Адам және жануарлар физиологиясынан лекция мәтіні
1. Физиология негіздері
2. Қозғыш құрылымдар физиологиясы
3. Биоэлектрлік құбылыстар
4. Нерв жүйесінің жалпы физиологиясы
5. Вегетативті жүйке жүйесі
6. Орталық жүйке жүйесі
7. Орталық нерв жүйесінің интеграциялаушы қызметтері.
8. Шарты және шарсыз рефлекстер
2. Қозғыш құрылымдар физиологиясы
3. Биоэлектрлік құбылыстар
4. Нерв жүйесінің жалпы физиологиясы
5. Вегетативті жүйке жүйесі
6. Орталық жүйке жүйесі
7. Орталық нерв жүйесінің интеграциялаушы қызметтері.
8. Шарты және шарсыз рефлекстер
Физиология адам және жануарлардың функциясын зерттейтін бір тұтас ғылым болғанымен жеке бір бір-бірімен айырмашылығы бар бірақ өзара тығыз байланыста, бөлімдерге бөлінеді. Негізінен келесі бөлімдерге ажыратады, жалпы жеке революциялық қолданбалы адам және салыстырмалы физиология. Жалпы физиология әртүрлі организмдердің процестерінің табиғатын сонымен қатар организмге сыртқы ортаның әсерін және реакциясының заңдылықтарын зерттейді.
Жеке физиология-жеке ұлпаның органның немес жүйенің функцияларын зерттейді.
Революциялық физиология-онтогенез және филогенезде адам мен жануарлардың физиологиялық функцияның заңдылықтарын және механизмдердің пайда болуын дамуын дене қалыптасуын зерттейді.
Қолданбалы физиология-адамның іс-әрекетіне байланысты практикалық есебі және нақты өмір сүру ортасын өзгеру заңдылықтарын функцияларын зерттейді.
Салыстырмалы физиология-жануарлар әлемінің әртүрлі өкілдерінің функцияларының ұқсастықтарымен айырмашылықтарын зерттейді. Сонымен қатар функцияның жалпы заңдылықтарының өзгеруі немесе жаңалырының пайда болуын қарастырады.
Жеке физиология-жеке ұлпаның органның немес жүйенің функцияларын зерттейді.
Революциялық физиология-онтогенез және филогенезде адам мен жануарлардың физиологиялық функцияның заңдылықтарын және механизмдердің пайда болуын дамуын дене қалыптасуын зерттейді.
Қолданбалы физиология-адамның іс-әрекетіне байланысты практикалық есебі және нақты өмір сүру ортасын өзгеру заңдылықтарын функцияларын зерттейді.
Салыстырмалы физиология-жануарлар әлемінің әртүрлі өкілдерінің функцияларының ұқсастықтарымен айырмашылықтарын зерттейді. Сонымен қатар функцияның жалпы заңдылықтарының өзгеруі немесе жаңалырының пайда болуын қарастырады.
әдебиеттер:
1.Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
2.Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
3.Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
4.Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
5.Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
6.Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
7.Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
8.Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
1.Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
2.Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
3.Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
4.Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
5.Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
6.Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
7.Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
8.Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
Қазақстан Республикасы Білім ғылым министрлігі
“Сырдария” университеті
Жаратылыстану факультеті
Биология кафедрасы
“Бекітілді”
Факукультет оқу-әдістемелік
кенесі, № 1 хаттама 1.09.06
________________________
(төтаға, аты -жөні)
Адам және жануарлар физиологиясынан
лекция мәтіні
Мамандықтар: Биология 14,24,34,44, 050113; 14(тп) 050607
ХБ - 13,23 030340
Құрастырғандар: Шотаева.М.Кукиев.С.
Жетісай 2006 ж.
№ 1 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Физиология негіздері
Лекцияның жоспары:
1.Физиология ғылымының дамуы.
2.Физиологияның қазіргі жағдайы жөніндегі жалпы түсінік.
3.Физиология процестерінің өзіндік сапасы.
Лекцияның мақсаты: Студенттерді адам және жануарлар физиолгиясының
зерттеу әдістері және жұмыстарымен, бөлімдері және тарихымен таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Физиология пәні және оны сипаттайтын түсініктер.
Физиология дегеніміз герекше физик табиғат демек логос ғылым
организмге және оны құрастыратын жүйелер органдар ұлпаларда өтетін
функциялар және процестер туралы және адам мен жануарлардың қоршаған
ортаның байланысын қамтамасыз ететін механизмен оларды реттеу туралы ғылым.
Функция-бұл жүйенің немесе органның іс-әрекеті ал процес бұл белгілі
бір нәтижеге жету үшін бағытталатын әрекетті. Сонымен қатар даму барысында
рет-ретімен ауысып жатқан құбылыстар немесе жағдайлар.
Жүйе-физиологияда бұл жалпы бір функциясын байланысты ұлпалар немесе
органдар.
Биологиялық жүйенің-сенімділігі-бұл жасушаның ұлпалардың органдарын
организмдер жүйесін ерекше функция орындау қасиеті белгілі уақыт ішінде өз
сипатын сақтайтын жүйенің сенімділігін негізгі сипаты оның тоқтаусыз жұмыс
істеуі. Организм өзінің сенімділігін әр-түрлі тәсілдермен жоғарлатады.
1. Регенеративті процесті күшейтейді-яғни өлген клеткаларды қайта
қалыптастыру.
2. Организмнің жоқтылығы-өкпе құлақ сүйек.
3. Клеткалармен капилярларды жұмыс және жұмыс істемеудегі
жағдайда пайдалыну функциясы өсу қарқынына байланысты-яғнм
алдын функция іс-әрекетіне қатыспағандарда қосылады.
4. Сақтану тежелуді пайдалану.
5. Әртүрлі әрекет арқылы бір нәтижеге жету-физиология
организмнің өмір сүру қаупін зерттейді.
Қауып-бұл тірі жүйенің оптикалды аталатын функцияның шегі, ол әртүрлі
түсіндіріледі.
1-ден- Орта шама жағдайдың құбылыстың орта шамасын сипаттайды.
2-ден-Орта фатистикалық шама.
3-ден-Жалпы көпшілік қабылдаған ереже.
Физиологиялық қалып-бұл өмір сүрудің биологиялық оптиома қауыпты
организм бұл оптималды фунуциясы оптималды функциялануы бұл сол жүйенің
белгілі іс-әрекет орындауында барлық процестерін белсенді келісілген нақты
мүмкіншілік жағдайы. Механизм бұл процесті немесе функциясының басқару
тәсілі. Физиологияда қарастырылатын басқару механизмі.
1. Жеке-белгілі бір органдарды реттеу немесе басқару.
2. Гумаралды-функцияға және процестерге гармондардың немесе гумаралды
огенттердің әсері.
3. Жүйкелі-жүйке жасушаларында инплюстраның қозу немесе тежелуінің
күшеуі әлсізденуі.
4. Орталықта-орталық жүйке жүйесінен бағыт –бағдар беріп отырады.
Физиология адам және жануарлардың функциясын зерттейтін бір тұтас
ғылым болғанымен жеке бір бір-бірімен айырмашылығы бар бірақ өзара тығыз
байланыста, бөлімдерге бөлінеді. Негізінен келесі бөлімдерге ажыратады,
жалпы жеке революциялық қолданбалы адам және салыстырмалы физиология. Жалпы
физиология әртүрлі организмдердің процестерінің табиғатын сонымен қатар
организмге сыртқы ортаның әсерін және реакциясының заңдылықтарын зерттейді.
Жеке физиология-жеке ұлпаның органның немес жүйенің функцияларын
зерттейді.
Революциялық физиология-онтогенез және филогенезде адам мен
жануарлардың физиологиялық функцияның заңдылықтарын және механизмдердің
пайда болуын дамуын дене қалыптасуын зерттейді.
Қолданбалы физиология-адамның іс-әрекетіне байланысты практикалық
есебі және нақты өмір сүру ортасын өзгеру заңдылықтарын функцияларын
зерттейді.
Салыстырмалы физиология-жануарлар әлемінің әртүрлі өкілдерінің
функцияларының ұқсастықтарымен айырмашылықтарын зерттейді. Сонымен қатар
функцияның жалпы заңдылықтарының өзгеруі немесе жаңалырының пайда болуын
қарастырады.
Адам және жануарлар физиологиясы органдардың және жеке органдарының
ұлпалардың тіршілік әрекетін және физиологиялық қызметтерінің
ұқсастықтарымен айырмашылықтарын зерттейді. Адам және жануарлар
физиологиясы тірі организм тірі ортасымен қарым-қатынасты заңдылықтарын
бұлардың әртүрлі жағдайдағы мінез-құлқын зерттейді. Сонымен қатар анадағы
күрделі биохимиялық биофизикалық құбылыстарды зерттейді. Ағзадағы жүйке
жүйесінің қызметін яғни нерофизиолгия зерттейді. Ол әртүрлі омыртқасыз және
омыртқалы жануарлардың филогенетикалық дамуы физиолгиялық процесті
салыстырмалы физиология зерттейді. Физиология морфологиялық ғылымдармен
тығыз байланысты. Анатомия, гистология, цитология гигиена ғылымдары мен
тығыз байланысты. Физиология әдістерін кең қолданылады, кейбір жылдық
материалдарда гиперметика жетістіктері қолданылады. Ағзадағы химияның
физиологиялық процесті зерттеу эволюциялық заңын зерттеу адамның
физиологиясы болып табылады. Адам және жануарлар физиологиясын негізін
салушылар Павлов, Сечинов, Смохин, Веденский, Ухтонский.
Бақылау сұрақтары:
1. Жеке физиология деген не.
2. Революциялық физиологиясын қалай түсінесіз.
3. Физиология дегенімізне.
4. Салыстырмалы физиология.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Физиологияның қазіргі жағдайы жөніндегі жалпы түсінік
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
1. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
2. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
3. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
4. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
5. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
6. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
7. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
8. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 2 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Қозғыш құрылымдар физиологиясы.
Лекцияның жоспары:
а)Клетка мембранасы және оның қызметтері.
ә)Трансмембраналық тасымал.
б)Клетка қозғышының реттелуі.
Лекцияның мақсаты: Студенттерге қозғыш құрылымдар физиологиясы мен
таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Барлық жануарлар клеткаларының сыртқы қабығы,сондай-ақ
олардың ішіндегі толып жатқан органеллалардың қабықтары биологиялық
мембраналардан (жарғақшадан) құралады.Осы жарғақша деңгейінде іске асатын
көптеген физикалық,физика-химиялық,биохимиял ық,электрлік т.б.өзгерістер
жиынтығы бүкіл организм атқаратын іс-әрекеттер сипаты мен ерекшеліктерін
анықтауда шешуші рөлге ие.Демек,адам мен жануарлардың жалпы физиологиясы
туралы әңгіме клетка туралы,оның басты құрылымдарында жүретін процестер
туралы баяндаудан бастап алғаны жөн.
Клетка (жасуша)мембранасы қалыңдығы 4-5 нм-дей липидті қосқабаттан
тұрады.Онда гликолипидтер,холестерол және фосфолипидтер боладыли.
Гликолипидтердің гидрофильді (сулы ортаға бағытталған)бөлімі олто
сахоридтерден түзілген. .Гликолипидтер әр уақытта плазмалық мембрананың
сыртқы беткейінде орналасады:Холестерол молекулалары сан жағынан
фосфолипидтерге тең келеді және соңғылардыңарасында жатады,мембрана
тұрақтылығын қамтамасыз етеді.Мембрананың ішкі және сырт қы қабаттарында
липидтер біркелкі орналаспаған.Тіпті бір қабаттыңөзінде липидтердің бір
түрі ғана шоғырланған учаскелер болады.Мембраналарды жалпы алғанда инертті
деп саналатын липидті матриксінің ең басты функционалдық элементтері-
белоктар.Әр түрлі мембранадағы олардың үлесі 25-75% арасында.Кейбір
белоктар мембраналарының сыртқы және ішкі қабаттарын тұтастай бойлап
орналасса,басқалары тек бір қабатта ғана жатады.Белоктың молекулаларының
гидрофойты топтары әдетте липидті мембранаға батырылған түрінде,ал оның
полярлы гидрофильді топтары мембрана беткейінде сулы фазаға батырылған
күйде болады.Клетка көлемінің шамамен алғанда жаршысын органеллалар алып
жатады.Олар цитозольден (цитоплазмадан)мембраналар арқылы бөлінген. Клетка
ішіндегі органеллалар мембраналардың аумағы плазмалық мембраналардан ең
кемі 10 есе артық:Бұл мембраналар жүйесін құрайтындар: эндоплазмалық
ретикулум,рибосомалар, Гольджи апараты лизосомалар, терокси сомалар, ядро
және митохондриялар Клеткалық мембраналар атқаратын қызметтерді былайша
топтауға болады.
1. Тосқауылдық қызмет. Мұның мәнісі мемрана арнайы механизимдердің
көмегімен еркін диддузияға кездегі келтіре отырып, концентрациялық
градиенттер тудыруға қатысады. Ал бұл электрогенез де электр тогын
тудыруда (тыныштық потенциалы, әрекет потенциалы, биоэлектрлік
толқындарды тарату механизмдерінде) үлкен рөл атқарады.
2. Реттеуші қызмет клетка сыртындағы биологиялық белсенді заттар әсерін
сезу арқылы клетка ішіндегі орта құрамы мен ондағы рекцияларды нәзік
реттеуді іске асыру.Бұдан мембранадағы ферменттік жүйелер белсенділігі
өзгереді және соңғы аралық заттар (мессенджерлер) механизмі іске
қосылады.
3. Мембранадағы рецепторлар табиғаты электрлік емес сыртқы әсерлерді
электр сигналдарына (қозу толқындарына) айналдырады.
4. Синапостық соңғы тармақтар ұщындағы нейромедиаторларды босатады
(өткізеді)
Мембраналардың электірлік сипаттамаларының ішінен оның сиымдылығы (см) мен
өткізгіштігін ерекше атау керек.
Сыйымдылық (см) қасиеттерді негізінен фосфолипидті қосқабат
анықтайды.Ол гидратталған иондарды өткізбейді, бірақ сөйте тұра өте жұқа
(5нм шамасында) болғандықтан,зарядтардың бөлініп орналасуы мен қорлануына
және катиондар мен аниондардың электростатикалық өзара әрекеттесуіне жағдай
жасайды.Мұнымен қатар, клетка мембранасының сымдылық қасиеттері оның өзінде
жүретін электірлік процестердің уақыттық сипаттамаларын айқындаушы
себептердің бірі деп есептеледі.
Өткізгіштік (д- проводимость)-электірлік кедергіге кері шама және ол
белгілі бір ион үшін жалпы трансмембраналық ток шамасының оның
трансмембраналық патенциал айырымын қамтамассыз ететін шамасына қатынасына
тең болады.
Фосфолипидті қосқабат (бислой) арқылы әртүрлі заттар диффуздана
алады,әрі сүзіп өткізушілік (Р- проницаемость) яғни клетка мембранасының
бұл заттарды өткізіп жіберуі қабілеті диффузданатын заттың екі жағындағы
концентрацияларының (мөлшерлерінің) айырымына,оның липидтерде ерігіштігіне
және клетка мембранасының қасиеттеріне байланысты.
Клетка мембранасы клетка ішіндегі сұйықтықты оның сыртындағыдан
(интерстициалдық сұйықтықтан)бөліп тұратындығы белгілі.Ал қан плазмасын
бадан капиллярлар қабырғасы бөліп тұрады.Интерстициалдық (клеткааралық)
сұйықтық клетка сыртындағы сұйықтықтың бір бөлігі (қалғаны тамырларда
болады).Клетка сыртындағы сұйықтықта денедегі барлық судың үштен бірі
болады,ал қалған үштен екісі клетка ішіндегі сұйықтықта.Аталған
сұйықтықтардағы электролиттердің және коллоидты заттардың
концентрациаларында айтарлықтай айырмашылықтар бар.Мәселен,интерстициалдық
сұйықтықта клетка ішіндегімен және плазмамен салыстырғанда
белоктар,аниондар аз болады да,натрий және хлор иондары артық болады;калий
керісінше,клетка ішінде көп.Бұл тайырмашылықтарсол сұйық орталарды бір-
бірінен бөліп тұрғантосқауылдар-клетка мембраналарының қасиеттеріне
байланысты.Осыған орай түрлі заттардың бір ортадан екінші ортаға
өтуі(тасмалы)түсіндіріледі.
Тосқауылдың заттарды өткізуі пассивті және белсенді механизмдерге
негізделген.Пассивті механизмге диффузия,сүзілу (фильтрация) және осмос
жатады.Бұлар орындалу үшін әдетте энергия шығындалмайды
(жұмсалмайды).Белсенді тасымал жүру үшін арнайы энергия көздері қызмет
етюді,яғни энергия жұмсалады.
Сұйықтықтағы иондар мен малекулалардың бір ортадан екінші ортаға
диффузия арқылы өтуі олаодың сол орталардағы концентрація айырмашылықтарына
(градиентеріне) байланысты болады.Мембрана арқылы бұлар концентрациясы көп
жақтан олардың концентрациясы аз жағына қарай өтеді.Клетка мембранасы
арқылы суда жақсыеритіндер (гидрофильділер)де және онда еруі қиын немесе
ерімейтіндер (гидрофобтылар) заттар да өте алады.Гидрофобты,бірақ майда
еритін заттар мембрана липидтерінде ері ген күйде диффузданады.Су және онда
жақсы еритін заттар мембрананың көмірсутекті облысындағы кинкалар деп
аталатын уақытша “жыртықтар” арқылы және гидрофильді учаскілерде тұрақты
болатын саңылаулар арқылы өтеді.
Иондар диффузиясы мембранадағы иондық канал- дар деп аталатын
маманданған белокты құрылымдар арқылы іске
асады.Натрий,калий,калций,хлор,натр ий-калций каналдары болады.Жоғарыда сөз
еткен жай (қарапайым) диффузияға қарағанда иондардың каналдар арқылы
тасымалдануының өз ерекшеліктері бар.Каналдарда
арнайы”қақпалар”болатындықтан,олар ашық, жабық және инактивтелген күйлерде
бола алады.Каналдардың бір күйден екінші күйге ауысуы мембранағы электрлік
потенциалдар айырымының өзгерістерімен немесе физиологиялық белсенді
заттардың рецепторлармен өзара әрекеттесуі арқылы басқарылады.Осыған орай
иондық каналдарды потенціал-тәелділер және рецептор басқаратындар деп
бөледі.Каналдың ион өткізетін селективтік(іріктеуші) сүзгісінің диаметрі
тиісті ион үлкендігіне сай келеді.
Біраз заттар (моносахаридтер,амин қышқылдарды) клеткалардың
биологиялық мембраналары арқылы жай диффузия көмегімен өте алмайды.Олардың
тасылуы жеңілденген диффузия арқылы іске асады.Жеңілденген болатын
себебі,ондай заттардың концентрациялық градіент бойынша диффуздануы ерекше
белокты молекулалар –тасымалдаушылар қатысуында орындалады.
Na+, K+, CI-, Li+, Ca2+,және Н+ иондарының тасылуын специфкалық
тасымалдаушылар атқара алады.Мембраналық тасымалдаудың бұл түріне тән
болатын ерекшеліктер : жай диффузияға қарағанда заттар тасылуының тез
жүретіндігі,белокты молекуланың құрылысына байланыстылығы,молекулалар
санының аз көптігі (қанығу деңгейі),конкуренція (бәсеке),спецификалық
ингибиторларға (жеңілденген диффузияны басып әлсірететін
қосылыстарға)сезгіштігі.Бұлардың бәрі белоктар –тасымалдаушылар
ерекшеліктеріне және олардың мембранадағы санының шектелуі екеніне
байланысты.Тасымалданатын заттардың мөлшері белгілі бір шамаға жеткенде
мембранадабос тасмалдаушы болмай қалады, яғни олардың бәріне тасмалданатын
ион немесе молекула жайғасады да, сод себептен заттар мөлшерінің бадан әрі
көбеюі олардың өтетін санының көбеюін тудырмайды.Мұны қанығу құбылысы деп
атайды. Кейбір молекулалық құбылыстары ұқсас заттар тасылуы үшін
тасмалдаушылардың бір Турін пайдаланады. Мұндайда ол заттар тасмалдаушы
үшін “күреседі”.мұны бәсеке (конкуренция) құбылысы дейді.
Жеңілденген диффузияның бірнеше түрі бар.Мембрана арқылы иондардың немесе
молекулалардың (мыс глюкоза, амин қышқылдарының немесе молекулалардың
эпителиоциттердің базальдық мембранасы арқылы өтуі) тасмалы ол жерде басқа
құбылыстардың бар-жоқтығына немесе тасылып –тасылмайтынына қарамай орындала
алады.Мұны уницорт деп атайды.
Сим порт кезінде бірнеше қосылыс бір мезгілде, бір бағытта тасылады (қант
пен амин қышқылдарының Na+ тәуелді тасылу).
Анти порт- бір заттың бір бағытта өтуімен бір мезгілде келесі заттың
кері бағытта тасмалдануы. Мысалы, бұл алмасуды былай жұптауға болады; Na+-
Ca2+,Na+-H-, Cl-HCO- т.
Сим порт пен антипорт- котранспорттың түрлері.Бұларда тасмал жылдамдығы
оған қатысатын барлық элементтер бақылауында болады.
Осмос- мембрана арқылы еріткіштің (судың) концентрациясы төмен ерітіндіден
концентрациясы жоғары ерітіндіге қарай өтуі. Кілетканың көлемі көнесе оның
ішіндегі судың шамасына байланысты болады.Кілечка еш уақытта өзін қоршаған
ортамен толық теңдік күйде болмайды. Плазмалық мембрана арқылы үздіксіз
қозғалыста болатын молекулалармен бондар кілечка ішіндегі заттар
концентрациясын өзгертеді, ендеше ондағы осмос қысымы да өзгереді.Осыған
орай кілеткадағы судың түсі немесе одан шығуы іске асып отырады. Сондықтан
да ол өзінің тиісті көлемін түрақты ұстай алады. Әрине бұл үшін белгілі
дәрежеде энергия жұмсалады.Сол себептен де кілечка ішінде оның сыртқы
ортасымен салыстырғанда диффузияланбайтын заттар (белоктар, нуклеїн
қышқылдар т.б) концентрациясы артық болады.
Жалпы алғанда, қабырғасы қасаң емес клетакалардың көлемін үш фактор
анықтайды ;а) олардың ішіндегі мембрана арқылы өте алмайтын заттар мөлшері
ә) интерстицидегі мембрана арқылы өте алатын заттар концентрациясы б)
кілеткаға енетін (түсетін) және одан шығатын (шығарылатын ) заттар ағыны
жылдамдықтардың арақатынасы.
Клетка мембранасының серпінділік қасиеті судың клеткаға түсуіне
кедергі келтіретін гидроситатикалық қысымды тудырады. Екі ореада
гидроситатикалық қысым айырымы болған жағдайда су оларды бөліп тұрған
тосқауылды саңылаулары арқылы сүзіледі.Сүзілу (фильтрация) көптеген
физиологиялық просестер барысында байқалады .Мәселен, бүйректегі не фронда
алғашқы несеп васалу қанның сұйық бөлімінің сүзілуінен басталады ,
капиллярларда қан мен ұлпа сұйықтығы арасындағы су алмасу сүзілуге
негізделген т.б .
Белсенді тасымал. Бұл арқылы заттар концентрациялық және электрохимиялық
градиентке кері бағытта өтеді,яғни диффузиядағы да көп жақтан аз жаққа
емес,аз жақтан көп жаққа тасымалданады.Бұл үшін жұмсалатын энергия АҮФ-тің
гидролизінен босайды немесе басқа бір иондар концентрацияларының
градиентінен (көбінесе натрийдің)пайда болады.Заттардың белсенді тасымалы
үшін керек энергия көзі АҮФ гидролизі болған жағдайда тасымалды алғашқы
белсенді деп атайды.Бір заттың мембрана арқылы концентрациялық градиентке
кері өтуі басқа бір заттың белсенді тасылу процесінен ткған концентрациялық
градиентэнергиясының есебінен жүрсе,мұны соңғы белсенді тасымал деп атайды
Бақылау сұрақтары:
1.Диффузия деген не.
2.Сүзілу (фильтрация) деген не.
3. Осмос деген не.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
9. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
10. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
11. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
12. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
13. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
14. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
15. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
16. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 3 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Биоэлектрлік құбылыстар
Лекцияның жоспары:
1.Тірі жүйедегі потенциалдар.
2.Мембронаналық потенциалдар, оны зерттеу.
1. Тыныштық потенциалы.
2. Әрекет потенциалы оны зерттеу тарихы.
Лекцияның мақсаты; Биоэлектрлік потенциалдар түрлері мен таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Көптеген тіршілік потенциалдарды атап айтқанда ;
Тітіркендіргіш,клетка ініндегі процестердің реттелуі ,нерв жүйесінің
жұмысы, бұлшық еттің жиырылуының реттелуі сияқты процестердің негізі
биологиялық мембрана биопотенциалдардың түзілуі және тасымалдануы.
Биопотенциалдары заңдар үлкен практиканың мәні бар. Медицинада мүшелер
мен ұлпаларға биопотенциалдар туғызған электр өрістерін зерттеугу
негізделген диагноздың әдістері бар.Мысалы: электрокордиография,
электроэнцмфолография,электромиогра фия.Сонымен бірге ұлпалар мен мүшелерге
сыртқы электр мен электростимуляция жасап емдеу әдісі де практикада кеңінен
қалыптасады.Тіршілік әрекеті барысында клеткалар мен ұлпаларда электр
потенциалдардың мынадай түрі туындауы мүмкін:
1.Тотығу тотықсыздану потенциалдары;
Потенциалдардың бұл түрі 1 молекулалардың 2- молекулаға электрон
тасымалдану нәтижесінде туындайды.
2.Мембраналық потенциалдар: мембрана арқылы иондардың консентрациясын
градиенті және мембрана арқылы иондар тасымалдайды нәтижесінде туындайтын
потенциалдар организмде тіркеуге болатын потенциалдар негізінде мембраналық
потенциалдар.
Мембрандық потенциалдар деп-мембрананың ішіндегі цитоплазмалық және сыртқы
беті арасындағы потенциалдар айырмашылығын айтады.
Um = Uішкі - U сыртқы
Биопотенциалдар қазіргі жетістіктер мынадай алғы шаралар нәтижесінде мүмкін
болады.
1.Клетка ішілік потенциалдар өлшемінің микроэлектрдің техникалық әдісі
жетілдіруіне болады.
2.Биопотенциалдар күшейуінің жасушаларында болады.
Микропипетканың ігінде күміс мен қапталған күміс сым араласқан. Осындай
жіңішке электрод клеткалардың ішіне енгізілген. 2-ші элемент клеткаларын
салыстыру электроды клеткалардың сыртында орналасқан.Электроды тұрақты
токты күшейтіп күші бар құралған Р жалғайды, сөйтіп мембрананың
потенциалдар өлшейді.
Микроэлементтің әдіспен тек алып аксонындағы ғана емес, сонымен бірге
барлық жүйке талшықтарын, бұлшық ет клеткаларындағы биопотенциалдарды
өлшеуге болады. Мембрананың потенциал 2-ге бөлінеді.
1.Тыныштық потенциал.
2.Әрекет потенциалдары.
Тыныштық потенциал дегеніміз не –қазбаған күйдегі мембрананың сыртқы және
ішкі бетіндегі арасында тіркелген электр потенциалдардың айырмасын
айтады.Тыныштық потенциал мембрананың 2жағдайда иондардың концентрациясының
әрекетіне байланысты болады. Егер қандай да бір ионның клетка ішіндегі
концентрациясы Сішкі осы ионның сыртқы концентрациясын Ссыртқы өзгеше
болса және мембранада осы иондар үшін өнімді болса онда мембрана арқылы
зарядтан бөлшектің ағыны пайда болады.Нәтижесінде жүйенің элементтер
нитралдығы бұзылып клеткалардың ішімен сырттың арасында потенциалдар
айырмашылығы пайда болады.
Um = Uішкі - U сыртқы
Және осы иондардың ары қарай мембрана арқылы жылжуына кедергі
келтіреді,ионның концентанциясының тепе- теңдігі арнағанда электрохимиялық
катиондар да теңеседі.Мембрананың тыныштық потенциалдары есептеуде Нерист
теңдеуі,Гольдман теңдеуі,Гомас теңдеуі қолданады.
Әрекет потенциалдары:
Электр нерв импульстарға әрекет арқылы тірі организмде рецепторлардан мидың
нейрондарына және мидың нейрондарынан бұлшықеттерге ақпараттар тасымалданып
тұрады.Тірі организмнің толық электрленген жүйе болып тпбылады. Электрсіз
өмір жоқ .Әрекет потенциалдары тарихи тұрғыдан тыныштық потенциалынан орта
ашылған.Электрлі нерв импульстерін Волоня қаласының анатомия профессоры
Я.Гальвани ашты.Ол 1791 ж. Бұлшық ет қозғаласы кезіндегі электрлік күштер
туралы деген еңбегінде бақа препаратының бұлшық етінің жиырылуы және
импулстер әсерінен болатын.
Бақылау сұрақтары:
1.Тыныштық потенциал деген не.
2.Әрекет потенциалдары қалай түсінесіз.
3. Тотығу тотықсыздану потенциалдары.
4.Биоэлектрлік потенциалдар түрлері.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Биоэлектрлік потенциалдар түрлері.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
17. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
18. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
19. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
20. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
21. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
22. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
23. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
24. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 4 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Нерв жүйесінің жалпы физиологиясы
Лекцияның жоспары:
1.Нерв жүйесінің жалпы физиологиясы.
2. Нейрондар жіктелуі
3. Синапс.
Лекцияның мақсаты: Студенттерге нерв жүйесінің жалпы физиологиясы
таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Нерв жүйесінің жалпы физиологиясы.
Нерв (жүйке) жүйесі — ақпаратгы жылдам жеткізетін және баскаруды жүзеге
асыратын күрделі үйымдасқан өрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе. Оның
негізгі құрылымдық бірлігі — нерв клеткасы — нейрон.
Адам организмі күрделі де өзара тығыз байланысқан жүйелерден,
мүшелерден және ұлпалардан тұратьн жоғары ұйымдасқан биологиялық супержүйе
болып есептеледі. Осы күрделі қүрылымда ерекше ролді орталық нерв жүйесі —
ми мен жұлын атқарады. Ол адам организміндегі барлық клеткаларды,
ұлпаларды, мүшелерді, бұлардың жүйелерін өзара байланыстырып,
функциональдық біртұтастықта ұстайды. Орталық нерв жүйесінің қызметтері
арқылы барлық мүшелер мен ұлпаларда болатын рецепторлар тітіркенген кезде
туатын афферентті (орталыкқа тепкіш) импульстер қабылданады, олардың
анализі мен синтезі жүреді (өңделеді) және түрлі шеткі мушелердің әрекетін
тудыратын немесе тоқтататын, болмаса олардыңтонусын сақтауға көмектесетін
эфференттік (орталықтан тепкіш) импульстер пайда болады. Орталық нерв
жүйесі жеке организмнің қоршаған ортаға бейімделуін, оның барлык
қызметтерінің ең жетілген реттелуін және үйлесімді, бірлескен түрде іске
асуын қамтамасыз етеді.
Орталық нерв жүйесінің түрлі мүшелер әрекетін нақты бақылауы нерв
орталықтары мен шеткі органдар арасында екі жақты байланыс болғандықтан
іске асады. Қандай да болмасын эфференттік импульстерден орындалатын
өрекеттен жұмыс атқарушы мүшелердегі рецепторлар тітіркенеді де.
афференттік импульстер туады; ал олар тиісті әрекеттің нәтижесі туралы
орталық нерв жүйесін хабарлайды (кері афферентация). Адамның да психикалық
өрекеті мен басқа да барлық әрекеттері орталық нерв жүйесінде жүретін
процестерге негізделген. Айтылып отырған аса жауапты да құрделі қызметте
билеуші рөл ми үлесіне тиеді.
Мидың осындай бүкіл организмдегі тіршілік процестерін ең жоғаргы және
нәзік интеграциялаушы мүше ретіндегі көзқарастың қалыптасуында көптеген
физиологтардың, олардың ішінде И. М. Сеченов пен И. П. Павловтың атқарған
рөлдері айрықша.
И. М. Сеченов (Павлов оны "орыс физиологиясының атасы" деп атаған)
организмнің қоршаған ортамен байланысы, оның түрлі әсерлерге қайтаратын
барлық жауап реакциялары (рефлекстер) нерв жүйесі арқылы іске асатынын 1862
жылы "Ми рефлекстері" деп аталатын еңбегінде дәлелдеді. Осы жөне басқа
еңбектерінде ол рефлекстің орталық буынындағы, яғни орталық нерв
жүйесіндегі құбылыстар мен процестерді білу керек деген ғылыми идея ұсыңды.
И. П. Павлов И. М. Сеченовтың осы идеясын басшылыққа ала отырып, ми
қызметін зерттеудің обьективтік өдісін (шартты рефлекстер әдісін) тауып,
ғылымға ендірді. Әрі оны кеңінен қолдана отырып, жоғары нерв әрекетінің
физиологиясьш жасап шықты. Түрлі мүшелердің шартты рефлекторлық
реакцияларын бақылай, анализдей отырып, ол мидағы, оның ішіңде ми
қыртысындағы нерв процестерінің (қозу мен тежелудің) ерекшеліктері,
динамикасы, өзара әрекеттесуі туралы ғылыми нақты тұжырымдар жасады. Ми
жұмысының принциптері мен заңдылықтарын анықтады.
Жоғары сатылы организмдерде осьшшама аса үлкен рөлі бар нерв жүйесі
ұзақ уақыттық тарихи дамудың жемісі. Эволюциялық дамудың ең ертедегі
алғашқы этаптарында — бірклеткалы организмдерде нерв жүйесі болған жоқ.
Оларда клетка ішіндегі өр түрлі процестерді реттейтін арнайы гуморальдық
(сүйықтықтык) механизмдер ғана болады. Қарапайым көпклеткалыларда да
клеткаішілік реттеу механизмдері сақталады және сонымен қатар химиялық
заттар көмегімен іске асатын клеткааралық гуморальдық взара әрекеттесу
қалыптасады. Бұл заттар - жеке клеткалардағы метаболизм процестерінің
өнімдері. Олар клеткааралық кеңістіктерге өтеді де, басқа клеткалар
мембранасының маманданған учаскелеріне әсер етіп, олардың (жарғақшасының)
өткізгіштігін өзгертеді, клетка ішілік алмасу процестерін тиісті бағытқа
реттейді.
Бірақ көп клеткалы организмдердің бұдан арғы күрделене түсуі ерекше,
жылдам іске асатын реттеу мен басқару жүйелерінің қалыптасуын қажет етті.
Міне осыдан нерв жүйесі пайда болды. Нерв жүйесінің эволюциясы қозғалу
аппаратыньщ эволюциясымен қатар жүрді. Ол қозғалыссыз тіршілік ететін
губкалардан басқа көпклеткалылардың бөрінде бар. Ең қарапайым нерв жүйесі
диффуздық нерв торы болып есептеледі. Мұндағы озара тармақтары арқылы
байланысқан арнайы нерв клеткалары рецепторларда пайда болған қозуды
бұлшықет элементтеріне, ішкі мүшелерге жеткізеді. Диффуздық нерв торы әр
түрлі тітіркендірулерге бөлшектенбеген біртұтас жүйе түрінде жауап
қайтарады (мәселен, гидраның бүкіл денесі жиырылады).
Эволюция барысында қозғалу функциясының күрделенуі мен жетілуіне
байланысты нерв жүйесінің бұл алғашқы типі кептеген өзгерістерге ұшырады.
Соның бірі — әр түрлі маманданған нерв клеткалары белгілі бір орындарға
жинақталады: қабылдағыш (сезгіш) нейрондар рецепторларға жақын манда, ал
қозғағыш (мото) нейрондар өздері жабдықтайтын бұлшықет топтарының маңында
орнығады. Осыдан түрлі нерв түйіндері (ганглийлер) түзіледі. Бұлар бір-
бірімен нерв талшықтары арқылы байланысады. Құрттарда, буынаяқтыларда,
моллюскаларда, тікентерілілерде болатын бұл жүйені ганглші, туйінді немесе
тізбекті нерв жүйесі деп атайды.
Бұдан соңғы этапта хордалы немесе түтікті нерв жүйесі пайда болған.
Хордалы жануарларда бүкіл орталық нерв жүйесі жануардың арқа жағында
орналасқан түтіктен тұрады. Оның алдыңғы кеңейген жағы — миды, ал артқы
цилиндр тәрізді болімі жұлынды құрайды. Омыртқалы жануарлар эволюциясындағы
ерекшеліктің бірі — ми дамуы қарқыңды жүреді де оның ең жоғарғы бөлімі — ми
сыңарларының қыртысы пайда болады.
Нерв жүйесінің эволюциялық дамып жетілу барысында басты рәлді ерекше
элементтер — рецепторлар атқарады. Бұлардың дамуы
негізіненекібағыттажүреді. 1. Олардың тітіркендіруді сезгіштігі жоғарылады;
2. Рецепторлардың белгілі бір топтары белгілі бір тітіркеңдірулерді
қабылдауға бейімделді. Осыған байланысты түрлі сезцщүшелері пайда болды.
Нейрондар жіктелуі
Әр түрлі нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей
болмайды. Осыған орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биполярлы және
мультиполярлы деп бөледі. Унипалярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады.
Мұндай нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың
эмбриональдық даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлы нейрондарда да бір
өсінді болады, бірак ол одан әрі екіғе тармақталып кетеді. Биполярлы
нейрондарда екі өсінді бар. Мультиполярлы нейрон денесінен әдетте жуан,
ұзын бір аксон және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні,
атқаратын қызметтері, орналасқан жерлері алуан түрлі болады.
Нейрондардың ең басты үш типін айырады: афференттк, қондырма (аралық,
контактылық) және эфференттік. Алғашқы афференттік (рецепторлык) нейрондар
биполярлы болады. Олардың ұзын тармағының ұшы тиісті шеткі мүшелерде
қабылдаушы (рецепторлық) аппарат рөлін атқарады. Мұнда туған қозуды клетка
денесіне жеткізеді. Ал одан әрі екінші өсінді ол қозуды жұлынға немесе
сопақша миға жеткізіп, ол жерде қондырма нейронмен немесе эфферентгік
нейронмен байланысқа түседі. Афференттік нейрондар орталық нерв жүйесінен
тыс (жұлын ганглийлерінде, ми нервтері тұйіндерінде, т. б.) және орталық
нерв жүйесінің шеңберінде де (мыс, көру темпешіктерінде) орналаса береді.
Эфференттік нейрондар аксондары әдетте импульстерді орталық нерв жүйесінен
түрлі шеткі мүшелерге, ұлпаларға жеткізеді (мысалы қаңқа бұлшықеттерін
жабдықтайтын мотонейрондар). Бірақ, көптеген эфференттік нейрондар
сигналдарды шетке бірден өздері емес, басқа, келесі нерв клеткалары арқылы
жеткізеді. Мәселен, ми қыртысының моторлық зонасының моторлық, руброжұлын,
ретикуложұлын және вестибуложұлын нейрондары импульстерді жұлындағы тиісті
мотонейрондарға жеткізеді. Ал соңғылар оларды одан әрі мүшелерге карай
бағыттайды. Вегетативтік (автономиялық) нерв жүйесінің эфференттік
нейроңдары орталық нерв жүйесінен тыс, вегетативтік ганглийлерде
орналасады. Аралық (қондырғы) нейрондар афференттік нейрондарды эфференттік
нейрондармен байланыстырады. Саны жағынан орталық нерв жүйесіндегі
клеткалардың ең көбі деп есептеледі.
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша жіктеуге болады. Мысалы,
қозгағыш (моторлық), сеқреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы, т. б.
Кейде аксонның ұзындығына қарай қысқа, ұзын аксонды нейрондар деп те
айырады.
Пішіндеріне қарай нейрондарды — пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, триангулярлық, бута тәрізді, т. б. деп те атайды.
Нерв клеткаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында
маңызды рөлді нейроглия атқарады. Нейрондарды барлық жағынан
қоршай орналасқан нейроглия клеткалары (астроциттер,
олигодендроциттер, т. б.) және оның өсінділері — олар үшін бір
жағынан механикалық функция — тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан нерв клеткаларында электрлік изоляцияны (оқшаулауды)
қамтамасыз етеді. Сондай-ақ нерв клеткаларындағы зат алмасу
процесін реттеуге қатысады деп те есептеледі.
Синапс.
Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч. Шеррингтон енгізді.
Синапс (грек. — байланыстыру, қосу, біріктіру) нерв клеткасы аксоньшың ұшын
екінші нейронмен байланыстыратын морфофункциональдық құрылым.
XIX ғасырдың 60-жылдарында-ақ И. М. Сеченов клеткааралық байланыстардан
тыс ен элементарлық нерв процесінің пайда болу тәсілін түсіндіру мүмкін
емес деп есептеген болатын.
Нейрондар арасындағы синапстық контактылар алуан түрлі.
Олар бір-бірінен әрекет ету механизмі жағынан, клетка беткейінде
орналасу (локализациялану) ерекшеліктеріне қарай, функциональдық бағыты
(қоздырушы немесе тежеуші) тұрғысынан, туған тиісті белсенділік
аяқталғаннан соңғы модуляцияға қабілеті жағьшан, т. б. қасиеттерінен
айырмашьшықтар көрсетеді. Дегенмен синапстардың барлығына да ортақ бола
алатын кұрылымдық және функциональдық жалпы қасиеттер де бар. Синапс
құрылымында
1-ден,пресинапстыкбуьшды немесе пресинапсты (көпжағдайда ол аксонның ең
ақырғы тармақтарынан тұрады); 2-ден, постсинапстық буыңды немесе
постсинапсты (көбінесе ол келесі нейрон денесі немесе дендрит мембранасының
учаскесі); 3-ден, пресинапс пен постсинапс арасындағы болар-болмас (10—50
нм-дей болатын) синапстық саңылауды айырады. Пресинапс пен постсинапс
мембраналарының бір-біріне дәл (сай) келетін учаскілерін көп жағдайда
пресинапстық мембрана және субсинапстық мембрана деп атайды.
Аксон талшыктарының клетка денесінде түзетін синапстарын аксосоматикалық,
деп олардың дендриттермен түзетін синапстарын — аксодендриттік деп атайды.
Бұлардан басқа аксонның ақырғы тармақтарын (терминальдарын) өзара
байланыстыратын аксо-аксо налъдық, әр түрлі нейрондар дендритгерінің
арасында дендро-дендриттік, нейрон денелерін бір-бірімен байланыстыратын
сомато-сомдтикалық және клетка денесі мен дендриттер арасында сомато-
дендриттіксинапстар да болады.
Пресинапсүштарыөртүрлі пішінді (түйме, сына, себет, шытра, тор тәрізді,
т. б.) болып келеді. Нерв жүйесіндегі нейронаралық синапстардан басқа шеткі
нерв-бұлшықет синапстарьш (ақырғы пластинкаларды) айырады. Бір нерв
талшығының тарамдалған ұштары толып жаткан басқа клеткалардың денесінде не
дендриттерінде 10000-ға дейін синапстар түзе алады, сондай-ақ бір нейронның
денесі мен дендриттерінде көптеген басқа нейрондар түзетін мыңдаған
синапстар жатады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Нервтен етке қозу өтуде химиялық заттардың қатысуы мүмкін
екендігіне алғаш назар аударғандардың бірі И. М. Сеченов болды. А. Ф.
Самойлов (1925) нейронаралык синапстар арқылы қозу етуде де химиялық заттар
қатысады деп болжау жасаған. Кейін, 1934 жылы К. Быковтың лабораториясында
А. В. Кибяков иттің мойын симпатикалық нервін тітіркендіріп, сол нерв
жабдықтайтын жоғары мойын түйінінің тамырларындағы сүйықтықты жинап алып,
енді оған қайта жібергенде ондағы нерв клетеаларында қозу туғандығын
байқады. Австрия фармакологі Леви ХХ-ғасырдың 20-жылдарында адреналинге
ұқсас зат пен ацетилхолиннің симпатикалық және парасимпатикалық әсерлерді
жүрекке жеткізудегі рөлін көрсететін тәжірибелер жасады.
Кейінгі кезде жүргізілген микроэлектродтық зерттеулер арқасында қозу
өткізу тәсілі жағынан алғанда синапстардың үш типінің бар екендігі белгілі
болып отыр. Еңкөп тарағаны химиялық синапстар, содан соң — электрлік
синапстар, ең азы — аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады. Жоғары сатылы
организмдерде эмбриональдық дамудың барысында олар біртіндеп азая береді.
Синапстардың қай механизм арқылы қозу еткізетіндігі көп жағдайда синапстық
саңылаудың диаметріне байланысты болады. Химиялық синапстарда оның шамасы
10—20 нм-дей. Пресинапстық ток саңылауға жеткенде ондағы төменгі кедергіге
байланысты жайылып, күші кемиді де, субсинапстық мембранаға оның небәрі
0,0001— дей бөлігі етеді. Ал бұл онда мембраналық потенциалдың қозу тууға
жететіндей өзгерістерін жүргізе алмайды. Сол себептен де химиялық синапстар
арқылы қозу өту үшін электрлік механизм жарамайды. Бұған химиялық заттар
(медиаторлар) қатысады. Медиаторлар аксонның ең соңғы майда тармақтарының
(терминальдарының) біраз кеңейген ұштарыңдағы диаметрі 30—50 нм шамасында
болатын көпіршіктерде орналасады. Нерв талшығының бойымен келген импульстің
әсерінен пресинапс мембранасындағы кальций каналдарының өткізгіштігі
жоғарылайды да, ішке қарай өтетін Са иондарының ағыны күшейеді, везикульдер
маңындағы кальций иондарының концентрациясы артады.
Бақылау сұрақтары:
1. Нейрондар жіктелуі.
2. Қозғыш құрылымдар физиолгиясы.
3. Нерв жүйесінің физиологиясы.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Нейрондардың жіктелуі туралы жалпы түсінік.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
25. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
26. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
27. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
28. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
29. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
30. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
31. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
32. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 5 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Вегетативті жүйке жүйесі
Лекцияның жоспары:
1.Нерв жүйесінің эволюциясының негізгі кезеңдері.
2.Жүйке клеткаларының құрылысы.
3.Орталық тежелу жөніндегі ілім.
4.Рефректорлық концепция.
Лекцияның мақсаты: Студенттерге вегетативті жүйке жүйесі мен таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Организмде шеткі жүйке жүйесі екіге бөлінеді:
Функцияларды анималдық (жануарлық) немесе соматикалық және вегетативтік
(өсімдіктік) деп бөлінеді.Соматикалық функцияларға сыртқы әсерлерді
қабылдау және қаңқа бұлшықеттері іске асыратын қозғалу реакциялары
жатады.Ал вегатативтік функцияларға бүкіл организімдегі зат алмасуды іске
асыратын жүйелер қызметін (ас қорыту, қан-айналу, тыныс алу сыртқа шығару
т.с.с.), сондай – ақ өсумен көбеюді жатқызады. Функцияларды осылай бөлуге
орай оларды реттеуді іске асыратын арнайы соматикалық және вегетативтік
нерв жүйелерін ажыратады. (Ағылшын формакологы Дж Ленгли вегатативтік нерв
жүйесін автономды жүйе деп атауды ұсынған, 1905).
Соматикалық нерв жүйесі экстерорецептивтік сенсорлық және моторлық
функциялардың орындалуын қаматамасыз етеді. Вегетативтік нерв жүйесі ішкі
органдардың, тамырлардың, тер бездерінің қызметін және қаңқа
бұлшықеттерінің, рецепторлардың, нерв жүйесінің өзінің трофикалық
интервациясын қамтамасыз етеді. Вегетативтік нерв жүйесінің өзіне ғана тән
болатын мофологиялық ерекшелігі бар. Оның ядролары орталық нерв жүйесінің
арнайы бөлімдерінде орналасады, сондықтан талшықтары да тек сол ошақтардан
шығады; талшықтардың шеткі бөлімдерде бөлініп орналасуында сегментарлық
болмайды. әр талшық диаметірі өте жіңішке болады. Осылармен қатар,
вегетативтік нерв жүйесінің талшықтары мидан ішкі мүшелерге қарай
бағытталған жолында міндетті түрде үзіліс жасайды. Мұндай үзіліс жасалатын
орындарды шеткі вегетативтік ганглийлер деп атайды. Ганглий нейтрондары мен
мидан келетін талшықтар арасында синапстық байланысы болады. Ганглий
нейтрондарының аксондары тиісті ішкі мүшелерге жетіп, оларды жабдықтайды
(иннервациялайды).
Ганглийлер түрлі мүшелермен ұлпаларға орталық нерв жүцесінің
импульстерін жеткізушілер ғана емес, олар шеткі рефлекторлық орталықтар да
болып есептеледі. Сондықтан белгілі дәрежеде ОНЖ – нен тәуелсіз түрде, өз
шеңберінде, ганглийлерде тұйықталатын рефлекторлық доға арқылы әр түрлі
релекстерстерді іске асырып, ішкі мүшелер функцияларын реттей алады.
Вегетативтік нерв жүйесі симпатикалық (Sympathes – сезімге ортақтасу) және
парасимпатикалық ( грекше para – маңы, қасында) бөлімдерден тұрады.
2. Симпатикалық нерв жүйесінің орталықтары жұлынның жоғарғы кеуде
сегментімен ІІ – І\- інші бел сегменттерінің сұр затының бүйір
мүйіздерінде орналасады (тораколюмбальдық орталықтар). Бұлардан басталатын
прегенгиионарлық (ганглийге дейінгі) деп аталатын талшықтар жұлыннан
алдыңғы түбірлердегі соматикалық талшықтармен бірге шығады. одан әрі
шекаралық симпатикалық бағанға бағытталады. Баған ганглийлердегі
нейтрондардан постганглионарлық (ганглийден нейінгі) талшықтар шығады.
Бұлар организмнің барлық ішкі мүшелердің, сондай-ақ қан тамырларын
жабдықтау арқылы қаңқа бұлшықеттерін, теріні, миды, т.б. инвервациялайды.
Біраз преганглионарлық симпатикалық талшықтар шекаралық баған
ганглийлерінен үзіліссіз өтіп, шеткі ганглийлерде (сәуле тәрізді, шажырқай
түйіндерінде) аяқталады. Бұлардағы нейтрондардан шығатын постганглионарлық
талшықтар өз тарапынан құрсақбөліміндегі мүшелерге бағытталады.
3. Парасимпатикалық нерв жүйесінің орталық бөлімдері ортаңғы мида
(мезэнцефальдық орталықтар), сопақша мида (бульбарлық орталықтар) және
жұлынның сегіз көз сегменттерінде (сокральдық орталықтар) орналасады. Көзді
қозғалтатын нервтің, бет, тіл-жұтқыншақ, кезеген және жамбас нервтерінің
құрамына кіретін преганглионарлық парасимпатикалық талшықтар өздері
жабдықтайтын мүшелердегі интрамуральдық ганглийлерде немесе оларға жақын
маңдағы ганглийлерде аяқталады. Ал бұларда постганглийлік талшықтар шығатын
нейтрондар орналасады.
Көңіл аударатын бір жайт, симпатикалық нерв талшықтары
парасимпатикалыққа қарағанда организмнде әлде қайда кең тараған. Егер
симпатикалық нервтер барлық дерлік мүшелер мен ұлпаларды жабдықтаса,
парасимпатикалық нервтерқаңқа бұлшықеттерін, ОНЖ – ін, қан тамырларының
басым бөлігін және жатырды жабдықтамайды (иннервацияламайды). Олар тек
ішкі мүшелерді және бас мүшелерін жабдықтайды.
Вегетативтік нерв жүйесі инневациялайтын көпшілік мүшелерге симпатикалық
және парасимпатикалық талшықтар қарама- қарсы әсер етеді. Мәселен, кезеген
нервті тітіркендіруден жүрек қызметі әлсіреп, соғуы сирейді, ал
симпатикалық нерв, керісінше, оның қызметін күшейтіп, соғуын жиілетіледі;
парасимпатикалық әсерлер тілдегі, сілекей, бездеріндегі, жыныс
мүшелеріндегі қан тамырларды кеңейтеді, симпатикалықтар – оларды тарылады;
парасимпатикалық нервтер қарашықты еішірейтсе, симпатикалық нервтер –
үлкейтеді; парасимпатикалық әсерлер бронхыларды тарылтса, симпатикалық –
кеңейтеді; парасимпатикалық нервтер қарын бездерінің қызметін, ішектің
жиырлып – босауын күшейтеді, ал симпатикалық нервтер оларды тежейді, т.с.с.
Тұтас организімде бұл жүйелердің қызметтері өзара келіскен,
“теңдестірілген” күйде іске асады. Нақты жағдайда, организм қажетіне
лайықтанған бағытта керек болса, бірінің қызметі (тонусы) күшейгенде,
екіншісінікі төмендейді және керісінше.
Бірақ, кейде бір жүйе тонусының жоғарылауынан белгілі бір дәрежеде
екіншісінің де тонусы жоғарлайтыны байқалған. Сонымен бірге, мәселен
сілекей безінің қызметін симпатикалық та, парасимпатикалық та әсерлер
күшейте алады. Организмдегі барлық мүшелер мен ұлпалардың бұл нервтермен
жабдықталуы ылғи да қосарленбайтындығы жоғарыда айтылып өтті.
4.Вегатативтік нерв жүйесінің барлық деңгейлері аралық мида (гипаталамус
пен жалақ денеде ) орналасқан жоғарғы вегатативтік орталықтарға бағынады.
Бұл орталықтар организмдегі көптеген мүшелер мен жүйелердің функцияларын
үйлестіреді. Ал олар өз тарапында үлкен ми сыңарлары қыртысына бағынады. Ми
қыртысы самуатикалық және вегатативтік функцияларды біріктіріп, бірыңғай іс
- әрекеттік актыларды тудыру арқылы бүкіл организмнің біртұтас жауабын
қамтамасыз етеді.
Ерекшелік ретінде айта кететін нәрсе, организм реакцияларының
соматикалық құрамдас бөліктері вегатативтіктерден өзгеше адам еркіне
тәуелді түрде орындала алады, яғни оларды ерікке бағындырып, күшейтуге
немесе тежеуге болады. Басқаша айтқанда олар сана бақылауында болады.
Вегатативтік құрамдс бөліктер әдетте мұндай бақылаудан тыс орындалып
жатады: кәдімгі күнделікті өмірде адам қалаумен ішкі мүшелер қызметін
өзгерте алмайды (арнайы, ерекше тәсілдермен жаттығулар жүргізу нәтижелерін
еске алмағанда). Сондықтан да кейде вегатативтік нерв жүйесін автономды
немесе ерікке тәуелсіз деп атайды. әрине бұлай атау өте шартты екені
түсінікті. Бұған акад. К.М. Быковтың зертханаларында көптеп жүргізілген
зерттеулер куә. Бұлар көрсеткендей, кез келген ішкі мүшенің қызметін шартты
рефлекторлық жолмен қалаған бағытта өзгертуге болады. Ендеше вегатативтік
нерв жүйесі ми сыңарлары қыртысының бақылауында қызмет атқаратынын атап
көрсету керек.
Вегатативтік нерв жүйесі арқыла қозу өту процесі де түрлі медиаторлардың
қатысуында жүреді. Парасимпатикалық нервтердің сондай-ақ симпатикалық
вазодиля таторлардың, (тамыр кеңейткіштердің), тері бездерінің симпатикалық
нервтерінің ұшында ацетилхолин түзіледі, симпатикалық нервтердің
постганглионарлық бөлімдерінің ұштарында (тері бездері мен симпатикалиқ
визоделяторлардан басқаларында) норадреналин ( бір метил тобына айрылған
адреналин) түзіледі.
Вегатативтік нерв талшықтарынаң ұштарында түзілетін медиаторлардың
өздері жабдықтайтын клеткаларға саматикалық нервтерде түзілетін
медиаторларға (ацетилхолинге) қарағанда әсер ету уақыты ұзақ болады.
Себебі; бұларда, шамасы, медиаторларды бұзатын ферменттер белсенділігі
төмен болса керек.
Медиаторлар вегатативтікнерв жүйесі ганглийлеріндегі синаптардың
преганглионарлық талшықтары терминальдарында да түзіледі. Мұны алғаш
байқағандардың бірі А.В.Кибеков (1933) болды. Ол мысықтың жоғарғы мойын
симпатикалықтүйініне келетін преганглионарлық симпатикалық талшықтарды
тітіркендіргеннен соң, сол түйіннен ағып шығатын Рингер – Локк
ерітіндісінің құрамынан адреналин тәрізді затты тапқан. Кейін
преганглионарлық талшықтар түзетін синапстарда пайда болатын қоздырушы
медиатордыңацетилхолин екені анықталады. Ал адреналин симпатикалық
ганглийлер нейрондарында тежелу тудыратын медиатор болып шыққан. Ганглийлер
синапстарындағы ацетилхолин әрекетінің бір ерекшелігі – оның әсері түйінді
атропинмен уландырса, ол әсер жойылады. Осыған байланысты олардаацетилхолин
әсерін сезетін құрылымдардың екі типі бар деп есептеледі. Бірі – М-
холинрецепторлар - сезгіштігі атропин әсерінен жоғалтады; екіншісі – Н-
холинрецепторлар – сезгіштігін никотиннің және кейбір басқа
ганглиоблокаторлардың (гексонийдің) әсерінен жоғалтады. Вегатативтік
нейрондар аксондарының ұштарында қай медиатордың түзілетініне қарай ол
нейрондардыхолинергиалық және адренергиялық деп бөледі. Біріншілерінің
аксондарының ұштарында ацилхолин жасалады, ал екіншілерінде норадреналин
жасалады. Аксон терминалдарынан босап шыққан медиаторлар ацетилхолин мен
норадреналин – постсинапстық мембранадағы (жарғақшадағы) спецификалы
белокпен өзара әрекетке түсіп, комплексті қосылыс түзеді. Ацетилхолинмен
өзара әрекеттесетін белок холинрецептор деп, ал адреналинмен немесе
норадреналинмен өзара әрекеттесетін белок адренорецептор деп аталады.
Адреналин мен норадреналин әсер ететін адренорецепторлардың да екі негізгі
түрі бар: α және β. Бұлардың әр түрлі органдарда орналасуының өзіндік
ерекшеліктері бар. Кейбір органдарда оның екеуі де бар, олар бір біріне
қарама – қарсы бағытты реакциялар тудырады; ал екінші біреулерінде олардың
тек біреуі ғана кездеседі. Мәселен, қан тамырларында екі адренорецептор да
бар. Осындағы α – адренорецепторлармен қосылыс түзетін симпатикалық
медиатор артериолдарды тарылтады, ал β – адренорецепторлар оларды
кеңітеді. Ішекте де α және β – адренорецепторлар болады және олардың екеуі
де ішектің бірыңғай салалы еттерінде тежелу тудырады. Жүректе және
бронхыларда α - адреноцепторлар болмайды. Мұнда адреналин мен
норадреналин тек β - адренорецепторлармен өзара әрекеттесіп, жүрек жұмысын
күшейтеді және бронхыларды кеңейтеді. (Бұл материалды толықтыру және
симпатикалық нерв жүйесінің адаптациялық – трофикалық маңызы туралы айту
нейро – моторлық аппарат физиологиясын баяндағанда жалғасады.)
Бақылау сұрақтары:
1.Вегатативті жүйке жүйесі.
2.Шеткі жүйкесіне жалпы сипаттама.
3.Сипаттамалық жүйке жүйесі.
4.Парасимпатикалық жүйке жүйесі.
5.Вегативті жүйке жүйесінің реттелуі.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Орталық тежелу жөніндегі ілім.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
33. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
34. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
35. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
36. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
37. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
38. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
39. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
40. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 6 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Орталық жүйке жүйесі.
Лекцияның жоспары:
1. Ми бөлімдері және оның құрылысы.
2. Сопақша ми, оның рефлекторлық және автоматикалық орталықтары.
3. Мишық және оның құрылысы.
4. Үлкен ми сыңарларының негізгі эволюциясы.
5. Лекцияның мақсаты:Студенттерге ортаңғы ми құрлымдары және олардың
қызметі мен таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Жұлынның өрлеу жолы, немесе орталыққа тепкіш жолының
қызметімен жіктелуі.
1. Үлкен ми жарты шарлары қыртысының қызметі.
2. Сопақша мидың қызметі.
3. Артық ми құрлымдарының қызметі.
4. Мишық оның құрлысының ерекшелігі.
5. Аралық ми таламус әр түрлі эфферентті жүйелердің импульстер
коллекторы.
6. Ортаңғы ми құрлымдары және олардың қызметі.
ОЖЖ-сі дегеніміз адам мен омыртқалы жануарлар жүйкесінің жұлын мен
мидан құралған бөлімі. Ол жеке торшалардың, ұлпалардың, мүшелердің қызметін
реттеп, оларды өзара үйлестіріп, организмнің біртұтастығын қамтамасыз
етеді. ОЖЖ-сі ішкі және сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру арқылы
организмді қоршаған ортаның құбылмалы жағдайларына бейімдейді, жеке мүшелер
мен бүкіл организмнің күрделі әрекетін басқарып, түрлі физиологиялық
процестердің үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді.
Орталыққа тепкіш өткізгіш жалдар сыртқы немесе ішкі орта әсерін
қабылдайтын рецепторлардан импульстерді мидың әртүрлі құрылымдарына
жеткізеді. Оларға жіңішке және сына тәрізді шоғыр, латеральдық және
вентральдық жұлын-таламустық жол, дорсальдық және вентральдық жұлын-мишық
жолы жатады.
Жіңішке және сына тәрізді шоғырлар (Голл және Бурдах жолы) жұлындық
түйіндердің сезімтал нейрондарының өсінділері болып табылады, үлпекті
талшықтардан құралады, Қозу импульсін 60-100 нсек. жылдамдықпен өткізеді.
Бұл шоғырдын қысқа аксондары өз сегменттерінің мотонейрондарымен және
аралық нейрондарымен синапстық байланыс түзеді де, ұзын аксондар сопақша
миға бағытталады. Жол жөнекей ұзын аксондар жұлынның жоғарырақ орналасқан
сегменттеріне тармақтар бере отырып, сегментаралық байланыс түзеді.
Жіңішке шоғыр талшықтары арқылы дененің артқы бөліктері мен
аяқтардан, ал сына тәрізді шоғыр арқылы- дененің алдыңғы бөліктері
мен қолдардан (алдыңғы аяқтардан) келетін импульстер өткізіледі
Аталған шоғырлар талшықтары жұлынды бойлай өз жақтауымен сопақша мидағы
Голл және Бурдах ядроларында аяақталады. Осы жерде
олар екінші нейронмен синапс түзеді. Ал, екінші нейрон аксондары
осы сопақша ми деңгейінде айқасып қарсы бетке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Сырдария” университеті
Жаратылыстану факультеті
Биология кафедрасы
“Бекітілді”
Факукультет оқу-әдістемелік
кенесі, № 1 хаттама 1.09.06
________________________
(төтаға, аты -жөні)
Адам және жануарлар физиологиясынан
лекция мәтіні
Мамандықтар: Биология 14,24,34,44, 050113; 14(тп) 050607
ХБ - 13,23 030340
Құрастырғандар: Шотаева.М.Кукиев.С.
Жетісай 2006 ж.
№ 1 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Физиология негіздері
Лекцияның жоспары:
1.Физиология ғылымының дамуы.
2.Физиологияның қазіргі жағдайы жөніндегі жалпы түсінік.
3.Физиология процестерінің өзіндік сапасы.
Лекцияның мақсаты: Студенттерді адам және жануарлар физиолгиясының
зерттеу әдістері және жұмыстарымен, бөлімдері және тарихымен таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Физиология пәні және оны сипаттайтын түсініктер.
Физиология дегеніміз герекше физик табиғат демек логос ғылым
организмге және оны құрастыратын жүйелер органдар ұлпаларда өтетін
функциялар және процестер туралы және адам мен жануарлардың қоршаған
ортаның байланысын қамтамасыз ететін механизмен оларды реттеу туралы ғылым.
Функция-бұл жүйенің немесе органның іс-әрекеті ал процес бұл белгілі
бір нәтижеге жету үшін бағытталатын әрекетті. Сонымен қатар даму барысында
рет-ретімен ауысып жатқан құбылыстар немесе жағдайлар.
Жүйе-физиологияда бұл жалпы бір функциясын байланысты ұлпалар немесе
органдар.
Биологиялық жүйенің-сенімділігі-бұл жасушаның ұлпалардың органдарын
организмдер жүйесін ерекше функция орындау қасиеті белгілі уақыт ішінде өз
сипатын сақтайтын жүйенің сенімділігін негізгі сипаты оның тоқтаусыз жұмыс
істеуі. Организм өзінің сенімділігін әр-түрлі тәсілдермен жоғарлатады.
1. Регенеративті процесті күшейтейді-яғни өлген клеткаларды қайта
қалыптастыру.
2. Организмнің жоқтылығы-өкпе құлақ сүйек.
3. Клеткалармен капилярларды жұмыс және жұмыс істемеудегі
жағдайда пайдалыну функциясы өсу қарқынына байланысты-яғнм
алдын функция іс-әрекетіне қатыспағандарда қосылады.
4. Сақтану тежелуді пайдалану.
5. Әртүрлі әрекет арқылы бір нәтижеге жету-физиология
организмнің өмір сүру қаупін зерттейді.
Қауып-бұл тірі жүйенің оптикалды аталатын функцияның шегі, ол әртүрлі
түсіндіріледі.
1-ден- Орта шама жағдайдың құбылыстың орта шамасын сипаттайды.
2-ден-Орта фатистикалық шама.
3-ден-Жалпы көпшілік қабылдаған ереже.
Физиологиялық қалып-бұл өмір сүрудің биологиялық оптиома қауыпты
организм бұл оптималды фунуциясы оптималды функциялануы бұл сол жүйенің
белгілі іс-әрекет орындауында барлық процестерін белсенді келісілген нақты
мүмкіншілік жағдайы. Механизм бұл процесті немесе функциясының басқару
тәсілі. Физиологияда қарастырылатын басқару механизмі.
1. Жеке-белгілі бір органдарды реттеу немесе басқару.
2. Гумаралды-функцияға және процестерге гармондардың немесе гумаралды
огенттердің әсері.
3. Жүйкелі-жүйке жасушаларында инплюстраның қозу немесе тежелуінің
күшеуі әлсізденуі.
4. Орталықта-орталық жүйке жүйесінен бағыт –бағдар беріп отырады.
Физиология адам және жануарлардың функциясын зерттейтін бір тұтас
ғылым болғанымен жеке бір бір-бірімен айырмашылығы бар бірақ өзара тығыз
байланыста, бөлімдерге бөлінеді. Негізінен келесі бөлімдерге ажыратады,
жалпы жеке революциялық қолданбалы адам және салыстырмалы физиология. Жалпы
физиология әртүрлі организмдердің процестерінің табиғатын сонымен қатар
организмге сыртқы ортаның әсерін және реакциясының заңдылықтарын зерттейді.
Жеке физиология-жеке ұлпаның органның немес жүйенің функцияларын
зерттейді.
Революциялық физиология-онтогенез және филогенезде адам мен
жануарлардың физиологиялық функцияның заңдылықтарын және механизмдердің
пайда болуын дамуын дене қалыптасуын зерттейді.
Қолданбалы физиология-адамның іс-әрекетіне байланысты практикалық
есебі және нақты өмір сүру ортасын өзгеру заңдылықтарын функцияларын
зерттейді.
Салыстырмалы физиология-жануарлар әлемінің әртүрлі өкілдерінің
функцияларының ұқсастықтарымен айырмашылықтарын зерттейді. Сонымен қатар
функцияның жалпы заңдылықтарының өзгеруі немесе жаңалырының пайда болуын
қарастырады.
Адам және жануарлар физиологиясы органдардың және жеке органдарының
ұлпалардың тіршілік әрекетін және физиологиялық қызметтерінің
ұқсастықтарымен айырмашылықтарын зерттейді. Адам және жануарлар
физиологиясы тірі организм тірі ортасымен қарым-қатынасты заңдылықтарын
бұлардың әртүрлі жағдайдағы мінез-құлқын зерттейді. Сонымен қатар анадағы
күрделі биохимиялық биофизикалық құбылыстарды зерттейді. Ағзадағы жүйке
жүйесінің қызметін яғни нерофизиолгия зерттейді. Ол әртүрлі омыртқасыз және
омыртқалы жануарлардың филогенетикалық дамуы физиолгиялық процесті
салыстырмалы физиология зерттейді. Физиология морфологиялық ғылымдармен
тығыз байланысты. Анатомия, гистология, цитология гигиена ғылымдары мен
тығыз байланысты. Физиология әдістерін кең қолданылады, кейбір жылдық
материалдарда гиперметика жетістіктері қолданылады. Ағзадағы химияның
физиологиялық процесті зерттеу эволюциялық заңын зерттеу адамның
физиологиясы болып табылады. Адам және жануарлар физиологиясын негізін
салушылар Павлов, Сечинов, Смохин, Веденский, Ухтонский.
Бақылау сұрақтары:
1. Жеке физиология деген не.
2. Революциялық физиологиясын қалай түсінесіз.
3. Физиология дегенімізне.
4. Салыстырмалы физиология.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Физиологияның қазіргі жағдайы жөніндегі жалпы түсінік
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
1. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
2. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
3. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
4. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
5. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
6. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
7. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
8. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 2 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Қозғыш құрылымдар физиологиясы.
Лекцияның жоспары:
а)Клетка мембранасы және оның қызметтері.
ә)Трансмембраналық тасымал.
б)Клетка қозғышының реттелуі.
Лекцияның мақсаты: Студенттерге қозғыш құрылымдар физиологиясы мен
таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Барлық жануарлар клеткаларының сыртқы қабығы,сондай-ақ
олардың ішіндегі толып жатқан органеллалардың қабықтары биологиялық
мембраналардан (жарғақшадан) құралады.Осы жарғақша деңгейінде іске асатын
көптеген физикалық,физика-химиялық,биохимиял ық,электрлік т.б.өзгерістер
жиынтығы бүкіл организм атқаратын іс-әрекеттер сипаты мен ерекшеліктерін
анықтауда шешуші рөлге ие.Демек,адам мен жануарлардың жалпы физиологиясы
туралы әңгіме клетка туралы,оның басты құрылымдарында жүретін процестер
туралы баяндаудан бастап алғаны жөн.
Клетка (жасуша)мембранасы қалыңдығы 4-5 нм-дей липидті қосқабаттан
тұрады.Онда гликолипидтер,холестерол және фосфолипидтер боладыли.
Гликолипидтердің гидрофильді (сулы ортаға бағытталған)бөлімі олто
сахоридтерден түзілген. .Гликолипидтер әр уақытта плазмалық мембрананың
сыртқы беткейінде орналасады:Холестерол молекулалары сан жағынан
фосфолипидтерге тең келеді және соңғылардыңарасында жатады,мембрана
тұрақтылығын қамтамасыз етеді.Мембрананың ішкі және сырт қы қабаттарында
липидтер біркелкі орналаспаған.Тіпті бір қабаттыңөзінде липидтердің бір
түрі ғана шоғырланған учаскелер болады.Мембраналарды жалпы алғанда инертті
деп саналатын липидті матриксінің ең басты функционалдық элементтері-
белоктар.Әр түрлі мембранадағы олардың үлесі 25-75% арасында.Кейбір
белоктар мембраналарының сыртқы және ішкі қабаттарын тұтастай бойлап
орналасса,басқалары тек бір қабатта ғана жатады.Белоктың молекулаларының
гидрофойты топтары әдетте липидті мембранаға батырылған түрінде,ал оның
полярлы гидрофильді топтары мембрана беткейінде сулы фазаға батырылған
күйде болады.Клетка көлемінің шамамен алғанда жаршысын органеллалар алып
жатады.Олар цитозольден (цитоплазмадан)мембраналар арқылы бөлінген. Клетка
ішіндегі органеллалар мембраналардың аумағы плазмалық мембраналардан ең
кемі 10 есе артық:Бұл мембраналар жүйесін құрайтындар: эндоплазмалық
ретикулум,рибосомалар, Гольджи апараты лизосомалар, терокси сомалар, ядро
және митохондриялар Клеткалық мембраналар атқаратын қызметтерді былайша
топтауға болады.
1. Тосқауылдық қызмет. Мұның мәнісі мемрана арнайы механизимдердің
көмегімен еркін диддузияға кездегі келтіре отырып, концентрациялық
градиенттер тудыруға қатысады. Ал бұл электрогенез де электр тогын
тудыруда (тыныштық потенциалы, әрекет потенциалы, биоэлектрлік
толқындарды тарату механизмдерінде) үлкен рөл атқарады.
2. Реттеуші қызмет клетка сыртындағы биологиялық белсенді заттар әсерін
сезу арқылы клетка ішіндегі орта құрамы мен ондағы рекцияларды нәзік
реттеуді іске асыру.Бұдан мембранадағы ферменттік жүйелер белсенділігі
өзгереді және соңғы аралық заттар (мессенджерлер) механизмі іске
қосылады.
3. Мембранадағы рецепторлар табиғаты электрлік емес сыртқы әсерлерді
электр сигналдарына (қозу толқындарына) айналдырады.
4. Синапостық соңғы тармақтар ұщындағы нейромедиаторларды босатады
(өткізеді)
Мембраналардың электірлік сипаттамаларының ішінен оның сиымдылығы (см) мен
өткізгіштігін ерекше атау керек.
Сыйымдылық (см) қасиеттерді негізінен фосфолипидті қосқабат
анықтайды.Ол гидратталған иондарды өткізбейді, бірақ сөйте тұра өте жұқа
(5нм шамасында) болғандықтан,зарядтардың бөлініп орналасуы мен қорлануына
және катиондар мен аниондардың электростатикалық өзара әрекеттесуіне жағдай
жасайды.Мұнымен қатар, клетка мембранасының сымдылық қасиеттері оның өзінде
жүретін электірлік процестердің уақыттық сипаттамаларын айқындаушы
себептердің бірі деп есептеледі.
Өткізгіштік (д- проводимость)-электірлік кедергіге кері шама және ол
белгілі бір ион үшін жалпы трансмембраналық ток шамасының оның
трансмембраналық патенциал айырымын қамтамассыз ететін шамасына қатынасына
тең болады.
Фосфолипидті қосқабат (бислой) арқылы әртүрлі заттар диффуздана
алады,әрі сүзіп өткізушілік (Р- проницаемость) яғни клетка мембранасының
бұл заттарды өткізіп жіберуі қабілеті диффузданатын заттың екі жағындағы
концентрацияларының (мөлшерлерінің) айырымына,оның липидтерде ерігіштігіне
және клетка мембранасының қасиеттеріне байланысты.
Клетка мембранасы клетка ішіндегі сұйықтықты оның сыртындағыдан
(интерстициалдық сұйықтықтан)бөліп тұратындығы белгілі.Ал қан плазмасын
бадан капиллярлар қабырғасы бөліп тұрады.Интерстициалдық (клеткааралық)
сұйықтық клетка сыртындағы сұйықтықтың бір бөлігі (қалғаны тамырларда
болады).Клетка сыртындағы сұйықтықта денедегі барлық судың үштен бірі
болады,ал қалған үштен екісі клетка ішіндегі сұйықтықта.Аталған
сұйықтықтардағы электролиттердің және коллоидты заттардың
концентрациаларында айтарлықтай айырмашылықтар бар.Мәселен,интерстициалдық
сұйықтықта клетка ішіндегімен және плазмамен салыстырғанда
белоктар,аниондар аз болады да,натрий және хлор иондары артық болады;калий
керісінше,клетка ішінде көп.Бұл тайырмашылықтарсол сұйық орталарды бір-
бірінен бөліп тұрғантосқауылдар-клетка мембраналарының қасиеттеріне
байланысты.Осыған орай түрлі заттардың бір ортадан екінші ортаға
өтуі(тасмалы)түсіндіріледі.
Тосқауылдың заттарды өткізуі пассивті және белсенді механизмдерге
негізделген.Пассивті механизмге диффузия,сүзілу (фильтрация) және осмос
жатады.Бұлар орындалу үшін әдетте энергия шығындалмайды
(жұмсалмайды).Белсенді тасымал жүру үшін арнайы энергия көздері қызмет
етюді,яғни энергия жұмсалады.
Сұйықтықтағы иондар мен малекулалардың бір ортадан екінші ортаға
диффузия арқылы өтуі олаодың сол орталардағы концентрація айырмашылықтарына
(градиентеріне) байланысты болады.Мембрана арқылы бұлар концентрациясы көп
жақтан олардың концентрациясы аз жағына қарай өтеді.Клетка мембранасы
арқылы суда жақсыеритіндер (гидрофильділер)де және онда еруі қиын немесе
ерімейтіндер (гидрофобтылар) заттар да өте алады.Гидрофобты,бірақ майда
еритін заттар мембрана липидтерінде ері ген күйде диффузданады.Су және онда
жақсы еритін заттар мембрананың көмірсутекті облысындағы кинкалар деп
аталатын уақытша “жыртықтар” арқылы және гидрофильді учаскілерде тұрақты
болатын саңылаулар арқылы өтеді.
Иондар диффузиясы мембранадағы иондық канал- дар деп аталатын
маманданған белокты құрылымдар арқылы іске
асады.Натрий,калий,калций,хлор,натр ий-калций каналдары болады.Жоғарыда сөз
еткен жай (қарапайым) диффузияға қарағанда иондардың каналдар арқылы
тасымалдануының өз ерекшеліктері бар.Каналдарда
арнайы”қақпалар”болатындықтан,олар ашық, жабық және инактивтелген күйлерде
бола алады.Каналдардың бір күйден екінші күйге ауысуы мембранағы электрлік
потенциалдар айырымының өзгерістерімен немесе физиологиялық белсенді
заттардың рецепторлармен өзара әрекеттесуі арқылы басқарылады.Осыған орай
иондық каналдарды потенціал-тәелділер және рецептор басқаратындар деп
бөледі.Каналдың ион өткізетін селективтік(іріктеуші) сүзгісінің диаметрі
тиісті ион үлкендігіне сай келеді.
Біраз заттар (моносахаридтер,амин қышқылдарды) клеткалардың
биологиялық мембраналары арқылы жай диффузия көмегімен өте алмайды.Олардың
тасылуы жеңілденген диффузия арқылы іске асады.Жеңілденген болатын
себебі,ондай заттардың концентрациялық градіент бойынша диффуздануы ерекше
белокты молекулалар –тасымалдаушылар қатысуында орындалады.
Na+, K+, CI-, Li+, Ca2+,және Н+ иондарының тасылуын специфкалық
тасымалдаушылар атқара алады.Мембраналық тасымалдаудың бұл түріне тән
болатын ерекшеліктер : жай диффузияға қарағанда заттар тасылуының тез
жүретіндігі,белокты молекуланың құрылысына байланыстылығы,молекулалар
санының аз көптігі (қанығу деңгейі),конкуренція (бәсеке),спецификалық
ингибиторларға (жеңілденген диффузияны басып әлсірететін
қосылыстарға)сезгіштігі.Бұлардың бәрі белоктар –тасымалдаушылар
ерекшеліктеріне және олардың мембранадағы санының шектелуі екеніне
байланысты.Тасымалданатын заттардың мөлшері белгілі бір шамаға жеткенде
мембранадабос тасмалдаушы болмай қалады, яғни олардың бәріне тасмалданатын
ион немесе молекула жайғасады да, сод себептен заттар мөлшерінің бадан әрі
көбеюі олардың өтетін санының көбеюін тудырмайды.Мұны қанығу құбылысы деп
атайды. Кейбір молекулалық құбылыстары ұқсас заттар тасылуы үшін
тасмалдаушылардың бір Турін пайдаланады. Мұндайда ол заттар тасмалдаушы
үшін “күреседі”.мұны бәсеке (конкуренция) құбылысы дейді.
Жеңілденген диффузияның бірнеше түрі бар.Мембрана арқылы иондардың немесе
молекулалардың (мыс глюкоза, амин қышқылдарының немесе молекулалардың
эпителиоциттердің базальдық мембранасы арқылы өтуі) тасмалы ол жерде басқа
құбылыстардың бар-жоқтығына немесе тасылып –тасылмайтынына қарамай орындала
алады.Мұны уницорт деп атайды.
Сим порт кезінде бірнеше қосылыс бір мезгілде, бір бағытта тасылады (қант
пен амин қышқылдарының Na+ тәуелді тасылу).
Анти порт- бір заттың бір бағытта өтуімен бір мезгілде келесі заттың
кері бағытта тасмалдануы. Мысалы, бұл алмасуды былай жұптауға болады; Na+-
Ca2+,Na+-H-, Cl-HCO- т.
Сим порт пен антипорт- котранспорттың түрлері.Бұларда тасмал жылдамдығы
оған қатысатын барлық элементтер бақылауында болады.
Осмос- мембрана арқылы еріткіштің (судың) концентрациясы төмен ерітіндіден
концентрациясы жоғары ерітіндіге қарай өтуі. Кілетканың көлемі көнесе оның
ішіндегі судың шамасына байланысты болады.Кілечка еш уақытта өзін қоршаған
ортамен толық теңдік күйде болмайды. Плазмалық мембрана арқылы үздіксіз
қозғалыста болатын молекулалармен бондар кілечка ішіндегі заттар
концентрациясын өзгертеді, ендеше ондағы осмос қысымы да өзгереді.Осыған
орай кілеткадағы судың түсі немесе одан шығуы іске асып отырады. Сондықтан
да ол өзінің тиісті көлемін түрақты ұстай алады. Әрине бұл үшін белгілі
дәрежеде энергия жұмсалады.Сол себептен де кілечка ішінде оның сыртқы
ортасымен салыстырғанда диффузияланбайтын заттар (белоктар, нуклеїн
қышқылдар т.б) концентрациясы артық болады.
Жалпы алғанда, қабырғасы қасаң емес клетакалардың көлемін үш фактор
анықтайды ;а) олардың ішіндегі мембрана арқылы өте алмайтын заттар мөлшері
ә) интерстицидегі мембрана арқылы өте алатын заттар концентрациясы б)
кілеткаға енетін (түсетін) және одан шығатын (шығарылатын ) заттар ағыны
жылдамдықтардың арақатынасы.
Клетка мембранасының серпінділік қасиеті судың клеткаға түсуіне
кедергі келтіретін гидроситатикалық қысымды тудырады. Екі ореада
гидроситатикалық қысым айырымы болған жағдайда су оларды бөліп тұрған
тосқауылды саңылаулары арқылы сүзіледі.Сүзілу (фильтрация) көптеген
физиологиялық просестер барысында байқалады .Мәселен, бүйректегі не фронда
алғашқы несеп васалу қанның сұйық бөлімінің сүзілуінен басталады ,
капиллярларда қан мен ұлпа сұйықтығы арасындағы су алмасу сүзілуге
негізделген т.б .
Белсенді тасымал. Бұл арқылы заттар концентрациялық және электрохимиялық
градиентке кері бағытта өтеді,яғни диффузиядағы да көп жақтан аз жаққа
емес,аз жақтан көп жаққа тасымалданады.Бұл үшін жұмсалатын энергия АҮФ-тің
гидролизінен босайды немесе басқа бір иондар концентрацияларының
градиентінен (көбінесе натрийдің)пайда болады.Заттардың белсенді тасымалы
үшін керек энергия көзі АҮФ гидролизі болған жағдайда тасымалды алғашқы
белсенді деп атайды.Бір заттың мембрана арқылы концентрациялық градиентке
кері өтуі басқа бір заттың белсенді тасылу процесінен ткған концентрациялық
градиентэнергиясының есебінен жүрсе,мұны соңғы белсенді тасымал деп атайды
Бақылау сұрақтары:
1.Диффузия деген не.
2.Сүзілу (фильтрация) деген не.
3. Осмос деген не.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
9. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
10. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
11. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
12. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
13. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
14. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
15. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
16. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 3 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Биоэлектрлік құбылыстар
Лекцияның жоспары:
1.Тірі жүйедегі потенциалдар.
2.Мембронаналық потенциалдар, оны зерттеу.
1. Тыныштық потенциалы.
2. Әрекет потенциалы оны зерттеу тарихы.
Лекцияның мақсаты; Биоэлектрлік потенциалдар түрлері мен таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Көптеген тіршілік потенциалдарды атап айтқанда ;
Тітіркендіргіш,клетка ініндегі процестердің реттелуі ,нерв жүйесінің
жұмысы, бұлшық еттің жиырылуының реттелуі сияқты процестердің негізі
биологиялық мембрана биопотенциалдардың түзілуі және тасымалдануы.
Биопотенциалдары заңдар үлкен практиканың мәні бар. Медицинада мүшелер
мен ұлпаларға биопотенциалдар туғызған электр өрістерін зерттеугу
негізделген диагноздың әдістері бар.Мысалы: электрокордиография,
электроэнцмфолография,электромиогра фия.Сонымен бірге ұлпалар мен мүшелерге
сыртқы электр мен электростимуляция жасап емдеу әдісі де практикада кеңінен
қалыптасады.Тіршілік әрекеті барысында клеткалар мен ұлпаларда электр
потенциалдардың мынадай түрі туындауы мүмкін:
1.Тотығу тотықсыздану потенциалдары;
Потенциалдардың бұл түрі 1 молекулалардың 2- молекулаға электрон
тасымалдану нәтижесінде туындайды.
2.Мембраналық потенциалдар: мембрана арқылы иондардың консентрациясын
градиенті және мембрана арқылы иондар тасымалдайды нәтижесінде туындайтын
потенциалдар организмде тіркеуге болатын потенциалдар негізінде мембраналық
потенциалдар.
Мембрандық потенциалдар деп-мембрананың ішіндегі цитоплазмалық және сыртқы
беті арасындағы потенциалдар айырмашылығын айтады.
Um = Uішкі - U сыртқы
Биопотенциалдар қазіргі жетістіктер мынадай алғы шаралар нәтижесінде мүмкін
болады.
1.Клетка ішілік потенциалдар өлшемінің микроэлектрдің техникалық әдісі
жетілдіруіне болады.
2.Биопотенциалдар күшейуінің жасушаларында болады.
Микропипетканың ігінде күміс мен қапталған күміс сым араласқан. Осындай
жіңішке электрод клеткалардың ішіне енгізілген. 2-ші элемент клеткаларын
салыстыру электроды клеткалардың сыртында орналасқан.Электроды тұрақты
токты күшейтіп күші бар құралған Р жалғайды, сөйтіп мембрананың
потенциалдар өлшейді.
Микроэлементтің әдіспен тек алып аксонындағы ғана емес, сонымен бірге
барлық жүйке талшықтарын, бұлшық ет клеткаларындағы биопотенциалдарды
өлшеуге болады. Мембрананың потенциал 2-ге бөлінеді.
1.Тыныштық потенциал.
2.Әрекет потенциалдары.
Тыныштық потенциал дегеніміз не –қазбаған күйдегі мембрананың сыртқы және
ішкі бетіндегі арасында тіркелген электр потенциалдардың айырмасын
айтады.Тыныштық потенциал мембрананың 2жағдайда иондардың концентрациясының
әрекетіне байланысты болады. Егер қандай да бір ионның клетка ішіндегі
концентрациясы Сішкі осы ионның сыртқы концентрациясын Ссыртқы өзгеше
болса және мембранада осы иондар үшін өнімді болса онда мембрана арқылы
зарядтан бөлшектің ағыны пайда болады.Нәтижесінде жүйенің элементтер
нитралдығы бұзылып клеткалардың ішімен сырттың арасында потенциалдар
айырмашылығы пайда болады.
Um = Uішкі - U сыртқы
Және осы иондардың ары қарай мембрана арқылы жылжуына кедергі
келтіреді,ионның концентанциясының тепе- теңдігі арнағанда электрохимиялық
катиондар да теңеседі.Мембрананың тыныштық потенциалдары есептеуде Нерист
теңдеуі,Гольдман теңдеуі,Гомас теңдеуі қолданады.
Әрекет потенциалдары:
Электр нерв импульстарға әрекет арқылы тірі организмде рецепторлардан мидың
нейрондарына және мидың нейрондарынан бұлшықеттерге ақпараттар тасымалданып
тұрады.Тірі организмнің толық электрленген жүйе болып тпбылады. Электрсіз
өмір жоқ .Әрекет потенциалдары тарихи тұрғыдан тыныштық потенциалынан орта
ашылған.Электрлі нерв импульстерін Волоня қаласының анатомия профессоры
Я.Гальвани ашты.Ол 1791 ж. Бұлшық ет қозғаласы кезіндегі электрлік күштер
туралы деген еңбегінде бақа препаратының бұлшық етінің жиырылуы және
импулстер әсерінен болатын.
Бақылау сұрақтары:
1.Тыныштық потенциал деген не.
2.Әрекет потенциалдары қалай түсінесіз.
3. Тотығу тотықсыздану потенциалдары.
4.Биоэлектрлік потенциалдар түрлері.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Биоэлектрлік потенциалдар түрлері.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
17. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
18. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
19. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
20. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
21. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
22. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
23. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
24. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 4 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Нерв жүйесінің жалпы физиологиясы
Лекцияның жоспары:
1.Нерв жүйесінің жалпы физиологиясы.
2. Нейрондар жіктелуі
3. Синапс.
Лекцияның мақсаты: Студенттерге нерв жүйесінің жалпы физиологиясы
таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Нерв жүйесінің жалпы физиологиясы.
Нерв (жүйке) жүйесі — ақпаратгы жылдам жеткізетін және баскаруды жүзеге
асыратын күрделі үйымдасқан өрі жоғары дәрежеде маманданған жүйе. Оның
негізгі құрылымдық бірлігі — нерв клеткасы — нейрон.
Адам организмі күрделі де өзара тығыз байланысқан жүйелерден,
мүшелерден және ұлпалардан тұратьн жоғары ұйымдасқан биологиялық супержүйе
болып есептеледі. Осы күрделі қүрылымда ерекше ролді орталық нерв жүйесі —
ми мен жұлын атқарады. Ол адам организміндегі барлық клеткаларды,
ұлпаларды, мүшелерді, бұлардың жүйелерін өзара байланыстырып,
функциональдық біртұтастықта ұстайды. Орталық нерв жүйесінің қызметтері
арқылы барлық мүшелер мен ұлпаларда болатын рецепторлар тітіркенген кезде
туатын афферентті (орталыкқа тепкіш) импульстер қабылданады, олардың
анализі мен синтезі жүреді (өңделеді) және түрлі шеткі мушелердің әрекетін
тудыратын немесе тоқтататын, болмаса олардыңтонусын сақтауға көмектесетін
эфференттік (орталықтан тепкіш) импульстер пайда болады. Орталық нерв
жүйесі жеке организмнің қоршаған ортаға бейімделуін, оның барлык
қызметтерінің ең жетілген реттелуін және үйлесімді, бірлескен түрде іске
асуын қамтамасыз етеді.
Орталық нерв жүйесінің түрлі мүшелер әрекетін нақты бақылауы нерв
орталықтары мен шеткі органдар арасында екі жақты байланыс болғандықтан
іске асады. Қандай да болмасын эфференттік импульстерден орындалатын
өрекеттен жұмыс атқарушы мүшелердегі рецепторлар тітіркенеді де.
афференттік импульстер туады; ал олар тиісті әрекеттің нәтижесі туралы
орталық нерв жүйесін хабарлайды (кері афферентация). Адамның да психикалық
өрекеті мен басқа да барлық әрекеттері орталық нерв жүйесінде жүретін
процестерге негізделген. Айтылып отырған аса жауапты да құрделі қызметте
билеуші рөл ми үлесіне тиеді.
Мидың осындай бүкіл организмдегі тіршілік процестерін ең жоғаргы және
нәзік интеграциялаушы мүше ретіндегі көзқарастың қалыптасуында көптеген
физиологтардың, олардың ішінде И. М. Сеченов пен И. П. Павловтың атқарған
рөлдері айрықша.
И. М. Сеченов (Павлов оны "орыс физиологиясының атасы" деп атаған)
организмнің қоршаған ортамен байланысы, оның түрлі әсерлерге қайтаратын
барлық жауап реакциялары (рефлекстер) нерв жүйесі арқылы іске асатынын 1862
жылы "Ми рефлекстері" деп аталатын еңбегінде дәлелдеді. Осы жөне басқа
еңбектерінде ол рефлекстің орталық буынындағы, яғни орталық нерв
жүйесіндегі құбылыстар мен процестерді білу керек деген ғылыми идея ұсыңды.
И. П. Павлов И. М. Сеченовтың осы идеясын басшылыққа ала отырып, ми
қызметін зерттеудің обьективтік өдісін (шартты рефлекстер әдісін) тауып,
ғылымға ендірді. Әрі оны кеңінен қолдана отырып, жоғары нерв әрекетінің
физиологиясьш жасап шықты. Түрлі мүшелердің шартты рефлекторлық
реакцияларын бақылай, анализдей отырып, ол мидағы, оның ішіңде ми
қыртысындағы нерв процестерінің (қозу мен тежелудің) ерекшеліктері,
динамикасы, өзара әрекеттесуі туралы ғылыми нақты тұжырымдар жасады. Ми
жұмысының принциптері мен заңдылықтарын анықтады.
Жоғары сатылы организмдерде осьшшама аса үлкен рөлі бар нерв жүйесі
ұзақ уақыттық тарихи дамудың жемісі. Эволюциялық дамудың ең ертедегі
алғашқы этаптарында — бірклеткалы организмдерде нерв жүйесі болған жоқ.
Оларда клетка ішіндегі өр түрлі процестерді реттейтін арнайы гуморальдық
(сүйықтықтык) механизмдер ғана болады. Қарапайым көпклеткалыларда да
клеткаішілік реттеу механизмдері сақталады және сонымен қатар химиялық
заттар көмегімен іске асатын клеткааралық гуморальдық взара әрекеттесу
қалыптасады. Бұл заттар - жеке клеткалардағы метаболизм процестерінің
өнімдері. Олар клеткааралық кеңістіктерге өтеді де, басқа клеткалар
мембранасының маманданған учаскелеріне әсер етіп, олардың (жарғақшасының)
өткізгіштігін өзгертеді, клетка ішілік алмасу процестерін тиісті бағытқа
реттейді.
Бірақ көп клеткалы организмдердің бұдан арғы күрделене түсуі ерекше,
жылдам іске асатын реттеу мен басқару жүйелерінің қалыптасуын қажет етті.
Міне осыдан нерв жүйесі пайда болды. Нерв жүйесінің эволюциясы қозғалу
аппаратыньщ эволюциясымен қатар жүрді. Ол қозғалыссыз тіршілік ететін
губкалардан басқа көпклеткалылардың бөрінде бар. Ең қарапайым нерв жүйесі
диффуздық нерв торы болып есептеледі. Мұндағы озара тармақтары арқылы
байланысқан арнайы нерв клеткалары рецепторларда пайда болған қозуды
бұлшықет элементтеріне, ішкі мүшелерге жеткізеді. Диффуздық нерв торы әр
түрлі тітіркендірулерге бөлшектенбеген біртұтас жүйе түрінде жауап
қайтарады (мәселен, гидраның бүкіл денесі жиырылады).
Эволюция барысында қозғалу функциясының күрделенуі мен жетілуіне
байланысты нерв жүйесінің бұл алғашқы типі кептеген өзгерістерге ұшырады.
Соның бірі — әр түрлі маманданған нерв клеткалары белгілі бір орындарға
жинақталады: қабылдағыш (сезгіш) нейрондар рецепторларға жақын манда, ал
қозғағыш (мото) нейрондар өздері жабдықтайтын бұлшықет топтарының маңында
орнығады. Осыдан түрлі нерв түйіндері (ганглийлер) түзіледі. Бұлар бір-
бірімен нерв талшықтары арқылы байланысады. Құрттарда, буынаяқтыларда,
моллюскаларда, тікентерілілерде болатын бұл жүйені ганглші, туйінді немесе
тізбекті нерв жүйесі деп атайды.
Бұдан соңғы этапта хордалы немесе түтікті нерв жүйесі пайда болған.
Хордалы жануарларда бүкіл орталық нерв жүйесі жануардың арқа жағында
орналасқан түтіктен тұрады. Оның алдыңғы кеңейген жағы — миды, ал артқы
цилиндр тәрізді болімі жұлынды құрайды. Омыртқалы жануарлар эволюциясындағы
ерекшеліктің бірі — ми дамуы қарқыңды жүреді де оның ең жоғарғы бөлімі — ми
сыңарларының қыртысы пайда болады.
Нерв жүйесінің эволюциялық дамып жетілу барысында басты рәлді ерекше
элементтер — рецепторлар атқарады. Бұлардың дамуы
негізіненекібағыттажүреді. 1. Олардың тітіркендіруді сезгіштігі жоғарылады;
2. Рецепторлардың белгілі бір топтары белгілі бір тітіркеңдірулерді
қабылдауға бейімделді. Осыған байланысты түрлі сезцщүшелері пайда болды.
Нейрондар жіктелуі
Әр түрлі нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей
болмайды. Осыған орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биполярлы және
мультиполярлы деп бөледі. Унипалярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады.
Мұндай нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың
эмбриональдық даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлы нейрондарда да бір
өсінді болады, бірак ол одан әрі екіғе тармақталып кетеді. Биполярлы
нейрондарда екі өсінді бар. Мультиполярлы нейрон денесінен әдетте жуан,
ұзын бір аксон және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні,
атқаратын қызметтері, орналасқан жерлері алуан түрлі болады.
Нейрондардың ең басты үш типін айырады: афференттк, қондырма (аралық,
контактылық) және эфференттік. Алғашқы афференттік (рецепторлык) нейрондар
биполярлы болады. Олардың ұзын тармағының ұшы тиісті шеткі мүшелерде
қабылдаушы (рецепторлық) аппарат рөлін атқарады. Мұнда туған қозуды клетка
денесіне жеткізеді. Ал одан әрі екінші өсінді ол қозуды жұлынға немесе
сопақша миға жеткізіп, ол жерде қондырма нейронмен немесе эфферентгік
нейронмен байланысқа түседі. Афференттік нейрондар орталық нерв жүйесінен
тыс (жұлын ганглийлерінде, ми нервтері тұйіндерінде, т. б.) және орталық
нерв жүйесінің шеңберінде де (мыс, көру темпешіктерінде) орналаса береді.
Эфференттік нейрондар аксондары әдетте импульстерді орталық нерв жүйесінен
түрлі шеткі мүшелерге, ұлпаларға жеткізеді (мысалы қаңқа бұлшықеттерін
жабдықтайтын мотонейрондар). Бірақ, көптеген эфференттік нейрондар
сигналдарды шетке бірден өздері емес, басқа, келесі нерв клеткалары арқылы
жеткізеді. Мәселен, ми қыртысының моторлық зонасының моторлық, руброжұлын,
ретикуложұлын және вестибуложұлын нейрондары импульстерді жұлындағы тиісті
мотонейрондарға жеткізеді. Ал соңғылар оларды одан әрі мүшелерге карай
бағыттайды. Вегетативтік (автономиялық) нерв жүйесінің эфференттік
нейроңдары орталық нерв жүйесінен тыс, вегетативтік ганглийлерде
орналасады. Аралық (қондырғы) нейрондар афференттік нейрондарды эфференттік
нейрондармен байланыстырады. Саны жағынан орталық нерв жүйесіндегі
клеткалардың ең көбі деп есептеледі.
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша жіктеуге болады. Мысалы,
қозгағыш (моторлық), сеқреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы, т. б.
Кейде аксонның ұзындығына қарай қысқа, ұзын аксонды нейрондар деп те
айырады.
Пішіндеріне қарай нейрондарды — пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз
тәрізді, себет тәрізді, триангулярлық, бута тәрізді, т. б. деп те атайды.
Нерв клеткаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында
маңызды рөлді нейроглия атқарады. Нейрондарды барлық жағынан
қоршай орналасқан нейроглия клеткалары (астроциттер,
олигодендроциттер, т. б.) және оның өсінділері — олар үшін бір
жағынан механикалық функция — тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан нерв клеткаларында электрлік изоляцияны (оқшаулауды)
қамтамасыз етеді. Сондай-ақ нерв клеткаларындағы зат алмасу
процесін реттеуге қатысады деп те есептеледі.
Синапс.
Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч. Шеррингтон енгізді.
Синапс (грек. — байланыстыру, қосу, біріктіру) нерв клеткасы аксоньшың ұшын
екінші нейронмен байланыстыратын морфофункциональдық құрылым.
XIX ғасырдың 60-жылдарында-ақ И. М. Сеченов клеткааралық байланыстардан
тыс ен элементарлық нерв процесінің пайда болу тәсілін түсіндіру мүмкін
емес деп есептеген болатын.
Нейрондар арасындағы синапстық контактылар алуан түрлі.
Олар бір-бірінен әрекет ету механизмі жағынан, клетка беткейінде
орналасу (локализациялану) ерекшеліктеріне қарай, функциональдық бағыты
(қоздырушы немесе тежеуші) тұрғысынан, туған тиісті белсенділік
аяқталғаннан соңғы модуляцияға қабілеті жағьшан, т. б. қасиеттерінен
айырмашьшықтар көрсетеді. Дегенмен синапстардың барлығына да ортақ бола
алатын кұрылымдық және функциональдық жалпы қасиеттер де бар. Синапс
құрылымында
1-ден,пресинапстыкбуьшды немесе пресинапсты (көпжағдайда ол аксонның ең
ақырғы тармақтарынан тұрады); 2-ден, постсинапстық буыңды немесе
постсинапсты (көбінесе ол келесі нейрон денесі немесе дендрит мембранасының
учаскесі); 3-ден, пресинапс пен постсинапс арасындағы болар-болмас (10—50
нм-дей болатын) синапстық саңылауды айырады. Пресинапс пен постсинапс
мембраналарының бір-біріне дәл (сай) келетін учаскілерін көп жағдайда
пресинапстық мембрана және субсинапстық мембрана деп атайды.
Аксон талшыктарының клетка денесінде түзетін синапстарын аксосоматикалық,
деп олардың дендриттермен түзетін синапстарын — аксодендриттік деп атайды.
Бұлардан басқа аксонның ақырғы тармақтарын (терминальдарын) өзара
байланыстыратын аксо-аксо налъдық, әр түрлі нейрондар дендритгерінің
арасында дендро-дендриттік, нейрон денелерін бір-бірімен байланыстыратын
сомато-сомдтикалық және клетка денесі мен дендриттер арасында сомато-
дендриттіксинапстар да болады.
Пресинапсүштарыөртүрлі пішінді (түйме, сына, себет, шытра, тор тәрізді,
т. б.) болып келеді. Нерв жүйесіндегі нейронаралық синапстардан басқа шеткі
нерв-бұлшықет синапстарьш (ақырғы пластинкаларды) айырады. Бір нерв
талшығының тарамдалған ұштары толып жаткан басқа клеткалардың денесінде не
дендриттерінде 10000-ға дейін синапстар түзе алады, сондай-ақ бір нейронның
денесі мен дендриттерінде көптеген басқа нейрондар түзетін мыңдаған
синапстар жатады.
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
химиялық. Нервтен етке қозу өтуде химиялық заттардың қатысуы мүмкін
екендігіне алғаш назар аударғандардың бірі И. М. Сеченов болды. А. Ф.
Самойлов (1925) нейронаралык синапстар арқылы қозу етуде де химиялық заттар
қатысады деп болжау жасаған. Кейін, 1934 жылы К. Быковтың лабораториясында
А. В. Кибяков иттің мойын симпатикалық нервін тітіркендіріп, сол нерв
жабдықтайтын жоғары мойын түйінінің тамырларындағы сүйықтықты жинап алып,
енді оған қайта жібергенде ондағы нерв клетеаларында қозу туғандығын
байқады. Австрия фармакологі Леви ХХ-ғасырдың 20-жылдарында адреналинге
ұқсас зат пен ацетилхолиннің симпатикалық және парасимпатикалық әсерлерді
жүрекке жеткізудегі рөлін көрсететін тәжірибелер жасады.
Кейінгі кезде жүргізілген микроэлектродтық зерттеулер арқасында қозу
өткізу тәсілі жағынан алғанда синапстардың үш типінің бар екендігі белгілі
болып отыр. Еңкөп тарағаны химиялық синапстар, содан соң — электрлік
синапстар, ең азы — аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар
қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады. Жоғары сатылы
организмдерде эмбриональдық дамудың барысында олар біртіндеп азая береді.
Синапстардың қай механизм арқылы қозу еткізетіндігі көп жағдайда синапстық
саңылаудың диаметріне байланысты болады. Химиялық синапстарда оның шамасы
10—20 нм-дей. Пресинапстық ток саңылауға жеткенде ондағы төменгі кедергіге
байланысты жайылып, күші кемиді де, субсинапстық мембранаға оның небәрі
0,0001— дей бөлігі етеді. Ал бұл онда мембраналық потенциалдың қозу тууға
жететіндей өзгерістерін жүргізе алмайды. Сол себептен де химиялық синапстар
арқылы қозу өту үшін электрлік механизм жарамайды. Бұған химиялық заттар
(медиаторлар) қатысады. Медиаторлар аксонның ең соңғы майда тармақтарының
(терминальдарының) біраз кеңейген ұштарыңдағы диаметрі 30—50 нм шамасында
болатын көпіршіктерде орналасады. Нерв талшығының бойымен келген импульстің
әсерінен пресинапс мембранасындағы кальций каналдарының өткізгіштігі
жоғарылайды да, ішке қарай өтетін Са иондарының ағыны күшейеді, везикульдер
маңындағы кальций иондарының концентрациясы артады.
Бақылау сұрақтары:
1. Нейрондар жіктелуі.
2. Қозғыш құрылымдар физиолгиясы.
3. Нерв жүйесінің физиологиясы.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Нейрондардың жіктелуі туралы жалпы түсінік.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
25. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
26. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
27. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
28. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
29. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
30. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
31. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
32. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 5 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Вегетативті жүйке жүйесі
Лекцияның жоспары:
1.Нерв жүйесінің эволюциясының негізгі кезеңдері.
2.Жүйке клеткаларының құрылысы.
3.Орталық тежелу жөніндегі ілім.
4.Рефректорлық концепция.
Лекцияның мақсаты: Студенттерге вегетативті жүйке жүйесі мен таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Организмде шеткі жүйке жүйесі екіге бөлінеді:
Функцияларды анималдық (жануарлық) немесе соматикалық және вегетативтік
(өсімдіктік) деп бөлінеді.Соматикалық функцияларға сыртқы әсерлерді
қабылдау және қаңқа бұлшықеттері іске асыратын қозғалу реакциялары
жатады.Ал вегатативтік функцияларға бүкіл организімдегі зат алмасуды іске
асыратын жүйелер қызметін (ас қорыту, қан-айналу, тыныс алу сыртқа шығару
т.с.с.), сондай – ақ өсумен көбеюді жатқызады. Функцияларды осылай бөлуге
орай оларды реттеуді іске асыратын арнайы соматикалық және вегетативтік
нерв жүйелерін ажыратады. (Ағылшын формакологы Дж Ленгли вегатативтік нерв
жүйесін автономды жүйе деп атауды ұсынған, 1905).
Соматикалық нерв жүйесі экстерорецептивтік сенсорлық және моторлық
функциялардың орындалуын қаматамасыз етеді. Вегетативтік нерв жүйесі ішкі
органдардың, тамырлардың, тер бездерінің қызметін және қаңқа
бұлшықеттерінің, рецепторлардың, нерв жүйесінің өзінің трофикалық
интервациясын қамтамасыз етеді. Вегетативтік нерв жүйесінің өзіне ғана тән
болатын мофологиялық ерекшелігі бар. Оның ядролары орталық нерв жүйесінің
арнайы бөлімдерінде орналасады, сондықтан талшықтары да тек сол ошақтардан
шығады; талшықтардың шеткі бөлімдерде бөлініп орналасуында сегментарлық
болмайды. әр талшық диаметірі өте жіңішке болады. Осылармен қатар,
вегетативтік нерв жүйесінің талшықтары мидан ішкі мүшелерге қарай
бағытталған жолында міндетті түрде үзіліс жасайды. Мұндай үзіліс жасалатын
орындарды шеткі вегетативтік ганглийлер деп атайды. Ганглий нейтрондары мен
мидан келетін талшықтар арасында синапстық байланысы болады. Ганглий
нейтрондарының аксондары тиісті ішкі мүшелерге жетіп, оларды жабдықтайды
(иннервациялайды).
Ганглийлер түрлі мүшелермен ұлпаларға орталық нерв жүцесінің
импульстерін жеткізушілер ғана емес, олар шеткі рефлекторлық орталықтар да
болып есептеледі. Сондықтан белгілі дәрежеде ОНЖ – нен тәуелсіз түрде, өз
шеңберінде, ганглийлерде тұйықталатын рефлекторлық доға арқылы әр түрлі
релекстерстерді іске асырып, ішкі мүшелер функцияларын реттей алады.
Вегетативтік нерв жүйесі симпатикалық (Sympathes – сезімге ортақтасу) және
парасимпатикалық ( грекше para – маңы, қасында) бөлімдерден тұрады.
2. Симпатикалық нерв жүйесінің орталықтары жұлынның жоғарғы кеуде
сегментімен ІІ – І\- інші бел сегменттерінің сұр затының бүйір
мүйіздерінде орналасады (тораколюмбальдық орталықтар). Бұлардан басталатын
прегенгиионарлық (ганглийге дейінгі) деп аталатын талшықтар жұлыннан
алдыңғы түбірлердегі соматикалық талшықтармен бірге шығады. одан әрі
шекаралық симпатикалық бағанға бағытталады. Баған ганглийлердегі
нейтрондардан постганглионарлық (ганглийден нейінгі) талшықтар шығады.
Бұлар организмнің барлық ішкі мүшелердің, сондай-ақ қан тамырларын
жабдықтау арқылы қаңқа бұлшықеттерін, теріні, миды, т.б. инвервациялайды.
Біраз преганглионарлық симпатикалық талшықтар шекаралық баған
ганглийлерінен үзіліссіз өтіп, шеткі ганглийлерде (сәуле тәрізді, шажырқай
түйіндерінде) аяқталады. Бұлардағы нейтрондардан шығатын постганглионарлық
талшықтар өз тарапынан құрсақбөліміндегі мүшелерге бағытталады.
3. Парасимпатикалық нерв жүйесінің орталық бөлімдері ортаңғы мида
(мезэнцефальдық орталықтар), сопақша мида (бульбарлық орталықтар) және
жұлынның сегіз көз сегменттерінде (сокральдық орталықтар) орналасады. Көзді
қозғалтатын нервтің, бет, тіл-жұтқыншақ, кезеген және жамбас нервтерінің
құрамына кіретін преганглионарлық парасимпатикалық талшықтар өздері
жабдықтайтын мүшелердегі интрамуральдық ганглийлерде немесе оларға жақын
маңдағы ганглийлерде аяқталады. Ал бұларда постганглийлік талшықтар шығатын
нейтрондар орналасады.
Көңіл аударатын бір жайт, симпатикалық нерв талшықтары
парасимпатикалыққа қарағанда организмнде әлде қайда кең тараған. Егер
симпатикалық нервтер барлық дерлік мүшелер мен ұлпаларды жабдықтаса,
парасимпатикалық нервтерқаңқа бұлшықеттерін, ОНЖ – ін, қан тамырларының
басым бөлігін және жатырды жабдықтамайды (иннервацияламайды). Олар тек
ішкі мүшелерді және бас мүшелерін жабдықтайды.
Вегетативтік нерв жүйесі инневациялайтын көпшілік мүшелерге симпатикалық
және парасимпатикалық талшықтар қарама- қарсы әсер етеді. Мәселен, кезеген
нервті тітіркендіруден жүрек қызметі әлсіреп, соғуы сирейді, ал
симпатикалық нерв, керісінше, оның қызметін күшейтіп, соғуын жиілетіледі;
парасимпатикалық әсерлер тілдегі, сілекей, бездеріндегі, жыныс
мүшелеріндегі қан тамырларды кеңейтеді, симпатикалықтар – оларды тарылады;
парасимпатикалық нервтер қарашықты еішірейтсе, симпатикалық нервтер –
үлкейтеді; парасимпатикалық әсерлер бронхыларды тарылтса, симпатикалық –
кеңейтеді; парасимпатикалық нервтер қарын бездерінің қызметін, ішектің
жиырлып – босауын күшейтеді, ал симпатикалық нервтер оларды тежейді, т.с.с.
Тұтас организімде бұл жүйелердің қызметтері өзара келіскен,
“теңдестірілген” күйде іске асады. Нақты жағдайда, организм қажетіне
лайықтанған бағытта керек болса, бірінің қызметі (тонусы) күшейгенде,
екіншісінікі төмендейді және керісінше.
Бірақ, кейде бір жүйе тонусының жоғарылауынан белгілі бір дәрежеде
екіншісінің де тонусы жоғарлайтыны байқалған. Сонымен бірге, мәселен
сілекей безінің қызметін симпатикалық та, парасимпатикалық та әсерлер
күшейте алады. Организмдегі барлық мүшелер мен ұлпалардың бұл нервтермен
жабдықталуы ылғи да қосарленбайтындығы жоғарыда айтылып өтті.
4.Вегатативтік нерв жүйесінің барлық деңгейлері аралық мида (гипаталамус
пен жалақ денеде ) орналасқан жоғарғы вегатативтік орталықтарға бағынады.
Бұл орталықтар организмдегі көптеген мүшелер мен жүйелердің функцияларын
үйлестіреді. Ал олар өз тарапында үлкен ми сыңарлары қыртысына бағынады. Ми
қыртысы самуатикалық және вегатативтік функцияларды біріктіріп, бірыңғай іс
- әрекеттік актыларды тудыру арқылы бүкіл организмнің біртұтас жауабын
қамтамасыз етеді.
Ерекшелік ретінде айта кететін нәрсе, организм реакцияларының
соматикалық құрамдас бөліктері вегатативтіктерден өзгеше адам еркіне
тәуелді түрде орындала алады, яғни оларды ерікке бағындырып, күшейтуге
немесе тежеуге болады. Басқаша айтқанда олар сана бақылауында болады.
Вегатативтік құрамдс бөліктер әдетте мұндай бақылаудан тыс орындалып
жатады: кәдімгі күнделікті өмірде адам қалаумен ішкі мүшелер қызметін
өзгерте алмайды (арнайы, ерекше тәсілдермен жаттығулар жүргізу нәтижелерін
еске алмағанда). Сондықтан да кейде вегатативтік нерв жүйесін автономды
немесе ерікке тәуелсіз деп атайды. әрине бұлай атау өте шартты екені
түсінікті. Бұған акад. К.М. Быковтың зертханаларында көптеп жүргізілген
зерттеулер куә. Бұлар көрсеткендей, кез келген ішкі мүшенің қызметін шартты
рефлекторлық жолмен қалаған бағытта өзгертуге болады. Ендеше вегатативтік
нерв жүйесі ми сыңарлары қыртысының бақылауында қызмет атқаратынын атап
көрсету керек.
Вегатативтік нерв жүйесі арқыла қозу өту процесі де түрлі медиаторлардың
қатысуында жүреді. Парасимпатикалық нервтердің сондай-ақ симпатикалық
вазодиля таторлардың, (тамыр кеңейткіштердің), тері бездерінің симпатикалық
нервтерінің ұшында ацетилхолин түзіледі, симпатикалық нервтердің
постганглионарлық бөлімдерінің ұштарында (тері бездері мен симпатикалиқ
визоделяторлардан басқаларында) норадреналин ( бір метил тобына айрылған
адреналин) түзіледі.
Вегатативтік нерв талшықтарынаң ұштарында түзілетін медиаторлардың
өздері жабдықтайтын клеткаларға саматикалық нервтерде түзілетін
медиаторларға (ацетилхолинге) қарағанда әсер ету уақыты ұзақ болады.
Себебі; бұларда, шамасы, медиаторларды бұзатын ферменттер белсенділігі
төмен болса керек.
Медиаторлар вегатативтікнерв жүйесі ганглийлеріндегі синаптардың
преганглионарлық талшықтары терминальдарында да түзіледі. Мұны алғаш
байқағандардың бірі А.В.Кибеков (1933) болды. Ол мысықтың жоғарғы мойын
симпатикалықтүйініне келетін преганглионарлық симпатикалық талшықтарды
тітіркендіргеннен соң, сол түйіннен ағып шығатын Рингер – Локк
ерітіндісінің құрамынан адреналин тәрізді затты тапқан. Кейін
преганглионарлық талшықтар түзетін синапстарда пайда болатын қоздырушы
медиатордыңацетилхолин екені анықталады. Ал адреналин симпатикалық
ганглийлер нейрондарында тежелу тудыратын медиатор болып шыққан. Ганглийлер
синапстарындағы ацетилхолин әрекетінің бір ерекшелігі – оның әсері түйінді
атропинмен уландырса, ол әсер жойылады. Осыған байланысты олардаацетилхолин
әсерін сезетін құрылымдардың екі типі бар деп есептеледі. Бірі – М-
холинрецепторлар - сезгіштігі атропин әсерінен жоғалтады; екіншісі – Н-
холинрецепторлар – сезгіштігін никотиннің және кейбір басқа
ганглиоблокаторлардың (гексонийдің) әсерінен жоғалтады. Вегатативтік
нейрондар аксондарының ұштарында қай медиатордың түзілетініне қарай ол
нейрондардыхолинергиалық және адренергиялық деп бөледі. Біріншілерінің
аксондарының ұштарында ацилхолин жасалады, ал екіншілерінде норадреналин
жасалады. Аксон терминалдарынан босап шыққан медиаторлар ацетилхолин мен
норадреналин – постсинапстық мембранадағы (жарғақшадағы) спецификалы
белокпен өзара әрекетке түсіп, комплексті қосылыс түзеді. Ацетилхолинмен
өзара әрекеттесетін белок холинрецептор деп, ал адреналинмен немесе
норадреналинмен өзара әрекеттесетін белок адренорецептор деп аталады.
Адреналин мен норадреналин әсер ететін адренорецепторлардың да екі негізгі
түрі бар: α және β. Бұлардың әр түрлі органдарда орналасуының өзіндік
ерекшеліктері бар. Кейбір органдарда оның екеуі де бар, олар бір біріне
қарама – қарсы бағытты реакциялар тудырады; ал екінші біреулерінде олардың
тек біреуі ғана кездеседі. Мәселен, қан тамырларында екі адренорецептор да
бар. Осындағы α – адренорецепторлармен қосылыс түзетін симпатикалық
медиатор артериолдарды тарылтады, ал β – адренорецепторлар оларды
кеңітеді. Ішекте де α және β – адренорецепторлар болады және олардың екеуі
де ішектің бірыңғай салалы еттерінде тежелу тудырады. Жүректе және
бронхыларда α - адреноцепторлар болмайды. Мұнда адреналин мен
норадреналин тек β - адренорецепторлармен өзара әрекеттесіп, жүрек жұмысын
күшейтеді және бронхыларды кеңейтеді. (Бұл материалды толықтыру және
симпатикалық нерв жүйесінің адаптациялық – трофикалық маңызы туралы айту
нейро – моторлық аппарат физиологиясын баяндағанда жалғасады.)
Бақылау сұрақтары:
1.Вегатативті жүйке жүйесі.
2.Шеткі жүйкесіне жалпы сипаттама.
3.Сипаттамалық жүйке жүйесі.
4.Парасимпатикалық жүйке жүйесі.
5.Вегативті жүйке жүйесінің реттелуі.
Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Орталық тежелу жөніндегі ілім.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі
әдебиеттер:
33. Адам және жануарлар физиологиясы. И.Төленбек.Алматы 2002ж.
34. Адам және жануарлар физиологиясы. Т.Несіпбаев.Алматы 2003ж.
35. Адам және жануарлар физиологиясы. Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж
Қосымша әдебиеттер:
36. Тыныс физиологиясы.Қ.Рымжанов. Алматы 2001ж.
37. Эндокринология. Ж.Нұрғалиев. Алматы 2000ж.
38. Адам физиологиясы.Қ.Сәтпаева.Ғылым. 1998ж.
39. Жалпы физиология. Ю.Чусов.Просвещение. 1981 г.
40. Нерв жүйесінің физиологиясы.Қ. Сәтпаева. 1998ж.
№ 6 Лекция
Лекцияның тақырыбы: Орталық жүйке жүйесі.
Лекцияның жоспары:
1. Ми бөлімдері және оның құрылысы.
2. Сопақша ми, оның рефлекторлық және автоматикалық орталықтары.
3. Мишық және оның құрылысы.
4. Үлкен ми сыңарларының негізгі эволюциясы.
5. Лекцияның мақсаты:Студенттерге ортаңғы ми құрлымдары және олардың
қызметі мен таныстыру.
Лекцияның мазмұны: Жұлынның өрлеу жолы, немесе орталыққа тепкіш жолының
қызметімен жіктелуі.
1. Үлкен ми жарты шарлары қыртысының қызметі.
2. Сопақша мидың қызметі.
3. Артық ми құрлымдарының қызметі.
4. Мишық оның құрлысының ерекшелігі.
5. Аралық ми таламус әр түрлі эфферентті жүйелердің импульстер
коллекторы.
6. Ортаңғы ми құрлымдары және олардың қызметі.
ОЖЖ-сі дегеніміз адам мен омыртқалы жануарлар жүйкесінің жұлын мен
мидан құралған бөлімі. Ол жеке торшалардың, ұлпалардың, мүшелердің қызметін
реттеп, оларды өзара үйлестіріп, организмнің біртұтастығын қамтамасыз
етеді. ОЖЖ-сі ішкі және сыртқы әсерлерді қабылдап, оған жауап беру арқылы
организмді қоршаған ортаның құбылмалы жағдайларына бейімдейді, жеке мүшелер
мен бүкіл организмнің күрделі әрекетін басқарып, түрлі физиологиялық
процестердің үйлесімді жүруін қамтамасыз етеді.
Орталыққа тепкіш өткізгіш жалдар сыртқы немесе ішкі орта әсерін
қабылдайтын рецепторлардан импульстерді мидың әртүрлі құрылымдарына
жеткізеді. Оларға жіңішке және сына тәрізді шоғыр, латеральдық және
вентральдық жұлын-таламустық жол, дорсальдық және вентральдық жұлын-мишық
жолы жатады.
Жіңішке және сына тәрізді шоғырлар (Голл және Бурдах жолы) жұлындық
түйіндердің сезімтал нейрондарының өсінділері болып табылады, үлпекті
талшықтардан құралады, Қозу импульсін 60-100 нсек. жылдамдықпен өткізеді.
Бұл шоғырдын қысқа аксондары өз сегменттерінің мотонейрондарымен және
аралық нейрондарымен синапстық байланыс түзеді де, ұзын аксондар сопақша
миға бағытталады. Жол жөнекей ұзын аксондар жұлынның жоғарырақ орналасқан
сегменттеріне тармақтар бере отырып, сегментаралық байланыс түзеді.
Жіңішке шоғыр талшықтары арқылы дененің артқы бөліктері мен
аяқтардан, ал сына тәрізді шоғыр арқылы- дененің алдыңғы бөліктері
мен қолдардан (алдыңғы аяқтардан) келетін импульстер өткізіледі
Аталған шоғырлар талшықтары жұлынды бойлай өз жақтауымен сопақша мидағы
Голл және Бурдах ядроларында аяақталады. Осы жерде
олар екінші нейронмен синапс түзеді. Ал, екінші нейрон аксондары
осы сопақша ми деңгейінде айқасып қарсы бетке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz