Шағын және орта бизнестің дамуындағы алатын ролі

Кіріспе

Шағын және орта бизнес - бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштерінің шамаларының артуына тікелей әсер етеді. Сондықтан кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастағаны байқалады. Осы шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі болып - банктік несие табылады. Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі тиімді, әрі пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады. Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады, несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын өндіру қажет. Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуның тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржы жеткiлiктiлiгі жағдайларының болғаны дұрыс.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру кезiнде қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн жұмыспен қамтамасыз етiлу немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң экономиканы дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және орта бизнестi несиелеуге қызығушылық бiлдiруде.
Курстық жұмыстың мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті несиелеу проблемаларын талдау, несиелеу процесінің теориялық және практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу процесінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Мейірбеков Б.К. «Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі» //Ақиқат №3 , 2007ж.
2. ҚР Президентінің Жарлығы «Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен
дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы», 2002 жылы.
3. Назарбаев Н.Ә. Шағын бизнеске үлкен жауапкершілік жүктеледі: 18 қыркүйекте Кәсіпкерлер форумында сөйлеген сөзі //Егемен Қазақстан.- 2006ж. - 20 наурыз.
4. С.Гарибанова. «Страховки от кризиса нет» // Сайт журнала «Эксперт-Казахстан» // 29.04.2008 (http://www.expert.ru/printissues/kazakhstan)
5. Райханұлы Н. Шағын кәсіпкерлік: Бағдар айқындала түсті// Ақиқат. - 2002. №7. - 38-42 бет.
6. Құсбанов Ә.И. «Республикадағы шағын және орта бизнестің хал-ахуалы»// ҚазЭУ хабаршысы. - 2005. №3.
7. Такебаев Қ. Шағын бизнес: әр алуан кәсіп, әр алуан проблема //
Алматы ақшамы, 09.07.2002, №66(2565),2б.
8. Аманжолов Р.Н.«Отандық бизнес іс үстінде»//Түркістан газеті 2008ж. (http://www.google.kz)
9. http://www.stat.kz
10. http://www.nationalbank.kz

Пән: Бизнесті бағалау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

I. Шағын және орта бизнестің дамуындағы алатын ролі

1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуы

1.2. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны

II. Шағын және орта бизнестің белсенділігін арттырудағы қаржылық несиелік
әдістерді жетілдіру жолдары

2.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік несие есебінен
қаржыландыру

2.2. Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелуді жетілдіру жолдары

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Шағын және орта бизнес - бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық
даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып
саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан
экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық
өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштерінің
шамаларының артуына тікелей әсер етеді. Сондықтан кейінгі жылдары елімізде
шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастағаны
байқалады. Осы шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі болып - банктік
несие табылады. Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторын және де
сауда фирмаларын несиелендіруі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан
үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері
қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы
мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін әрі тиімді, әрі
пайдалы.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, проценттік ставкалардың төмендеу тенденциясы
байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелерді
бөліп отыр. Себебі, әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру
мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін
тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік
талдаудың методикасын жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
сауатты анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы,
несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен
қолданылатын әдістемелік нұсқауларын өндіру қажет. Банктердің шағын
бизнеске несие ұсынуның тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу,
Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру
бүгінгі күннің талабы.
Тақырыптың өзектiлiгi - банк саласы Қазақстан Республикасының
экономикасының дамушы секторының бiрi болып табылады. Елiмiздiң жоспарлы
экономикадан нарықты экономикаға көшуiнiң өзi, қоғам өмiрiнiң барлық
салаларына үлкен өзгерiстер алып келдi. Бүгiнгi күнi шағын және орта
бизнестi дамыту үшiн жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Шағын және орта
бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк
бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржы жеткiлiктiлiгі
жағдайларының болғаны дұрыс.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыру кезiнде
қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай
мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтанда, ақшалай қаражаттарға
иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып,
жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды
өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке
инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыспен қамтамасыз етiлу немесе жобаның әлеуметтiк мәнi болып табылады.
Бүгінгі таңда халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң экономиканы
дамытуда алар орны ерекше. Коммерциялық банктердiң шағын және орта бизнестi
несиелеуге қызығушылық бiлдiруде.
Курстық жұмыстың мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті
несиелеу проблемаларын талдау, несиелеу процесінің теориялық және
практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу процесінде кәсіпорын мен
банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және
зерттеу болып табылады.

I. Шағын және орта бизнестің дамуындағы алатын ролі

1.1. Шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуы

Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі – орта
таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынғы
шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін
жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы,
негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын теренірек бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
кәсіпкерлік терминiне тоқталып өтелік. Кәсiпкерлiк, шағын және орта бизнес
негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй, кейінрек
И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист - ғалымдар негiзiн
қалаған.
Кәсіпкерлік қызмет – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының, белгілі
бір мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі.Ол сондай- ақ, адамдардың
өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке
талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой - пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен
терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр
ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай
аталғанына қарамастан, ерекше ой - пiкiр қалыптасқан. Экономикалық мағынада
кәсіпкер iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтiк -
экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды
қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық - құқықтық, психологиялық және тарихи
тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни кәсiпкерлiктiң негiзi
адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр. Кәсiпкердің iс әрекетi өзiнiң
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi пайдалануға негiзделедi. Шағын
және орта бизнестi жүргiзушiлер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен
қатар оған қатысушылар мiндеттi шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес
түрi - ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң
потенциалдық мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн
номиналды және нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк
қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге
асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең
бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар
экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 15 жылдан астам
уақыт өтті.Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке
меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар
формаларында қайта құрылды.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикаға белсендi қатысушылары -
шағын және орта бизнес субъектiлерi - кәсiпкерлер, жеке адамдар,
бизнесмендер екенi белгiлi. Республикамызда шағын және орта бизнестiң
дамуына жан-жақты жағдайлар интенсивтi түрде жасалынылуда. Ал,
оларға жекеше тоқталсақ, меншiктi жекешелендiру бағдарламасының жүруi, ол
өз кезегiнде шағын бизнестiң дамуының нағыз экономикалық негiзi екенiн
есiмiзге алайық. кәсiпкер шағын және орта бизнес субъектiсi ретiнде оның
iс-әрекетi әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады және оның нақты
нысандары бар. кәсiпкерлiктiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше
жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi - шаруашылық субъектiлерiнiң
еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Олардың дербестiгi нарық механизмi әрекетiн
қамтамасыз ететiн тәртiптi қалыптастырады. кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндiру процесiн ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсiпкердiң
ойлағанындай өткiзе алу құқын бередi. Материалдық ресурстар мен ақша
капиталының иелерi бұларды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбiр қызметшi өзi
iстей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Кәсiпкерлiкке тән тағы да бiр
сипат - шаруашылық жүргiзудегi тәуекелге бел бууы, iске кiрiсер алдында
болашақ бұлдыр қиялдарды болжап бiлу және оны шеше алуы. Шаруашылықтың
қауiп - қатерi, тәуекелдiң негiзiнде мүмкiн болатын және шын мәнiдегi
шығындар мен нәтижелердiң ара қатынасы жатады.
шағын және орта бизнестiң Қазақстан Республикасында қалыптаса басталуы
мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең ауқымға құлаш
жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемелекетiмiздiң тәуелсiздiкке қол
жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде кәсiпкерлiк пен шағын
және орта бизнеспен айналысуға мiндет едi. Бастапқы кезең ретiнде көрiнген
мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретiнде жүзеге асты. Ал
одан кейінгі 5-6 жылдар iшiнде қолынан iс келетiн азаматтар, заңды тұлғалар
әлемдiк тәжiрибені үйрету арқылы қалыптасқан бизнес кiлтi - өндiрiс
екендiгiн түсiндi. Республикамыз табиғи жер қойнауындағы ресурстарға бай,
жер ауқымы кең болғандықтан, ауыл шаруашылығында - фермерлiк iс, шаруашылық
қожалықтарын құру, төл өсiру, сүт тағамдарының көптеген түрлерін молынан
нарыққа шығару соңғы кезде кең дамып келеді.
шағын бизнестiң дамуы транспорттық шығындар мен өнiмдердiң құрып қалуы
қаупiн төмендетедi. Сонымен, шағын кәсiпорындар - негiзiнде алып
инфрақұрылымдық бөлiмдердiң (қоймалық, арнаулы коммуника-циялар, көлiктiк
шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды.
Өндiрiстiң аздаған көлемi бойынша тауарларды сату, айналымға жiберу,
материалды техникалық жабдықтауларды өнiм дайын болған кезiнде
реализациялау тез жүредi.

2005-2007 жж. Қазақстан Республикасында тiркелген шағын және орта
кәсiпкерлік субъектілердің саны мен құрылымы
Атауы ҚР-да тiркелген шағын және орта кәсiпкерлік субъектілердің
саны
2005ж. 2006ж. 2007ж.

Шағын және орта бизнестегі кәсіпкер тұлғалардың қызмет түрлері бойынша
құрамын талдау барысында шағын және орта бизнесте тіркелген кәсіпкер
тұлғалардың қалыпты даму тенденциясы сақталғаны байқалды.
Суретте келтірілгендей, 2007 жылы 2006 жылдың көрсеткішімен
салыстырғанда өнеркәсіп өндірісіндегі кәсіпкер тұлғалардың санының 1,4
есеге артқаны анықталып, 2005-2007ж.ж. басқа кәсіп түрлеріне қарағанда
саудадағы кәсіпкерлердің үлес салмағының басымдығы байқалды. Бұл көрсеткіш
2007 жылы 40,36 пайызды құрады.

Қызмет түрлері бойынша шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлердің
құрамы 2005-2007 ж.ж.

шағын және орта бизнес алдында тұрған проблемалар жеткілікті және олар
терең ғылыми ізденісті талап етеді. шағын және орта бизнестің дамуына кері
әсер ететін бірқатар факторларды былайша топтауға болады

Шағын кәсіпорындардың жұмыс істеуі кезінде туындайтын кедергілер

Кедергілер 2005 2006 - 2007
1) салық саясаты 2 1
2) несие саясаты 1 2
3) өнімді өткізу мәселесі 4 3
4) мемлекеттік органдармен өзара іс- қимыл 3 4
5) жалпы экономикалық жағдайдың 6 5
тұрақсыздығы
6) шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі 5 6
Ескерту – автормен құрастырылған: Мейірбеков Б.К. Шағын бизнесті
мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі Ақиқат-№3, 2007ж.

Келтірілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай Қазақстан нарығында
шағын кәсіпорындардың тиімді қызмет етуіне кедергі болып отырған
мәселелердің бірі – салық саясатының жетілмегендігі. Бұл проблема есеп-
қисап жүйесінің үйлесімсіздігі, жоғары ставкадағы салықтар мен алымдар және
оларды жинаудың күрделі жүйесі ретінде көрініс табады. Аталған мәселелерді
салық заңнамасында шешу үшін мыналар қажетті болып келеді:
- жаңа өндірістік – инновациялық кәсіпорындарға салық салудың
жеңілдетілген режимін енгізу;
- өндірістік сектордағы кәсіпорындардың несиені өтеу кезінде салық
салу процедурасын қайта қарау;
- ынталандырушы салық режимін орындау жолымен шағын бизнеске жанама
қаржылық талдау көрсету;
- салық саясаты шағын кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін
ынталандырушы, жұмыс орындарының өсуіне, өндірілген жұмыстар мен
көрсетілген қызметтердің экономикалық реттеушісі болуы керек.
Екінші орында кәсіпкерлер несиені алу кезінде туындайтын қиыншылықтар
мәселесі. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған бұл мәселе
кәсіперлердің өзінің инвестициялық және айналымдағы мұқтаждарын қамтамасыз
ету үшін жеткілікті қаржы ресурстарының жоқтығы болып табылады. Республика
бойынша шағын және орта бизнес субъектілермен жүргізілген анонимді
анкеталық сұраудың мәліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең
негізгі мәселе-несиелік ресурстарға шығу жолы. Яғни, жоғары проценттік
ставкалар, қысқа мерзімде несиелеу және кепілге алынған мүліктің болмауы.
Бүгінгі күнде коммерциялық банктер тек сауда -саттық операциялармен
айналысушыларды немесе тауар өндірушілерді ғана несиелеуді қолдап отырғанын
айта кетуге болады. Банктік сектор шағын бизнесті көңілсіз түрде несиелеуге
мұқтаж. Себебі несие берілген жағдайда шағын кәсіпорындардың несиені
қайтара алмай қалуынан, оны өтейтін қаржылық базаның аздығы көңілді
алаңдатады.
Шағын бизнес субъектілерінің жұмысына кедергі болатын мәселелердің тағы
бір түрі – жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы. Яғни : АҚШ доллары
бағамының тез қалқымалылығы, макроэкономикалық негативті өзгерістерге
байланысты инфляция және жоғары тәуекелдер.
Алтыншы мәселе - шикізатпен қамтамасыз етілуі мен өнімді өткізуі.
Өнімді өткізу кезінде қиыншылықтардың пайда болуының бірде - бір себебі –
бәсекелестік ортаның жоғарлылығы. Ал шикізатпен қамтамасыз етілуі кезінде
пайда болуының себебі – тауар сапасының төмен болуы, қымбат баға және
отандық шикізаттың болмауы есебінен туындайды.
Шағын кәсіпкерліктің дамуына кері әсер ететін басқа да факторлар шағын
кәсіпкерліктің қызметін реттейтін қолданыстағы заңнамадағы нормалардың
жетілдірілмеген және кей жағдайда нақты нормалардың болмауы болып табылады,
бұл әкімшілік кедергілерді ұлғайтуға әкеледі.
Көп өңірлерде кәсіпкерлердің біліктілігі мен оларды оқыту проблемасы
шешілмеген күйде қалуда. Жүргізілген талдау шағын кәсіпкерлікті қолдау
жұмыстары өткен жылдардың тәжірибесі негізінде жүйелеу жолымен
экономикалық, құқықтық және институтционалдық – құрылымдық реформаларды
тереңдету қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Шағын бизнесті дамытудағы және жұмысбастылық мәселесін шешудегі
мемлекеттік саясатты жасап, жүргізу үшін мынадай факторларды бөліп
көрсетуге болады. Ал бұл факторлар өз кезегінде шағын бизнестің дамуын
тежеуге және бірінші кезектегі міндеттерді анықтауға мүмкіншілік береді.

2. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны

Қазіргі кезде нарықтық қатынастарды реттейтін заңдар әсерінен
кәсіпорынға олардың ұйымдастыру-құқықтық нысандарына тәуелсіз, кешенді
несие-есептік және кассалық қызмет көрсететін мемлекеттік, коммерциялық
банктердің тармақталған желісі қалыптасуда.
Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын бизнеске
несие беретiн бiрден-бiр ұйым ол - екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер
болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа
мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандық
шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi банктерден
коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды
молықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы
құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды. Бірақ
кішігірім компаниялар банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз жағдайға
келеді. Мұндай жағдайға келудің бірден-бір себептері – ол компанияның несие
қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс пен мүлкінің өтімсіздігі, маркетингтік
және технологиялық потенциал дамуының артта қалуы.
Республикадағы шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын факторларға
мыналарды жатқызуға болады:
- несиеге қол жеткізудегі шектеулер;
- екiнші деңгейдегi банктердің жоғары кепілдікпен қамтамасыз етудегі
қоятын талаптары;
- несиенің қысқа мерзімділігі (6 айдан 18 айға дейін) және жоғары
проценттік ставкалар;
- несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттігі;
- қоғамдық, жетілмегендігі;коммерциялық емес отандық және шетелдік
қорлардың кіші фирмаларды микронесиелеудегі заңдық ақпараттық базаның
жетілмегендігі;
- шағын бизнес сферасындағы капитал нарығының тым тарлығы. Яғни
айналымның шектеулілігі.
Осы ретте Қазақстан Республикасының банктiк сферасының
макроэкономикалық өзгерiстерге ұшырауы, соның iшiнде импорттық
либерилизациялау, бағалар реформасы, фискалдық тәртiптi үдете түсу,
жекешелендiру және тағы да басқа нарықтық экономикаға тән өзгерiстер орын
алды. Осылайша банктiк сектордың несиелеу iсiнде де ғаламдық өзгерiстер
процесi жүрiп отырды.
Мемлекеттiк экономикалық даму жолында оған ұшырасатын өзгерiстерге
байланысты несиенiң айналыс аясы мен оның орны да бiраз өзгерiстерге
ұшырады. Әсiресе Қазақстан Республикасының бұрыңғы орталықтандырылған
мемлекеттiк жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға өту кезінде осы
несиелiк қатынастар аясында несиелiк салымдар көлемi ұлғайды. Бұл процестiң
жүруi нарықтың заңдылығы. Егер, бұған стандарттық емес мынандай мәселелер
елдiң банктiк жүйесiнiң дамымай қалуы, тыңғылықты жасалмаған ақша несие
саясаты әсер етпесе. Осылайша нарықты экономика жағдайына көшуде, көшiп
бiткен кезде де несиенiң алатын орны ерекше. Жоспарлы орталықтандырылған
экономика кезiнде елдiң несиелiк ресурстары КСРО Үкiметiмен жалпыға бiрдей
жасалған несиелiк жоспар бойынша берiлдi. Тiптi, ол несие қандай мақсатқа,
оған яғни несиеге кәсiпорын мұктаж ба, жоқ па оған көңiл бөлiнбедi. Ал,
шаруашылықтар осы несиелiк жоспар бекiтiлгеннен кейiн ағымдағы тоқсанда
несиеге қажеттiлiк бiлдiрiлсе, жергiлiктi банктер мұндай мәселелермен
айналысуға құқығы жоқ және ресурстары да жоқ болатын. Бұл өз кезегiнде
несиенiң аясының тарылуына және де шаруашылықтың мәселелерiн жедел де тез
шешу сипатын жоғалттырды. Ал, нарықты экономика кезiнде несиенiң берiлу
мәселелерi әр банктiң өз несиелiк саясатына сай әр банк өзi жекеше шешедi.
Несие берудiң барлық жағдайлары банкпен клиенттiң арасында жасалатын
несиелiк келiсiм шартта қарастырылады. Нарықтық жағдайда несиелiк
қатынастарды кеңейтуге бiраз мүмкiншiлiктер ашылды. Олардың iшiнде атап
айтқанда коммерциялық және ипотекалық - несие, вексель, акциялар мен бағалы
қағаздарды несие алу үшiн кепiл етiп шығару. Несиелiк қатынастардың кең
ауқымға жайылуы арқылы несие ролiнiң оң бағытқа бұрылуында несиелеудiң
жаңа тиiмдi әдiсi - белгiлi бiр нақты жобаны несиелеу жобалық
қаржыландыру бұл ретте банктер ұзақ мерзiмге несие қаражатын берiп қана
қоймай жобаның басынан бастап, аяқталғанына дейiн бақылау жасап, несиенiң
тиiмдi пайдалануын қадағалайды.
шағын және орта бизнестi несиелеу тек қана қаржылық құралдардың
шектеулiлiгiнен ғана емес, сонымен қатар екінші деңгейдегi коммерциялық
банктердiң бұл секторды толығымен несиелеу өкiлеттiлiгiмен және оның
тәуекелдiлiгi де әсер ететiндiгiн атап өту керек.
Бiрiншiден ол құрамы бойынша бiрыңғай емес. Өйткенi Қазақстанда
коммерциялық банктер саны 34 болса, соның iшiнде олардың жарғы капиталы кем
дегенде 2 млд. тенге болуы керек. Салыстырмалы Республиканың қаржылық
орталығы Алматы қаласында iрi банктердiң 70% орналасқан, ал кiшiгiрiм
банктер әртүрлi облыс орталықтарында шоғырланған.
Екiншiден, iрi банктер мен кiшiгiрiм банктердiң мүмкiндiктерi мен
ұсынатын қызмет түрлерi адекватты емес. Қысқа мерзiмдi несиелеу түрiмен
негiзiнде iрi банктердiң айналысуы шамалы, ал орта және кiшiгiрiм банктер
үлесi де аз болып отыр.
Үшiншiден, орташа банктер шағын бизнеске несие ұсынудың орнына, iс
жүзiнде олардың қаржыларға қол жеткiзуге мүмкiндiктерi тiптен жоқ. Ол
қаржылар түрiнде банкаралық несиелер, қарыздар, банкаралық қаржы нарығында
орналасқан қаражаттарды айтуға болады. Осы ретте кiшiгiрiм банктердiң
шектеулi меншiктi капиталы табысты клиенттер тартуға, депозиттiк базасын
кеңейтуге, активтiк операцияларды толығымен жүргiзiп, осыдан түскен пайда
арқылы капитализациялануға кедергi етуде. Банктердiң шағын және орта
бизнеске берiлген қысқа мерзiмдi несиелерiнiң көлемi бұл бизнестi делдалдық
және сауда-саттық қызметтерiмен айналысуына әкелiп соқтырды. Ал елдегi iрi
банктердің көпшiлiгi iрi қалаларда орналасқандығынан және несиелiк
ресурстар жолының бiрдей емес мөлшерде бөлiнуi ауыл шаруашылығы секторын
айналып өтуге мұқтаж етедi. Мемлекетiмiз бен II-деңгейдегi коммерциялық
банктердiң шағын және орта бизнестi несиелеу-қаржыландыру схемасын,
субнесиелеу ретiнде Еуропалық Даму және қайта құру Банкi ЕДҚБ-ЕБРР мен
Азиялық Даму банкiнiң АДБ ресурстарымен несие беру коммерциялық банктерге
жүктелген.
Банк несиелерді қайтарымдылық, пайыздық, тиімділік принциптерін қатаң
сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда қарастырылған және екі
жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді. Қазiргi кездегi
банктiк жүйе - бұл алуан түрлi және дәстүрлi емес жаңа банктiк қызметтердi
клиенттерге көрсету. Соның iшiнде банктердiң дәстүрлi қызметтерiнiң бiрi -
несиелiк операцияларды iске асыру. Шағын және орта бизнестің күрделі
мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Себебі, несие
алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар жоқ. Осы себептен банктерде
шағын және орта бизнесті қаржыландыруға асықпайды. Республикамызда шағын
кәсіпкерлікті тиімді қаржыландыру үшін қажетті ресурстарға деген үлкен
тапшылық орын алып тұр. Мұндай қаржы бойынша шешімін таппай тұрған
мәселелерге:
1) несие алудың шектеулігі;
2) коммерциялық банктердің кепілдік міндеттемені жоғары деңгейде
ұстауы;
3) берілетін несиенің пайыздық мөлшерлемесінің жоғары болуы және қысқа
мерзімділігі;
4) шағын кәсіпкерлікке микро несие берудің заңдылық негізінің жоқтығы;
5) банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеу саясатының анықсыздығы.
Несиелер берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
болып бөлінеді. Несиенің жеделділігі оны қайтару, өтеу мерзімдерімен
анықталады. Осылай қысқа мерзімді несиелер бір жылдан аспайтын мерзімге, ал
ұзақ мерзімді - бір жылдан асатын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді несие кәсіпорынның айналым қаражаттарының қалыптасу
көздерінің бірі болып табылады. Ол кәсіпорынның ағымдағы қызметі процесінде
жетіспейтін ақша қаражаттарының қажеттілігін жабуға мүмкіндік береді. Бір
жылдан астам уақытқа кәсіпорын күрделі шығындарына несие ала алады. Бұл
жағдайда несие оның дамуына, өндірісті кеңейтуге, оны қалпына келтіруге,
жаңа техниканы ендіруге, қымбат жабдықтарды алуға және басқа мақсатты
бағдарламаларға бағытталған кәсіпорынның қарыз қаражаттары ресурстарының
көздері ретінде жұмсалады. Қазіргі кезде шағын және орта бизнес
субъектілері арасында қысқа мерзімді несиелер іс жүзінде жиі ретте
қолданылады, бұл орайда шағын және орта бизнес субъектілерінің сауда-
делдалдық қызметке, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге, қоғамдық
тамақтандыру қызметтері көрсетуге бағдарлануы ескеріледі.
Қаржыландырудың бұл түрлері қарыз алушы, сондай-ақ банк үшін де тиімді
болады. Несиені беру және өтеумен байланысты мәселелер келісім түрінде
несиелік шарт жасау арқылы, банк ережелерімен және қарыз алушы кәсіпорын
мен банк арасындағы несиелік келісім шарттарымен реттеледі.
Несие берудің неғұрлым сирек ұшырасатын түрі ұзақ мерзімді несиелер
болып табылады. Мұндай несиелерді екiншi деңгейдегi банктердің бәрі бірдей
бермейді. Оларға жаңадан құрылған компаниялардың, қызмет тиімділігі төмен
компаниялардың қол жеткізуі қиынға соғады, өйткені ұзақ мерзімді несие
берген кезде қарыз алушы борышын таза пайдадан өтеуге тиісті болады. Сондай-
ақ қаржыландыруды беру жөніндегі қызметтердің қосымша түрлері де болады:
олар – құжаттамалық несие операциялары - шағын және орта бизнес
субъектілері барған сайын барынша кеңінен қолданылып отырған банк
кепілдіктері аккредитивтер, вексельдер.Табысы аз азаматтардың және
кәсіпкерлікті жаңадан бастаушылардың, оның ішінде коммерциялы және кредитті
рәсімдеудің техникалық рәсімдері оңайлатылған грант негізінде жүзеге
асырылатын ауылдағы кәсіпкерлердің кәсіпкерлік бастамаларына шағын несие
беру жүйесі көрсетілген схеманың тұғыры болуы тиіс. Бұл жаңа жұмыс
орындарын құруға және қосымша жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, сондай-ақ
өз бизнесін одан әрі дамытуды мақсат тұтқан жаңадан бастаушы кәсіпкерлерде
несие тарихының пайда болуына ықпал ететін болады.
ҚР-да шағын және орта бизнесті несиемен қамтамассыз етуде шағын
несиелік ұйымдардың алатын орны ерекше. Шағын несие беру нарығында өзіндік
шешімін табуы тиіс мәселе баршылық. Олардың ішінде өзектісі – жарғылық
капиталды ұлғайтуға қажетті қаражатқа келіп тіреледі. Жалпы, шағын несие
беру ұйымдарының елімізде жұмыс жасай бастағанына аз уақыт өткен жоқ.
Олардың жұмысы өрге басқаны сол, несие алушылар саны көбейіп, нәтижесінде
несие портфелін толықтыру бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналып отыр.
Үстіміздегі жылдың 1 қаңтарында 745 шағын несие ұйымы тіркелген екен. Осы
санға қарасақ, қалыптасты деуге болады, 15 миллионнан сәл-ақ асатын халқы
бар еліміз үшін осынша ұйым аз емес. Бірақ осы ұйымдардың жұмыс сапасы
көңіл қуантарлықтай емес.Осыншама шағын несие ұйымының 33 пайызы ғана жұмыс
істейді екен.Соның өзі енді-енді ғана құрылып, жұмысын жүргізіп келе жатқан
мекемелер. Олардың активтерінде бар болғаны 20-30% несие алушы. Кез келген
іс алға қарай жылжу үшін оның заңдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі қажет.
Бізде 2003 жылы Шағын несие ұйымдары туралы заң қабылданған болатын.
Өткен жылдың желтоқсан айында Елбасы қол қойып, бұл заңға біраз өзгерістер
енгізілді. Бұл өте жақсы өзгеріс болды деуге болады. Қолданыстағы заң өте
жетілдірілген. Бұл заңға өзгерістер енгізілген кезде көптеген талқылаулар
болды. Шетелдерде бұл саланың қаржы жағынан жүгінетін мекемесі – шағын
несие ұйымдары. Біздің шағын несие ұйымдары кәсіпкерлік саласын қаншалықты
қамтып отыр? Қазіргі таңда алаңдатып отырған мәселе – шағын несие берумен
айналысатын мекемелер тұтынушылық несиеге көп көңіл аударып отыр. Әрине,
шағын кәсіпкерлікке несие беру қиындау. Себебі оның жұмысы көбірек. Олардың
кәсіппен айналысып жатқан орнын көріп, бірге отырып бизнес-жоспар жасап,
кеңес беру қажет. Қазір несиеге сұраныс көп болғандықтан, мұндай ұйымдар
жеңіл жолын таңдап отыр. Шағын кәсіпкерлікке көңіл бөліп отырған мекемелер
де бар, бірақ олардың қатары аздау. Негізі, тұтынушылық несиелерді банктер
де көп беріп жатыр. Уақыт өте келе бұл нарықтыты қамтығаннан кейін сала
жүйеленеді. Сол кезде шағын несие ұйымдары шағын кәсіпкерлікке өз-өзінен
мойын бұратын болады. Негізі, тұтынушылық несие бергеннің тәуекелі көп. Бұл
салада жұмыс жасап жатқан мекемелердің көбі мұны әлі түсініп жатқан жоқ.
Сол үшін Шағын несие қауымдастығы арқылы бұл жағынан да бірқатар жұмыстар
жасау қажет. Несиелік ұйымда менеджмент тәуекелі болуы керек. Құра салып,
елдің бәріне несие таратып беру ғана емес, ертеңгі күні оны қайтарып алып,
айналымға жіберу жағын ойластыру қажет. Одан өзіне де пайда түсуі тиіс.
Сонда ғана бұл ұйымның болашағы зор болады.
Сонымен қатар кәсіпорынның несиені пайдаланудың жоғары тиімділігі
коммерциялық банктің қызметінде де көрінеді. Себебі, соңғысы несиелік
ресурстарды орналастыру арқылы жопарланған қосымша пайда алады.
Шағын бизнестi несиелеу қаржыландырудың банктер үшiн тәуекел деңгейiнiң
өте үлкендiгi ең бiрiншi фактор болып отыр. Сонымен қатар банктiк
қызметтердiң iске асуының өзiндiк құнының жоғарылауымен де тiкелей
байланысты. Осы аталған факторларға байланысты мемлекет тарапынан банктiк
емес қаржылық мекемелердiң шағын бизнестi инвестициялауына ынталандырудың
қозғаушы механизмiн жасау керек. Қазiргi кезде менiң ойымша шағын бизнестi
арнайы инвестициялайтын компания құру керек сияқты. Сондай-ақ шағын
бизнестi несиелейтiн коммерциялық банктердiң механизмi мен тәртiбiн
қарастыру керек. Коммерциялық банктер шағын бизнестi несиелеуде бюджет
қаражаттарының кепiлiмен және де арнайы мемлекеттiк қоғамдық қорлар мен
бiрлестектердiң қаражаттары кепiлi арқылы несиелеудi қарастыруы керек.
Шағын бизнестi қолдау ретiнде банктердiң және басқа да қаржылық
институттардың несиелiк ресурстарын кеңiнен тарту мақсаты алға қойылған
жөн. Инвестицияларды қорғау шаралары бойынша коммерциялық құрылымдардың
коммерциялық шағындарының қорғалуын қарастырып, жеңiлдiктермен шағын
бизнеске несиелер бөлу операцияларын жетiлдiру керек. Шағын және орта
бизнестiң дамуы мен оның одан әрi нығаюының базасы ретiнде тұрғындардың
банктiк жинақтарының индексациясын жүргiзу болып табылады. Осы мақсатта
несиелiк корпорациялар жүйесi мекемелерi зор роль атқарады. Мұндай
мекемелер шағын және орта бизнестi қаржыландырғаны үшiн белгiлi бiр
мөлшерде салықтық жеңiлдiктер, несиелiк ресурстар және мемлекет кепiлiн
алады. Мұндай несиелiк корпорациялар жекеменшiк нысанында болып,
коммерциялық негiзде жұмыс жасайды.

ҚР-ң екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субъектілеріне несиелеу
динамикасы

Қазiргi уақытта шағын және орта бизнес әр түрлi қаржылық
мекемелерден көмек алуда. Банкпен несиелендiру мерзiмдерi өте қысқа.
Сондықтан осы корпоративтi экономика үлгiсiндегi экономикаға сай қаржы
институттарының жаңа формаларын енгізу керек. Ол шағын бизнеске
төмендетiлген процентпен несие беру, өзара несиелеу қоғамдарын құру керек.
Ал, коммерциялық банктер мемлекет тарапынан шағын бизнестi несиелегенi үшiн
ешқандай жеңiлдiктер алмағандары үшiн бұл секторды несиелеуге онша
қызығушылық тудырып отырған жоқ.

II. Шағын және орта бизнестің белсенділігін арттырудағы қаржылық несиелік
әдістерді жетілдіру жолдары

2.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін шетелдік несие есебінен
қаржыландыру

Қазіргі кезде халықаралық валюталық – қаржылық ұйымдардың іс-әрекеттері
өте үлкен маңызға ие болуда. Кез келген мемлекет қалай болған да, әр-түрлі
халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады. Халықаралық ұйымдар туралы,
олардың мақсаттары, құрылымы туралы ақпараттың қаншалықты анық болуына
байланысты, мемлекеттің бұл жұмыстарға қатысуының тиімділігі анықталады.
Халықаралық қаржылық ұйымдардың бағдарламаларының сәтті орындалуына
байланысты, Қазақстанға ақша қаражаттарының құюлуы күннен күнге өсіп келеді
және жаңа халықаралық бағдарламалар елімізде өз орнын табуда.
Барлығына мәлім, шетел мемлекеттерінің тәжірибелері көрсеткендей,
кәсіпорынды қаржыландырудың кең таралған көздерінің бірі – коммерциялық
банктердің жеке инвестициялары болып табылады. Банктiк несиеге деген
сұраныс күннен-күнге өсуде, ал оған шағын бизнес субъектiлерiнiң қол
жеткiзе алмауы көкей тестi мәселелердiң бiрi болып отыр. Әлеуметтiк-
экономикалық ақпарат және жобалау институты жүргiзген анкеталық сұрау
бойынша Қазақстанның шағын бизнес субъектiлерiнiң 84% несиеге тәуелдi
екендiгiн көрсеткен. Сондай-ақ осы институттың мәлiмдеуi бойынша банктен
алынатын несиелер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.