар қашанда осы жер дауынан,
шекара дауынан басталған.
Бастапқы кезеңде республикалардың арасында бұрын-соңды мемлекеттік
шекараға қатысты ешбір заңнамалық құжаттардың болмауынан, олар өздерінің
жаңа заңдарын қабылдағанша бұрынғы Кеңес Одағының шекара туралы Заңы күшін
жоймайды деп жариялаған болатын. Қазақ КСР-нің басқада одақ республикалары
сияқты Кеңес дәуірінде шекараны басқаруға, оны басқа да бір мемлекетпен
анықтауға ешбір құқы болмады.
Яғни, Қазақстанның өзінің жеке мемлекеттік шекарасы болмады. Бұл
жөнінде ешбір құжаттардан осы мәселеге қатысты тұжырымдама таба алмаймыз,
ол туралы Қазақ КСР-нің 1937 және 1978 жылғы Конституцияларында, не КСРО-
ның 1936 және 1977 жылдардағы Конституцияларында айтылмаған. Тек шекара
туралы бір ғана заң болды – ол 1982 жылғы 24 қарашадағы КСРО мемлекеттік
шекарасы туралы КСРО Заңы еді. Оның 1 бабында КСРО шекараларының сызығы
КСРО территориясының шебін анықтайтын белгі, ал заңның екінші бабында КСРО
мемлекеттік шекарасы КСРО Жоғарғы Кеңесінің, КСРО Жоғарғы Кеңесі
Президиумының шешімдерімен, сонымен қатар КСРО халықаралық шарттарымен
анықталады деп белгіленген. Бұл заң Қазақстан Республикасы өзінің
Мемлекеттік шекара туралы 1993 жылғы 13 қаңтардағы №1872-ХІІ Заңын
қабылдағанша оның территориясында өз құзырын тоқтатпаған болатын. Сол
себептен КСРО ыдырағаннан кейін оның әкімшілік шекарасы көрші
республикалармен қандай күйде болса, сол күйінде өзгеріссіз қалдырылды.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін, өз
территориясын, көрші елдермен шектесетін мемлекеттік шекарасын анықтай
бастаған болатын. Көршілес мемлекеттермен шектесетін ортақ шекарамыздың ең
ұзыны Ресей Федерациясымен жалғасатын солтүстік-батыстағы ортақ шекара. Екі
ел арасында созылып жатқан шекара сызығының ұзындығы шамамен 7591 шақырымды
құрайды[29]. Қазақстанның батыс, солтүстік және шығыс аймақтарындағы 8
облысының шекарасы Ресеймен, ал Қазақстанмен Ресейдің 22 әкімшілік
субъектісі шектеседі. Тәуелсіздіктің алғашқы күнінен бастап-ақ Қазақстанның
жоғарғы басшылығы Ресеймен тату көршілік қатынастарды орнату қажеттігі
туралы қорытындыға келді. әңгіме шын мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі
мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың үлгісін жасау туралы еді.
Яғни, Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясында Ресеймен
ынтымақтастыққа бірінші орын берілді. Бұл мәселеде Қазақстанның ұстанған
негізгі бағыты екі мемлекеттің әл-ауқаты көп жағдайда халықтар арасында
қалыптасқан байланыстардың сақталуына, экономикалық, ғылыми-техникалық және
гуманитарлық ынтымақтастықтың оң әлеуетінің нығайтылуына, қазіргі бар қарым-
қатынасты кең ауқымды байланысқа, үдемелі мемлекетаралық коопрерацияға
айналдыруға байланысты болды.
Қазақстан мен Ресейдің ынтымақтастығын дамытуға жол ашатын көптеген
факторлар бар. Бұл ортақ тарих, екі елді бір-біріне жалғап жатқан әлемдегі
ең ұзын құрлықтағы шекара, халықтардың ғасырлар бойғы рухани-мәдени
байланыстары. Сондықтан тату көршілік пен тең құқықты ынтымақтастықтан
басқа қандай да бір өзге саясат екі мемлекеттің түбірлі мүдделеріне қайшы
келеді[30].
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында мемлекеттік
шекараны қорғау, бір-бірінің территориялық тұтастығын сақтау, оған қол
сұқпау жөнінде және өзара көмек көрсету, достық қарым-қатынас туралы
келісім шартқа 1992 жылы 25 мамырда екі ел басшылары Н.Назарбаев пен
Б.Ельцин қол қойған болатын. Бұл құжатта КСРО ыдырағаннан кейін болған
іргелі өзгерістер мен екі мемлекеттің қарым-қатынасы сапалы жаңа геосаяси
деңгейге көтерілгені көрініс тапты. Шарт екі жақты ынтымақтастықтың берік
құқықтық негізін қалап, Қазақстан мен Ресейдің ресми мемлекетаралық өзара
қарым-қатынастың жаңа бетін ашты. Ресей Қазақстанды тәуелсіз дербес
мемлекет ретінде танып, оны өзінің Орталық Азиядағы тұрақты стратегиялық
одақтасы деген көзқараста болды.
Бүгінгі таңға дейін Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасында ынтымақтастықтың әр түрлі салалары бойынша 300-ден аса
мемлекетаралық, үкіметаралық және ведомствоаралық келісім-шарттар
бекітілген. Ал Қазақстан мен Ресейдің аймақтық субъектілері арасында
ынтымақтастық жөнінде 200-ден астам келісімдерге қол қойылған. Бұл жерде
бір ескеретін мәселе, Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы бүгінгі
ортақ шекара ешбір арнайы келісіммен бекітілмеген, ол тек шекараның
мызғымастығы туралы принциппен белгіленген[31].
Сонымен қатар, 1993 жылы 24 желтоқсанда екі ел арасындағы мемлекеттік
шекараны қорғау жөнінде және екі елдің сыртқы шекараларын қорғауда өзара
көмек көрсету меморандумына қол қойылды. Бұл меморандумда екі ел бір-біріне
әскери-техникалық өзара көмек көрсету, екі мемлекет әскерилерінің ортақ
жаттығулар өткізу және т.б. мәселелер бойынша келісімдерге қол қойылған
болатын.
1994 жылдың наурызында Қазақстан Президентінің Ресей Федерациясына
жасаған алғашқы ресми сапары барысында екі мемлекет арасындағы өмірлік
маңызы бар мәселелерге қатысты 22 құжатқа қол қойылды. Соның ішінде біздің
қарастырып отырған мәселемізге қатысты әскери-қорғаныс, шекара күзеті,
әскери-техникалық көмек, республика аумағында уақытша орналасқан
стратегиялық ядролық күштер туралы, Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесіне
байланысты құжаттарды ерекше атап өтуге болады[32].
1998 жылы 22-23 желтоқсанда сол кездегі Ресей үкіметінің басшысы
Е.Примаковтың Астанаға жасаған ресми сапарының барысында қол қойылған
құжаттар жоғары саяси деңгейдегі Қазақстан Ресей диалогының қисынды жалғасы
іспетті. Жоғарғы мемлекет басшыларының бұл жолғы кездесуінде Қазақстан
Ресей мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу пункттері туралы келісімдер және
екі мемлекет арасындағы созылып жатқан мемлекеттік шекараны делимитациялау
мәселелері қарастырылды.
Кеңес Одағының шекпенінен 1990 жылдардың бас кезінде өз егемендіктерін
алып шыққанына қарамастан, Қазақстан мен Ресей арасындағы шекараның өту
сызығын анықтауға екі жақта асығыстық таныта қоймады. Бұған олардың өзіндік
себептеріде болды. Кеңестік кезеңде экономикасы мен шаруашылығы бір-біріне
жіпсіз байланғандай бір-бірінсіз жұмыс жасай алмайтын өндіріс және
өнеркәсіп орындары тәуелсіз мемлекеттердің өзді-өзімен кетулері мен
экономикалық дағдарыс олардың жаңа заман талабына сай қатынастар орнатуын
талап етті[33].
Жаңа тәуелсіз жас мемлекеттер елде болған экономикалық дағдарыстан ес
жинап алуға тырысты, яғни алғашқы кездегі мемлекеттер арасындағы келісімдер
көбіне-көп саяси-экономикалық, соның ішінде әлеуметтік салаға көптен көңіл
бөлінді. Тек 1998 жылы Қазақстан мен Ресей мемлекеттерінің басшылары
мемлекеттік шекараны делимитациялау жөнінде арнайы комиссия құруға келісті.
1999 жылы екі елдің үкіметтері мемлекеттік шекараны делимитациялауға
өкілдер тағайындады. Ал шекараны бөлу жөніндегі алғашқы келіссөздер
процессі 1999 жылы тамыз айында басталды. Бірақ, екі елдің арасындағы
байланыстың бір-бірімен бітісіп кеткені соншалық, оны бөлуде бір денені
екіге бөлген сияқты қиындықтар туғызды.
Тараптар келіссөздің алғашқы күнінен бастап ең алдымен Қазақ КСР мен РСФСР
арасында әкімшілік шекараның өтуін айқындайтын құжаттарды зерттеуді қолға
алды және келіссөздерді қалай ұйымдастыру керек, оны жүргізудің тәртібі
қалай болады – міне, осы мәселелер жөніндегі Ережені әзірлеуге де кірісті.
Ереже 1999 жылғы желтоқсанда Астанада, келіссөздердің екінші раунды
барысында қабылданды. Ережеге сәйкес Қазақстан мен Ресей арасындағы
шекараны делимитациялау кезінде құқықтық негіз ретінде мынадай құжаттар
басшылыққа алынатын болды: КСРО мен одақтас республикалардың заңдық
актілері; КСРО Мемлекеттік геодезиялық қадағалаудың аумақтық инспекциясының
кезекші карталары; Жерді пайдалану мен орман шаруашылығын жүргізудің
материалдары[34].
Сонымен қатар, арадағы шекараны анықтап, оған шекара бекеттерін қою
белгілі бір топтың мүдделеріне қайшы келді, сол себептен де оны
жылдамдатуға өз тараптарынан қолдан ұйымдастырылған кедергілер жасалынып
отырды. Шекараны анықтауды жылдамдатудың негізгі себептерінің бірі ұлттық
мүддеге қауіп төндіріп отырған контрабандалық топтардың екі мемлекеттің
ұлттық байлықтарын, яғни, стратегиялық маңызды ресурстар мен тауарларды
елден заңсыз тасып, талан-тараж жасап отырғандығы. Сонымен қатар, екі ел
басшыларын соңғы уақытта қатты алаңдатып отырған мәселе, екі ел арасындағы
заңсыз миграцияның қарқынды өсуі мен Ауғанстаннан мемлекеттер территориясы
арқылы Еуропа мен батыс әлеміне тасымалданатын есірткінің жылдан-жылға
санының артуы болып отыр.
Қазақстан мен Ресей арасындағы дипломатиялық байланыстар орнаған алғашқы
күннен бастап-ақ, екі тарапта олардың бір-біріне еш бір территориялық
дауларының жоқ екенін, әр қайсысы бір-бірінің егемендігін мойындап
территориялық тұтастықтарына қол сұқпайтындықтарын мәлімдеген болатын.
Сонымен қатар, екі жақта КСРО-дан мұрагерлікке қалған шекараны өзгеріссіз
қалдыратындықтарын растады.
Бірақ екі мемлекеттің территориясының шетін анықтайтын шекара
болғандықтан, оның жүріп өтетін сызығын анықтап, оған белгілер қою, әлемнің
кез-келген мемлекетіне қойылатын халықаралық шарт. Сондықтан екі
мемлекеттің достық, әріптестік байланыстарының тереңдігіне қарамастан, екі
елдің айқындалған, келісімдермен бекітілген шекарасы болуы тиіс. Бір
қарағанда мүмкін емес сияқты көрінетін шығар, бірақ басқа көрші елдермен
салыстырғанда Қазақ КСР мен РСФСР арасындағы шекара, екі жақты келіссөздер
барысында құқықтық тұрғыдан әлдеқайда нашар рәсімделген болып шықты.
Мәселен, Өзбек КСР-імен шекарамыздың бүкіл ұзындығы, оның сипаттамасы екі
республиканың және КСРО-ның Жоғарғы Кеңестерінің Жарлықтарымен рәсімделген.
Қырғыз КСР-імен және Түркімен КСР-імен арадағы шекараларымыз Бүкілодақтық
Атқару Комитеті (БОАК) 1930 жылғы, сондай-ақ 1932 жылғы қаулыларында
жалпылама сипатталады. Ал енді РСФСР-мен шекарамыздың сипаттамасы болған
жоқ, Қазақстан-Ресей шекарасының бар болғаны екі шағын учаскесі ғана КСРО
Жоғарғы Кеңесінің Жарлықтарымен бекітіліпті[35].
Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрылған 1920
жылдан бастап Қазақстан-Ресей шекарасы бірнеше рет өзгерді, мұндай
өзгерістер көп жағдайда шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
келісіммен жүргізілді және кейін облысаралық деңгейде бекітілді, бірақ
мұндай талаптар барлық уақытта бірдей сақталған жоқ. Жалпы КСРО кезінде
ішкі әкімшілік-аумақтық шекара шаруашылық жүргізу үшін және халықты
орналастыру үшін елеулі шектеулер болып табылмады, ал қалыптасқан шынайы
жағдай карталарда көрсетілген шекара сызығына сәйкес келе бермейді[36].
Осындай жағдайлар келіссөздер барысында шекара сызығына жекелеген
түзетулер енгізуді талап етті, мұндағы мақсат халықаралық құқықтық жалпыға
бірдей танылған нормаларын ұстану және шекаралас тұрғындардың мүдделеріне
мейлінше нұқсан келтірмеу. Бұл, әрине, белгіленген шекара сызығына ревизия
жүргізу дегенді білдірмейді, бірақ уағдаласушы тараптарға өркениетті түрде,
екі жақты келісу мен өзара түсіністік негізінде шекараның жекелеген
учаскелерін нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл негізінен елді мекендер мен
өнеркәсіптік объектілер арқылы немесе теміржолдар мен автомобиль жолдары
арқылы өткен кезде орын алды.
Төрт жылға созылған келіссөздер барысында, екі тараптың үкіметтік
комиссиялары Қазақстан мен Ресейдің барлық шекаралас облыстарында екі жақты
кездесулер өткізіп, әр-бір жекелеген учаскелерді зерттеп, ортақ шешімге
келіп отырды.
Қазақстан мен Ресей арасындағы әскери-саяси саладағы қарым-қатынас екі
жақты келісімдерге ғана емес, сонымен бірге ТМД елдерінің ұжымдық
қауіпсіздік туралы шартына да (ҰҚШ) негізделеді. Қазақстан аталған шарттың
қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін елеулі әлуеметтік
мүмкіндіктері бар деп санайды. Осы келісімнің өміршеңдігі 1996 жылы қазан
айының басында тәжік-ауған шекарасындағы жағдайдың шиеленісуіне байланысты
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарттың шеңберіндегі мемлекеттер мен үкіметтер
басшыларының мәжілісі өткізілді. Экстремистік күштердің аймақтағы жағдайды
тұрақсыздандыруға бағытталған іс-әрекетінің жолын кесу туралы ҰҚШ-қа
қатысушы мемлекеттердің үзілді-кесілді ескертуі, сөз жоқ, шешуші ықпал
етті[37].
Қазақстан мен Ресей өзара қарым-қатынастарында іс жүзінде шешілмеген
мәселелері жоқ, бұрыңғы одақтық республикалардың азының бірі. Бүгінде екі
көрші мемлекеттердің бір-бірімен жалғап жатқан шекаралары басқа
мемлекеттермен ортақ шекараларының ішіндегі ең ұзыны болып отыр.
Қазақстанның Ресей Федерациясының аймақтарымен ортақ шектесетін шекарасы
Орынбор облысымен 1880 шақырымды, Омбы облысымен 1020 шақырымды, Түмен
облысымен 167,9 шақырымды, Қорған облысымен 573,6 шақырымды, Челябі
облысымен 869 шақырымды, Алтай өлкесімен 843,6 шақырымды, Новосібір
облысымен 317 шақырымды, Саратов облысымен 551,5 шақырымды, Волгоград
облысымен 239,6 шақырымды құрайды[38].
Бүгінде тараптар саяси-экономикалық, мәдени салаларды қамтитын екі
жақты және халықаралық жобаларда өзара белсенді іс-қимыл жасауда. Қарым-
қатынастардың жай-күйі стратегиялық әріптестік рухына, ХХІ ғасырға
бағдарланған мәңгілік достық пен одақтастық туралы Қазақстан Ресей
декларациясында белгіленген принциптерге сәйкес келеді.
Қазақстан мен Ресей арасындағы ғасырлар бойы созылып жатқан мемлекеттік
шекараны, тұңғыш рет тәуелсіз, терезесі тең мемлекеттер дәрежесінде
анықтап, оны түбегейлі шешу Қазақстан сияқты алып державалардың ортасында,
геосаяси мүдделер тоғысқан кеңістікте орналасқан мемлекет үшін үлкен
жетістік. Қазақстан-Ресей қарым-қатынасы, олардың мүдделерінің толық сәйкес
келетінін айқындайтын: Қазақстан Ресейсіз ілгерілей алмайды, бірақ
Ресейдің де Қазақстансыз ілгерілеуі қиынға соғады деген қарапайым
тұжырымнан көрінеді[39].
Жоғары деңгейдегі басшылардың кездесулерінен және байланыстарынан қуат
алған, жан-жақты дипломатиялық жұмыстардың нәтижесінде Қазақстан мен Ресей
өзара тиімді ынтымақтастықтың бұрын-соңды болмаған әлеуетін құрды және
мәңгілік достастықпен байланысқан стратегиялық әріптестер ретінде ХХІ
ғасырға қадам басты. Мұның екі мемлекет халықтарының болашақта қатар өмір
сүруі үшін жоғары дәрежелі маңызы бар. Қазақстан мен Ресей арасындағы
тұрақты тату көршілік қатынас Еуразияның ұлан-ғайыр кеңістігіндегі ұзақ
мерзімді және берік қауіпсіздіктің салмақты факторы болып табылады. Екі ел
арасында халықаралық құқық нормаларына сай бекітілген шекара болашақта
достық, ынтымақтастық және бейбітшілік шекарасы болып қала бермек[40].
Бес жарым жыл ішінде әлемдік практикада теңдесі жоқ, ұзақтығы ерекше
мемлекеттік шекараны құқықтық тұрғыдан рәсімдеу жөнінде бірегей жұмыс
жүргізілді. Мұндай жемісті жұмыс Қазақстан мен Ресей арасында қалыптасқан
сенім білдіру мен одақтастық қатынас нәтижесінде пайда болды. Сонымен
қатар, шекараны анықтау үрдісін кейінге қалдырмай, оны Ресеймен тең және
достық негізінде шешіп, келер ұрпаққа айқындалған, халықаралық заңдармен
бекітілген шекараны қалдырудағы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасын ерекше
атап өткен жөн. Бұл арада мәселенің оң және аз уақытта өз шешімін түбегейлі
табуы тағы да ҚР Президенті Н.Назарбаевтың көрші елдердің саяси басшылығы
арасындағы зор беделінің нәтижесі деп білеміз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевпен кездесуде Ресей
Федерациясының Президенті В.Путин атап өткендей, орасан зор ұзақтығын
ескеретін болсақ, шекараны белгілеу сияқты мұндай күрделі мәселені 30-40
жыл шешуге болар еді. Алайда Қазақстанмен достық және айрықша бауырластық
қатынасты ескере отырып әрі бірлескен шекараны делимитациялау туралы
Қазақстан Президентінің ұсынысына жауап ретінде Ресей аталған процесті
жандандыруды қолға алды, мұның өзі осындай жақсы нәтижеге қол жеткізуге
мүмкіндік берді.
ІІ-ТАРАУ. Жаңа кезеңдегі Қазақстан мен Ресей қарым-қатынастары
1. Қазақстан мен Ресей: сенімді экономикалық ынтымақтастық
жолында
Ресей Федерациясымен экономикалық ынтымақтастық Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатының негізгі басымдықтарыныңм бірі болып
табылады. Бұл туралы Қазақстан Президентінің 2006 жылы 1 наурыздағы Халыққа
Жолдауында да айтылып өтілген: Қазақстан - Ресей қарым-қатынастары жоғарғы
деңгейдегі сенім және стратегиялық серіктестік бағытында даму үстінде.
Ресей бағыты Қазақстан сыртқы саясатының аса маңызды басымдықтарының бірі.
Қазақстан мен Ресей арасында конструктивті диалог арқылы және өзара
мүдделерді есепке ала отырып шешілмеген проблемалар жоқ. Бұл саяси
мәселелерге де және экономикалық мәселелерге де қатысты[41].
ТМД елдерімен және оның ішінде Қазақстанмен интеграциялану
процестерін одан әрі қарай тереңдету туралы РФ Президенті В. Путинің 2006
жылы 10 мамырда жасалған жыл сайынғы Ресей Федерациясы Федеральды
Жиналысына Жолдауында да айтылды: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz