Исатай Тайманұлы мен Махамбет Әтемісұлы бастаған көтеріліс

Жоспар

Кіріспе

1. Бөкей ордасындағы жер мәселесі Жәңгір хан 1823.1845
2. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс
3. Тастөбе мен Ақбұлақ өзені маңындағы ұрыстар

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе.

Қазақтың ардагер ақыны Махамбеттің жолы халық тарихының елеулі кезеңдерімен тығыз байланысты.
Қазақстанның батыс аймағында он төрт жылға созылған (1783-1797) Сырым Датов бастаған бұқара бұрқанысынан кейін ел ішінде феодалдық езгі ұлғая түсті. Сұлтандар мен патша үкіметінің казак әскерлері ел тонауды көбейтті. Мұндай қанау мен езгі және 1795-1796 жылдардағы жұт әсерінен мал саны күрт азайып, бұқара күйзеле бастады. Шаруалар мал жаюға қолайлы жерлерді көкседі. Ондай қоныс Еділ, Жайық арасындағы Нарын құмы еді. Бөкей сұлтан осы жағдайларға орай I Павел патшаға арыз беріп, бұрын қалмақтар болған, қазақ ноғайлардың бағзы мекені Еділ, Жайық арасында өту туралы өтініш жасады. 1801 жылы 11 мартта патша патшаның ресми рұқсаты болды. Сол жылы Бөкей сұлтан біраз ауылдарды бастап екі өзен арасында өтті. Еділ, Жайық арасындағы сол өңір сосын «Ішкі орда», не «Бөкейлік», яки «Бөкей хандығы» аталған.
Махамбет 1803 жылы Еділ, Жайық арасындағы Нарын құмында, Бекетай деген жерде дүниеге келген. Махамбеттің атасы Құлмәлі туралы ел аузында жүрген талай аңыз әңгімелер бар. Солардың бірі 1925 жылы Ташкент қаласында жарық көрген «Исатай-Махамбет» деген кітапта жарияланған.
Құлмәлі би, батыр, шешен Адам болыпты. Ол өзін қызылбастың Нәдірше дейтін патшасының тұқымын дейді екен. Құлмәлі жаугершілікте қолға түседі. Оны Жайық беріш Тумаш балалары еншілес ағайын етіп, кейін Тайсойған құмын жайлаған бір қауым елге айналады. Шыбынтай мен Өтеміс. Өтеміс Айшуақ, Бөкей дәуіріндегі беделді билердің бірі болған. Махамбет бір өлеңінде :

Өтемістен туған он едік,
Онымыз атқа мінгенде,
Жер қайысқан қол едік,-
дейді. Өтемістің он баласы : Тоқтамыс, Бекмұқанбет, Махамбет, Исмайл, Досмайл, Қожахмет, Әйіп, Хасен, Сүлеймен, Ибрайым.
Махамбеттің ақындық, шешеендік таланты елге ерте танылады. Ол жас кезінен батыр, палуан, мерген, домбырашы, ақын атанады.
Хан беделін көтеру үшін таланты адамдарды өз маңына жинайды. Махамбетті де баласы Зұлқарнайынның ақылшысы етпек болады. Бірақ бұқараға істеп отырған хан қатыгездігін көрген Махамбеттің Іші жылымайды. Тумысынан батыл, қызу қанды, «от тілді орақ ауызды» Маханбеттің өзін мақтаушы емес даттаушы болатынын аңғарып, оны Ордадан қуып жіберді.
Профессор Қ.Жұмалиев топшылауына қарағанда Махамбет хан сұлтандардан жәбір көріп, Жайықтың бергі бетіне қаша көшкен бұқара толқуына қатысады. Оны ұйымдастырушылардың бірі болады. Ал, одан кейін 1829-1831 жылдар Орал шекарасына жасырын өткендігі үшін Калмыков түрмесінде отырып, холера ауруы кезінде қашып шығады.
Жәңгір хан Исатай мен Махамбетке бірқатар айла-шарғы жасап, олардың көңілін жібітпек болады. Исатай қол астындағы беріштерге 1826-1834 жылдары жайлау, қыстаулық жер беруі ханның аярлық саясатының бір көрінісі еді. Бірақ Исатай, Махамбеттер бұған алданған жоқ. Бұрында хан сұлтандарға қарсылығы үшін екі рет ұсталып, амалын тауып шыққан Исатай, жастайынан қуғын сүргінге түскен Махамбет үстем тап өкілдерінің бұқараға жасаған қиянатын көріп өскен еді. 1815 жылы Бөкей өліп уақытша Сығай билеген кезде, әсіресе, 1823 жылы хандық тізгіні Жәңгірдің қолына көшкеннен кейін мал шаруашылығымен айналысатын ел қатты күйзеліске ұшырады. Шұрайлы жерлерді туыстары, хан сарайы маңындағылар, княз Юсуповпен граф Безбородко сияқтылар иемденді. Орда маңындағылардың барлық шығыны бұқара мойнына түсті.
Астрахан губернаторы Андреевскийдің үйінде тәрбиеленген арапша, орысша сауатты Жәңгір ханның қорқаулығымен зымияндығы ата – бабаларынан асып түспесе кем түскен жоқ. Оған хан сарайының салтанатын асыру үшін қаражат керек еді. Ол үшін алым-салықты көбейтті. От ауыз, тұяқ ақы, қызыл киіз, қышыр, кітір, хан соғымы, хан қонағасысы сияқты салықтардың сорақы түрлері Жәңгір кезінде көбейді. Ол патша өкіметінің отарлау саясатын іске асырушы болды. Ел арасында аңызға айналған ауызекі әңгімелер Ордадағы бір кездесуде Исатай Жәңгірмен сөзге келіп, ызалы сөздер айтыпты, хан анама тілі тиді деп айып салдырыпты. Екеуінің араздығы содан басталыпты дейді. Мұндай деректер Ығылман ақынның «Исатай – Махамбет» дастанында да, тіріледі. Мұндай оқиға болған да шығар.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.А.Рязанов «Исатай Тайманов көтерілісі»
Алматы 1996 ж

2. Ж. Тілепов «Елім деп еңіреген ерлер жыры»
Алматы 1995 ж

3. Ереуіл атқа ер салмай Махамбет
Алматы 1989 ж

4. И.Кенжалиев «Исатай Тайманов көтерілісі»
Алматы 1977 ж

5. И.Кенжалиев Махамбет - Исатай Тайманұлы
Алматы 1991 ж

6. Қасымов Ж. Қазақстан тарихы
Алматы 2004 ж

7. Қазақстан тарихы 3 том
Алматы 2002 ж

8. Казақстан ССР тарихы 3 том
Алматы 1979 ж

9. Махамбет Өтемісұлы
Алматы 1974 ж

10. Махамбет Жыр семсер
Алматы 1979 ж