Педагогикалық процестің теориясы мен әдістемесін оқыту мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ТЕОРИЯСЫ
МЕН ӘДІСТЕМЕСІН ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шығыс және Батыс ойшылдарының гнесеологиялық идеялары .
оқыту процесінің негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазіргі кездегі оқытудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Оқыту процесінің заңдылықтары мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... 12
ІІ тарау. БІЛІМНІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Жалпы және политехникалық білім беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Жалпы орта мектепте білім мазмұнын гуманитарландыру ... ... ... ... 18
ІІІ тарау. ОҚУ ІС.ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
3.1 Оқу іс.әрекетінің психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.2 Оқу процесінде білім мен ұғымдарды қалыптастыру ... ... ... ... ... ... .34
3.3 Оқытудың тиімді әдістерін таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ТЕОРИЯСЫ
МЕН ӘДІСТЕМЕСІН ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шығыс және Батыс ойшылдарының гнесеологиялық идеялары .
оқыту процесінің негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазіргі кездегі оқытудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Оқыту процесінің заңдылықтары мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... 12
ІІ тарау. БІЛІМНІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Жалпы және политехникалық білім беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Жалпы орта мектепте білім мазмұнын гуманитарландыру ... ... ... ... 18
ІІІ тарау. ОҚУ ІС.ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
3.1 Оқу іс.әрекетінің психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.2 Оқу процесінде білім мен ұғымдарды қалыптастыру ... ... ... ... ... ... .34
3.3 Оқытудың тиімді әдістерін таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру, оларды жан - жақты дамыту қогам алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңында «Білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процссі» - деп жазылған.
Әрбір елде халыққа білім беру ісі өндіргіш күштердің даму деңгейіне өндірістік қатынастардың қалыптасуына байланысты. Сонымен бірге білім беру ісінің дамуы қоғам дамуының әлеуметтік экономикалық міндеттеріне әсер етеді, әр ұлттың ерекшеліктерімен сипатталады. Білім беру ісінде осындай түбегейлі мәселелер еске алынады.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халықымыздың ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне негізделіп іске асырылады.
Педагогикалық процестің басты идеясы - оқыту және тәрбие жұмысында мақсаттың, міндеттердің, принциптердің, заңдылықтардың мазмұнының, әдістер мен формалардың бірлігі, тұтастығы және өзара байланыстылығы. Бұл идеяны іске асыру үшін ең алдымен ғылымның соңғы жетістіктеріне сәйкес әр түрлі жабдықтармен, оқыту машиналарымен, техникалық құралдармен, атап айтқанда символикалык экранды - динамикалық дыбысты техникалық құралдармен жабдықтау, оқыту тәрбие процесінің сапасын және тиімділігін артырады.
Оқыту процесіндегі сапалылық, оқушылар білімділігі бірінші орында мұғалімге байланысты. «Жақсы мұғалім - мектептің жүрегі» - дейді Ыбырай Алтынсарин. Демек, білікті мұғалім болу үшін оқыту процесінің заңдылықтары мен принциптерін, оқытудың түрлері мен әдіс — тәсілдерін, яғни оқытудың теориялық және методологиялық негіздерін меңгеру қажет.
Зерттеу мақсаты:
Оқытудың теориялық және методикалық негіздерін ашып көрсету; оқыту процесінде іскерлік және жеке басының сапасына қойылатын талаптарды арттыру.
Зерттеу болжамы:
Егер мұғалім оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін меңгерген ізденімпаз, сауатты, білікті маман болса, оқушыларды жан - жақты дамыған, білімді, отансүйгіш тұлға етіп қалыптастырады.
Зерттеу міндеті:
Оқыту және тәрбиелеу жөніндегі қазіргі заман талабынан туындайтын сұрақтарға ғылыми дәйектелген жауаптар табу.
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру, оларды жан - жақты дамыту қогам алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңында «Білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процссі» - деп жазылған.
Әрбір елде халыққа білім беру ісі өндіргіш күштердің даму деңгейіне өндірістік қатынастардың қалыптасуына байланысты. Сонымен бірге білім беру ісінің дамуы қоғам дамуының әлеуметтік экономикалық міндеттеріне әсер етеді, әр ұлттың ерекшеліктерімен сипатталады. Білім беру ісінде осындай түбегейлі мәселелер еске алынады.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халықымыздың ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне негізделіп іске асырылады.
Педагогикалық процестің басты идеясы - оқыту және тәрбие жұмысында мақсаттың, міндеттердің, принциптердің, заңдылықтардың мазмұнының, әдістер мен формалардың бірлігі, тұтастығы және өзара байланыстылығы. Бұл идеяны іске асыру үшін ең алдымен ғылымның соңғы жетістіктеріне сәйкес әр түрлі жабдықтармен, оқыту машиналарымен, техникалық құралдармен, атап айтқанда символикалык экранды - динамикалық дыбысты техникалық құралдармен жабдықтау, оқыту тәрбие процесінің сапасын және тиімділігін артырады.
Оқыту процесіндегі сапалылық, оқушылар білімділігі бірінші орында мұғалімге байланысты. «Жақсы мұғалім - мектептің жүрегі» - дейді Ыбырай Алтынсарин. Демек, білікті мұғалім болу үшін оқыту процесінің заңдылықтары мен принциптерін, оқытудың түрлері мен әдіс — тәсілдерін, яғни оқытудың теориялық және методологиялық негіздерін меңгеру қажет.
Зерттеу мақсаты:
Оқытудың теориялық және методикалық негіздерін ашып көрсету; оқыту процесінде іскерлік және жеке басының сапасына қойылатын талаптарды арттыру.
Зерттеу болжамы:
Егер мұғалім оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін меңгерген ізденімпаз, сауатты, білікті маман болса, оқушыларды жан - жақты дамыған, білімді, отансүйгіш тұлға етіп қалыптастырады.
Зерттеу міндеті:
Оқыту және тәрбиелеу жөніндегі қазіргі заман талабынан туындайтын сұрақтарға ғылыми дәйектелген жауаптар табу.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қоянбаев Ж.Б, Қоянбаев Р.М. - Педагогика. Астана, 1998 ж.
2. Пошаев Д.Қ. - Мамандыққа кіріспе. Шымкент, 2004 ж.
3. Қоянбаев Р.М. - Қысқаша педагогикалық сөздік. Алматы, 1999 ж.
4. Жұмабаев М. - Педагогика. Алматы, 1992 ж.
5. Каменский Я.А. - Ұлы дидактика. 1955 ж.
6. Аймауытов Ж. - Дидактика. Оқу құралы. 1922 ж.
7. Сағындықұлы Е. - Педагогика. Алматы, 1999 ж.
8. Қалдыбекова А. - Педагогика теориясы. Ташкент, 2001 ж.
9. Харламов И.Ф. - Педагогика. Москва, 1990 ж.
1. Қоянбаев Ж.Б, Қоянбаев Р.М. - Педагогика. Астана, 1998 ж.
2. Пошаев Д.Қ. - Мамандыққа кіріспе. Шымкент, 2004 ж.
3. Қоянбаев Р.М. - Қысқаша педагогикалық сөздік. Алматы, 1999 ж.
4. Жұмабаев М. - Педагогика. Алматы, 1992 ж.
5. Каменский Я.А. - Ұлы дидактика. 1955 ж.
6. Аймауытов Ж. - Дидактика. Оқу құралы. 1922 ж.
7. Сағындықұлы Е. - Педагогика. Алматы, 1999 ж.
8. Қалдыбекова А. - Педагогика теориясы. Ташкент, 2001 ж.
9. Харламов И.Ф. - Педагогика. Москва, 1990 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Педагогикалық процестің теориясы
мен әдістемесін оқыту мәселелері
1.1 Шығыс және Батыс ойшылдарының гнесеологиялық идеялары –
оқыту процесінің негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазіргі кездегі оқытудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Оқыту процесінің заңдылықтары мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... 12
ІІ тарау. Білімнің мазмұны және оның ғылыми негіздері
2.1 Жалпы және политехникалық білім
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Жалпы орта мектепте білім мазмұнын
гуманитарландыру ... ... ... ... 18
ІІІ тарау. Оқу іс-әрекетін қалыптастыру
3.1 Оқу іс-әрекетінің
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3.2 Оқу процесінде білім мен ұғымдарды
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ..34
3.3 Оқытудың тиімді әдістерін
таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Кіріспе
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру,
оларды жан - жақты дамыту қогам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында Білім беру - бұл
қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары
деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру
мен оқытудың үздіксіз процссі - деп жазылған.
Әрбір елде халыққа білім беру ісі өндіргіш күштердің даму деңгейіне
өндірістік қатынастардың қалыптасуына байланысты. Сонымен бірге білім беру
ісінің дамуы қоғам дамуының әлеуметтік экономикалық міндеттеріне әсер
етеді, әр ұлттың ерекшеліктерімен сипатталады. Білім беру ісінде осындай
түбегейлі мәселелер еске алынады.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халықымыздың
ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне
негізделіп іске асырылады.
Педагогикалық процестің басты идеясы - оқыту және тәрбие жұмысында
мақсаттың, міндеттердің, принциптердің, заңдылықтардың мазмұнының, әдістер
мен формалардың бірлігі, тұтастығы және өзара байланыстылығы. Бұл идеяны
іске асыру үшін ең алдымен ғылымның соңғы жетістіктеріне сәйкес әр түрлі
жабдықтармен, оқыту машиналарымен, техникалық құралдармен, атап айтқанда
символикалык экранды - динамикалық дыбысты техникалық құралдармен
жабдықтау, оқыту тәрбие процесінің сапасын және тиімділігін артырады.
Оқыту процесіндегі сапалылық, оқушылар білімділігі бірінші орында
мұғалімге байланысты. Жақсы мұғалім - мектептің жүрегі - дейді Ыбырай
Алтынсарин. Демек, білікті мұғалім болу үшін оқыту процесінің заңдылықтары
мен принциптерін, оқытудың түрлері мен әдіс — тәсілдерін, яғни оқытудың
теориялық және методологиялық негіздерін меңгеру қажет.
Зерттеу мақсаты:
Оқытудың теориялық және методикалық негіздерін ашып көрсету; оқыту
процесінде іскерлік және жеке басының сапасына қойылатын талаптарды
арттыру.
Зерттеу болжамы:
Егер мұғалім оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін меңгерген
ізденімпаз, сауатты, білікті маман болса, оқушыларды жан - жақты дамыған,
білімді, отансүйгіш тұлға етіп қалыптастырады.
Зерттеу міндеті:
Оқыту және тәрбиелеу жөніндегі қазіргі заман талабынан туындайтын
сұрақтарға ғылыми дәйектелген жауаптар табу.
І тарау. Педагогикалық процестің теориясы
мен әдістемесін оқыту мәселелері
Қазіргі кезеңде тұтас педагогикалық процестің мәні өте зор, өйткені,
қоғамдық өндірістік қатынастың дамуы оқыту мен тәрбие бірлестігі
принципінің толық іске асуын талап етеді.
Орта, жоғары оқу орындары мен мектептен тыс мекемелер жүйесінде білім
беру және тәрбие мақсатын жүзеге асыру процесін тұтас педагогикалық процесс
немесе оқу - тәрбие процесі деп атайды. Білім беру мен тәрбие міндеттерін
толық шешу үшін сабақ үстінде әр бір тақырып бойынша оқуды тәрбиемен
үйлестіріп өткізу — оқу - тәрбие процесінің басты шарты.
Тұтас педагогикалық процестің өзіне тән компоненттері бар. Олар оқыту
мен тәрбиенің мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістері, сонымен қатар
нәтижесі. Бұл компоненттер бір - бірімен тікелей байланысты түрде іске
асырылады, демек, педагогикалық процесс сонда ғана татымды нәтиже береді.
Тұтас педагогикалық процестің заңдылықтары және принциптері, олардың
тұтастығы, өзара байланысын дәлслдсйді. Оқыту және тәрбие процесінде
принциптерді тәрбие және білім беру теорияларына байланыстырып, жеке - жеке
пайдаланудың мәні зор.
1.1. Шығыс және Батыс ойшылдарының гносеологиялың идеялары — оқыту
процесінің пегізі ретінде.
Оқыту процесінің құрылымы оқытудың гносеологиялық аспекттеріне
байланысты болады.
Гносеология дегеніміз - ғылыми дүниетануды тексеретін философияның бір
тарауы болып, танымдық теориясы, диалектика заңдылықтары жатады. Мәдени
даму тарихында адамның қоршаған ортаны, әлемді танып білуінің жалпы
құрылымы мсн басқыштарының тәсілдері әртүрлі екені мәлім. Бұл тәсілдер
оқыту процесі құрылымының қиынын және оқытудың мәнін де анықтайды. Орта
ғасырлық шығыс ойшылдары Хорезми, таным теориясына маңызды үлес қосты. Ол
біріншілерден болып танымның бақылау, тәжірибе, экспериментал методтарын
ғылыми дәлелдеп берді, танымның жалпы ғылыми методтарынан математикалық
есептерді алгоритм методымен шешуді істеп шықты.
Ал Кинди (IX ғасыр) ғылыми танымның 3 басқыштан тұратын концепциясын
алға тартты.
Кинди адамның танымы сезімдік және рационалдық (ақыл-ой талабына
негізделген) деп бөледі. Сезімдік танымға барлық денелік және материалдық
жатады. Сезімдік таным ақылға материал жеткізіп береді. Шын білімді тудыру,
сыртқы әлем туралы түсінік тек ақыл - парасат арқылы жүзеге асады дейді.
Фараби (X ғасыр) Киндидің ақыл - ой, парасат туралы айтқандарын анықтап
және ашып, былай жазды: бір нәрсені танып білу үшін адам алдымен оның қайсы
бір жағдайын біліп алады. Фараби ғылымдарды классификациялады және танымдық
қызметті ұйымдастыру мәселелері бойынша ұсыныстар істеп шықты. Жақсы
теоритик болу үшін мынадай үш жағдайды ескеру керек екенін айтады:
1. Сол ғылымның негізінде жататын барлық принциптерді білу.
2. Осы принциптерден керекті қорытынды шығара алу, яғни ойлау
ережелерін білу.
3. Қате теорияларды әшкерлеп және басқа авторлардың пікірлерін
талдап, шындықты өтіріктен айыру, қателерді түзету.
Беруни (XI ғасыр) танымды шексіз, үздіксіз процесс дсп қарады. Біз
келешекте ақиқат шындықтың белгілі болмаған жақтарын танып білеміз дейді
Беруни.
Ибн Синоның (XI ғасыр) таным теориясында себеп туралы ілім маңызды орын
иелейді. Ол себептің сезім арқылы болатын ашық түрін көрсетіп берді.
Нәрселерді тану үшін алдымен опың пайда болу себебін анықтау керек дейді.
Ибн Сино өзінің гносеологиялық идеясын дәрігерлік тәжірибесінде кеңінен
пайдаланды. Аурулардың келіп шығу себебін анықтап, емдеу жұмысын алып
барды.
Оқыту процесінің мәнін ғылыми дәлелдеп беруге әрекет еткен ғалым
Я.А.Каменский болды. XVII ғасырда өмір сүрген славян педагоги Я.А.Каменский
оқытудың табиғатқа сәйкестілік идеясын негіздеп берді. Оқыту процесі, оның
құрылымы, принциптері мен методтары табиғат заңдарына бағынышты болуы керек
дейді.
Кеңестік педагогика тарихи Каменскийдің мұндай пікірлерін өз
өзінен келіп шығады деп қараған еді. Соңғы кезде оқытудың табиғатқа
сәйкестілігі Каменскийдың педагогикалық қорытындылар системасындағы
методологиялық ережелердің бірі, оның дүниетанымы деп қаралуда.
Каменскийдың бұл идеясы - батыс ғалымдарының оқыту процесінің
гносеологиялық негізін ашу, материалдық дүние заңдарының оқу процесіне
әсерін көрсету әрекеттерінің бірі болуда.
XVIII ғасырда өмір сүрген француз ойшылы Ж.Ж.Руссо оқыту процесінің
мәнін баланың қоршаған ортасын танып білу табиғатынан алады. Ғалымның
пікірінше, бала табиғат аясында, ауылда өсуі керек. Ол оқыту баланың
танымдық қызметінің ерекшелігіне байланысты болу идеясын көрсетеді.
Руссо гносеологиялық тәсіл арқылы оқытудың мәнін дәлелдеуге тырысты.
Бұл оған баланың ақыл - ойын дамытудың тиімді тәсілдері мен методтарын
істеп шығуға жәрдем берді. Оның бұл идеялары қазіргі күнде проблемалық
сабақты өтуде өте қызығушылықпен қолданылуда.
1.2. Қазіргі кездегі оқытудыц түрлері
Оқыту жеке адамның білімін, танымдық және шығармашылық қабілетін
дамытудың маңызды құралы. Оқытудың бірнеше түрлері бар: түсіндірмелі —
иллюстративті оқыту, проблемалы оқыту, бағдарламалап оқыту т. б.
Түсіндірмелі — иллюстративті оқытудың мақсаты — мұғалім оқушыларды
белгілі быгім жүйесімен қаруландырады, іскерлікке үйретеді. Ол үшін жаңа
біліммен таныстырады, жаңа ұғымдар, теориялар және зандар туралы түсінік
береді. Оқушылар дайын білімді меңгереді. Жаңа материалдарды қайталап
бекітеді, түрлі жаттығуларды, тапсырмаларды орындау барысында алған білімін
қолданады. Бұл жерде ешқандай проблемалық ситуация тумайды.
Проблемалы оқытудың мақсаты — мұғалім оқушыларды білім жүйесімен,
іскерлікпен, дағдымен қаруландырып қана қоймайды, олардың танымдық және
шығармашылық қабілетін дамытады. Оқушыларға тақырып бойынша проблемалық
сұрақтар қойылады. Оқушылар проблемалық сұрақтарды шешуде дұрыс
варианттарын қарастырады, ойланады, жаңа білімді игеру туралы қорытынды
жасайды, оны практикада қолданады.
Проблемалы оқыту — бұл ғылым негіздерін оқып-білу процесінде жеке
адамның жалпы және арнайы қабілетінің дамуы, танымдық қажеттілігінің
қалыптасуы.
Психологтар адамның ойлағыштық іс-әрекетінің негізгі түрлерін айтады:
репродуктивті және продуктивті, шығармашылық.
Репродуктивті іс-әрекеті үлгі, алгоритм бойынша орындалады. Мұғалім
жаңа оқу материалын, жаңа ұғымдардың мәнін түсіндіреді, тапсырманы
орындаудың жолдарын көрсетеді. Оқушы оқу тапсырмасын мұғалімнің көрсетуімен
алгоритмге сүйеніп, яғни мұғалімнің сабақ үстінде жасаған әрекетіне сәйкес
орындауы қажет.
Бағдарлама бойынша оқу материалдарының көпшілігін мұғалім проблемалық
ситуация жағдайында түсіндіруі тиіс.
Продуктивті іс-әрекетінің айырмашылығы оқушы белгілі білімді өз бетімен
жаңа ситуацияда қолданады немесе белгілі ситуацияда жаңа білімді, әрекет
жасаудың жаңа ережесін табады (алгоритмді өзі жасайды). Бірақ оқушының
дайын алгоритмді, үлгіні пайдалануы да мүмкін.
Проблемалық ситуация жағдайында оқушының іс-әрекеті ойлаумен,
байымдаумен, өз бетінше ізденумен сипатталады (проблема түрінде сұрақтар
қою, жорамал ой туғызу т. б.).
Шығармашылық іс-әрекеті алгоритмнен, үлгіден, формализмнен аумаушылықты
көтере алмайды. Шығармашылық бұл эвристикалық іс-әрекеті, оның мәні,
негізгі идеялары тез түсіну ұғыну, істің кенеттеп шешілу жолдарын табу.
Оқушылардың шығармашылық ойлауы проблемалық ситуациядан басталады.
Проблемалық ситуация деп пайда болған құбылыстарды, фактілерді адамның
түсіндіре алмай қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады. Сондықтан қиыншылық
білім және іскерлік негізінде адамды жаңа әдістерді немесе істі іздеуге,
түсіндіруге талаптандырады.
Ақыл-ой әрекеті толық циклының проблемалық пайда болуынан проблеманың
шешілуіне дейін мынадай кезеңдері болады.
- проблемалық ситуацияның пайда болуы;
проблеманы - сұрақты қою және оның қиыншылық мәніне жете түсіну;
болжау арқылы шешім тәсілдерін табу;
болжамды дәлелдеу;
- проблема шешімінің дұрыстығын тексеру.
Проблеманы оқыту процесінде мұғалім оқушыларға сұрақтар қояды, түрлі
тапсырмалар береді. Бұлардың бәрі проблемалық ситуацияны туғызады. Осының
нәтижесінде әрбір оқушы сұраққа жауап беруге немесе проблеманы шешуге
тырысады.
Проблема проблемалық ситуация болып саналады, бірақ әр түрлі
проблемалық ситуация проблема бола алмайды. Мысалы, 3-сынып оқушысына
өзенніц бір жағасында тұрып, оның енін қалай өлшейді деп сұрақ қойса, ол
сұрақтың мәнін ұғып оны шешу үшін дәрменсіз болады. Бұл жерде проблемалық
ситуация пайда болды, бірақ ол проблема бола алмады. Себебі, оны шешу үшін
оқушыныц білімі, тәжірибесі жеткіліксіз болды.
Химия сабағында Су тақырыбын өткенде мұғалім оқушыларға проблема
түрінде сұрақ қояды: су сұйық зат, ол сұйық зат, ол сутегі және оттегінен
тұрады, сутегі жанады, оттегі жануды қолдайды. Олай болса, теңізді неге
жағуға болмайды, жанып тұрған шырпыны тигізсең сөніп қалады.
Бұл жерде проблемалық ситуация туды да, ол проблемаға айналды. Өйткені
оқушылардың химия пәнінен алған білімі проблеманы шешуде игі әсер етті.
Сонымен, оқушылардың әр түрлі шығармашылық оқыту іс-әрекетінде мұғалім
проблемалық ситуация туғызады, жаңа білімді игеруде оқушылардың ойлау,
іздену іс-әрекетіне, олардың оқыту проблемасын өз бетімен немесе ұжымдасып
шешуіне басшылық етеді. Міне, проблемалы оқытудың мәні осында.
ЮНЕСКО-ның ұйымдастыруымен 1962 жылы наурыз айында Париж қаласында
бағдарламалап оқыту жанында арнайы конференция өткізілді. Онда ғалымдар
өзара пікір алысты. Міне, осы кезеңнен бастап бұл проблемаға біздің
елімізде және шетелдерде зор мән беріліп келеді.
Бағдарламалап оқыту оқушылардың танымдық қабілетін дамытудың, оқу
процесін үйлесімді басқарудың негізгі қүралдарының бірі. Бағдарламалап
оқытуда жаңа бағдарламалапған оқулықтар, оқыту құжаттары, үйрету (оқыту)
машиналары қолданылады.
Америка Құрама Штатында бағдарламалап оқыту машинасыз және машиналы
болып екіге бөлінеді: машинасыз бағдарламалап оқытудың екі принципі бар:
сапалық және тармақты бағдарламалау.
Б.Ф.Скиннер ұсынған сапалық принцип бойынша оқу материалы
бағдарламаланған оқулықта логикалық бір ізділікпен орналасады. Оқушы
материалды оқып түсінгеннен кейін бір порциядан (бөлшек) екінші порцияға
көшеді. Мысалы:
1 2 3 4 5 6 Тармақты приципті оқыту процесінде
алғаш рет пайдаланған Н. Краудер. Бұл прницип сапалық принципіне қарағанда
оқытудың әлдеқайда көбірек дербестік жағын қамтамасыз етеді. Тармақты
принцип бірнеше дайын тұрған вариантты жауаптардан дұрыс жауапты таңдап
алуға негізделген. Мысалы, оқушыға оқулықтың 20-бетіндегі А2 неге тең деп
сұрақ-тапсырма беріледі. Бұл сұраққа сол оқулықтың бірнеше беттерінде төрт
вариантты жауаптар көрсетілген:
А.А. — 3О-б; А + А — 40 — 6; А + 2 — 50-б ; А : 2 — 60-б.
Егер оқушының жауабы бірінші вариантқа сәйкес келсе, ол өзінің
жауабының дұрыстығын 30-беттен іздеуі керек. Бұл бетте жауабы дұрыс деп
жазылған. Міне, осыдан кейін оқушы келесі порцияны, яғни жаңа тапсырманы
орындауға кіріседі. Егер оқушының жауабы 40-немесе 50-беттерде
көрсетілгендей болса, онда ол келесі тапсырманы (порцияны) орындау үшін
сұрақка толық жауап беруі қажет.
Машиналы бағдарламалап оқыту оқушылардың өз бстімен істейтін жұмысын
басқару үшін үйлесімді жағдай жасайды. Машина оқушыға ғылыми ақпарат
береді, бақылау сұрақтарын қояды, жауабын бағалайды, жаңа тапсырма береді.
Демек, машина тікелей және кері байланыс принципін орындайды.
Мұны оқыту машинасының функционалдық схемасынан байқауға болады:
Оқу ақпаратын сақтау блогы
Логикалык блог
Көрсету блогы
Оқушылдардан түсксн ақпаратты қабылдау блогы
Аудитория - оқушылар
Бағдарламалап оқытудың артықшылығы неде?
1. Біріншіден, оқушы әдеттегі оқытуға қарағанда оқу материалын анағұрлым
байымды ұғады.
2. Екіншіден, оқушы өз бетімен шығармашылық іскерлікке үйренеді.
3. Үшіншіден, үйге берілетін оқу тапсырмасының көлемі қысқарады.
Өйткені оқушы оқу материалын сабақ процесінде ұғады, орындайды.
4. Төртіншіден, оқушының дербес қабілеті мен дарындылығы дамиды.
Машиналы бағдарламалап оқытудың, біздің оймызша, жағымсыз жағы да бар:
а) оқушылардың ұжымдық сезімінің дамуына және нығаюына мүмкіндік
бермейді;
ә) оқушының өз жұмысының нәтижесін басқа оқушылардың жұмыстарымен
салыстырудың да мүмкіндігі болмайды. Өйткені әрбір оқушы дербес тапсырманы
орындайды.
Міне, осыған орай, бағдарламалап оқыту процесінде оқушылардың дербес
және топтық жұмыстарын үйлестіріп өткізген жөн.
Соңғы жылдары жалпыға міндетті компьютерлік оқытудың қолданылуына
байланысты бағдарламалап оқытудың келешегі қалай болар екен деп пікір
айтушылар да бар. Бағдарламалап оқыту жайында қауіптенудің қажеті жоқ.
Өйткені ол келешекте оқыту жүйесінде басты формалардың бірі болып
қолданылады.
Орта және жоғары мектептерде микро ЭВМ Агат және ДБК, компьютерлер,
басқа да техникалық құралдарды қолдануға байланысты оқыту жұмысының
жүйесінде бағдарламалап оқыту да кеңінен пайдаланылады.
1.3. Оқыту процесініц заңдылықтары және принциптері.
Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі
қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық деңгейіне
байланысты. Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар
ұжымы біржағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады.
Осыған орай, оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымақтастығы,
олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың
субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады.
Мысалы, мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас арқылы ақпарат
алмасуы, ынтымақтастық немесе бірлестік іс-әрекеті т.б. Мұндай байланыстар
оқыту процесінің табысты болуына игі әсер етеді.
Оқыту процесінің барлық элементтерігіің мақсаттары меп міндеттерін,
мұғалімнің және тәрбиеленушілердің жұмыстарының мазмұнын, формаларын және
әдістерін анықтайды.
Бұл заңдылықтар:
а) оқыту мазмүны қоғамның мақсаттарын және қажеттілігін
бейнелейтін міндеттерге байланысты:
ә) оқыту формалары, оларды үйымдастырып, өткізудің міндеттеріне,
мазмүнына және әдістеріне байланысты;
б) оқыту әдістері, олардың мақсаттарымен анықталады.
Оқыту процесінің міндеттері, мазмүны, формалары, әдістері
түтас логикалық тізбек қүрса, онда қарастырылып отырган байланыс
заңдылықтары ақырғы нәтижені қамтамасыз етеді.
Оқыту процесінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді. Оқыту
процесінің бірнеше принциптерін атауга болады.
Оқыту процесініц мақсаттылық принципі. Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең
алдымен оның мақсатын анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді.
Өйткені оқыту әдістері олардың мақсаттарына байланысты. Осыған орай,
әрбір баланың және ұжымның ерекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту
жұмыстарының формаларын, мазмұнын, әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен
тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен ұйымдастру мұғалім мен оқушылардың іс-
әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде өтуіне игі әсер етеді.
Оқытудың ғылымилық принципі. Бұл принцип табиғат, қоғам, мәдениет,
ойлау дамуының заңдылықтарын білуді талап етеді. Ғылымилық принцип оқу
бағдарламаларын, оқулықтарды жасағанда еске алынып, оқыту процесінде жүзеге
асырылады. Ғылымилық принцип оқушылардың таным қабілетінің дамуына, дүниеге
көзқарасының және жоғары адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әсер
етеді.
К.Д.Ушинскийдің айтуы бойынша, оқыту — бұл баланың байқағыштығының,
ойының, тілінің, есінің, қиялының дамуы, баланы еңбекке, өмірге дайындау.
Оқыту ғылыми ережелер мен теориялардың оқушылардың көзқарасы мен сеніміне
ұласуымен сипатталады.
Оқыта отырып тәрбиелеу — бұл баланың өмірге, білімге қатысы, ақыл-
ойының қабілеттілігі, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы.
Сонымен, білім беру, тәрбие оқытудың бірыңғай процесінде іске
асырылады. Бұл үш категория бірін-бірі өзара нығайтады, толықтырады.
Түсініктілік принципі. Түсініктілік принципі оқытуды оқушылардың
дайындық деңгейіне сай ұйымдастыруды талап етеді. Сонымен бірге
оқушыларға тапсырма ең таяу даму зонасына сәйкес берілуі тиіс, яғни
тапсырманы мұғалімнің басшылығымен терең ойлап орындауды оқушылардан талап
етуі керек. Егер тапсырма аса ауыр болса, онда оқушылардың ықыласы
төмендейді, сенімі кетеді, күшіне зиян келеді.
Түсініктілік принципінен оқыту ережелері туады. Мысалы:
Жеңілден қиынға көшу.
Қарапайымдылықтан күрделілікке көшу.
Белгіліден белгісізге көшу.
Жүйелілік және бірізділік принципі. Оқыту процесінде оқу бағдарламалары
мен тақырыптық жоспарда көрсетілген тақырыптар бойынша теориялық және
практикалық мәселелер бірізділікпен белгіленеді. Жүйелілік және бірізділік
принципі оқыту процесінде балаларды үнемі өз бетімен жұмыс істеуге, сонымен
бірге балалардың білімін жүйелі түрде тексеріп, есебін алып отыруда, оларды
күнделікті сабақтарға дайындықпен келуге де үйретеді.
Бұл прицнип жалпы пәндерді оқыту жүйесінде де қолданылады. Мысалы,
көркем әдебиет пәндері бойынша бастауыш сыныптарда жай мақалалар мен
әңгімелер оқытылса, жоғары сыныптарда әдебиет шығармалары, әдебиет тарихы
өтіледі. Саналылық пен белсенділік принципі. Саналылық пен белсенділік
дегеніміз білімді саналылықпен белсене қабылдап, оның өмір және практикамен
байланысын тереңдету, оқылатын фактілер мен құбылыстардың мәніне түсіну
болады.
Сабақ үстінде берілген тапсырмаларды оқушылардың саналылықпен орындауы,
олардың белсенділігін арттырады. Әрбір іс-әрекетін орындауда оқушылар оның
теориялық және практикалық мәніне терең түсінуі қажет. Мысалы: тіл
сабақтарында грамматикалық ережелерді теория тұрғысынан терең ұғыну қажет
болса, ал сөйлемдерді сөз таптарына, сөйлем мүшелеріне ажырата білу
оқушылардың іскерлік пен дағдыны саналылықпен игеруін көрсетеді. Саналылық
және белсенділік принципін іске асыруда мұғалім мен шәкірттердің бірлесіп
істейтін шығармашылық жұмыстары да игі әсер етеді.
Педагогикалық процестің бағыттылық принципі. Педагогикалық процестің
бағыттылық принципі жеке адамның әр жақты дамуына, оқыту мен тәрбие
үйлесімдігіне ықпал жасайды.
Кешенді ықпал жасау идеясы қоғамдық құрылыстың өз табиғатынан шығады —
оқыту мен тәрбие жұмысы жүйесінің тұтас, мызғымас бірлігі.
Ақыл-ой, адамгершілік және еңбек тәрбиесін тығыз бірлікте қамтамасыз
ету педагогикалық процсстің бағыттыллық принципінің негізін құрайды.
Адамның білімге, әр түрлі іс әрекетіне сенімділігі, сонымен бірге ақыл-ой
тәрбиесі қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек процесінде дамиды.
Педагогикалық процестің басты идеясы — оқыту және тәрбие жұмысында
мақсаттың, міндеттердің, принциптердің, заңдылықтардың мазмұнының, әдістер
мен формалардың бірлігі, тұтастығы және өзара байланыстылығы.
Сонымен, тұтас педагогикалық процесте кешенді ықпал жасау — бұл әр
түрлі іс-әрекеттерін нақты жоспарлау, әр түрлі жұмыстарды (саяси-идеялық,
қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек т.б.) табиғи бірлікте жүзеге асыру.
ІІ тарау. Білімнің мазмұны және оның ғылыми негіздері
2.1 Жалпы және политехникалық білім беру
Халыққа білім беру ісін жетілдіру — мемлекет саясатының өзекті
мәселелерінің бірі.
Білімнің мазмұны — оқыту процесі компоненттерінің бірі. Бұл ғылыми
білімнің, іскерліктің және дағдының жүйесі. Осы жүйенің негізінде
оқушылардың ақыл-ойы, қабілеті дамиды, ғылыми-материалистік көзқарасы,
мінезі қалыптасады.
Мектеп халық шаруашылығының әр түрлі саласына белсенді, қызметке
қабілетті, саналы, жоғары білімді адамдарды тәрбиелеу үшін қоғамның
әлеуметтік тапсырмасын орындайды. Сондықтан білімнің мазмұны тұлғаның жан-
жақты үйлесімді дамуына бағытталуы тиіс.
Жалпы орта білім мазмұнын қалыптастырудың көзі адамның өз тағдырын өзі
шешудегі негізгі өрісі (ортасы) — адам, қоғам, табиғат, болуы кажет.
Жалпы білім — оқушылардың ғылым негіздерін игеру процесі және нәтижесі.
Жалпы білім мазмұнына оқылатын пәндердің негізгі үш циклі кіреді: ғылыми-
жаратылыс, гуманитарлық, еңбек және дене дайындығы.
Ғылыми жаратылыс пәндері табиғат заңдылықтары жайында оқушыларға терең
білім береді, олардың ойлау қабілеттерін дамытудың негізгі құралы болады.
Гуманитарлық пәндер оқушыларды қоғамның даму заңдарымен таныстырады. Әр
түрлі тілдер қоршаған шындықты танудың, ойлау аппаратын дамытудың, қарым-
қатынас жасаудың құралы. Гуманитарлық білім беруде тарих, әдебиет, музыка,
ән, бейнелеу өнері үлкен роль атқарады. Олар оқушылардың эстетикалық
талғамын, адамгершілік сезімін қалыптастырады, оларды дүние тарихымен,
мәдениетімен, рухани байлықтарымен таныстырады.
Еңбек және дене шынықтыру пәндері оқушылардың денсаулығын нығайтады,
түрлі іс-әрекеттерінің процесінде олар іскерлікке, дағдыға иемденеді. Еңбек
сабақтары кәсіптік бағдар беру ісіне болымды әсер етеді.
Сонымен, оқушылар ғылыми білімдер жүйесін меңгере отырып, құбылыстардың
мәніне түсінеді, ғылыми-зерттеу әдістері және ғылымның даму тарихымен
танысады, табиғаттың және қоғамның әділетті даму заңдарын таниды.
Жалпы білім, политехникалық және кәсіптік білімнің негізі және олармен
өзара тығыз байланысты. Политехникалық білім берудің мәні өндірістің барлық
процестерінің негізгі принциптерімен таныстыру.
Қазіргі жағдайда оқушыларға политехникалық білім беру
радиоэлектрониканың, кибернетиканың және телемеханиканың, атомдық
энергетиканың, генетиканың т.б. ғылым мен техника салаларының соңғы
жетістіктеріне байланысты.
Политехникалық білім оқытудың әр түрлі мектеп сатысында, яғни, еңбек
сабақтарының процесінде қарастырылады. Бастауыш мектеп (бірінші саты)
оқушыларды еңбекке даярлаудың түрлі мәселелерімен таныстырады. Олар:
а) түрлі материалдарды пайдаланып, қолмен жұмыс істеудің қарапайым
тәсілдерін меңгеру;
ә) ауылшаруашылық өсімдіктерін мектеп жанындағы тәжірибе учаскесінде
өсіру;
б) түрлі оқу-көрнекі құралдарын жөндеу, жаңарту, толықтыру;
в) балаларға таныс кейбір мамандықтар жайында кәсіптік бағдар беру
жұмысын өткізу т.б.
Орталау мектеп (екінші саты, Ү-ІХ сыныптар) — оқушылар бұл сатыда
негізгі еңбек даярлығын алады:
а) ағаш және металл өқдеуді үйренеді, білім алады;
ә) электрониканың, металтанудың, графикалық жұмыстың негіздерімен
танысады;
б) халық шаруашылығының басты салалары туралы түсінік алады;
д) кәсіптік бағдар беру жұмысына ерекше көңіл бөлінеді.
г) Жалпы білім беретін орта мектептің (үшінші саты, Х-ХІ сыныптар)
өзінде теориялық және лабораториялық сабақтарда ғылым мазмұнының
политехникалық деңгейін көтеру; осы заманғы электрондық есептеу
техникасын, оқыту және бақылау машиналарын, компьютерлерді оқыту процесінде
кеңінен қолдану; әр түрлі мамандықтар бойынша еңбекке баулу.
Мектепте политехникалық білім беруді іске асырудың басты жолдары:
1. Жаратылыс-математика пәндері және Өндіріс негіздері, Мамандық
таңдау, Есептеу техникасы және информатика негіздері жаңа пәндері
бойынша оқушыларды қазіргі заманғы өндірістің негіздерімен таныбтырып,
оларға қажетті білім беру.
2. Оқушыларды сабақ процесінде түрлі оқу аспаптары, препараттар,
электротехника, компьютер және ЭВМ сияқты жаңа құралдармен таныстырып,
оларды жұмыс істей білуге үйрету, дағдыландыру.
3. Лабораторияларда, оқу кабинеттерінде, шеберханаларда, оқушылардың
өндірістік бригадаларында, мектепаралық оқу өндірістік комбинаттарында
жүргізілетін практикалық және эксперименттік жұмыстар арқылы оқушылар
қазіргі заманғы ғылымның және өндірістің негіздері жөнінде түсінік алады,
практикалық іс-әрекетінде, мамандықты таңдап алуға даяр болады.
Мектепте және сыныптан тыс жұмыстардың барысында оқушылардың техникалык
қабілетін дамыту.
2.2. Жалпы орта мектепте білім мазмұнын гуманитарландыру.
Қазіргі заман талабына сәйкес мектептерде білім мазмүнын өзгерту басты
міндеттердің бірі. Оны іске асыруда білімді және іскерлікті әрбір адамнын
игілігіне айналдыруға бола ма?
Білім мазмұны жайлы алыс және жақын шетел ғалымдарының пікірлерін баспа
беттерінен кездестіруге болады. Олардың кейбіреулері үдемелі ғылыми-
техникалық кезеңде жаратылыс-ғылыми білім мазмұнын өзгерту мәселелеріне
көбірек көңіл бөледі. Ал бірте-бірте байқала бастаған үдемелі ғылыми-
техникалық зардабы, зиянды жақтары ескерілмейтін сияқты. Осындай
дағдарысты жағдайды болдырмау үшін білім мазұнын гуманитарландырудың маңызы
зор. Заман талабына сәйкес гуманитарлық білімді өзгерту бүкіл дүние жүзінде
болып жатқан іс. Бірақ, бұл жөнінде орта мектептерде жаратылыс математика
және гуманитарлық пәндерді оқыту туралы ғалымдар арасында қарама-қарсы
пікірлер, ғылыми айтыстар болып тұрады. Мысалы, француз физигі Д.Ф.Араго
мен француз ақыны А.Ламартинның арасындағы талас пікірлердің өзі-ақ куә
бола алады. Араго жаратылыс ғылыми білімнің пайдасына, гуманитарлық білімді
ығыстыру талабын қойды: Әдемі сөздердің және әндердің көмегімен өндіріс
дамымайды. Білім әрекет жасаудың инструменті болуы қажет. Осымен бірге
жаратылыс ғылымдарын зерттеу тек қана материалдық пайда үшін қызмет ету
емес. Жаратылыс ғылыми білімі көптеген теріс ұғымдарды, қате пікірлерді
жояды.... Ламартин, керсінше, заң шығарушылар мектеп білімінде
гуманитарлық пәндердің басым болу рөлін сөзсіз сақтау керек, ол
адамгершілік құндылықты негізгі қорғаушы деп сендіреді: Егер біз кенеттен
барлық жаратылыс ғылыми білімінен айырылсақ, материалдық дүние сақталар
еді, бірақ, сөзсіз зор зиян келтірер еді. Егер адам моральдық шындықтардың
біреуінен ғана айырылса, оларды сақтау — гуманитарлық білім және адам, және
бүкіл адамзат құрып кетеді.
Ғылыми-техникалық бағытты жақтаушылар мектептің оқу жоспарында
жаратылыс-ғылыми пәндердің апталық сағаттарын өсіру қажет дейді. Олардың
дәлелдеуі бойынша дәл ғылымға тек қана математика және жаратылыстану
жатады, қалғандары білім саласында, екшей келгенде мифология.
Көптеген батыс елдерінде гуманитарлық білімді жастардың жалпы білім
дайындығының құрамды бөлімі деп қарастырады. Қазіргі кезеңце ең бірінші
міндет — бүкіл дүние жүзі елдерінде жас ұрпақты бейбітшілік рухында,
ынтымақтастыққа, халықаралық достыққа тәрбиелеу.
Бейбітшілік жағдайында халық достығы, бір-біріне инабат етушілік,
адамгершілік ынтымақтастық - ізгіленру және гумантарланырудың негізгі
прннциптері. Сондықтан жаратылыс және математика ғылымдарын
дәріптеушілердің гуманитарлық ғылымдарға сенімсіздікпен қараулары өте
дәлелсіз. Керісінше, ол ғылымдардың жетістіктерін бейбітшілік мақсатымен
халық шаруашылығында адам баласының игілігіне айналдыру басты шарт.
ІІІ тарау. Оқу іс-әрекетін қалыптастыру
3.1 Оқу іс-әрекетінің психологиясы
Үйрену стихиялы болуы мүмкін, адамның басқа кісілермен, айналадағы
дүниемен қарым-қатынасы және өзара іс-әрекетте пайда болуы мүмкін. Мәселен,
адам кітаптардан, журналдардан, радио және телехабарлардан басқа кісілердің
әңгімелерінен, өзінің өмірлік бақылауларынан және т.б. белгілі бір
мәліметтер мен білім ала алады. Іс-әрекеттің алуан түрлеріне қатыса, әр
түрлі заттармен, аппараттармен және қондырғылармен іс-әрекет жасауда
тәжірибе жинақтай отырып адамдар белгілі бір іскерліктер мен дағдыларды
стихиялы түрде меңгеруі мүмкін. Мысалы, байқап көру, еліктеу,
айналасындағылардың ақыл-кеңесі және нұсқауларды оқу арқылы адам фотоға
түсіру, магнитофонды пайдалану, шаңғы тебу, электр приборларын жөндеу т.б.
дағдылар мен шеберліктерді меқгере алады. Бала жүріп-тұруды, мінез-құлықтың
көптеген дағдыларын нақ осылай едәуір дәрежеде стихиялы түрде меңгереді.
Бірақ білім мен іскерліктерді осылай стихиялы түрде меңгерумен қатар
үйрену көптеген жағдайларда нысаналы процесс ретінде арнаны ұйымдастырылған
жағдайларда жүзеге асырылады. Үйренудің бұл мақсатқа сай ұйымдастырылуын
оқыту деп атайды. Оның неғұрлым көп тараған түрі - мектепте оқыту. Бірақ ол
басқа көптеген мекемелерде, мәселен балабақшада балаларға сурет салуды,
музыканы, өзіне қызмет көрсету дағдыларын және т.б. арнайы үйреткенде
жүзеге асырылады. Оқыту элементі семья тәрбиесінде (балаларды үлкендердің
арасында өзін қалай ұстауды арнайы үйретеді), сондай-ақ адамдардың өзара
қарым-қатынастары басқа да жағдайларда байқалады.
Оқыту туралы ұғым. Әдетте оқыту быланша сипатталады: бұл — адамға
белгілі бір білім, іскерліктер мен дағдыларды беру. Бір қарағанда, мұнда
кез келген үйрету жағдайы көрсетілген. Шынында да, оқытқанға дейін адамда
қайсыбір білім, іскерлік немесе дағды болмайды. Оқытқаннан кейін олар пайда
болады. Олар қайдан келді? Осындай білімі мен дағдылары бар және оларын
оқушыға беретін мұғалімнен. Осы беру процесінің өзі — оқыту. Бірақ білім,
іскерлік пен дағдылар түсініктер мен ұғымдар сияқты бір қолдан екінші қолға
беретін немесе бір бастан екінші басқа ауыстыратын фызикалық заттар емес
қой. Білім, іскерлік пен дағдылар — бұлар адамның психикасындағы белгілі
бір процестердің формалары мен нәтижелері. Демек, олар адамның басында оның
өз қызметінің нәтижесінде ғана пайда болады. Оларды біреуден әншейін
алуға болмайды, олар оқушының өзінің психикалық белсенділігінің
нәтижесінде пайда болуы тиіс. Егер оның өзінің белсенділігі болмаса, онда
ешқандай білім, іекерлік пен дағдылар пайда болмайды. Оқушылардың өзінің
психикалық белсенділігі болмау фактісін өз тәжірибесінен әрбір педагог
жақсы біледі, мұны көңіл қоймау, жалқаулық, қабілетсіздік деп атайды.
Демек мұғалім — оқушы қатынасын қабылдатқыш — қабылдаушы қатынасына
саюға келменді. Мұнда оқыту процесіне қатысушылардың екеуінің де
белсенділігі мен өзара іс-әрекеттестігі қажет. Оқытуды оқытатын адам мен
оқитын адамның арасындағы белсенді өзара әрекет деп сипаттауға болады,
мұның нәтижесінде оқитын адамда белгілі бір білім, іскерлік пен дағдылар
қалыптасады.
Үйретушінің ықпалы үйренушінің белсенділігін оятады, ал бұл орайда күні
бұрын қойылған тиянақты мақсатқа жеткенде осы арқылы бұл белсенділікті
басқарады. Сондықтан оқытуды бұған қоса тағы оқушының сыртқы және ішкі
белсенділігін ынталандыру және оны басқару процесі деп көрсетуге болады.
Үйретуші үйренушінің белсенділігі үшін қажетті жағдайлар жасайды, оған
бағыт береді, бақылайды, бұған қажетті құралдар мен информация береді.
Бірақ адамда білім, іскерліктер мен дағдылардың қалыптасу процесінің өзі
оның белсенділігінің нәтижесінде ғана болады.
Оқушыда толық білім, іскерлік пен дағдылар қалыптасу үшін оқушының нақ
қандай белсенділігін жасау керек және оны қалай бағыттау керек? Барынша
тиімді болу үшін оқыту қалай ұйымдлстырылуы тиіс? Бұл сұрақтарға жауаптар
негізгі проблеманың оқушының қандай ішкі және сыртқы белсенділігі оның
білімінде, іскерліктері мен дағдыларында бейнеленеді және бұл
іскерліктерді, білім мен дағдыларды туғызады деген проблеманың қалай
шешілетініне байланысты.
Жол-жөнекей үйрену және мақсат қойып оқу. Сөйтіп, оқушының нақ кандай
белсенділігі немесе іс-әрекеті үйренуге жеткізеді? Зерттеулер мынаны
көрсетеді: мәселен, бөбектің затты ұстауы, онымен ойнауы, еңбектеуі мен
жүруі оны қозғалыстарды үйлестіруге, айналадағы ортаны бағдарлауға
үйретеді, оған заттардың қасиеттерін таныстырады, қабылдауын
қалыптастырады.
Заттарды практикалық пайдалану мен сөйлеу балаға айналадағы заттардың
неге арналғанын, олардың функцияларын және онымен не істеу керек екенін
анықтап, жүзеге асырады. Төңірегіндегілермен қарым-қатынас, оқу және
бұқаралық коммуникация құралдары (радио, теледидар) бүкіл өмір бойында
адамды жаңа деректермен, білімдермен, іскерліктермен, дағдылармен, ойлау
тәсілдерімен, мінез-құлық формаларымен, практикалық және сөздік іс-әрекет
жүйелерімен байыта береді.
Іс-әрекет пен мінез-құлықтың бұл түрлерінің бір ерекшелігі мынада:
түпкілікті нәтиже — қоғамдық тәжірибені игеру — мұнда іс-әрекет пен мінез-
құлықтың өзінің тікелей мақсаттарымен үйлеспейді. Мәселен, бала заттармен
қимылдар жасап, ойнағанда бірдеңе үйрену үшін істемейді. Ол алғаш аяғын
басып, сөйлеуге әрекеттенгенде жүріп, сейлеп үйрену мақсатын көздемейді.
Бұл орайда оның іс-әрекеттері заттарды біліп, меңгеру, айналасындағыға
әрекет жасау жөніндегі тікелей қажеттіліктерді қанағаттандыруға
бағытталған. Тиісті іс-әрекеттер мен білімді игеру мұнда мақсат үшін емес,
осы қажеттіктерді қанағаттандыру құралдары ғана болады. Екінші жағдайларда,
мәселен, машинаны басқарушыда тікелей мақсат белгілі сапасы бар, белгілі
бір өнім алу болмақ. Ал бұл орайда болатын өндірістік дағдыларды жетілдіру
болса, онда мұның өзі іс-әрекеттің қайсыбір қосарлас нәтижесі ретінде пайда
болады.
Басқа мақсаттағы іс-әрекеттің барысындағы үйренуді жол-жөнекей үйрену
деп атайды. Оның бар екенін өмір көрсетеді. Мұның ерекшеліктері
психологтардың көптеген тәжірибелерінде зерттелген. Мәселен,
эксперименттердің бірінде оқушыларға заттар бейнеленген карточкаларды
топтастыру ұсынылды. Әрбір карточкаға цифр жазылды. Тәжірибенің бір
вариантында карточкаларды бейнеленген заттардың ұқсастығы бойынша реттеп
салу, екіншісінде карточкалардағы цпфрлар өсіп отыратындай етіп орналастыру
керек еді. Ештеңені есте сақтау талап етілген жоқ. Тапсырма аяқталғаннан
кейін сыналып отырғандардан күтпеген жерден карточкалардағы заттар мен
цифрлардың бәріп атап шығу сұралды. Нәтижелер мынадай болып шықты: бірінші
жағдайда карточкалар есте жақсы сақталды да, цифрлардың есте сақталуы нашар
болды, екінші жағдайда цифрлар есте жақсы сақталып, заттардың аттарының
есте сақталуы нашар болды. Осы және осындай тәжірибелердің нәтижелері
мынаны көрсетеді: 1)үйрену (берілген жағдайда есте сақтау) үйренушілердің
алдына үйрену (бірдеңені есте сақтау) жөнінде арнайы міндет қойылмағанда да
болады; 2)адамның белсенді іс-әрекетімен байланысты нәрсе, осы іс-әрекет
үшін не керск, ол неге бағытталған және ненің көмегімен жүзеге асырылады
деген жақсы үйреніледі (есте сақталады).
Осыдан келіп оқыту практикасы үшін маңызды қорытындылар шығады.
Мәселен, балаларға өсімдіктерді жүйелеуді үйреткенде тиісті белгілерді есте
сақтатқызып, кейін осы белгілерді.
Өсімдіктердің жекелеген жүйелерінің мысалында көрсеткізіп үйретуге
болады. Бұл қиын жол. Балаларға анықтамалықты, түрлі өсімдіктерді беріп,
осы анықтамалықты пайдаланыңдар да өсімдіктердің әрқайсысы қай топ пен қай
отрядқа жататынын анықтаңдар деуге болады. Бұл жағдайда оқушылар арнайы
үйренусіз-ақ іс-әрекет процесінде тиісті білім алады.
Осындай тәжірибелер мен байқаулар негізінде кейбір психологтар мен
педагогтар жол-жөнекей, арнайы мақсат етпей үйрену — оқытудың ең тамаша
формасы деген идея ұсынды. Бұл орайда оның табиғилығы баса көрсетіледі.
Бұл идеяны жақтаушылар адам қолдан және мөлшерленген мәліметтермен емес,
нақты өмірмен, нақты міндеттермен және заттармен істес болады деп санайды.
Үйренуге деген ынта мен себептер сырттан нұсқалмай, адамның өзінен болады.
Оқушының психикасы мұғалім тарапынан мәжбүр етусіз-ақ қажетті мәліметтер
мен іс-әрекеттерді іріктеу мен есте сақтауды өзі жүзеге асырады. Оқушының
үйренуге деген зор ыждаћаты, оның үлкен оқу белсенділігі, тиянақты биік оқу
нәтижелері осыған байланысты.
Педагогикаға мұндай көзқарастың ықпалы сан алуан еркін тәрбие
теорияларында көрінді (Жан Жак Руссо, Л.П.Толстой, К.Н.Вентцель, Эллен
Кен). Оларға ортақ жай сол, олар дербес және ерекше іс-әрекет ретінде оқуды
терістеп, іс-әрекеттің басқа түрлерінің қосалқы өнімі ретіндегі игерумен
алмастырады. Бірақ бәрін осындан әдіспеп үйренуге бола ма, болғанда да
адамға өмірге, еңбекке даярлану үшін қоғам бөлетін мерзім ішінде үйренуге
бола ма? Осы сұраққа жауап іздеп психологтар көптеген зерттеулер
жүргізгенде мынадай қорытындыларға келді: 1) жол-жөнекей және арнайы мақсат
қоймай үйрену әдейі мақсат қойып, арнайы ұйымдастырылған үйренуге қарағанда
көпшілік жағдайда тиімсіз; 2) оқушының дербес іс-әрекетінде ғана болатын,
арнайы мақсат қоймай үйренуге едәуір уақыт керек (өйткені мұндайда оқушы
өзіне керек мәліметтерді өзі анықтап, ұғынып, жинақтауға тиіс); 3) мұндай
үйренуде адам негізінен өзінің қажеттіліктерімен, мүдделерімен, ағымдағы
міндеттермен тікелей байланыстысын ғана бөледі және түсінеді, қалғанының
бәрі одан тыс қалады.
Соңғы жағдай аталған теориялардың тиімділігін бағалауда басты болады.
Адамның табиғи түрде үйренетіні оның өзінің жеке ерекшеліктерімен, оның
тікелей мүдделерімен және мұқтаждарымен анықталады. Сондықтан да мұндай
үйренудің нәтижелері үздік-создық. Олар бытыраңқы деректер, іскерліктер мен
дағдыларды ғана елестетеді. Адамның табиғи белсенділігі арқылы бір ғана
жол-жөнекей үйренудің негізінде оған ұғымдар жүйесін ұғындыру тіпті мүмкін
емес екені айқын. Бұл үшін негізгі мақсатының өзі үйрену болып табылатын
ерекше іс-әрекет талап етіледі. Адамның үйренуді тікелей мақсат ететін
осындай ерекше қызметін оқу деп атайды.
Оқу — іс-әрекет. Сөйтіп, адамның іс-әрекеттерін белгілі бір білімді,
дағдыларды, іскерліктерді, мінез-құлық пеп іс-әрекеттің формаларын
меңгерсем деген саналы мақсат басқаратын жерде оқу болады. Оқу адамға ғана
тән іс-әрекет, осының өзінде ол адам өз іс-әрекеттерін саналы мақсатпен
реттей алатын болған кездегі адам психикасының даму сатысында ғана мүмкін.
Мұндай қабілет баланың мінез-құлқы мен іс-әрекетінім, бұған дейінгі
түрлерінің — ойынның, сөйлеу қарым-қатынасының, практикалық іс-әрекеттердің
негізінде қалыптасып, шамамен төрт-бес жаста ғана шығады.
Оқу іс-әрекеті деген не? Бұған берілетін жауаптардың біреуі біршама
қарапайым. Қез келген іс-әрекет — практикалық болсын, сөйлеу жүзінде болсын
қайсыбір физикалық іс-әрекеттердіп жиынтығы. Демек, оқу да адамның түрлі іс-
әрекеттер жасауы; қимылдары, жазуы, сөйлеуі т.б. арқылы жүзеге асады. Бірақ
өмірлік байқаулар мен арнайы тәжірибелер таза сыртқы, дәлірек айтқанда
қозғалыс белсенділігі үйренудің әсте де міндетті шарты емес екендігін
көрсетеді. Бір жағдайларда, ол маңызды роль атқаруы мүмкін (мәселен,
жазудың, сөйлеудің, малтудың, сурет салудың, машинаны игерудің қимыл
дағдыларын меңгеру үшін), екінші бір жағдайларда, ерекше маңыз болмайды
(мәселен, сөздерді не тексті есте сақтау үшін, математика есептерін шығару,
заттарды танып, ажырату үшін).
Егер оқу — іс-әрекет болса, онда ол сыртқы және көзге көрінетін
формаларсыз жүзеге аса ала ма? Зерттеулер практикалық іс-әрекетпен қатар
адамның тағы да айрықша гностикалық (грекше гнозис — білім) іс-әрекетті
жүзеге асыра алатынын көрсетті. Оның мақсаты — айналадағы дүниені танып
білу. Практикалық іс-әрекет секілді гностикалық іс-әрекет те заттық және
сыртай іс-әрекет бола алады (мәселен, заттардың қасиеттерін зерттеп білу
үшін оларды бөлшектеу мен құрастыру, салмағын, тұрқын өлшеу, орындарын
ауыстыру). Мұның өзі сондай-ақ перцептивалық іс-әрекет (мәселен, қарау,
тыңдау, қадағалау) немесе символикалық іс-әрекет (мәселен, бейнелу,
белгілеу, айту) болуы мүмкін.
Практикалық іс-әрекеттей емес, гностикалық іс-әрекет бұған қоса іштей
немесе ең болмағанда бақылауға келмейтін болуы мүмкін. Мысалы, қабылдау
заттары бейнесін қалыптастыруды қамтамасыз ететін, сырттай бақылауға
келмейтін перцептивалық іс-әрекеттер арқылы көбіне жүзеге асырылады. Есте
сақтау процестері арнайы мнемикалық іс-әрекеттер арқылы жүзеге асады
(мәселен, материалды ойша ұйымдастыру, ондағы мағыналық бағдарлар мен
байланыстарды бөлу, ойша схемалау меы қайталау). Арнайы зерттеулер ойлаудың
неғұрлым дамыған формалары адамның ішінен атқаратын айрықша ақыл-ой
әрекеттері арқылы жүзеге асатынын байқатты (мәселен, анализ бен синтез,
теңестіру мен ерекшелеу, абстракциялау мен қорыту). Оқу процесінде іс-
әрекетінің бұл түрлері әдетте тығыз ұштасады. Мысалы, өсімдіктердің
толтастырылуын оқызғанда оқушы оларды зер сала қарайды (перцептивалық іс-
әрекет), гүлдерінің негізгі бөліктерін ажыратады (заттық іс-әрекет), не
көргенін сипаттайды (символикалық немесе сөйлеу қызметі), суретін салады
(заттық және перцептивалық іс-әрекет), оларды атап шығады (сөйлеу іс-
әрекеті) және т.б. Әр түрлі жағдайларда іс-әрекеттің бұл - түрлерінің
арақатынасы түрліше. Мәселен, физика саласында ұғымдар заттық және
перцептивалық іс-әрекет негізінде түсіндіріледі, ал тарих бойынша ұғымдар
негізінен сөздік және перцептивалық іс-әрекет негізінде қалыптасады. Бірақ
осы жағдайлардың бәрінде оқу белсенді пластикалық іс-әрекетте көрсетіледі,
оның көбінің ішкі формалары болады.
Көптеген психологтардың (Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтъевтің,
П.Я.Гальпериннің, Ж.Пішженің т.б.) еңбектері ішкі іс-әрекеттің
интериоризация процесінің сыртқы іс-әрекеттен туындайтынын көрсетті, мұның
арқасында заттық әрекеттер адамның санасы мен ойлауында бейнеленеді.
Мысалы, тиісті міндеттерді орындаған кезде бұйымды бөлу, бөлшектеу, ажырату
жөніндегі заттық іс-әрекет ойдағы іс-әрекетпен (бұйымды оның бейнесі
немесе ол туралы ұғым негізіыде мүшелеумен) алмастырылады. Заттық іс-әрекет
метеоризация процесінде ойша анализ процесіне айналады. Идеялық тұрғыда
өрістейтін осындай ойлау (ақыл-ой) іс-әрекеттерінің жүйелері — іштей
қызметтің өзі. Интериоризацияның негізгі құралы сөз болып табылатыны
анықталған. Ол адамға әрекетті заттың өзінен бейне ажыратып алып, оны зат
туралы бейнелермен және ұғымдармен жасалатын іс-әрекетке айналдыруға
мүмкіндік береді.
Адамның санасында заттың бейнесі, зат туралы ұғым және оларға сәйкес іс-
әрекеттер әлі қалыптаспаған кезде сыртқы гностикалық қызмет тегінде оқу
үшін міндетті болса керек. Егер оқушыда жаңа білімді немесе іскерліктерді
меңгеру үшін қажетті бейнелер, ұғымдар мен іс-әрекеттер бар болса, онда
үйрену үшін ішкі гностикалық қызметінің өзі жеткілікті.
Оқу қызметінің сипаты туралы мәселені шешкенде ең алдымен жаңа
материалды меңгеру қандай білім мен іскерліктерді талап ететініне талдау
жасау қажет. Егер оқушы белгілі бір бейнелерді, ұғымдар мен іс-әрекеттерді
әлі меңгермеген болса, онда оқытуды заттық гностикалық іс-әрекеттен бастау
керек.
Оқушы тиісті іс-әрекеттерді өз қолымен жасауы керек. Бұған кейін оларды
сөздер арқылы беліп, пысықтай отырып, бірте-бірте оларды орындауды оңды
(ішкі) жоспарға көшіруі тиіс. Ал, егер оқушы қажетті негіздік ұғымдар мен
іс-әрекеттердің арсеналын меңгеріп алған болса, онда ол оқуды тікелей ішкі
гностикалық іс-әрекеттен бастай алады. Мұндай жағдайда оқушыға тиісті
сөздерді ұғындыруға болады, өйткені оқушы бұл сөздердің нені білдіретінін
және олармен қандай іс-әрекеттер жасау қажет екенін біліп алған. Хабарлау
және көрсету әдісімен дәстүрлі оқыту негізделген. Оған оқытудың тыңдау,
оқу, бақылау секілді тәсілдері сәйкес келеді.
Оқу ахуалдарының типтері. Кез келген іс-әрекет белгілі бір мотивтерден
туындайды да, белгілі бір жағдайларда өтеді. Демек, оқудың болуы үшін оқу
ахуалында индивидті гностикалық мақсатқа — белгілі бір білім мен
іскерліктерді меңгеруге ұмтылдыратын себептер болуға тиіс. Олар екі түрлі
сыртқы және ішкі мотивтер болуы мүмкін. Сырткы мотивтерге жазалау мен
награда, қорыту мен талап ету, топтар қысымы, болашақта игіліктер күту т.б.
секілді себептер жатады. Бұлардың бәрі тікелей оқу мақсатына қатысты сыртқы
мотивтер. Мұндай жағдайларда білім мен іскерліктер басқа негізгі
мақсаттарға (қолайсыз жағдайға қалмау, қоғамдық немесе жеке табыстарға
жету, даңқ құмарлықты қанағаттандыру) жету құралы ғана болады.
Мақсаттың өзі — оқу — мұндай жағдайларды немқұрайды немесе тіпті жек
көрінішті болуы мүмкін. Оқу белгілі бір шамада мәжбүрлік сипатта болады да,
негізгі мақсатқа жетер жолда жеңу керек болатын кедергі болып шығады.
Мұндай жағдайға қарама-қарсы әрекет жасайтын күштердің болуы тән. Ол
принципінде тартысты болады, осы себепті едәуір психикалық күш жұмсаумен
байланысты, іштей күш-жігерді және кейде индивидтің өзіне қарсы күресуін
талап етеді. Тартыс тым күшейген жағдайда жағдайдан шығу (бас тарту,
қиындықты орағытып әту немесе невроз) болуы мүмкін. Мұндайда оқушы оқуды
қояды немесе кері кетеді — ережелерді бұза бастайды, түңілушілікке
ұрынады. Оқу жағдайының мұндай құрылымы кейде мектеп практикасында
кездеседі.
Ішкі мотивтерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Педагогикалық процестің теориясы
мен әдістемесін оқыту мәселелері
1.1 Шығыс және Батыс ойшылдарының гнесеологиялық идеялары –
оқыту процесінің негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазіргі кездегі оқытудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Оқыту процесінің заңдылықтары мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... 12
ІІ тарау. Білімнің мазмұны және оның ғылыми негіздері
2.1 Жалпы және политехникалық білім
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Жалпы орта мектепте білім мазмұнын
гуманитарландыру ... ... ... ... 18
ІІІ тарау. Оқу іс-әрекетін қалыптастыру
3.1 Оқу іс-әрекетінің
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3.2 Оқу процесінде білім мен ұғымдарды
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ..34
3.3 Оқытудың тиімді әдістерін
таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Кіріспе
Қазіргі өскелең өмір талаптарына сай жастарға білім және тәрбие беру,
оларды жан - жақты дамыту қогам алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында Білім беру - бұл
қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары
деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру
мен оқытудың үздіксіз процссі - деп жазылған.
Әрбір елде халыққа білім беру ісі өндіргіш күштердің даму деңгейіне
өндірістік қатынастардың қалыптасуына байланысты. Сонымен бірге білім беру
ісінің дамуы қоғам дамуының әлеуметтік экономикалық міндеттеріне әсер
етеді, әр ұлттың ерекшеліктерімен сипатталады. Білім беру ісінде осындай
түбегейлі мәселелер еске алынады.
Қазақстан Республикасында жастарға білім беру процесі халықымыздың
ұлттық дәстүр салтына, мәдениетіне, экономикасына және саяси өміріне
негізделіп іске асырылады.
Педагогикалық процестің басты идеясы - оқыту және тәрбие жұмысында
мақсаттың, міндеттердің, принциптердің, заңдылықтардың мазмұнының, әдістер
мен формалардың бірлігі, тұтастығы және өзара байланыстылығы. Бұл идеяны
іске асыру үшін ең алдымен ғылымның соңғы жетістіктеріне сәйкес әр түрлі
жабдықтармен, оқыту машиналарымен, техникалық құралдармен, атап айтқанда
символикалык экранды - динамикалық дыбысты техникалық құралдармен
жабдықтау, оқыту тәрбие процесінің сапасын және тиімділігін артырады.
Оқыту процесіндегі сапалылық, оқушылар білімділігі бірінші орында
мұғалімге байланысты. Жақсы мұғалім - мектептің жүрегі - дейді Ыбырай
Алтынсарин. Демек, білікті мұғалім болу үшін оқыту процесінің заңдылықтары
мен принциптерін, оқытудың түрлері мен әдіс — тәсілдерін, яғни оқытудың
теориялық және методологиялық негіздерін меңгеру қажет.
Зерттеу мақсаты:
Оқытудың теориялық және методикалық негіздерін ашып көрсету; оқыту
процесінде іскерлік және жеке басының сапасына қойылатын талаптарды
арттыру.
Зерттеу болжамы:
Егер мұғалім оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін меңгерген
ізденімпаз, сауатты, білікті маман болса, оқушыларды жан - жақты дамыған,
білімді, отансүйгіш тұлға етіп қалыптастырады.
Зерттеу міндеті:
Оқыту және тәрбиелеу жөніндегі қазіргі заман талабынан туындайтын
сұрақтарға ғылыми дәйектелген жауаптар табу.
І тарау. Педагогикалық процестің теориясы
мен әдістемесін оқыту мәселелері
Қазіргі кезеңде тұтас педагогикалық процестің мәні өте зор, өйткені,
қоғамдық өндірістік қатынастың дамуы оқыту мен тәрбие бірлестігі
принципінің толық іске асуын талап етеді.
Орта, жоғары оқу орындары мен мектептен тыс мекемелер жүйесінде білім
беру және тәрбие мақсатын жүзеге асыру процесін тұтас педагогикалық процесс
немесе оқу - тәрбие процесі деп атайды. Білім беру мен тәрбие міндеттерін
толық шешу үшін сабақ үстінде әр бір тақырып бойынша оқуды тәрбиемен
үйлестіріп өткізу — оқу - тәрбие процесінің басты шарты.
Тұтас педагогикалық процестің өзіне тән компоненттері бар. Олар оқыту
мен тәрбиенің мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістері, сонымен қатар
нәтижесі. Бұл компоненттер бір - бірімен тікелей байланысты түрде іске
асырылады, демек, педагогикалық процесс сонда ғана татымды нәтиже береді.
Тұтас педагогикалық процестің заңдылықтары және принциптері, олардың
тұтастығы, өзара байланысын дәлслдсйді. Оқыту және тәрбие процесінде
принциптерді тәрбие және білім беру теорияларына байланыстырып, жеке - жеке
пайдаланудың мәні зор.
1.1. Шығыс және Батыс ойшылдарының гносеологиялың идеялары — оқыту
процесінің пегізі ретінде.
Оқыту процесінің құрылымы оқытудың гносеологиялық аспекттеріне
байланысты болады.
Гносеология дегеніміз - ғылыми дүниетануды тексеретін философияның бір
тарауы болып, танымдық теориясы, диалектика заңдылықтары жатады. Мәдени
даму тарихында адамның қоршаған ортаны, әлемді танып білуінің жалпы
құрылымы мсн басқыштарының тәсілдері әртүрлі екені мәлім. Бұл тәсілдер
оқыту процесі құрылымының қиынын және оқытудың мәнін де анықтайды. Орта
ғасырлық шығыс ойшылдары Хорезми, таным теориясына маңызды үлес қосты. Ол
біріншілерден болып танымның бақылау, тәжірибе, экспериментал методтарын
ғылыми дәлелдеп берді, танымның жалпы ғылыми методтарынан математикалық
есептерді алгоритм методымен шешуді істеп шықты.
Ал Кинди (IX ғасыр) ғылыми танымның 3 басқыштан тұратын концепциясын
алға тартты.
Кинди адамның танымы сезімдік және рационалдық (ақыл-ой талабына
негізделген) деп бөледі. Сезімдік танымға барлық денелік және материалдық
жатады. Сезімдік таным ақылға материал жеткізіп береді. Шын білімді тудыру,
сыртқы әлем туралы түсінік тек ақыл - парасат арқылы жүзеге асады дейді.
Фараби (X ғасыр) Киндидің ақыл - ой, парасат туралы айтқандарын анықтап
және ашып, былай жазды: бір нәрсені танып білу үшін адам алдымен оның қайсы
бір жағдайын біліп алады. Фараби ғылымдарды классификациялады және танымдық
қызметті ұйымдастыру мәселелері бойынша ұсыныстар істеп шықты. Жақсы
теоритик болу үшін мынадай үш жағдайды ескеру керек екенін айтады:
1. Сол ғылымның негізінде жататын барлық принциптерді білу.
2. Осы принциптерден керекті қорытынды шығара алу, яғни ойлау
ережелерін білу.
3. Қате теорияларды әшкерлеп және басқа авторлардың пікірлерін
талдап, шындықты өтіріктен айыру, қателерді түзету.
Беруни (XI ғасыр) танымды шексіз, үздіксіз процесс дсп қарады. Біз
келешекте ақиқат шындықтың белгілі болмаған жақтарын танып білеміз дейді
Беруни.
Ибн Синоның (XI ғасыр) таным теориясында себеп туралы ілім маңызды орын
иелейді. Ол себептің сезім арқылы болатын ашық түрін көрсетіп берді.
Нәрселерді тану үшін алдымен опың пайда болу себебін анықтау керек дейді.
Ибн Сино өзінің гносеологиялық идеясын дәрігерлік тәжірибесінде кеңінен
пайдаланды. Аурулардың келіп шығу себебін анықтап, емдеу жұмысын алып
барды.
Оқыту процесінің мәнін ғылыми дәлелдеп беруге әрекет еткен ғалым
Я.А.Каменский болды. XVII ғасырда өмір сүрген славян педагоги Я.А.Каменский
оқытудың табиғатқа сәйкестілік идеясын негіздеп берді. Оқыту процесі, оның
құрылымы, принциптері мен методтары табиғат заңдарына бағынышты болуы керек
дейді.
Кеңестік педагогика тарихи Каменскийдің мұндай пікірлерін өз
өзінен келіп шығады деп қараған еді. Соңғы кезде оқытудың табиғатқа
сәйкестілігі Каменскийдың педагогикалық қорытындылар системасындағы
методологиялық ережелердің бірі, оның дүниетанымы деп қаралуда.
Каменскийдың бұл идеясы - батыс ғалымдарының оқыту процесінің
гносеологиялық негізін ашу, материалдық дүние заңдарының оқу процесіне
әсерін көрсету әрекеттерінің бірі болуда.
XVIII ғасырда өмір сүрген француз ойшылы Ж.Ж.Руссо оқыту процесінің
мәнін баланың қоршаған ортасын танып білу табиғатынан алады. Ғалымның
пікірінше, бала табиғат аясында, ауылда өсуі керек. Ол оқыту баланың
танымдық қызметінің ерекшелігіне байланысты болу идеясын көрсетеді.
Руссо гносеологиялық тәсіл арқылы оқытудың мәнін дәлелдеуге тырысты.
Бұл оған баланың ақыл - ойын дамытудың тиімді тәсілдері мен методтарын
істеп шығуға жәрдем берді. Оның бұл идеялары қазіргі күнде проблемалық
сабақты өтуде өте қызығушылықпен қолданылуда.
1.2. Қазіргі кездегі оқытудыц түрлері
Оқыту жеке адамның білімін, танымдық және шығармашылық қабілетін
дамытудың маңызды құралы. Оқытудың бірнеше түрлері бар: түсіндірмелі —
иллюстративті оқыту, проблемалы оқыту, бағдарламалап оқыту т. б.
Түсіндірмелі — иллюстративті оқытудың мақсаты — мұғалім оқушыларды
белгілі быгім жүйесімен қаруландырады, іскерлікке үйретеді. Ол үшін жаңа
біліммен таныстырады, жаңа ұғымдар, теориялар және зандар туралы түсінік
береді. Оқушылар дайын білімді меңгереді. Жаңа материалдарды қайталап
бекітеді, түрлі жаттығуларды, тапсырмаларды орындау барысында алған білімін
қолданады. Бұл жерде ешқандай проблемалық ситуация тумайды.
Проблемалы оқытудың мақсаты — мұғалім оқушыларды білім жүйесімен,
іскерлікпен, дағдымен қаруландырып қана қоймайды, олардың танымдық және
шығармашылық қабілетін дамытады. Оқушыларға тақырып бойынша проблемалық
сұрақтар қойылады. Оқушылар проблемалық сұрақтарды шешуде дұрыс
варианттарын қарастырады, ойланады, жаңа білімді игеру туралы қорытынды
жасайды, оны практикада қолданады.
Проблемалы оқыту — бұл ғылым негіздерін оқып-білу процесінде жеке
адамның жалпы және арнайы қабілетінің дамуы, танымдық қажеттілігінің
қалыптасуы.
Психологтар адамның ойлағыштық іс-әрекетінің негізгі түрлерін айтады:
репродуктивті және продуктивті, шығармашылық.
Репродуктивті іс-әрекеті үлгі, алгоритм бойынша орындалады. Мұғалім
жаңа оқу материалын, жаңа ұғымдардың мәнін түсіндіреді, тапсырманы
орындаудың жолдарын көрсетеді. Оқушы оқу тапсырмасын мұғалімнің көрсетуімен
алгоритмге сүйеніп, яғни мұғалімнің сабақ үстінде жасаған әрекетіне сәйкес
орындауы қажет.
Бағдарлама бойынша оқу материалдарының көпшілігін мұғалім проблемалық
ситуация жағдайында түсіндіруі тиіс.
Продуктивті іс-әрекетінің айырмашылығы оқушы белгілі білімді өз бетімен
жаңа ситуацияда қолданады немесе белгілі ситуацияда жаңа білімді, әрекет
жасаудың жаңа ережесін табады (алгоритмді өзі жасайды). Бірақ оқушының
дайын алгоритмді, үлгіні пайдалануы да мүмкін.
Проблемалық ситуация жағдайында оқушының іс-әрекеті ойлаумен,
байымдаумен, өз бетінше ізденумен сипатталады (проблема түрінде сұрақтар
қою, жорамал ой туғызу т. б.).
Шығармашылық іс-әрекеті алгоритмнен, үлгіден, формализмнен аумаушылықты
көтере алмайды. Шығармашылық бұл эвристикалық іс-әрекеті, оның мәні,
негізгі идеялары тез түсіну ұғыну, істің кенеттеп шешілу жолдарын табу.
Оқушылардың шығармашылық ойлауы проблемалық ситуациядан басталады.
Проблемалық ситуация деп пайда болған құбылыстарды, фактілерді адамның
түсіндіре алмай қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады. Сондықтан қиыншылық
білім және іскерлік негізінде адамды жаңа әдістерді немесе істі іздеуге,
түсіндіруге талаптандырады.
Ақыл-ой әрекеті толық циклының проблемалық пайда болуынан проблеманың
шешілуіне дейін мынадай кезеңдері болады.
- проблемалық ситуацияның пайда болуы;
проблеманы - сұрақты қою және оның қиыншылық мәніне жете түсіну;
болжау арқылы шешім тәсілдерін табу;
болжамды дәлелдеу;
- проблема шешімінің дұрыстығын тексеру.
Проблеманы оқыту процесінде мұғалім оқушыларға сұрақтар қояды, түрлі
тапсырмалар береді. Бұлардың бәрі проблемалық ситуацияны туғызады. Осының
нәтижесінде әрбір оқушы сұраққа жауап беруге немесе проблеманы шешуге
тырысады.
Проблема проблемалық ситуация болып саналады, бірақ әр түрлі
проблемалық ситуация проблема бола алмайды. Мысалы, 3-сынып оқушысына
өзенніц бір жағасында тұрып, оның енін қалай өлшейді деп сұрақ қойса, ол
сұрақтың мәнін ұғып оны шешу үшін дәрменсіз болады. Бұл жерде проблемалық
ситуация пайда болды, бірақ ол проблема бола алмады. Себебі, оны шешу үшін
оқушыныц білімі, тәжірибесі жеткіліксіз болды.
Химия сабағында Су тақырыбын өткенде мұғалім оқушыларға проблема
түрінде сұрақ қояды: су сұйық зат, ол сұйық зат, ол сутегі және оттегінен
тұрады, сутегі жанады, оттегі жануды қолдайды. Олай болса, теңізді неге
жағуға болмайды, жанып тұрған шырпыны тигізсең сөніп қалады.
Бұл жерде проблемалық ситуация туды да, ол проблемаға айналды. Өйткені
оқушылардың химия пәнінен алған білімі проблеманы шешуде игі әсер етті.
Сонымен, оқушылардың әр түрлі шығармашылық оқыту іс-әрекетінде мұғалім
проблемалық ситуация туғызады, жаңа білімді игеруде оқушылардың ойлау,
іздену іс-әрекетіне, олардың оқыту проблемасын өз бетімен немесе ұжымдасып
шешуіне басшылық етеді. Міне, проблемалы оқытудың мәні осында.
ЮНЕСКО-ның ұйымдастыруымен 1962 жылы наурыз айында Париж қаласында
бағдарламалап оқыту жанында арнайы конференция өткізілді. Онда ғалымдар
өзара пікір алысты. Міне, осы кезеңнен бастап бұл проблемаға біздің
елімізде және шетелдерде зор мән беріліп келеді.
Бағдарламалап оқыту оқушылардың танымдық қабілетін дамытудың, оқу
процесін үйлесімді басқарудың негізгі қүралдарының бірі. Бағдарламалап
оқытуда жаңа бағдарламалапған оқулықтар, оқыту құжаттары, үйрету (оқыту)
машиналары қолданылады.
Америка Құрама Штатында бағдарламалап оқыту машинасыз және машиналы
болып екіге бөлінеді: машинасыз бағдарламалап оқытудың екі принципі бар:
сапалық және тармақты бағдарламалау.
Б.Ф.Скиннер ұсынған сапалық принцип бойынша оқу материалы
бағдарламаланған оқулықта логикалық бір ізділікпен орналасады. Оқушы
материалды оқып түсінгеннен кейін бір порциядан (бөлшек) екінші порцияға
көшеді. Мысалы:
1 2 3 4 5 6 Тармақты приципті оқыту процесінде
алғаш рет пайдаланған Н. Краудер. Бұл прницип сапалық принципіне қарағанда
оқытудың әлдеқайда көбірек дербестік жағын қамтамасыз етеді. Тармақты
принцип бірнеше дайын тұрған вариантты жауаптардан дұрыс жауапты таңдап
алуға негізделген. Мысалы, оқушыға оқулықтың 20-бетіндегі А2 неге тең деп
сұрақ-тапсырма беріледі. Бұл сұраққа сол оқулықтың бірнеше беттерінде төрт
вариантты жауаптар көрсетілген:
А.А. — 3О-б; А + А — 40 — 6; А + 2 — 50-б ; А : 2 — 60-б.
Егер оқушының жауабы бірінші вариантқа сәйкес келсе, ол өзінің
жауабының дұрыстығын 30-беттен іздеуі керек. Бұл бетте жауабы дұрыс деп
жазылған. Міне, осыдан кейін оқушы келесі порцияны, яғни жаңа тапсырманы
орындауға кіріседі. Егер оқушының жауабы 40-немесе 50-беттерде
көрсетілгендей болса, онда ол келесі тапсырманы (порцияны) орындау үшін
сұрақка толық жауап беруі қажет.
Машиналы бағдарламалап оқыту оқушылардың өз бстімен істейтін жұмысын
басқару үшін үйлесімді жағдай жасайды. Машина оқушыға ғылыми ақпарат
береді, бақылау сұрақтарын қояды, жауабын бағалайды, жаңа тапсырма береді.
Демек, машина тікелей және кері байланыс принципін орындайды.
Мұны оқыту машинасының функционалдық схемасынан байқауға болады:
Оқу ақпаратын сақтау блогы
Логикалык блог
Көрсету блогы
Оқушылдардан түсксн ақпаратты қабылдау блогы
Аудитория - оқушылар
Бағдарламалап оқытудың артықшылығы неде?
1. Біріншіден, оқушы әдеттегі оқытуға қарағанда оқу материалын анағұрлым
байымды ұғады.
2. Екіншіден, оқушы өз бетімен шығармашылық іскерлікке үйренеді.
3. Үшіншіден, үйге берілетін оқу тапсырмасының көлемі қысқарады.
Өйткені оқушы оқу материалын сабақ процесінде ұғады, орындайды.
4. Төртіншіден, оқушының дербес қабілеті мен дарындылығы дамиды.
Машиналы бағдарламалап оқытудың, біздің оймызша, жағымсыз жағы да бар:
а) оқушылардың ұжымдық сезімінің дамуына және нығаюына мүмкіндік
бермейді;
ә) оқушының өз жұмысының нәтижесін басқа оқушылардың жұмыстарымен
салыстырудың да мүмкіндігі болмайды. Өйткені әрбір оқушы дербес тапсырманы
орындайды.
Міне, осыған орай, бағдарламалап оқыту процесінде оқушылардың дербес
және топтық жұмыстарын үйлестіріп өткізген жөн.
Соңғы жылдары жалпыға міндетті компьютерлік оқытудың қолданылуына
байланысты бағдарламалап оқытудың келешегі қалай болар екен деп пікір
айтушылар да бар. Бағдарламалап оқыту жайында қауіптенудің қажеті жоқ.
Өйткені ол келешекте оқыту жүйесінде басты формалардың бірі болып
қолданылады.
Орта және жоғары мектептерде микро ЭВМ Агат және ДБК, компьютерлер,
басқа да техникалық құралдарды қолдануға байланысты оқыту жұмысының
жүйесінде бағдарламалап оқыту да кеңінен пайдаланылады.
1.3. Оқыту процесініц заңдылықтары және принциптері.
Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі
қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық деңгейіне
байланысты. Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар
ұжымы біржағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады.
Осыған орай, оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымақтастығы,
олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың
субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады.
Мысалы, мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас арқылы ақпарат
алмасуы, ынтымақтастық немесе бірлестік іс-әрекеті т.б. Мұндай байланыстар
оқыту процесінің табысты болуына игі әсер етеді.
Оқыту процесінің барлық элементтерігіің мақсаттары меп міндеттерін,
мұғалімнің және тәрбиеленушілердің жұмыстарының мазмұнын, формаларын және
әдістерін анықтайды.
Бұл заңдылықтар:
а) оқыту мазмүны қоғамның мақсаттарын және қажеттілігін
бейнелейтін міндеттерге байланысты:
ә) оқыту формалары, оларды үйымдастырып, өткізудің міндеттеріне,
мазмүнына және әдістеріне байланысты;
б) оқыту әдістері, олардың мақсаттарымен анықталады.
Оқыту процесінің міндеттері, мазмүны, формалары, әдістері
түтас логикалық тізбек қүрса, онда қарастырылып отырган байланыс
заңдылықтары ақырғы нәтижені қамтамасыз етеді.
Оқыту процесінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді. Оқыту
процесінің бірнеше принциптерін атауга болады.
Оқыту процесініц мақсаттылық принципі. Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең
алдымен оның мақсатын анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді.
Өйткені оқыту әдістері олардың мақсаттарына байланысты. Осыған орай,
әрбір баланың және ұжымның ерекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту
жұмыстарының формаларын, мазмұнын, әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен
тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен ұйымдастру мұғалім мен оқушылардың іс-
әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде өтуіне игі әсер етеді.
Оқытудың ғылымилық принципі. Бұл принцип табиғат, қоғам, мәдениет,
ойлау дамуының заңдылықтарын білуді талап етеді. Ғылымилық принцип оқу
бағдарламаларын, оқулықтарды жасағанда еске алынып, оқыту процесінде жүзеге
асырылады. Ғылымилық принцип оқушылардың таным қабілетінің дамуына, дүниеге
көзқарасының және жоғары адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әсер
етеді.
К.Д.Ушинскийдің айтуы бойынша, оқыту — бұл баланың байқағыштығының,
ойының, тілінің, есінің, қиялының дамуы, баланы еңбекке, өмірге дайындау.
Оқыту ғылыми ережелер мен теориялардың оқушылардың көзқарасы мен сеніміне
ұласуымен сипатталады.
Оқыта отырып тәрбиелеу — бұл баланың өмірге, білімге қатысы, ақыл-
ойының қабілеттілігі, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы.
Сонымен, білім беру, тәрбие оқытудың бірыңғай процесінде іске
асырылады. Бұл үш категория бірін-бірі өзара нығайтады, толықтырады.
Түсініктілік принципі. Түсініктілік принципі оқытуды оқушылардың
дайындық деңгейіне сай ұйымдастыруды талап етеді. Сонымен бірге
оқушыларға тапсырма ең таяу даму зонасына сәйкес берілуі тиіс, яғни
тапсырманы мұғалімнің басшылығымен терең ойлап орындауды оқушылардан талап
етуі керек. Егер тапсырма аса ауыр болса, онда оқушылардың ықыласы
төмендейді, сенімі кетеді, күшіне зиян келеді.
Түсініктілік принципінен оқыту ережелері туады. Мысалы:
Жеңілден қиынға көшу.
Қарапайымдылықтан күрделілікке көшу.
Белгіліден белгісізге көшу.
Жүйелілік және бірізділік принципі. Оқыту процесінде оқу бағдарламалары
мен тақырыптық жоспарда көрсетілген тақырыптар бойынша теориялық және
практикалық мәселелер бірізділікпен белгіленеді. Жүйелілік және бірізділік
принципі оқыту процесінде балаларды үнемі өз бетімен жұмыс істеуге, сонымен
бірге балалардың білімін жүйелі түрде тексеріп, есебін алып отыруда, оларды
күнделікті сабақтарға дайындықпен келуге де үйретеді.
Бұл прицнип жалпы пәндерді оқыту жүйесінде де қолданылады. Мысалы,
көркем әдебиет пәндері бойынша бастауыш сыныптарда жай мақалалар мен
әңгімелер оқытылса, жоғары сыныптарда әдебиет шығармалары, әдебиет тарихы
өтіледі. Саналылық пен белсенділік принципі. Саналылық пен белсенділік
дегеніміз білімді саналылықпен белсене қабылдап, оның өмір және практикамен
байланысын тереңдету, оқылатын фактілер мен құбылыстардың мәніне түсіну
болады.
Сабақ үстінде берілген тапсырмаларды оқушылардың саналылықпен орындауы,
олардың белсенділігін арттырады. Әрбір іс-әрекетін орындауда оқушылар оның
теориялық және практикалық мәніне терең түсінуі қажет. Мысалы: тіл
сабақтарында грамматикалық ережелерді теория тұрғысынан терең ұғыну қажет
болса, ал сөйлемдерді сөз таптарына, сөйлем мүшелеріне ажырата білу
оқушылардың іскерлік пен дағдыны саналылықпен игеруін көрсетеді. Саналылық
және белсенділік принципін іске асыруда мұғалім мен шәкірттердің бірлесіп
істейтін шығармашылық жұмыстары да игі әсер етеді.
Педагогикалық процестің бағыттылық принципі. Педагогикалық процестің
бағыттылық принципі жеке адамның әр жақты дамуына, оқыту мен тәрбие
үйлесімдігіне ықпал жасайды.
Кешенді ықпал жасау идеясы қоғамдық құрылыстың өз табиғатынан шығады —
оқыту мен тәрбие жұмысы жүйесінің тұтас, мызғымас бірлігі.
Ақыл-ой, адамгершілік және еңбек тәрбиесін тығыз бірлікте қамтамасыз
ету педагогикалық процсстің бағыттыллық принципінің негізін құрайды.
Адамның білімге, әр түрлі іс әрекетіне сенімділігі, сонымен бірге ақыл-ой
тәрбиесі қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек процесінде дамиды.
Педагогикалық процестің басты идеясы — оқыту және тәрбие жұмысында
мақсаттың, міндеттердің, принциптердің, заңдылықтардың мазмұнының, әдістер
мен формалардың бірлігі, тұтастығы және өзара байланыстылығы.
Сонымен, тұтас педагогикалық процесте кешенді ықпал жасау — бұл әр
түрлі іс-әрекеттерін нақты жоспарлау, әр түрлі жұмыстарды (саяси-идеялық,
қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек т.б.) табиғи бірлікте жүзеге асыру.
ІІ тарау. Білімнің мазмұны және оның ғылыми негіздері
2.1 Жалпы және политехникалық білім беру
Халыққа білім беру ісін жетілдіру — мемлекет саясатының өзекті
мәселелерінің бірі.
Білімнің мазмұны — оқыту процесі компоненттерінің бірі. Бұл ғылыми
білімнің, іскерліктің және дағдының жүйесі. Осы жүйенің негізінде
оқушылардың ақыл-ойы, қабілеті дамиды, ғылыми-материалистік көзқарасы,
мінезі қалыптасады.
Мектеп халық шаруашылығының әр түрлі саласына белсенді, қызметке
қабілетті, саналы, жоғары білімді адамдарды тәрбиелеу үшін қоғамның
әлеуметтік тапсырмасын орындайды. Сондықтан білімнің мазмұны тұлғаның жан-
жақты үйлесімді дамуына бағытталуы тиіс.
Жалпы орта білім мазмұнын қалыптастырудың көзі адамның өз тағдырын өзі
шешудегі негізгі өрісі (ортасы) — адам, қоғам, табиғат, болуы кажет.
Жалпы білім — оқушылардың ғылым негіздерін игеру процесі және нәтижесі.
Жалпы білім мазмұнына оқылатын пәндердің негізгі үш циклі кіреді: ғылыми-
жаратылыс, гуманитарлық, еңбек және дене дайындығы.
Ғылыми жаратылыс пәндері табиғат заңдылықтары жайында оқушыларға терең
білім береді, олардың ойлау қабілеттерін дамытудың негізгі құралы болады.
Гуманитарлық пәндер оқушыларды қоғамның даму заңдарымен таныстырады. Әр
түрлі тілдер қоршаған шындықты танудың, ойлау аппаратын дамытудың, қарым-
қатынас жасаудың құралы. Гуманитарлық білім беруде тарих, әдебиет, музыка,
ән, бейнелеу өнері үлкен роль атқарады. Олар оқушылардың эстетикалық
талғамын, адамгершілік сезімін қалыптастырады, оларды дүние тарихымен,
мәдениетімен, рухани байлықтарымен таныстырады.
Еңбек және дене шынықтыру пәндері оқушылардың денсаулығын нығайтады,
түрлі іс-әрекеттерінің процесінде олар іскерлікке, дағдыға иемденеді. Еңбек
сабақтары кәсіптік бағдар беру ісіне болымды әсер етеді.
Сонымен, оқушылар ғылыми білімдер жүйесін меңгере отырып, құбылыстардың
мәніне түсінеді, ғылыми-зерттеу әдістері және ғылымның даму тарихымен
танысады, табиғаттың және қоғамның әділетті даму заңдарын таниды.
Жалпы білім, политехникалық және кәсіптік білімнің негізі және олармен
өзара тығыз байланысты. Политехникалық білім берудің мәні өндірістің барлық
процестерінің негізгі принциптерімен таныстыру.
Қазіргі жағдайда оқушыларға политехникалық білім беру
радиоэлектрониканың, кибернетиканың және телемеханиканың, атомдық
энергетиканың, генетиканың т.б. ғылым мен техника салаларының соңғы
жетістіктеріне байланысты.
Политехникалық білім оқытудың әр түрлі мектеп сатысында, яғни, еңбек
сабақтарының процесінде қарастырылады. Бастауыш мектеп (бірінші саты)
оқушыларды еңбекке даярлаудың түрлі мәселелерімен таныстырады. Олар:
а) түрлі материалдарды пайдаланып, қолмен жұмыс істеудің қарапайым
тәсілдерін меңгеру;
ә) ауылшаруашылық өсімдіктерін мектеп жанындағы тәжірибе учаскесінде
өсіру;
б) түрлі оқу-көрнекі құралдарын жөндеу, жаңарту, толықтыру;
в) балаларға таныс кейбір мамандықтар жайында кәсіптік бағдар беру
жұмысын өткізу т.б.
Орталау мектеп (екінші саты, Ү-ІХ сыныптар) — оқушылар бұл сатыда
негізгі еңбек даярлығын алады:
а) ағаш және металл өқдеуді үйренеді, білім алады;
ә) электрониканың, металтанудың, графикалық жұмыстың негіздерімен
танысады;
б) халық шаруашылығының басты салалары туралы түсінік алады;
д) кәсіптік бағдар беру жұмысына ерекше көңіл бөлінеді.
г) Жалпы білім беретін орта мектептің (үшінші саты, Х-ХІ сыныптар)
өзінде теориялық және лабораториялық сабақтарда ғылым мазмұнының
политехникалық деңгейін көтеру; осы заманғы электрондық есептеу
техникасын, оқыту және бақылау машиналарын, компьютерлерді оқыту процесінде
кеңінен қолдану; әр түрлі мамандықтар бойынша еңбекке баулу.
Мектепте политехникалық білім беруді іске асырудың басты жолдары:
1. Жаратылыс-математика пәндері және Өндіріс негіздері, Мамандық
таңдау, Есептеу техникасы және информатика негіздері жаңа пәндері
бойынша оқушыларды қазіргі заманғы өндірістің негіздерімен таныбтырып,
оларға қажетті білім беру.
2. Оқушыларды сабақ процесінде түрлі оқу аспаптары, препараттар,
электротехника, компьютер және ЭВМ сияқты жаңа құралдармен таныстырып,
оларды жұмыс істей білуге үйрету, дағдыландыру.
3. Лабораторияларда, оқу кабинеттерінде, шеберханаларда, оқушылардың
өндірістік бригадаларында, мектепаралық оқу өндірістік комбинаттарында
жүргізілетін практикалық және эксперименттік жұмыстар арқылы оқушылар
қазіргі заманғы ғылымның және өндірістің негіздері жөнінде түсінік алады,
практикалық іс-әрекетінде, мамандықты таңдап алуға даяр болады.
Мектепте және сыныптан тыс жұмыстардың барысында оқушылардың техникалык
қабілетін дамыту.
2.2. Жалпы орта мектепте білім мазмұнын гуманитарландыру.
Қазіргі заман талабына сәйкес мектептерде білім мазмүнын өзгерту басты
міндеттердің бірі. Оны іске асыруда білімді және іскерлікті әрбір адамнын
игілігіне айналдыруға бола ма?
Білім мазмұны жайлы алыс және жақын шетел ғалымдарының пікірлерін баспа
беттерінен кездестіруге болады. Олардың кейбіреулері үдемелі ғылыми-
техникалық кезеңде жаратылыс-ғылыми білім мазмұнын өзгерту мәселелеріне
көбірек көңіл бөледі. Ал бірте-бірте байқала бастаған үдемелі ғылыми-
техникалық зардабы, зиянды жақтары ескерілмейтін сияқты. Осындай
дағдарысты жағдайды болдырмау үшін білім мазұнын гуманитарландырудың маңызы
зор. Заман талабына сәйкес гуманитарлық білімді өзгерту бүкіл дүние жүзінде
болып жатқан іс. Бірақ, бұл жөнінде орта мектептерде жаратылыс математика
және гуманитарлық пәндерді оқыту туралы ғалымдар арасында қарама-қарсы
пікірлер, ғылыми айтыстар болып тұрады. Мысалы, француз физигі Д.Ф.Араго
мен француз ақыны А.Ламартинның арасындағы талас пікірлердің өзі-ақ куә
бола алады. Араго жаратылыс ғылыми білімнің пайдасына, гуманитарлық білімді
ығыстыру талабын қойды: Әдемі сөздердің және әндердің көмегімен өндіріс
дамымайды. Білім әрекет жасаудың инструменті болуы қажет. Осымен бірге
жаратылыс ғылымдарын зерттеу тек қана материалдық пайда үшін қызмет ету
емес. Жаратылыс ғылыми білімі көптеген теріс ұғымдарды, қате пікірлерді
жояды.... Ламартин, керсінше, заң шығарушылар мектеп білімінде
гуманитарлық пәндердің басым болу рөлін сөзсіз сақтау керек, ол
адамгершілік құндылықты негізгі қорғаушы деп сендіреді: Егер біз кенеттен
барлық жаратылыс ғылыми білімінен айырылсақ, материалдық дүние сақталар
еді, бірақ, сөзсіз зор зиян келтірер еді. Егер адам моральдық шындықтардың
біреуінен ғана айырылса, оларды сақтау — гуманитарлық білім және адам, және
бүкіл адамзат құрып кетеді.
Ғылыми-техникалық бағытты жақтаушылар мектептің оқу жоспарында
жаратылыс-ғылыми пәндердің апталық сағаттарын өсіру қажет дейді. Олардың
дәлелдеуі бойынша дәл ғылымға тек қана математика және жаратылыстану
жатады, қалғандары білім саласында, екшей келгенде мифология.
Көптеген батыс елдерінде гуманитарлық білімді жастардың жалпы білім
дайындығының құрамды бөлімі деп қарастырады. Қазіргі кезеңце ең бірінші
міндет — бүкіл дүние жүзі елдерінде жас ұрпақты бейбітшілік рухында,
ынтымақтастыққа, халықаралық достыққа тәрбиелеу.
Бейбітшілік жағдайында халық достығы, бір-біріне инабат етушілік,
адамгершілік ынтымақтастық - ізгіленру және гумантарланырудың негізгі
прннциптері. Сондықтан жаратылыс және математика ғылымдарын
дәріптеушілердің гуманитарлық ғылымдарға сенімсіздікпен қараулары өте
дәлелсіз. Керісінше, ол ғылымдардың жетістіктерін бейбітшілік мақсатымен
халық шаруашылығында адам баласының игілігіне айналдыру басты шарт.
ІІІ тарау. Оқу іс-әрекетін қалыптастыру
3.1 Оқу іс-әрекетінің психологиясы
Үйрену стихиялы болуы мүмкін, адамның басқа кісілермен, айналадағы
дүниемен қарым-қатынасы және өзара іс-әрекетте пайда болуы мүмкін. Мәселен,
адам кітаптардан, журналдардан, радио және телехабарлардан басқа кісілердің
әңгімелерінен, өзінің өмірлік бақылауларынан және т.б. белгілі бір
мәліметтер мен білім ала алады. Іс-әрекеттің алуан түрлеріне қатыса, әр
түрлі заттармен, аппараттармен және қондырғылармен іс-әрекет жасауда
тәжірибе жинақтай отырып адамдар белгілі бір іскерліктер мен дағдыларды
стихиялы түрде меңгеруі мүмкін. Мысалы, байқап көру, еліктеу,
айналасындағылардың ақыл-кеңесі және нұсқауларды оқу арқылы адам фотоға
түсіру, магнитофонды пайдалану, шаңғы тебу, электр приборларын жөндеу т.б.
дағдылар мен шеберліктерді меқгере алады. Бала жүріп-тұруды, мінез-құлықтың
көптеген дағдыларын нақ осылай едәуір дәрежеде стихиялы түрде меңгереді.
Бірақ білім мен іскерліктерді осылай стихиялы түрде меңгерумен қатар
үйрену көптеген жағдайларда нысаналы процесс ретінде арнаны ұйымдастырылған
жағдайларда жүзеге асырылады. Үйренудің бұл мақсатқа сай ұйымдастырылуын
оқыту деп атайды. Оның неғұрлым көп тараған түрі - мектепте оқыту. Бірақ ол
басқа көптеген мекемелерде, мәселен балабақшада балаларға сурет салуды,
музыканы, өзіне қызмет көрсету дағдыларын және т.б. арнайы үйреткенде
жүзеге асырылады. Оқыту элементі семья тәрбиесінде (балаларды үлкендердің
арасында өзін қалай ұстауды арнайы үйретеді), сондай-ақ адамдардың өзара
қарым-қатынастары басқа да жағдайларда байқалады.
Оқыту туралы ұғым. Әдетте оқыту быланша сипатталады: бұл — адамға
белгілі бір білім, іскерліктер мен дағдыларды беру. Бір қарағанда, мұнда
кез келген үйрету жағдайы көрсетілген. Шынында да, оқытқанға дейін адамда
қайсыбір білім, іскерлік немесе дағды болмайды. Оқытқаннан кейін олар пайда
болады. Олар қайдан келді? Осындай білімі мен дағдылары бар және оларын
оқушыға беретін мұғалімнен. Осы беру процесінің өзі — оқыту. Бірақ білім,
іскерлік пен дағдылар түсініктер мен ұғымдар сияқты бір қолдан екінші қолға
беретін немесе бір бастан екінші басқа ауыстыратын фызикалық заттар емес
қой. Білім, іскерлік пен дағдылар — бұлар адамның психикасындағы белгілі
бір процестердің формалары мен нәтижелері. Демек, олар адамның басында оның
өз қызметінің нәтижесінде ғана пайда болады. Оларды біреуден әншейін
алуға болмайды, олар оқушының өзінің психикалық белсенділігінің
нәтижесінде пайда болуы тиіс. Егер оның өзінің белсенділігі болмаса, онда
ешқандай білім, іекерлік пен дағдылар пайда болмайды. Оқушылардың өзінің
психикалық белсенділігі болмау фактісін өз тәжірибесінен әрбір педагог
жақсы біледі, мұны көңіл қоймау, жалқаулық, қабілетсіздік деп атайды.
Демек мұғалім — оқушы қатынасын қабылдатқыш — қабылдаушы қатынасына
саюға келменді. Мұнда оқыту процесіне қатысушылардың екеуінің де
белсенділігі мен өзара іс-әрекеттестігі қажет. Оқытуды оқытатын адам мен
оқитын адамның арасындағы белсенді өзара әрекет деп сипаттауға болады,
мұның нәтижесінде оқитын адамда белгілі бір білім, іскерлік пен дағдылар
қалыптасады.
Үйретушінің ықпалы үйренушінің белсенділігін оятады, ал бұл орайда күні
бұрын қойылған тиянақты мақсатқа жеткенде осы арқылы бұл белсенділікті
басқарады. Сондықтан оқытуды бұған қоса тағы оқушының сыртқы және ішкі
белсенділігін ынталандыру және оны басқару процесі деп көрсетуге болады.
Үйретуші үйренушінің белсенділігі үшін қажетті жағдайлар жасайды, оған
бағыт береді, бақылайды, бұған қажетті құралдар мен информация береді.
Бірақ адамда білім, іскерліктер мен дағдылардың қалыптасу процесінің өзі
оның белсенділігінің нәтижесінде ғана болады.
Оқушыда толық білім, іскерлік пен дағдылар қалыптасу үшін оқушының нақ
қандай белсенділігін жасау керек және оны қалай бағыттау керек? Барынша
тиімді болу үшін оқыту қалай ұйымдлстырылуы тиіс? Бұл сұрақтарға жауаптар
негізгі проблеманың оқушының қандай ішкі және сыртқы белсенділігі оның
білімінде, іскерліктері мен дағдыларында бейнеленеді және бұл
іскерліктерді, білім мен дағдыларды туғызады деген проблеманың қалай
шешілетініне байланысты.
Жол-жөнекей үйрену және мақсат қойып оқу. Сөйтіп, оқушының нақ кандай
белсенділігі немесе іс-әрекеті үйренуге жеткізеді? Зерттеулер мынаны
көрсетеді: мәселен, бөбектің затты ұстауы, онымен ойнауы, еңбектеуі мен
жүруі оны қозғалыстарды үйлестіруге, айналадағы ортаны бағдарлауға
үйретеді, оған заттардың қасиеттерін таныстырады, қабылдауын
қалыптастырады.
Заттарды практикалық пайдалану мен сөйлеу балаға айналадағы заттардың
неге арналғанын, олардың функцияларын және онымен не істеу керек екенін
анықтап, жүзеге асырады. Төңірегіндегілермен қарым-қатынас, оқу және
бұқаралық коммуникация құралдары (радио, теледидар) бүкіл өмір бойында
адамды жаңа деректермен, білімдермен, іскерліктермен, дағдылармен, ойлау
тәсілдерімен, мінез-құлық формаларымен, практикалық және сөздік іс-әрекет
жүйелерімен байыта береді.
Іс-әрекет пен мінез-құлықтың бұл түрлерінің бір ерекшелігі мынада:
түпкілікті нәтиже — қоғамдық тәжірибені игеру — мұнда іс-әрекет пен мінез-
құлықтың өзінің тікелей мақсаттарымен үйлеспейді. Мәселен, бала заттармен
қимылдар жасап, ойнағанда бірдеңе үйрену үшін істемейді. Ол алғаш аяғын
басып, сөйлеуге әрекеттенгенде жүріп, сейлеп үйрену мақсатын көздемейді.
Бұл орайда оның іс-әрекеттері заттарды біліп, меңгеру, айналасындағыға
әрекет жасау жөніндегі тікелей қажеттіліктерді қанағаттандыруға
бағытталған. Тиісті іс-әрекеттер мен білімді игеру мұнда мақсат үшін емес,
осы қажеттіктерді қанағаттандыру құралдары ғана болады. Екінші жағдайларда,
мәселен, машинаны басқарушыда тікелей мақсат белгілі сапасы бар, белгілі
бір өнім алу болмақ. Ал бұл орайда болатын өндірістік дағдыларды жетілдіру
болса, онда мұның өзі іс-әрекеттің қайсыбір қосарлас нәтижесі ретінде пайда
болады.
Басқа мақсаттағы іс-әрекеттің барысындағы үйренуді жол-жөнекей үйрену
деп атайды. Оның бар екенін өмір көрсетеді. Мұның ерекшеліктері
психологтардың көптеген тәжірибелерінде зерттелген. Мәселен,
эксперименттердің бірінде оқушыларға заттар бейнеленген карточкаларды
топтастыру ұсынылды. Әрбір карточкаға цифр жазылды. Тәжірибенің бір
вариантында карточкаларды бейнеленген заттардың ұқсастығы бойынша реттеп
салу, екіншісінде карточкалардағы цпфрлар өсіп отыратындай етіп орналастыру
керек еді. Ештеңені есте сақтау талап етілген жоқ. Тапсырма аяқталғаннан
кейін сыналып отырғандардан күтпеген жерден карточкалардағы заттар мен
цифрлардың бәріп атап шығу сұралды. Нәтижелер мынадай болып шықты: бірінші
жағдайда карточкалар есте жақсы сақталды да, цифрлардың есте сақталуы нашар
болды, екінші жағдайда цифрлар есте жақсы сақталып, заттардың аттарының
есте сақталуы нашар болды. Осы және осындай тәжірибелердің нәтижелері
мынаны көрсетеді: 1)үйрену (берілген жағдайда есте сақтау) үйренушілердің
алдына үйрену (бірдеңені есте сақтау) жөнінде арнайы міндет қойылмағанда да
болады; 2)адамның белсенді іс-әрекетімен байланысты нәрсе, осы іс-әрекет
үшін не керск, ол неге бағытталған және ненің көмегімен жүзеге асырылады
деген жақсы үйреніледі (есте сақталады).
Осыдан келіп оқыту практикасы үшін маңызды қорытындылар шығады.
Мәселен, балаларға өсімдіктерді жүйелеуді үйреткенде тиісті белгілерді есте
сақтатқызып, кейін осы белгілерді.
Өсімдіктердің жекелеген жүйелерінің мысалында көрсеткізіп үйретуге
болады. Бұл қиын жол. Балаларға анықтамалықты, түрлі өсімдіктерді беріп,
осы анықтамалықты пайдаланыңдар да өсімдіктердің әрқайсысы қай топ пен қай
отрядқа жататынын анықтаңдар деуге болады. Бұл жағдайда оқушылар арнайы
үйренусіз-ақ іс-әрекет процесінде тиісті білім алады.
Осындай тәжірибелер мен байқаулар негізінде кейбір психологтар мен
педагогтар жол-жөнекей, арнайы мақсат етпей үйрену — оқытудың ең тамаша
формасы деген идея ұсынды. Бұл орайда оның табиғилығы баса көрсетіледі.
Бұл идеяны жақтаушылар адам қолдан және мөлшерленген мәліметтермен емес,
нақты өмірмен, нақты міндеттермен және заттармен істес болады деп санайды.
Үйренуге деген ынта мен себептер сырттан нұсқалмай, адамның өзінен болады.
Оқушының психикасы мұғалім тарапынан мәжбүр етусіз-ақ қажетті мәліметтер
мен іс-әрекеттерді іріктеу мен есте сақтауды өзі жүзеге асырады. Оқушының
үйренуге деген зор ыждаћаты, оның үлкен оқу белсенділігі, тиянақты биік оқу
нәтижелері осыған байланысты.
Педагогикаға мұндай көзқарастың ықпалы сан алуан еркін тәрбие
теорияларында көрінді (Жан Жак Руссо, Л.П.Толстой, К.Н.Вентцель, Эллен
Кен). Оларға ортақ жай сол, олар дербес және ерекше іс-әрекет ретінде оқуды
терістеп, іс-әрекеттің басқа түрлерінің қосалқы өнімі ретіндегі игерумен
алмастырады. Бірақ бәрін осындан әдіспеп үйренуге бола ма, болғанда да
адамға өмірге, еңбекке даярлану үшін қоғам бөлетін мерзім ішінде үйренуге
бола ма? Осы сұраққа жауап іздеп психологтар көптеген зерттеулер
жүргізгенде мынадай қорытындыларға келді: 1) жол-жөнекей және арнайы мақсат
қоймай үйрену әдейі мақсат қойып, арнайы ұйымдастырылған үйренуге қарағанда
көпшілік жағдайда тиімсіз; 2) оқушының дербес іс-әрекетінде ғана болатын,
арнайы мақсат қоймай үйренуге едәуір уақыт керек (өйткені мұндайда оқушы
өзіне керек мәліметтерді өзі анықтап, ұғынып, жинақтауға тиіс); 3) мұндай
үйренуде адам негізінен өзінің қажеттіліктерімен, мүдделерімен, ағымдағы
міндеттермен тікелей байланыстысын ғана бөледі және түсінеді, қалғанының
бәрі одан тыс қалады.
Соңғы жағдай аталған теориялардың тиімділігін бағалауда басты болады.
Адамның табиғи түрде үйренетіні оның өзінің жеке ерекшеліктерімен, оның
тікелей мүдделерімен және мұқтаждарымен анықталады. Сондықтан да мұндай
үйренудің нәтижелері үздік-создық. Олар бытыраңқы деректер, іскерліктер мен
дағдыларды ғана елестетеді. Адамның табиғи белсенділігі арқылы бір ғана
жол-жөнекей үйренудің негізінде оған ұғымдар жүйесін ұғындыру тіпті мүмкін
емес екені айқын. Бұл үшін негізгі мақсатының өзі үйрену болып табылатын
ерекше іс-әрекет талап етіледі. Адамның үйренуді тікелей мақсат ететін
осындай ерекше қызметін оқу деп атайды.
Оқу — іс-әрекет. Сөйтіп, адамның іс-әрекеттерін белгілі бір білімді,
дағдыларды, іскерліктерді, мінез-құлық пеп іс-әрекеттің формаларын
меңгерсем деген саналы мақсат басқаратын жерде оқу болады. Оқу адамға ғана
тән іс-әрекет, осының өзінде ол адам өз іс-әрекеттерін саналы мақсатпен
реттей алатын болған кездегі адам психикасының даму сатысында ғана мүмкін.
Мұндай қабілет баланың мінез-құлқы мен іс-әрекетінім, бұған дейінгі
түрлерінің — ойынның, сөйлеу қарым-қатынасының, практикалық іс-әрекеттердің
негізінде қалыптасып, шамамен төрт-бес жаста ғана шығады.
Оқу іс-әрекеті деген не? Бұған берілетін жауаптардың біреуі біршама
қарапайым. Қез келген іс-әрекет — практикалық болсын, сөйлеу жүзінде болсын
қайсыбір физикалық іс-әрекеттердіп жиынтығы. Демек, оқу да адамның түрлі іс-
әрекеттер жасауы; қимылдары, жазуы, сөйлеуі т.б. арқылы жүзеге асады. Бірақ
өмірлік байқаулар мен арнайы тәжірибелер таза сыртқы, дәлірек айтқанда
қозғалыс белсенділігі үйренудің әсте де міндетті шарты емес екендігін
көрсетеді. Бір жағдайларда, ол маңызды роль атқаруы мүмкін (мәселен,
жазудың, сөйлеудің, малтудың, сурет салудың, машинаны игерудің қимыл
дағдыларын меңгеру үшін), екінші бір жағдайларда, ерекше маңыз болмайды
(мәселен, сөздерді не тексті есте сақтау үшін, математика есептерін шығару,
заттарды танып, ажырату үшін).
Егер оқу — іс-әрекет болса, онда ол сыртқы және көзге көрінетін
формаларсыз жүзеге аса ала ма? Зерттеулер практикалық іс-әрекетпен қатар
адамның тағы да айрықша гностикалық (грекше гнозис — білім) іс-әрекетті
жүзеге асыра алатынын көрсетті. Оның мақсаты — айналадағы дүниені танып
білу. Практикалық іс-әрекет секілді гностикалық іс-әрекет те заттық және
сыртай іс-әрекет бола алады (мәселен, заттардың қасиеттерін зерттеп білу
үшін оларды бөлшектеу мен құрастыру, салмағын, тұрқын өлшеу, орындарын
ауыстыру). Мұның өзі сондай-ақ перцептивалық іс-әрекет (мәселен, қарау,
тыңдау, қадағалау) немесе символикалық іс-әрекет (мәселен, бейнелу,
белгілеу, айту) болуы мүмкін.
Практикалық іс-әрекеттей емес, гностикалық іс-әрекет бұған қоса іштей
немесе ең болмағанда бақылауға келмейтін болуы мүмкін. Мысалы, қабылдау
заттары бейнесін қалыптастыруды қамтамасыз ететін, сырттай бақылауға
келмейтін перцептивалық іс-әрекеттер арқылы көбіне жүзеге асырылады. Есте
сақтау процестері арнайы мнемикалық іс-әрекеттер арқылы жүзеге асады
(мәселен, материалды ойша ұйымдастыру, ондағы мағыналық бағдарлар мен
байланыстарды бөлу, ойша схемалау меы қайталау). Арнайы зерттеулер ойлаудың
неғұрлым дамыған формалары адамның ішінен атқаратын айрықша ақыл-ой
әрекеттері арқылы жүзеге асатынын байқатты (мәселен, анализ бен синтез,
теңестіру мен ерекшелеу, абстракциялау мен қорыту). Оқу процесінде іс-
әрекетінің бұл түрлері әдетте тығыз ұштасады. Мысалы, өсімдіктердің
толтастырылуын оқызғанда оқушы оларды зер сала қарайды (перцептивалық іс-
әрекет), гүлдерінің негізгі бөліктерін ажыратады (заттық іс-әрекет), не
көргенін сипаттайды (символикалық немесе сөйлеу қызметі), суретін салады
(заттық және перцептивалық іс-әрекет), оларды атап шығады (сөйлеу іс-
әрекеті) және т.б. Әр түрлі жағдайларда іс-әрекеттің бұл - түрлерінің
арақатынасы түрліше. Мәселен, физика саласында ұғымдар заттық және
перцептивалық іс-әрекет негізінде түсіндіріледі, ал тарих бойынша ұғымдар
негізінен сөздік және перцептивалық іс-әрекет негізінде қалыптасады. Бірақ
осы жағдайлардың бәрінде оқу белсенді пластикалық іс-әрекетте көрсетіледі,
оның көбінің ішкі формалары болады.
Көптеген психологтардың (Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтъевтің,
П.Я.Гальпериннің, Ж.Пішженің т.б.) еңбектері ішкі іс-әрекеттің
интериоризация процесінің сыртқы іс-әрекеттен туындайтынын көрсетті, мұның
арқасында заттық әрекеттер адамның санасы мен ойлауында бейнеленеді.
Мысалы, тиісті міндеттерді орындаған кезде бұйымды бөлу, бөлшектеу, ажырату
жөніндегі заттық іс-әрекет ойдағы іс-әрекетпен (бұйымды оның бейнесі
немесе ол туралы ұғым негізіыде мүшелеумен) алмастырылады. Заттық іс-әрекет
метеоризация процесінде ойша анализ процесіне айналады. Идеялық тұрғыда
өрістейтін осындай ойлау (ақыл-ой) іс-әрекеттерінің жүйелері — іштей
қызметтің өзі. Интериоризацияның негізгі құралы сөз болып табылатыны
анықталған. Ол адамға әрекетті заттың өзінен бейне ажыратып алып, оны зат
туралы бейнелермен және ұғымдармен жасалатын іс-әрекетке айналдыруға
мүмкіндік береді.
Адамның санасында заттың бейнесі, зат туралы ұғым және оларға сәйкес іс-
әрекеттер әлі қалыптаспаған кезде сыртқы гностикалық қызмет тегінде оқу
үшін міндетті болса керек. Егер оқушыда жаңа білімді немесе іскерліктерді
меңгеру үшін қажетті бейнелер, ұғымдар мен іс-әрекеттер бар болса, онда
үйрену үшін ішкі гностикалық қызметінің өзі жеткілікті.
Оқу қызметінің сипаты туралы мәселені шешкенде ең алдымен жаңа
материалды меңгеру қандай білім мен іскерліктерді талап ететініне талдау
жасау қажет. Егер оқушы белгілі бір бейнелерді, ұғымдар мен іс-әрекеттерді
әлі меңгермеген болса, онда оқытуды заттық гностикалық іс-әрекеттен бастау
керек.
Оқушы тиісті іс-әрекеттерді өз қолымен жасауы керек. Бұған кейін оларды
сөздер арқылы беліп, пысықтай отырып, бірте-бірте оларды орындауды оңды
(ішкі) жоспарға көшіруі тиіс. Ал, егер оқушы қажетті негіздік ұғымдар мен
іс-әрекеттердің арсеналын меңгеріп алған болса, онда ол оқуды тікелей ішкі
гностикалық іс-әрекеттен бастай алады. Мұндай жағдайда оқушыға тиісті
сөздерді ұғындыруға болады, өйткені оқушы бұл сөздердің нені білдіретінін
және олармен қандай іс-әрекеттер жасау қажет екенін біліп алған. Хабарлау
және көрсету әдісімен дәстүрлі оқыту негізделген. Оған оқытудың тыңдау,
оқу, бақылау секілді тәсілдері сәйкес келеді.
Оқу ахуалдарының типтері. Кез келген іс-әрекет белгілі бір мотивтерден
туындайды да, белгілі бір жағдайларда өтеді. Демек, оқудың болуы үшін оқу
ахуалында индивидті гностикалық мақсатқа — белгілі бір білім мен
іскерліктерді меңгеруге ұмтылдыратын себептер болуға тиіс. Олар екі түрлі
сыртқы және ішкі мотивтер болуы мүмкін. Сырткы мотивтерге жазалау мен
награда, қорыту мен талап ету, топтар қысымы, болашақта игіліктер күту т.б.
секілді себептер жатады. Бұлардың бәрі тікелей оқу мақсатына қатысты сыртқы
мотивтер. Мұндай жағдайларда білім мен іскерліктер басқа негізгі
мақсаттарға (қолайсыз жағдайға қалмау, қоғамдық немесе жеке табыстарға
жету, даңқ құмарлықты қанағаттандыру) жету құралы ғана болады.
Мақсаттың өзі — оқу — мұндай жағдайларды немқұрайды немесе тіпті жек
көрінішті болуы мүмкін. Оқу белгілі бір шамада мәжбүрлік сипатта болады да,
негізгі мақсатқа жетер жолда жеңу керек болатын кедергі болып шығады.
Мұндай жағдайға қарама-қарсы әрекет жасайтын күштердің болуы тән. Ол
принципінде тартысты болады, осы себепті едәуір психикалық күш жұмсаумен
байланысты, іштей күш-жігерді және кейде индивидтің өзіне қарсы күресуін
талап етеді. Тартыс тым күшейген жағдайда жағдайдан шығу (бас тарту,
қиындықты орағытып әту немесе невроз) болуы мүмкін. Мұндайда оқушы оқуды
қояды немесе кері кетеді — ережелерді бұза бастайды, түңілушілікке
ұрынады. Оқу жағдайының мұндай құрылымы кейде мектеп практикасында
кездеседі.
Ішкі мотивтерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz