Қазақстандағы ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи реттелу жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I. Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеу аймағының физико.географиялық сипаты
2. Зерттеу зерзаты мен әдістері
2.1 Табиғи ақбөкен популяциясын санау әдістемесі
2.2 Статистикалық мәліметтерді есептеу әдістемесі
II. Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1Акбөкендердің мінез. құлқы мен белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Акбөкендердің тіршілік әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Ақбөкендердің миграциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи реттелуін зерттеу ... ... ... ... .
3.1 Ақбөкен тіршілігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Ақбөкендерді қорғау және олардың санын қалпына келтіру шаралары...
3.3 Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану
туралы заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I. Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеу аймағының физико.географиялық сипаты
2. Зерттеу зерзаты мен әдістері
2.1 Табиғи ақбөкен популяциясын санау әдістемесі
2.2 Статистикалық мәліметтерді есептеу әдістемесі
II. Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1Акбөкендердің мінез. құлқы мен белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Акбөкендердің тіршілік әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Ақбөкендердің миграциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи реттелуін зерттеу ... ... ... ... .
3.1 Ақбөкен тіршілігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Ақбөкендерді қорғау және олардың санын қалпына келтіру шаралары...
3.3 Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану
туралы заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақыттардағы адамзат өміріндегі аса маңызды мәселелердің бірі, табиғаттың көркі жануарлар мен өсімдіктер әлемін сақтап, экожүйенің бұзылмауын қадағалау мен оны қалпына келтіру болып табылады. Себебі табиғаттағы кез-келген тіршілік иесінің экожүйедегі орны ерекше. Сол себептен оларды қорғау мен сақтап қалу үшін жұмыс жасау керек. Ал, бұл жұмысты орындау барлық адамзат баласының алдында тұрған ұлы міндет. Бұл зерттеу жұмысы да сол міндеттердің бірін орындаумен өзекті бола түседі. Жер көлемі жөнінен бүкіл дүние жүзінде ондықтың ішінен орын алатын ұлан-байтақ аумағымен, тау-тасты орман-көлді, шөл-шөлейтті алуан қырлылығымен көзге түссе. Фаунасы мен флорасы жағынан да басқа елдермен терезесі тең деп мақтана айтуға тұрарлық. Кеңес өкіметі тұсында алпыстан астам сүтқоректі аң, жүз алпыстан аса құс ауланып келсе, осы хайуанаттардың ішінде шаруашылыққа жағынан аса маңыздылардың бірі саналған ақбөкен болатын. Ақбөкен [1] көне заманнан бізге жеткен түз тағыларының бірі. Оның осы уақытқа дейін сақталып қалуының сыры, өзіне тән ерекше қасиеттеріне байланысты. Бұл жердегі киелі , қасиетті сөздерінің қолданылу себебі: « мүйізі»- пантокрин (жен-шень) дәрісі өкпе қабыну, жүрек, паралич, эпилепция ауруларынан емдеп, «тұяғының күлі» теміреткі мен денедегі жарадан жазса, «қаны»-шөлі қанбайтын сусамыр ауруынан айықтыратындығынан. Бірақ осы ерекшеліктерімен ақбөкендер тарих сахнасынан ХХ ғасырлардың бас кезеңдерінде жойылып кетудің алдында болды. Оған қорғау жұмыстарын дер кезінде жүргізудің арқасында халық шаруашылығына пайлану жағдайына дейін жетті. Содан кейінгі 1980-90 жылдары да осы жағдайы қайтадан қайталанды.сол себептен оны аулау тоқтатылып, қорғау жұмысы қолға алынды. Осындай халықтың денсаулығы мен шаруашылығы үшін маңызға ие аңдарымыз әр түрлі факторлардың әсерінен жылдан – жылға азайып, тіпті жойылып кететіндей өзекті мәселелердің біріне айналуда. Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Қазақстандағы ақбөкендердің субпопуляциясындағы қазіргі уақыттырдағы таралу ареалы, биологиясын және саны мен олардың санының азаюына әсер ететін абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторларын зерттеу мақсатында болды. Осы мақсатағы зерттеулер келесі міндеттерді орындауды көрсетті:
- негізінен ақбөкендер субпопуляциясының экологиялық жағдайларын
- (аңдардың тығыздығын,таралуын, санының айналымы мен оның өзгеруіне әсер ететін факторлары және азық қоры,көбеюі,тіршілікке бейімділігі,өлім жітімі,лақтарының ересек топтарға өтуі);
- Жылдағы және тәуліктегі әр түрлі мерзімдердегі белсенділігі мен өмірге бейімділігі;
Ғылыми жаңалықтары. ХХ ғ. 1968 (О.Э.Цаплюк),1971 (Д.Демеуов) жылдары қорғалған диссертациялық жұмыстарынан кейін ақбөкен жайында ғылыми негізде жазылып отырған бұл диссертациялық жұмыс ХХІ ғасырдағы Орал популяциясындағы ақбөкендердің қазіргі уақыттырдағы таралу ареалын, санын және санының өзгерістерін, азық қорын, жастық және жыныстық құрылымын,дене өлшемдерін және ақбөкендердің тіршілікке бейімділігін, паразиттік аурулары мен биотикалық және антропогендік факторлары зерттелінді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақыттардағы адамзат өміріндегі аса маңызды мәселелердің бірі, табиғаттың көркі жануарлар мен өсімдіктер әлемін сақтап, экожүйенің бұзылмауын қадағалау мен оны қалпына келтіру болып табылады. Себебі табиғаттағы кез-келген тіршілік иесінің экожүйедегі орны ерекше. Сол себептен оларды қорғау мен сақтап қалу үшін жұмыс жасау керек. Ал, бұл жұмысты орындау барлық адамзат баласының алдында тұрған ұлы міндет. Бұл зерттеу жұмысы да сол міндеттердің бірін орындаумен өзекті бола түседі. Жер көлемі жөнінен бүкіл дүние жүзінде ондықтың ішінен орын алатын ұлан-байтақ аумағымен, тау-тасты орман-көлді, шөл-шөлейтті алуан қырлылығымен көзге түссе. Фаунасы мен флорасы жағынан да басқа елдермен терезесі тең деп мақтана айтуға тұрарлық. Кеңес өкіметі тұсында алпыстан астам сүтқоректі аң, жүз алпыстан аса құс ауланып келсе, осы хайуанаттардың ішінде шаруашылыққа жағынан аса маңыздылардың бірі саналған ақбөкен болатын. Ақбөкен [1] көне заманнан бізге жеткен түз тағыларының бірі. Оның осы уақытқа дейін сақталып қалуының сыры, өзіне тән ерекше қасиеттеріне байланысты. Бұл жердегі киелі , қасиетті сөздерінің қолданылу себебі: « мүйізі»- пантокрин (жен-шень) дәрісі өкпе қабыну, жүрек, паралич, эпилепция ауруларынан емдеп, «тұяғының күлі» теміреткі мен денедегі жарадан жазса, «қаны»-шөлі қанбайтын сусамыр ауруынан айықтыратындығынан. Бірақ осы ерекшеліктерімен ақбөкендер тарих сахнасынан ХХ ғасырлардың бас кезеңдерінде жойылып кетудің алдында болды. Оған қорғау жұмыстарын дер кезінде жүргізудің арқасында халық шаруашылығына пайлану жағдайына дейін жетті. Содан кейінгі 1980-90 жылдары да осы жағдайы қайтадан қайталанды.сол себептен оны аулау тоқтатылып, қорғау жұмысы қолға алынды. Осындай халықтың денсаулығы мен шаруашылығы үшін маңызға ие аңдарымыз әр түрлі факторлардың әсерінен жылдан – жылға азайып, тіпті жойылып кететіндей өзекті мәселелердің біріне айналуда. Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Қазақстандағы ақбөкендердің субпопуляциясындағы қазіргі уақыттырдағы таралу ареалы, биологиясын және саны мен олардың санының азаюына әсер ететін абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторларын зерттеу мақсатында болды. Осы мақсатағы зерттеулер келесі міндеттерді орындауды көрсетті:
- негізінен ақбөкендер субпопуляциясының экологиялық жағдайларын
- (аңдардың тығыздығын,таралуын, санының айналымы мен оның өзгеруіне әсер ететін факторлары және азық қоры,көбеюі,тіршілікке бейімділігі,өлім жітімі,лақтарының ересек топтарға өтуі);
- Жылдағы және тәуліктегі әр түрлі мерзімдердегі белсенділігі мен өмірге бейімділігі;
Ғылыми жаңалықтары. ХХ ғ. 1968 (О.Э.Цаплюк),1971 (Д.Демеуов) жылдары қорғалған диссертациялық жұмыстарынан кейін ақбөкен жайында ғылыми негізде жазылып отырған бұл диссертациялық жұмыс ХХІ ғасырдағы Орал популяциясындағы ақбөкендердің қазіргі уақыттырдағы таралу ареалын, санын және санының өзгерістерін, азық қорын, жастық және жыныстық құрылымын,дене өлшемдерін және ақбөкендердің тіршілікке бейімділігін, паразиттік аурулары мен биотикалық және антропогендік факторлары зерттелінді.
Қазақстан Респуликасы Білім және Ғылым Министрлігі
Тараз Мемлекеттік Педагогикалық Институты
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстандағы ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи реттелу жолдары
Қазақстан Республикасы
Тараз 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I. Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Зерттеу аймағының физико-географиялық сипаты
2. Зерттеу зерзаты мен әдістері
2.1 Табиғи ақбөкен популяциясын санау әдістемесі
2.2 Статистикалық мәліметтерді есептеу әдістемесі
II. Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1Акбөкендердің мінез- құлқы мен
белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Акбөкендердің тіршілік
әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Ақбөкендердің
миграциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
III. Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи реттелуін
зерттеу ... ... ... ... .
3.1 Ақбөкен тіршілігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ...
3.2 Ақбөкендерді қорғау және олардың санын қалпына келтіру шаралары...
3.3 Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану
туралы
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ғылыми терминдер
Ғылыми терминдер:
Антилопа - күйіс қайырушы жануарлардың әртүрлі тұқымдас тармағына,
туыстастарына жататындарын біріктіретін атау. Жалпы антилоптарға жататын
жануарлардың бес - джейран, дзерен, горал, сайгак және серна-түрі бар.
Вальер-аңдарды жерсіндіру кезіндегі торлы қоршау.
Гарем-аңдардың күйекке түсу немесе басқа да жағдайларда 10-нан 50 дейінгі
мөлшерде жинақталып жүретін тобы.
Инстинкт - мінез-құлықтың тіршіліктік мәні бар сезімталдылық, ұрпақтан
ұрпаққа берілетін, яғни тұқым қуалайтын қасиет.
Броканьерлік-қасақы аң аулаушылық, аңды заңсыз аулау және ату, жарақаттау
фактісі.
Маталу-ақбөкендердің жекеленген гаремдерге бөлініп, көбеюге қатынасуы
Миграция-аңдардың мерзімдік басқа аймақтарға көшіп-қонуы.Бұл құбылыс
негізінен ауа-райының өзгерісі мен азық қорына байланысты болады.
Морфология-жалпы организмнің толық дене мүшесін зерттейтін ғылым.
Пастереллез- геморрагиялық септицемия (қанның улануы), адам мен
жануарлардың инфекциялық кеселі.
Пантокрин-киік басқа да аңдардың мүйізінен алынатын жень-шень дәрісі
Популяция-генефондысы ортақ,салыстырмалы бірдей экологиялық жағдайлардағы
кеңестікті мекендеп,бір-бірімен еркін будандасатын,бір ғана түрге жататын
особьтардың жиынтығы.
Сақалбакенбард-аңның көз алдымен бетіне шығатын түктер
Сасай болған-текелердің майығудан кейінгі қатты әлсіреуі
Сасай қалысы немесе теке қалысы-текелердің теке бұрқылдақтан кейінгі
көтерем болып жүре алмай қалуы
Теке бұрқылдақ-текелердің өзі таңдаған ешкілерін бөліп алып,көбеюге
қатысатын уақыты
Үркер-теке бұрқылдақ басталар уақытта (желтоқсан-ақпан) туатын жұлдыз
Уыз-ұрғашы малдың төлдеген кездегі алғашқы апталық сүті
Фактор-аңдарға және басқа тірі организмдерге құбылыстармен заттардың оң
немесе теріс әсер етуі
Фауна-бір аймақта мекен ететін барлық жануарлар дүниесінің атауы.
Флора-бір аймақта мекен ететін өсімдіктер дүниесі немесе жалпылама
өсімдіктер дүниесін атау формасы.
Физиология-жануарлардың ішкі құрылысын зерттейтін ғылым
Фитоммасса-фито және масса сөзінен тұрады, фито- грек тілінде phyton-
өсімдік, масса - салмақ деген сөзден тұрады. Негізі өсімдік ағзасының
жалпы салмағы болып табылады.
Эвалюция-жалпы жануарлар және басқа да организмдердің біртіндеп дамуы мен
өсіп-өркендеуі.
Қысқартылған сөздер:
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
БҚО-Батыс Қазақстан облысы
ҒЗЖ-ғылыми зерттеу жұмысы
Қаз.ҰАУ-қазақ ұлттық аграрлық университеті
Ж.ж.-жылдары
АШМ-ауыл шаруашылығы министірлігі
БҒМ-білім және ғылым министірлігі
%-пайыз
См-сантиметр
Г-грамм
Сек.-секунд
Км-километр
Кг-килограмм
Млн-миллион
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақыттардағы адамзат өміріндегі аса
маңызды мәселелердің бірі, табиғаттың көркі жануарлар мен өсімдіктер әлемін
сақтап, экожүйенің бұзылмауын қадағалау мен оны қалпына келтіру болып
табылады. Себебі табиғаттағы кез-келген тіршілік иесінің экожүйедегі орны
ерекше. Сол себептен оларды қорғау мен сақтап қалу үшін жұмыс жасау керек.
Ал, бұл жұмысты орындау барлық адамзат баласының алдында тұрған ұлы міндет.
Бұл зерттеу жұмысы да сол міндеттердің бірін орындаумен өзекті бола түседі.
Жер көлемі жөнінен бүкіл
дүние жүзінде ондықтың ішінен орын алатын ұлан-байтақ аумағымен, тау-тасты
орман-көлді, шөл-шөлейтті алуан қырлылығымен көзге түссе. Фаунасы мен
флорасы жағынан да басқа елдермен терезесі тең деп мақтана айтуға тұрарлық.
Кеңес өкіметі тұсында алпыстан астам сүтқоректі аң, жүз алпыстан аса құс
ауланып келсе, осы хайуанаттардың ішінде шаруашылыққа жағынан аса
маңыздылардың бірі саналған ақбөкен болатын. Ақбөкен [1] көне заманнан
бізге жеткен түз тағыларының бірі. Оның осы уақытқа дейін сақталып қалуының
сыры, өзіне тән ерекше қасиеттеріне байланысты. Бұл жердегі киелі ,
қасиетті сөздерінің қолданылу себебі: мүйізі- пантокрин (жен-шень)
дәрісі өкпе қабыну, жүрек, паралич, эпилепция ауруларынан емдеп, тұяғының
күлі теміреткі мен денедегі жарадан жазса, қаны-шөлі қанбайтын сусамыр
ауруынан айықтыратындығынан. Бірақ осы ерекшеліктерімен ақбөкендер тарих
сахнасынан ХХ ғасырлардың бас кезеңдерінде жойылып кетудің алдында болды.
Оған қорғау жұмыстарын дер кезінде жүргізудің арқасында халық шаруашылығына
пайлану жағдайына дейін жетті. Содан кейінгі 1980-90 жылдары да осы жағдайы
қайтадан қайталанды.сол себептен оны аулау тоқтатылып, қорғау жұмысы қолға
алынды. Осындай халықтың денсаулығы
мен шаруашылығы үшін маңызға ие аңдарымыз әр түрлі факторлардың әсерінен
жылдан – жылға азайып, тіпті жойылып кететіндей өзекті мәселелердің біріне
айналуда. Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Қазақстандағы
ақбөкендердің субпопуляциясындағы қазіргі уақыттырдағы таралу ареалы,
биологиясын және саны мен олардың санының азаюына әсер ететін абиотикалық,
биотикалық және антропогендік факторларын зерттеу мақсатында болды. Осы
мақсатағы зерттеулер келесі міндеттерді орындауды көрсетті:
- негізінен ақбөкендер субпопуляциясының экологиялық жағдайларын
- (аңдардың тығыздығын,таралуын, санының айналымы мен оның өзгеруіне
әсер ететін факторлары және азық қоры,көбеюі,тіршілікке
бейімділігі,өлім жітімі,лақтарының ересек топтарға өтуі);
- Жылдағы және тәуліктегі әр түрлі мерзімдердегі белсенділігі мен
өмірге бейімділігі;
Ғылыми жаңалықтары. ХХ ғ. 1968 (О.Э.Цаплюк),1971 (Д.Демеуов) жылдары
қорғалған диссертациялық жұмыстарынан кейін ақбөкен жайында ғылыми негізде
жазылып отырған бұл диссертациялық жұмыс ХХІ ғасырдағы Орал
популяциясындағы ақбөкендердің қазіргі уақыттырдағы таралу ареалын, санын
және санының өзгерістерін, азық қорын, жастық және жыныстық құрылымын,дене
өлшемдерін және ақбөкендердің тіршілікке бейімділігін, паразиттік аурулары
мен биотикалық және антропогендік факторлары зерттелінді.
I. Әдебиеттерге шолу
Ақбөкен – Mamalia (сүтқоректілер) - класы, Artiodactyla (жұптұяқтылар)
отрядының Bovidae (қуысмүйізділер) - тұқымдасына жатады. Осы тұқымдастан
тарайтын - Saiga Gray [2] (Бөкендер) туысының Saiga tatarika [1] (ақбөкен
немесе киік) және Saiga tatarica mongolica [3] (Маңғол ақбөкені),
S.t.prisca [4], S.t.binagadensis [5], S.t borealis [6] деп аталатын бес
түрі болған. Қазіргі уақыттарда алдыңғы екі түр ғана қалып, қалғандары
жойылып кеткен. Ақбөкендерді ұзақ уақыттардан бері - Антилопа
деп те атайды. Оны Антилопа - Antilope [7,8,6] күйіс қайырушы жануарлардың
әртүрлі тұқымдас тармағына, туыстастарына жататындарын біріктіреді деп
есептейді. Жалпы антилоптарға жататын жануарлардың бес - джейран, дзерен,
горал, сайгак және серна-түрі бар.
Ақбөкендердің Қазақстан территориясында мекендеуі туралы алғашқы
әдеби деректер 1931 жылы (Кириков, 1966) келтірілген. Осы жануарлар туралы
нақты және ауқымды деректер И.Гмелиннің (Gmelin, 1751, 1752), Н.Рычков
(1772), П.С.Паллас (1773), И. Лепехин (1805), М. Житков (1849), Г.С.Карелин
(1861), Н.А.Бородин (1891), Н.Зарудный (1897) т.б. еңбектерінде
мәлімделген. Республикамыздың батыс бөлігінде ақбөкендердің таралуы туралы
Э.Эверсман (1850), Я.Я. Полферов (1896), Д.Н. Кашкаров (1932) еңбектерінде
ескертіледі. Қазақстан
территориясында ақбөкендерді зерттеудегі кейінгі жылдарды екі этапқа бөлуге
болады. 1936 жыл мен 1965 жылдар аралығындағы осы жануарлардың сан жағынан
және таралуы жағынан сауалнама – мәліметтерді жинағандар А.А.Слудский және
А.В.Афанасьев, Е.И.Страутман, М.И.Исмагилов, П.М.Бутовский, В.А.Фадеев,
Е.В.Савинов болды. Сол кездегі жинақталған барлық мәліметтер
А.А.Слудскийдің зерттеулерімен толықтырылды (1955, 1962,1963). 1960 жылы
республика территориясында жануарлардың авиа есебі жүргізілді (Слудский,
Шубин 1963). Осы кезеңде Барсакелмес аралында ақбөкендерге зерттеу
жүргізілді. Осы материалдардың негізінде Е.П. Васенконың қызықты кітабы
жазылды (1950). Батыс Қазақстанда ақбөкендерге зерттеулерді Н.В.Раков
(1956, 1957) жүргізді. О.Э. Цаплюк (1962, 1966) мақалаларында ақбөкендердің
көбеюі жайлы мәліметтер келтірді; олардың паразиттері туралды мақалаларында
И.Б.Соколова (1953), И.Г. Галузо (1953) С.Н. Боева (1962) мағлұмат берді.
[1]
1965 жылдан бастап зерттеудің екінші этабы – жоспарлық және систематикалық
этап басталды. Бұл үшін ҚазКСР ҒА Зоология институтында ақбөкендер бойынша
тұрақты комплексті экспедиция ұйымдастырылды. Оның тапсырмасына
ақбөкендердің саны мен көбею темпі, бұзаулары мен ересектері арасындағы
өлім, миграциясының мерзімдері мен жолдарын анықтау мақсатында жыл сайын
осы жануарлардың авиавизуальді есебі кірді. Алынған мағлұматтар негізінде
шаруашылық маңызы мен жоспарлы түрде атуға рұқсат беру үшін осы уақытқа
дейін сақталған жануарлардың бас санын азайтып алмау үшін, сондай-ақ
республикамыздың халық шаруашылығында ауқымды түрде пайдалану есептері
жүргізіліп анықталды. Ақбөкендердің экологиясы мен этиологиясы 1965-1981
жылдар аралығында жылдың барлық маусымдарында жиі зерттелінді. Көктемде
авиавизуальді есеп-санақ жүргізілді және бір мезгілде бір-екі жергілікті
отряд жануарлардың қоныстанған жерлеріне шығып отырды. Далалық жұмыстар
жылдың 4 айынан 11 айына дейін жүргізілді, жалпы айтқанда олар 96 айды
құрады. Ақбөкендер тобының маусымдық тобырын, жыныстық, және жас ерекшелік
құрамын анықтау үшін ақбөкендердің есебі жүргізілді. Миграциясы визуальді
бақылау жолымен зерттелінді және жануарларды жалпы таңбалау және жасы
бойынша тіркеуге алынып отырды. Барлығы 18556 жаңа туылған ақбөкендер
таңбаланды. 1408 таңбаланған ақбөкендер әр түрлі жылдары қайта оралып
отырды. Сол кезде 892 ұрғашы ақбөкендердің ұрпақ беруге қабілеттілігі
зерттелініп, 1069 эмбрион қаралған. Өсу мен даму 825 жануарда зерттелінген.
Тығыздық пен түлеу және бояу түсі 2,5 мың ақбөкенде анықталған.
Осы жылдары ақбөкендердің Қазақстан
территориясында таралуы, саны, көбеюі, жыныстық және жас ерекшелік құрамы
жөнінде А.А.Слудский, В.А.Фадеев (1972, 1974, 1977), В.А. Фадеев (1972,
1974, 1975, 1980), Л.В. Бурделов (1977) ғылыми жұмыстары шықты.
Көпжылдық зерттеулердің нәтижесінде (1965-1981ж.а) ҚазКСР
ҒА зоология институтында Қазақстандағы ақбөкендердің экологиясының барлық
негізгі сұрақтары бойынша үлкен фактілік материалдар жинақталды [2].
Халық эпосының материалдары бойынша ХІV- ХVI ғасырларда бұл жануарлар
көпшілігінде Қазақстанның барлық территориясында мекендеген. Бұған сондай-
ақ көптеген облыстарда кездесетін жергілікті киік деген аттар мысал бола
алады. ХVIII ғасырдың
бірінші жартысында Қазақстан территориясында бұл жануарлар Өскемен, Семей,
Үлбі өзендері жағасында, Зайсан көлі маңында көптеп кездескен. ХVIII
ғасырдың 50-60 жылдарының соңында бұл жануарларды Ерментау, және Көкшетау
тауларынан көрген. ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында бұл тұяқтылар Құрғаштау
маңында, Аманқарағай ауылы, Ақсуат өзенінің бойында, Сарыторғай, Қараторғай
өзендері бойында сондай – ақ, Райқарасу, Мойынмұрын, өзендері және
Қайранкөл маңында көптеп кездескен. ХVIII ғасырда ақбөкендер Ырғыздың
барлық болыстарында және Ақтөбе уездінде кездескен.1823 жылы бұл
жануарлар Орал өзені мен Ембі өзендерінің төменгі ағыстарындағы аралықтарда
тұрақты мекендеп тіршілік еткен. ХІХ ғасырда Европада ақбөкендердің
санының қысқаруы осы жануарлардың азаюы, ал 1826-1827 жылдар аралығында ТМД
–ның Ортаазиялық бөлігінде қыста көптеп қырылуы байқалған. Нәтижесінде
ақбөкендер бұл территориялардан ондаған жылдарға жойылып кеткен сонымен
бірге бұл жануарлардың европалық және азиялық ареалға бөлінуі пайда болды.
ХІХ ғасырдың 50 жылдарына қарай ақбөкендердің саны қысқарып, ареалдың
солтүстік шекарасы қысқарған. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас
кезінде ареалдың кейінгі қысқаруы жүрген. Бірақ бірден Қазақстан
территориясындағы ақбөкен қоры төмендеген. Біздің заманымыздың 20 жылдары
оларды аулауға тыйым салынуына қарамастан 1919 ж бөкендер саны күрт
азайған. Бұл жануарлардың бас санының азюының ең негізгі себептерінің бірі
болып ішкі рыноктағы ақбөкен мүйізіне деген сұраныстың болуы саналады.
Кезінде шекараға ондаған және жүздеген жұп мүйіздер шығарылып отырған. 1917-
1918 қысында атап айтқанда 1927-1928 жылдарда Қазақстан территориясында
қатты жұтағаны байқалған. Соның нәтижесінде жүз мыңдаған жабайы жануарлар
қырылған. 30 жылдардың басында ақбөкендер аз мөлшерде Қазақстан
территориясында Орал өзені бойында, Үстіртте, Сарысу асуында, Бетпақ-
Даланың батыс бөлігінде, Іле-Қаратал өзендері аралығында, Бақанастың шөлді
бөліктерінде (Оңтүстік Балқаш маңы) және Алакөлдің оңтүстік бөлігінде
сақталған [6]. Ақбөкен жеке түр ретінде ерте пайда
болған жануарлардың бірі. Оның қазба сүйектері арқылы ақбөкенге ұқсас
киіктердің бұдан 24-30 млн жылдар бұрын пайда болғандығын аңғаруға болады.
Сонымен қатар ақбөкен қалдықтары плейстоцен қабатынан батыста Англиядан
бастап,шығыста Аляскаға дейінгі аралықта табылса [22,23], голоцендік
қазбалық сүйектері Евразияның Атлант мұхитынан Тынық мүхитына дейінгі 40-55
ендіктері аралығындағы алқаптарда көптеп табылды [23]. Біздің жыл
санауымыздан 1000-1500 жыл бұрын Қазақстанда ақбөкен Орынбор қаласынан
Семей қаласына дейінгі белдеудің оңтүстігінде кең тарап жатты. Бұған да әр
жерлерден табылған бөкеннің қазба сүйектері дәлел болады [24]
Энолит және алғашқы қола дәуіріне тән
тасқа сызылған ақбөкен бейнелері Бетпақдаланың шығысында [25], Шолақтауда
[26], ал біздің заманымызға дейінгі VII-V ғасырларға тән жартасқа салынған
бөкен бейнесі Тамғалыда бейнеленген .
Қола дәуіріне тән ақбөкен мүйізінің сынықтары Степняк төңірегінде
(Көкшетау облысы) табылды. Жоғарыда айтылғандардан палеолит, неолит, қола
дәуірлері кезінде ақбөкен Қазақстан территориясында кең алқапты алып
жатқанын, саны да көп болғанын байқаймыз.
IX-XII ғасырларда ақбөкеннің солтүстік
шекарасы Қазақстан төңірегінен Құлынды даласына дейін созылып жатқан. Бұған
осы ғасырларға тән ақбөкен сүйектері Боровск молаларынан табылған .
XV ғасырда ақбөкен ареалының оңтүстік шекарасы республикамыздың қазіргі
шекарасынан да тыс жатты. Бұл кезде де бөкен саны өте көп болды [24]. Онда
Сырдария өзенінің бойындағы далалы аймақта ақбөкендер табын-табын болып
жайылып жүретіндігі айтылады. Олардың семіздігі соншалықты, тіпті қаша
алмайтын болған. Жергілікті халық қонақ келсе аңды дереу садақпен атып
алып, сыйлайтындай болыпты.
Демек бұл кезеңдерде де ақбөкен Қазақстан жерін кең жайлады және саны
жағынан да көп болды. Сондай-ақ, Қазақстанда ақбөкенге байланысты
қойылған жер,су атаулары көптеп кездеседі. Айталық: Бөкен көлі, Бөкен
суаты (Шу өзені бойында), Бөкен өзені (Семей облысында), Кішкене бөкен,
Кеңбөкен, Бөкен қыры (Қызылқұмда), Бөкен (жайылымды жер,облысы), Бөкенді
(Жоңғар тауы етегі), Киіктас өзегі, Жамбыл облысы), Киікмола (Қызылорда
облысы), Киік (темір жол бойындағы станция), Киікбай, Киікші, Киікқашқан,
Киіктабан, Киіксу, Үлкен Киіктабан, Кіші Киіктабан аталатын жерлер
(Жезқазған,Қостанай, Қарағанды облыстары), Киікбай, Ақкиік сай өзендері
(Караганды облысы), Киікарал, Киікқырған қыстаулары (Қызылорда облысы)т.б.
Бұл аталған жер аттарының
басым көпшілігі ақбөкенге, киікке байланысты қойылған. XIX ғасырдың 30-
жылдарына дейін ақбөкенді біздің еліміздің барлық жерлерінде мекен еткен
және көп кездескен аңдардың бірі саналған [28,29,13,30].
XIX ғасырдың 30-жылдарынан бастап ақбөкен мекені тарылды.
40-50 жылдары европалық ареал мен азиялық ареал арасындағы алқапта
ақбөкенді кездестіру қиындады [31,32]. Сондай-ақ, ақбөкен мекенінің
солтүстік шекарасы да тарылды [15].Сол кездегі ақбөкен ареалының шекарасын
мына белдеумен көрсетуге болады: Жайық өзені-Қандыағаш-Торғай-Атбасар-
Шыңғыстау-Зайсан көлі. 1825 жылы ақпанда Қарақұм, ал 1826
жылы қаңтарда Үстірт арқылы өткен әскери топографиялық экспедиция мүшелері
бұл аталған жерлерде ақбөкенді көп кездестірген [32].
1815 жылы жазда Қостанай, Торғай төңірегінде, әсіресе Аманқарағай
маңында ақбөкен өте көп болған [30]. Сондай-ақ, 1840 жылы Зайсан көлінен
бастап солтүстікке қарай Ертіс өзені бойында ақбөкен табындарының бұл маңда
да көп екенін жазған. XIX ғасырдың 60 - жылдары
ақбөкеннің Қазақстандағы ареалы қайта қалпына келді. Бұл аң батысында -
Еділ-Жайық алқабында [31,15]; солтүстігінде - Самар, Үлкен Ырғыз
өзендерінің бастаулары , Тобыл, Есіл өзендері [28]; Барабин даласы [32,34];
шығысында-Зайсан көлінің маңына дейінгі кең жазықтарда [35], кездесті және
саны өте көп болды. Мысалы 60 жылдары ақбөкен ареалының шығысында бір
табынының өзінде он мыңдай, ал 70-жылдардың аяғында Шy өзенінен Атбасарға
қарай көктемде көшкен бір табында төрт мыңнан астам киік болды. Осы
ғасырдың 60-70 жылдарындағы ақбөкен ареалының оңтүстік шекарасы кей
аймақтарда республикамыздың осы күнгі шекарасынан әрі оңтүстікке таман
жатты. Ақбөкендер Үстірт арқылы түрікмен жеріне дейін, Қызылқұм арқылы
қарақалпақ жеріне дейін кең жайылды [30,35].
XIX ғасырдың екінші жартысында ақбөкен біздің
республикамыздың территориясында кең алқапты алып жатты.соның арқасында
1840-1850 жылдары бұқарлық және хиуалык саудагерлер Россияға 344745 жұп
бөкен мүйізін сатса [37], 1853-1862 жылдары Петропавловск арқылы 219224
жұп Александровск арқылы 26044 жұп ақбөкен мүйізі өткізілген [38].Сонымен
бірге Қияқта (Байқал көлі маңында) арқылы 1852-1882 жылдар аралығында 1 млн
680 мың, жұп мүйіз сатылған және оның басым көпшілігі ақбөкен мүйізі болған
[15].
XIX ғасырдың екінші жартысында ақбөкен Европада өте аз болғанын [12]
ескерсек, Кияктада сатылған мүйіз Қазақстаннан апарылған болып шығады.
XIX ғасырдың 80-90 жылдарынан
бастап ақбөкен ареалы қайта тарыла бастады. Еділ мен Жайық алқабында
кездеспейтін болды. Оның солтүстігінен оңтүстікке қарай едәуір жылжыды
[39,14,40]. Аталмыш аң ареалының осы кездегі батыс, солтүстік және шығыс
шекарасын мына пункттер арқылы жүргізуге болады: батысында Жайық өзені;
солтүстігінде-Орал қаласы-Темір ауылы-Торғай қаласы-Теңіз көлі-Шыңғыс тауы-
Зайсан көлі - Молалы станциясы-Іле бойы. Бұл уақытта ақбөкен ареалының
оңтүстік шекарасында оншалықты өзгеріс бола қойған жоқ [41,42]. Алғашқы
кезде, яғни 90-жылда да жоғарыда аталған пункттердің іш жағында әлі де көп
жерлерде ақбөкен табын-табын болып кездессе,1900 жылдардан бастап саны азая
бастады. 1905-1910 жылдары Сағыз өзені бойындағы алқаптарда, Ырғыз, Торғай
далаларында ірі табындар ұшыраса, Баянауыл-Ертіс-Зайсан-Алакөл-Балқаш
аралығында елсіз жерлерді кішігірім табындар ғана жайлады. Дәл осы сияқты
жағдай ареалдың оңтүстік картасында да байқалды. Ақбөкендер қыстыгүні
Каспийдің солтүстік-шығыс жағалауында, Үстіртте, Сырдария, Сарысу, Шу, Іле,
Қаратал езендері мен Алакөл маңындағы елсіз алқаптарда ғана кездесті.
Қазан төңкерісінен кейінгі ақбөкендерге
көңіл бөлінудің арқасында ақбөкендердің тіршілігіне қолайлы жағдай туды.
Осыған орай, еліміздің батысында, Үстіртте, Арал маңындағы Қарақұмда,
Бетпақдалада, Балқаш және Алакөл төңірегінде 1925-1935 жылдардан бастап
ақбөкен табындарының жиі кездесе бастағанын және табындағы бөкен санының
көбейгенін .байқаймыз.[43,44,45]. 50-жылдары
Қазақстанда ақбөкендердің өте көп болған, табындардағы саны мыңнан асқан
және айтарлықтай маңызды болған жағдайда ақбөкен ареалының шашырап кеткен
топтарының бір-бірімен жалғасып кеткен [46]. Ол сонымен бірге Қазақстандағы
ақбөкендердің қыстайтын және жайылатын жерлерін нақтылай түсті. Мәселен,
қыстайтын жерлері; Алакөл, Балқаш көлдері төңірегі, Іле- Каратал, Ақсу
өзендері арасындағы алқап, Үшқара-Арғанаты, Арқалық маңы, Тауқұм төңірегі,
Шу-Іле тау тізбегі, Отар даласы, Бетпақдала, Мойынқұм төңірегі, Қаратау
етегі,Сарысу өзені бойы, Телікел төңірегі, Арысқұм маңы, Қызылқұм жиегі,
Торғай даласының оңтүстік жартысы, Үстірт, Бозашы түбегі, Ембі өзенінің
етегі (Құлсары ауылы төңірегі), Каспийдің солтүстік жағалауы, Еділ-Жайық
даласындағы құм төңірегі. Жайлауы: Зайсанның солтүстік жағалары, Шыңғыстау
мен Қалба тауы арасы, Алакөл,Балқаш көлдерінін, маңы, Іле-Қаратал-Ақсу
өзендері арасы, Бетпақдала, Қарқаралының оңтүстігі, Жаңаарқа, Торғай, Ырғыз
даласы, Шұбар теңіз төңірегі, Ембі өзені бойы, Үстірт, Бозашы түбегі,
Каспий жағалары, Орда, Аралсор маңы.
Ақбөкендердің 1950-1955 жылдары (облыс және аудан атаулары сол кездегі жүйе
бойынша аталады) мына аймақтарда кездескен [46]. Шығыс Қазақстан облысының
Күршім ауданында; Семей облысының Абай, Аягөз, Шұбартау аудандарында;
Талдықорған облысының Балқаш, Жамбыл, Іле, Бүрлітөбе, Алакөл, Қаратал
аудандарында; Алматы облысының Бақанас ауданында; Жамбыл облысының Қордай,
Шy, Мойынқұм, Талас, Сарысу аудандарында; Қарағанды облысының Ұлытау,
Жезқазған, Коңырат, Шет, Мұра, Тельман аудандарында; Ақмола облысының
Қорғалжын, Есіл, Атбасар, Вишневск аудандарында; Шымкент облысының Созақ
ауданында; Қызылорда облысының барлық аудандарында; Қостанай облысының
Торғай, Амангелді, Семиозер, Таран ауданында; Ақтөбе, Гурьев, Батыс
Қазақстан облыстарының барлық аудандарында, яғни Қазақстанның 13 облысының
77 әкімшілік ауданында ақбөкендерді кездестіруге мүмкін болған болса,
ақбөкендердің тағы бір бөлігі Гурьев облысының оңтүстік шекарасынан өтіп,
Түрікменстан жерінде де кездескен [47] сондай - ақ, 1947-1952 жылдары
Шымкент облысының Түркістан және Алғабас аудандарында да болған. Бұл кезде
оның Қазақстандағы солтүстік шекарасы Орал қаласы-Қазақстан станциясы -
Орск - Атбасар қалалары-Қорғалжын көлі-Киевка ауылы, бұдан оңтүстікке қарай
түсіп, Шыңғыс тауының батысы арқылы өтіп, одан шығысқа қарай Аягөз арқылы
Зайсанға тіреледі [46],[16]. Ақбөкеннің ареалы 1965 жылдан бастап өзгере
бастады. 1965-1966 жылдары Зайсан көлі маңында бұл аң кездеспейтін болды,
ал Алакөл төңірегінде, Балқаш көлінің солтүстігі мен шығысында және
оңтүстігінде сирей бастады.
Зерттеу аймағының физико-географиялық сипаты
Батыс Қазақстан облысының климаты қолайлы, жер бедері өте тегіс
(рельефі), суы мол, қолайлы аймақ.Сонымен қатар ақбөкендердің қатты боран
мен қасқыр және аңшылардан да қорғана алатын сорлар мен сай салалар
бар.Орал территориясындағы ауа-райы да ақбөкендерге қолайлы. Қыстағы ауа-
райының орташа мөлшері T-15-200C болса, жаздағы орташа ауа-райы мөлшері Т-
20-220С шамасында болады.
2.1 Табиғи ақбөкен популяциясын санау әдістемесі
ТМД территориясындағы ақбөкендердің бұрынғы жылдардағы саны туралы
мғлұматтар өте аз. 1391 жылы екі жүз мыңдық Темір әскері қазіргі Қостанай
облысының орталық бөлігінде тұрғанда Аманқарағай орманына екі күндік
аңшылық құрғаны мәлім. Жабайы аңдар, негізінен ақбөкендер көп ауланғаны
соншалық, жауынгерлер тек қана ең жақсы деген еті бар жануарларды таңдап
алған деседі. 1630 жылдары татар, қалмақ, ноғайлардың өмірінде маңызды
орынды аңшылық алдың соның ішінде ақбөкендерді аулау. П.Рычков (1772)
мәліметтері бойынша ақбөкендер Қырғыз-Қайсақ даласында өте көп болған.
Көп мөлшерде ақбөкендер Батыс
Қазақстан территориясында да кездескен. А.К.Толстой (1906) былай деп жазды:
біз тұрған жердегі тоғыз қырдан басқа бүкіл дала біздің айналамыздағы
бүкіл кеңістік ақбөкендермен жамылған еді. Мен бұл жерде бірнеше мыңдаған
ақбөкен болды деп ойлаймын. ХІХ ғасырдың 50-60 жылдарында ақбөкендер
оңтүстіктен солтүстікке тұрақты миграция жасап отырды. Жануарлар Шу
өзенінен Атбасар қаласына дейін жетті. Өзеннен өту кезінде оларды көптеп
аулап та отырды.
Бұл қысқаша деректерден ХІХ ғасырдың бірінші жартысында ақбөкендердің
сандық динамикасы әлі жоғары болғандығын түйіндеуге болады. Бұл
жануарлардың бірден тез арада азаюы, бас санының қысқаруы ХІХ ғасырдың
екінші жартысында болды. Нәтижесінде, ХХ ғасырдағы 30 жылдардың басында
Қазақстанда бірнеше жүздеген ғана ақбөкен бастары сақталған бірақ олар да
жойылып кету алдында тұрған еді. Соңғы жылдары оларды қорғау шаралары
нәтижелері мен жақсы метеорологиялық жағдайлар (жылы қыс айлары) ақбөкен
сандарының қалпына келуіне әсер етті. Қазақстан территориясында
ақбөкендердің анағұрлым интенсивті санының өсуі 40 жылдары көрініс берді.
Ал 1947-1950 жылдары жануарлар жартылай шөлді және далалы жерлерді игерген
кезде жүз жыл бұрынғы байқалған санына жетте десе де болады.
Санау әдістемесі. Алғашқы жылдары бұл жануарларды
Қазақстанда автомашиналармен жүріп есептеген. Санақ көрсеткіштері төмен
болған. Ақбөкендер республика территориясында өте үлкен аумақта тіршілік
етеді. Олардың ареалының ауқымы мыңдаған километрлерді құрайды. Ондаған
автомашинамен де бүкіл аумақты қамту мүмкін емес. Санды анықтауда анағұрлым
жақсы нәтиже берген самолетпен жүргізген санақ мәліметтері болды. ТМД-да
ең алғаш рет авиасанақты жабайы солтүстік бұғыларына В.А.Андреев (1961)
жылы іске асырған еді. Арырақта бұл әдіс жетілдіріліп, дала жануарларын
соның ішінде ақбөкендерді санаққа алуда кеңінен қолданыла бастады.
Қазақстан территориясында аса
қолайлы авиавизуальді санақ жүргізетін мерзім болып ақпан және наурыз
айлары саналады. Жануарлар бұл уақытта еріген қарда табын табынымен бөлек
бөлек 10-100 бастан сирек 500-1000 нан астам особьтер бірігіп жүреді. Көп
үймелеп топыраған жерде оларды санаққа алу өте қиынға түседі. Сондай-ақ,
көктемде әлі де қысқы жүн жамылғысында болады, өте аппақ және жердің қара
фонында жақсы әрі анық көрінеді.
Қазақстан жағдайында ақбөкендерге авиасанақ жүргізу үшін АН-2
(жолаушылар варианты) самолеті ыңғайлы. Авиавизуальді санаққа әдетте 3-5
санақшы қатысады. Олар әрбір бортта орналасып, біреуі пилот кабинасынан
санақ жасайды, Барлық санақшылар бір-біріне тәуелсіз ақбөкендермен кездесу
уақытын сағатпен тіркейді. Санақ нәтижесін журналға жазады [8].
Маршрутта көрінуіне байланысты кездескен
барлық ақбөкендер 1-2 км жолақта саналып отырады. Ұшу барысында бір табын
мен келсі табын орналасуының аралығы әдетте 20-50 км құрайды. Бұл әдіс 1965
жылдан бері қолданылып келеді. Осы әдіспен алынған мәліметтер нәтижесі
бойынша санаққа алынған ақбөкендер саны алынған жолақ алаңына бөлініп,
жануардың 1км2 орташа саны анықталған. Осылай Қазақстан
территориясындағы ақбөкенның барлық популяциясының саны да анықталған.
1950-1954 жылдары
бұл жануарларға республика территориясының барлық бөлігінде санақ
жүргізілген. Олардың сандық мөлшері 900 мың басты құрады. 1954 жылдың
желтоқсан айында ақбөкендер самолеттен саналды. Балқаш көлі территориясы
мен Арал теңізі территориясы аралығанда бұл тұяқтылардың бас саны 663 мың
бас құрағандығы анықталған. Олардың мекен ету тығыздығы 0,4 тен 5,7
жануарға дейін 1 км2 өзгеріп отырды. Бірақ 1960 жылы Қазақстанның барлық
территориясында олардың жалпы саны көктемде 1,2-1,3 млн. басқа жеткен.
Негізгі бас сандары Оңтүстік Шығыс Бетпақ-Даладан және Шу-Іле таулары
маңынан (тығыздығы 1 км2 45 особьтен) ал қалған территорияларда саны
(Сырдария өзені, Солтүстік Балқаш маңы) мекен ету тығыздығы 1 км2 0,48- ден
9,67 дейін особьті құраған.
Кейінгі жылдары ақбөкендердің жалпы сандық мөлшері республика
территориясы көлемінде азайып қалған. Көктемгі авиасанақ мәліметтері
бойынша ол 1962 ж-650, 1963 ж -620, 1964 ж-700, 1965 ж -480, 1966 ж-590,
1968 ж-553, 1971 ж-1101 мың басқа дейін жеткен. Яғни соңғы үш жыл ішінде
екі есеге өскен.
Содан кейін тағы саны өзгерістерге ұшыраған бірақ көп мөлшерде көбейген.
Ақбөкендердің ең көп бас саны республикамызда 1974 жылы көктемде тіркелді
(1200 мың бас). Бірақ 1976 жылы ол екі есеге қысқарып, барлығы 600 мың
особьті құрады. Мұндай жануар санының тез төмендеудің себебі 1975 жыл
оларды жаппай ату болып саналды (500 мыңнан аса бас атылған). 1975-1976
және 1976-1977 жылдардағы қысы қатаң болған кездерде жүз мыңдаған
жануарлар қырылып қалды. Ақбөкен басының санының төмендеуіне, азаюына
оларды аулау (1976 жылы 321 мың және 1977 жылы 351 мың бас ақбөкен
ауланған), және қасқырлар санының көбеюі де әсер етті.
Әсіресе үлкен ауытқулар Бетпақдала-Арыс
(негізгі) топтарында байқалған. 1975-1976, 1976-1977 жылдары ақбөкендерге
келген жұттардан соң жануарлардың саны күрт төмендеп кеткен. Егер 1976 жылы
ол 480 мыңға жетсе, 1977 жылы-490 мыңға ал 1978 жылы ол тек 280 мыңды ал
1979 жылы 290 мыңды яғни 2-3 есеге қысқарған. Осыған байланысты 1978 жылы
шаруашылықта пайдалану мөлшері 9% қысқартылып, ал 1979 жылы ол түгелімен
тоқтатылған. Қабылданған шаралар оң нәтижелер берді. 1980 жылы 470 мыңға
дейін саны өсіп оларды қайтадан атуға рұқсат беруге жоспар құруға
мүмкіндік туды. Ақбөкендер саны азаюы на байланысты қыстауларда ұсақталып
бөлшектелген табындармен ұсталынатын сипатта болды.
Үстірттік және Орла топтарындағы ақбөкен
сандары соңғы 10 жылдық ішінде кішігірім мөлшерде өзгеріп отырды. Соған
қарағанда біршама тұрақтанып отырды [9].
Сонымен қатар 1954-1979 жылдар аралығында Қазақстан
территориясында ақөбөкендер сандары бірнеше рет өзгерді. Олардың
максимальді мөлшерлі бас саны 1960, 1971, 1974 және 1975 жылдарға келеді,
ал минимальді аз мөлшері – 1965, 1978-1979 жылдарға келеді. Осы жылдар
аралығында осы тұяқты жануарлар жақсы көбейді. Жаңа туылғандарының
арасындағы өлім саны кішігірім болды. Қысқы уақытта тек аталықтарының ғана
өлімдері тіркелген, бірақ жыл сайынға табиғи қалдық шектемесі ретінде ғана.
Қар
жамылғысының тығыздығы мен биіктігі Қазақстандағы ақбөкендердің қыстауына
әсер ететін негізгі факторлар болып саналады. Жануарлар қыста солтүстік
типті шөлдерде мекендейді, оңтүстікке қарай орташа көпжылдық жауатын қар
биіктігі 20 см. Жануарлар қыстайтын мекендерде қар жамылғысының бийіктігі
әдетте 15-17 см аспайды. Қар бийіктеген сайын ыңғайлы қорек алу сирей
түседі, тамақ түрі де азаяды. Қыстауы. Қысқы кезеңдерде 1958-1960, 1961-
1965, 1969-1971, 1972-1974, 1978-1979, 1980-1981 ж.а. метеорологиялық
жағдайлар оңтүстік бойынша қолайлы болды. Көктем мен күзде өсімдік
вегетациясы байқалды. Аязды күндер қазан айы мен қараша айларында тіркеле
бастады. Қыс бойы нормадан жоғары 1-50 болды, өткінші қысқа мерзімде 15-
250 дейін аяздар болып тұрды. Қар жамылғысының тереңдігі 17 см аспады,
кейбір жылдары қар мүлдем болған да жоқ.
Қысқы кезеңнің барлығын ақбөкендер негізінен (қараша – ақпан
айлары) Шу - Іле таулары маңында, шығысында шу өзенінің батысына дейінгі
бағыттағы территорияда мекендеді. 1963—1964, 1964-1965 ж.а. олар Бетпақ-
Дала шөлінен солтүстікке қарай ығысты (Көкашық метеостанциясы, Қаракойн
көлі, Жетіқоңыр құмдары). Мойынқұмның ішкі бөліктеріне ақбөкендер онша
ене қойған жоқ. Көп мөлшерде олар Сарысу өзенінің төменгі бөліктерінде
(Телекөл, Жарқұм ауылы) сондай-ақ Арысқұмда, оңтүстігінде Арал маңындағы
Қарақұмда қыстап шығатын. Біраз үйірлері Арал қаласының айналасында да
кездесіп жүрді. Қыстап шығатын жерлерде олардың жылжуы ауа райының
өзгеруімен немесе жайылым ауыстырумен байланысты болды. Әдетте олар аяз бен
жел соққанға бірнеше күн қалғанда тегістікке ашық далаға кететін, сөйтіп
қолайсыз жағдайлардан қорғанатын. Ауа температурасының жоғарылауына
байланысты олар қоныстарына қайта оралып отырды.
Қыстау алаңының көлемі әртүрлі және ол 39-дан 61
мың км 2 дейін өзгеріп отырды.
Бетпақ-Дала сазды тасты шөл дала. Жылдық жауын-шашын мөлшері 100-150
мм. Өсімдік жабыны жусан мен жусанды-баялышты қосындылардан тұрады. Мұнда
скважиналар мен бұлақтардан басқа тұрақты суаттар жоқ [10].
1949-1950 жылдары
Қалмақ АССР-інде ақбөкен санын автомашина көмегімен анықтау әдісі
қолданылды [42]. Бұл әдісте есепшілер ақбөкен мекен етеді деген аймақты
машинамен бірнеше жерден кесіп өтіп, жолда 1 не 1,5 км қашықтықта кездескен
ақбөкен санын жазып отырады, қортындысында кездескен ақбөкен санын
есептелінген жер ауданына бөліп, аңның орташа орналасу тығыздығын табады.
Бұдан шыққан нәтижені сол мерзімде ақбөкен мекен ететін жер көлеміне
көбейтсе аңның жалпы саны анықталады. Бірақ бұл әдіс теориялық және
практикалық талаптарды қанағаттандырмады. Біріншіден, жер беті тегіс
болмағандықтан санақ жүргізуге колайсыз, екіншіден, машина даусынан ақбөкен
қыр астынан қашып, көзге ілінбей кетеді, үшіншіден, кешегі саналған аңнын
ертеңінде тағы да санаққа ілінуі мүмкін, т. б.
1954 жылдан бастап Қазақстандағы ақбөкен мөлшері
самолет арқылы анықтала бастады. Бұл жағдайда есепшілер ақбөкен
территориясы үстінен самолетпен сағатына 100-125 км жылдамдықпен ұшып
өтеді, маршрутты арнайы картаға сызады, таблица жасайды, суретке түсіреді.
Самолетте
ұшқыштардан басқа 4-5 есепші қызметкер (екі жақ, бортында екі-екіден төрт
және ұшқыштар кабинасында бір адам) болады. ұшқыш жанындағы адам, не
ұшқыштар аңды көрген кезде оң жақ қанатта, сол жақ қанатта деп екі
бортта отырған есепшілерге белгі береді. Есепшілердің әрқайсысы өзі жақ
бортындағы ақбөкеннің кездескен уақытын (сағат, минут), бөкен санын
белгілейді. Егер санақ мерзімі жазға не күзге сәйкес келсе, бұл таблицаға
төлдерді де мөлшері көрсетілетін графа қосылады.
Санақ жүмысының алғашкы деректері осылайша самолет үстінде
жинақталады. Санақ жұмысының келесі сатысы - осы материалдар бойынша бөкен
санын анықтау. Бұл жұмыс санау біткен соң ғана орындалады. Мәселен, белгілі
бір пункттен ұшып шыққан соң оң борттағы бір есепші 11 сағат 07 минутта
кездескен табындағы ақбөкен санын 50 деп белгілесе, екінші есепші не
45, не 60 деуі мүмкін. Себебі самолет жылдамдығы аң санын әр
уақытта нақты етіп санауға мүмкіндік бере бермейді. Әсіресе бұл табындағы
ақбөкен саны 30-40тан асқан кезде жиі байқалады.
Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи таралуы
Ақбөкен жеке түр ретінде ерте пайда болған жануарлардың бірі. Оның
қазба сүйектері арқылы ақбөкенге ұқсас киіктердің бұдан 24-30 млн жылдар
бұрын пайда болғандығын аңғаруға болады. Сонымен қатар ақбөкен қалдықтары
плейстоцен қабатынан батыста Англиядан бастап,шығыста Аляскаға дейінгі
аралықта табылса [22,23], голоцендік қазбалық сүйектері Евразияның Атлант
мұхитынан Тынық мүхитына дейінгі 40-55 ендіктері аралығындағы алқаптарда
көптеп табылды [23].
Плейстоценде,яғни питропогеннің алғашқы кезінде біздің
республикамыздың төңірегінде бекендер кеңінен тіршілік етті. Мұның дәлелі-
Қазақстанда ақбөкеннің қазбалық сүйектерінің әр жерден табылуы. Мысалы,
миндаль-рисс, рисс кезеңіне ақбөкен сүйегі Үшбас үңгірінен (Жамбыл
облысы), Подпуск ауылы маңынан (Павлодар обл.), Целиноград, Орал
қалалары маңынан; ал рисс-вюрм дәуіріне тән сүйек қазбалары Қараүңгірден,
Нұра өзені бойынан және Ямышев селосы (Павлодар обл.) маңынан табылды.
Голоцен дәуіріне тән сүйектер Қызылқұдық маңынан (Үстірттің шығыс
бөлігінде) қазылып алынды [23]. Егер осы қазбалардың табылған орындары
бойынша Қазақстан картасына көз салсақ, плейстоцен, голоцен дәуірлерінде
ақбөкеннің мекен еткен жерлерінің шекаралары байқалады. Жоғарыдағы
мәліметтерге сүйенсек, сол дәуірлерде осы аң Павлодар, Целиноград, Батыс
Қазақстан облыстарында кең таралған деп айта аламыз. Ал ақбөкеннің қазба-
сүйектерінің Омск, Тюмень қалалары маңынан, Еділ бойынан табылуы ақбөкен
мекенінің солтүстік шекарасы тіпті Қазақстан территориясынан тыс жатқанының
бір дәлелі. Сол сияқты Үстірттегі Қызылқұдық деген жерден табылған қазба
сүйектер жоғарыда айтылған дәуірлерде ақбөкен мекенінің оңтүстік шекарасы
да Қазақстан жерінен тыс жатқандығын меңзейді. Осыдан 100мың
жылдар бұрын Қазақстан территориясында адам мекен етті. Ол дәуірді ертедегі
тас дәуірі деп атайды. Бұл кезде Қазақстанның табиғаты мен климаты қазіргі
табиғи ортадан өзгеше болатын. Өйткені бұл кезеңде мұз дәуірі
аяқталғанымен, тау аңғарларында қалың. мұздар әлі де болса сіресіп жататын.
Климат қазіргімен салыстырғанда әлдеқайда дымқыл, өзендерінің суы көп
болды. Сарысу, Шу сияқты қазіргі кезде құмға барып құрдым болатын өзендер
аңғары кең, суы мол болғандықтан Сырдарияға барып құятын. Басқа жерлерде де
ылғал жеткілікті еді. Осыған сай қазақ жері шұрайлы болды. Соның арқасында
мұнда ақбөкен, қарақұйрық, таутеке, арқар сияқты аңдар тіршілік етті.
Бұлармен қатар қазіргі кезде жоқ, әр түрлі заманда әр түрлі себептермен
құрып кеткен мамонттар, жүнді мүйізтұмсықтар, үңгір аюлары, аса зор
бизондар, т. б. жайылып жүрді. Ал ескі тас дәуірінің аяқ кезінде, яғни
бұдан 15-10 мың жыл бұрын, жаңа тас дәуірінің алдында, Қазақстанның
табиғаты мен климаты өзгере бастады. Тау аңғарларында жатқан мұздар еріп
бітті. Осыған байланысты өзендердегі сулар тартылып, ауаның ылғалдылығы
азая бастады. Қазақстанда қазіргі кезге сай географиялық жағдай қалыптасты.
Басқа территорияларда да осындай өзгерістер жүріп, қазіргі климат тектес
орта пайда болды. Осы кезде ақбөкен кездесетін аймақ (ареал) тарылды.
Ақбөкен тіршілігі үшін бірден-бір қолайлы жерлер Қалмақ және Қазақстан,
Монголия, Украина жерлері мен орыс далалары ғана болды.
Біздің жыл санауымыздан 1000-1500 жыл бұрын
Қазақстанда ақбөкен Орынбор қаласынан Семей қаласына дейінгі белдеудің
оңтүстігінде кең тарап жатты. Бұған да әр жерлерден табылған бөкеннің қазба
сүйектері дәлел болады [24] Энолит және алғашқы қола
дәуіріне тән тасқа сызылған ақбөкен бейнелері Бетпақдаланың шығысында [25],
Шолақтауда [26], ал біздің заманымызға дейінгі VII-V ғасырларға тән
жартасқа салынған бөкен бейнесі Тамғалыда бейнеленген .
Қола дәуіріне тән ақбөкен мүйізінің сынықтары Степняк
төңірегінде (Көкшетау облысы) табылды. Жоғарыда айтылғандардан палеолит,
неолит, қола дәуірлері кезінде ақбөкен Қазақстан территориясында кең
алқапты алып жатқанын, саны да көп болғанын байқаймыз.
IX-XII ғасырларда ақбөкеннің
солтүстік шекарасы Қазақстан төңірегінен Құлынды даласына дейін созылып
жатқан. Бұған осы ғасырларға тән ақбөкен сүйектері Боровск молаларынан
табылған . XV ғасырда ақбөкен ареалының оңтүстік шекарасы
республикамыздың қазіргі шекарасынан да тыс жатты. Бұл кезде де бөкен саны
өте көп болды [24]. Онда Сырдария өзенінің бойындағы далалы аймақта
ақбөкендер табын-табын болып жайылып жүретіндігі айтылады. Олардың
семіздігі соншалықты, тіпті қаша алмайтын болған. Жергілікті халық қонақ
келсе аңды дереу садақпен атып алып, сыйлайтындай болыпты.
Демек бұл кезеңдерде де ақбөкен
Қазақстан жерін кең жайлады және саны жағынан да көп болды. Сондай-ақ,
Қазақстанда ақбөкенге байланысты қойылған жер,су атаулары көптеп
кездеседі. Айталық: Бөкен көлі, Бөкен суаты (Шу өзені бойында), Бөкен
өзені (Семей облысында), Кішкене бөкен, Кеңбөкен, Бөкен қыры (Қызылқұмда),
Бөкен (жайылымды жер,облысы), Бөкенді (Жоңғар тауы етегі), Киіктас өзегі,
Жамбыл облысы), Киікмола (Қызылорда облысы), Киік (темір жол бойындағы
станция), Киікбай, Киікші, Киікқашқан, Киіктабан, Киіксу, Үлкен Киіктабан,
Кіші Киіктабан аталатын жерлер (Жезқазған,Қостанай, Қарағанды облыстары),
Киікбай, Ақкиік сай өзендері (Караганды облысы), Киікарал, Киікқырған
қыстаулары (Қызылорда облысы)т.б.
Бұл аталған жер аттарының басым көпшілігі ақбөкенге, киікке
байланысты қойылған. XIX ғасырдың 30-жылдарына дейін ақбөкенді біздің
еліміздің барлық жерлерінде мекен еткен және көп кездескен аңдардың бірі
саналған [28,29,13,30]. XIX
ғасырдың 30-жылдарынан бастап ақбөкен мекені тарылды. 40-50 жылдары
европалық ареал мен азиялық ареал арасындағы алқапта ақбөкенді кездестіру
қиындады [31,32]. Сондай-ақ, ақбөкен мекенінің солтүстік шекарасы да
тарылды [15].Сол кездегі ақбөкен ареалының шекарасын мына белдеумен
көрсетуге болады: Жайық өзені-Қандыағаш-Торғай-Атбасар-Шыңғ ыстау-Зайсан
көлі. 1825 жылы ақпанда Қарақұм, ал 1826 жылы қаңтарда
Үстірт арқылы өткен әскери топографиялық экспедиция мүшелері бұл аталған
жерлерде ақбөкенді көп кездестірген [32].
1815 жылы жазда Қостанай, Торғай төңірегінде, әсіресе Аманқарағай маңында
ақбөкен өте көп болған [30]. Сондай-ақ, 1840 жылы Зайсан көлінен бастап
солтүстікке қарай Ертіс өзені бойында ақбөкен табындарының бұл маңда да
көп екенін жазған. XIX ғасырдың 60 - жылдары
ақбөкеннің Қазақстандағы ареалы қайта қалпына келді. Бұл аң батысында -
Еділ-Жайық алқабында [31,15]; солтүстігінде - Самар, Үлкен Ырғыз
өзендерінің бастаулары , Тобыл, Есіл өзендері [28]; Барабин даласы [32,34];
шығысында-Зайсан көлінің маңына дейінгі кең жазықтарда [35], кездесті және
саны өте көп болды. Мысалы 60 жылдары ақбөкен ареалының шығысында бір
табынының өзінде он мыңдай, ал 70-жылдардың аяғында Шy өзенінен Атбасарға
қарай көктемде көшкен бір табында төрт мыңнан астам киік болды. Осы
ғасырдың 60-70 жылдарындағы ақбөкен ареалының оңтүстік шекарасы кей
аймақтарда республикамыздың осы күнгі шекарасынан әрі оңтүстікке таман
жатты. Ақбөкендер Үстірт арқылы түрікмен жеріне дейін, Қызылқұм арқылы
қарақалпақ жеріне дейін кең жайылды [30,35].
XIX ғасырдың екінші жартысында ақбөкен
біздің республикамыздың территориясында кең алқапты алып жатты.соның
арқасында 1840-1850 жылдары бұқарлық және хиуалык саудагерлер Россияға
344745 жұп бөкен мүйізін сатса [37], 1853-1862 жылдары Петропавловск
арқылы 219224 жұп Александровск арқылы 26044 жұп ақбөкен мүйізі өткізілген
[38].Сонымен бірге Қияқта (Байқал көлі маңында) арқылы 1852-1882 жылдар
аралығында 1 млн 680 мың, жұп мүйіз сатылған және оның басым көпшілігі
ақбөкен мүйізі болған [15].
XIX ғасырдың екінші жартысында ақбөкен Европада өте аз
болғанын [12] ескерсек, Кияктада сатылған мүйіз Қазақстаннан апарылған
болып шығады. XIX ғасырдың
80-90 жылдарынан бастап ақбөкен ареалы қайта тарыла бастады. Еділ мен Жайық
алқабында кездеспейтін болды. Оның солтүстігінен оңтүстікке қарай едәуір
жылжыды [39,14,40]. Аталмыш аң ареалының осы кездегі батыс, солтүстік
және шығыс шекарасын мына пункттер арқылы жүргізуге болады: батысында Жайық
өзені; солтүстігінде-Орал қаласы-Темір ауылы-Торғай қаласы-Теңіз көлі-
Шыңғыс тауы-Зайсан көлі - Молалы станциясы-Іле бойы. Бұл уақытта ақбөкен
ареалының оңтүстік шекарасында оншалықты өзгеріс бола қойған жоқ [41,42].
Алғашқы кезде, яғни 90-жылда да жоғарыда аталған пункттердің іш жағында әлі
де көп жерлерде ақбөкен табын-табын болып кездессе,1900 жылдардан бастап
саны азая бастады. 1905-1910 жылдары Сағыз өзені бойындағы алқаптарда,
Ырғыз, Торғай далаларында ірі табындар ұшыраса, Баянауыл-Ертіс-Зайсан-
Алакөл-Балқаш аралығында елсіз жерлерді кішігірім табындар ғана жайлады.
Дәл осы сияқты жағдай ареалдың оңтүстік картасында да байқалды. Ақбөкендер
қыстыгүні Каспийдің солтүстік-шығыс жағалауында, Үстіртте, Сырдария,
Сарысу, Шу, Іле, Қаратал езендері мен Алакөл маңындағы елсіз алқаптарда
ғана кездесті. Қазан төңкерісінен кейінгі
ақбөкендерге көңіл бөлінудің арқасында ақбөкендердің тіршілігіне қолайлы
жағдай туды. Осыған орай, еліміздің батысында, Үстіртте, Арал маңындағы
Қарақұмда, Бетпақдалада, Балқаш және Алакөл төңірегінде 1925-1935
жылдардан бастап ақбөкен табындарының жиі кездесе бастағанын және табындағы
бөкен санының көбейгенін .байқаймыз.[43,44,45]. 50-
жылдары Қазақстанда ақбөкендердің өте көп болған, табындардағы саны мыңнан
асқан және айтарлықтай маңызды болған жағдайда ақбөкен ареалының шашырап
кеткен топтарының бір-бірімен жалғасып кеткен [46]. Ол сонымен бірге
Қазақстандағы ақбөкендердің қыстайтын және жайылатын жерлерін нақтылай
түсті. Мәселен, қыстайтын жерлері; Алакөл, Балқаш көлдері төңірегі, Іле-
Каратал, Ақсу өзендері арасындағы алқап, Үшқара-Арғанаты, Арқалық маңы,
Тауқұм төңірегі, Шу-Іле тау тізбегі, Отар даласы, Бетпақдала, Мойынқұм
төңірегі, Қаратау етегі,Сарысу өзені бойы, Телікел төңірегі, Арысқұм маңы,
Қызылқұм жиегі, Торғай даласының оңтүстік жартысы, Үстірт, Бозашы түбегі,
Ембі өзенінің етегі (Құлсары ауылы төңірегі), Каспийдің солтүстік
жағалауы, Еділ-Жайық даласындағы құм төңірегі. Жайлауы: Зайсанның солтүстік
жағалары, Шыңғыстау мен Қалба тауы арасы, Алакөл,Балқаш көлдерінін, маңы,
Іле-Қаратал-Ақсу өзендері арасы, Бетпақдала, Қарқаралының оңтүстігі,
Жаңаарқа, Торғай, Ырғыз даласы, Шұбар теңіз төңірегі, Ембі өзені бойы,
Үстірт, Бозашы түбегі, Каспий жағалары, Орда, Аралсор маңы.
Ақбөкендердің 1950-1955 жылдары (облыс және аудан
атаулары сол кездегі жүйе бойынша аталады) мына аймақтарда кездескен [46].
Шығыс Қазақстан облысының Күршім ауданында; Семей облысының Абай,
Аягөз, Шұбартау аудандарында; Талдықорған облысының Балқаш, Жамбыл, Іле,
Бүрлітөбе, Алакөл, Қаратал аудандарында; Алматы облысының Бақанас
ауданында; Жамбыл облысының Қордай, Шy, Мойынқұм, Талас, Сарысу
аудандарында; Қарағанды облысының Ұлытау, Жезқазған, Коңырат, Шет, Мұра,
Тельман аудандарында; Ақмола облысының Қорғалжын, Есіл, Атбасар, Вишневск
аудандарында; Шымкент облысының Созақ ауданында; Қызылорда облысының барлық
аудандарында; Қостанай облысының Торғай, Амангелді, Семиозер, Таран
ауданында; Ақтөбе, Гурьев, Батыс Қазақстан облыстарының барлық
аудандарында, яғни Қазақстанның 13 облысының 77 әкімшілік ауданында
ақбөкендерді кездестіруге мүмкін болған болса, ақбөкендердің тағы бір
бөлігі Гурьев облысының оңтүстік шекарасынан өтіп, Түрікменстан жерінде де
кездескен [47] сондай - ақ, 1947-1952 жылдары Шымкент облысының Түркістан
және Алғабас аудандарында да болған. Бұл кезде оның Қазақстандағы солтүстік
шекарасы Орал қаласы-Қазақстан станциясы - Орск - Атбасар қалалары-
Қорғалжын көлі-Киевка ауылы, бұдан оңтүстікке қарай түсіп, Шыңғыс тауының
батысы арқылы өтіп, одан шығысқа қарай Аягөз арқылы Зайсанға тіреледі
[46],[16]. Ақбөкеннің ареалы 1965 жылдан бастап өзгере бастады. 1965-1966
жылдары Зайсан көлі маңында бұл аң кездеспейтін болды, ал Алакөл
төңірегінде, Балқаш көлінің солтүстігі мен шығысында және оңтүстігінде
сирей бастады. Ақбөкен
қазіргі кезде Қазақстан мен Монғолия жерінде тіршілік етеді. Бұл екі
жердегі ақбөкендер көптен бері бір-бірімен араласпайды. Ал, Қазақстандағы
ақбөкендер ареалы үш популяцияға бөлінген.
Қазақстан территориясының Орал
популяциясындағы ақбөкен кездесетін аймақты Еділ мен Жайық өзені шартты
түрде екіге бөліп жатыр.
Еділ езенінің оң жағындағы ақбөкендердің мекені Черный Яр
(Еділ өзені бойында) - Маныч көлі - Кизляр қаласы (Терек өзені бойында)
арасындағы алқап, Еділ өзенінің сол жағындағы ақбөкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тараз Мемлекеттік Педагогикалық Институты
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстандағы ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи реттелу жолдары
Қазақстан Республикасы
Тараз 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I. Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Зерттеу аймағының физико-географиялық сипаты
2. Зерттеу зерзаты мен әдістері
2.1 Табиғи ақбөкен популяциясын санау әдістемесі
2.2 Статистикалық мәліметтерді есептеу әдістемесі
II. Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1Акбөкендердің мінез- құлқы мен
белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Акбөкендердің тіршілік
әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Ақбөкендердің
миграциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
III. Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи реттелуін
зерттеу ... ... ... ... .
3.1 Ақбөкен тіршілігіне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ...
3.2 Ақбөкендерді қорғау және олардың санын қалпына келтіру шаралары...
3.3 Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану
туралы
заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ғылыми терминдер
Ғылыми терминдер:
Антилопа - күйіс қайырушы жануарлардың әртүрлі тұқымдас тармағына,
туыстастарына жататындарын біріктіретін атау. Жалпы антилоптарға жататын
жануарлардың бес - джейран, дзерен, горал, сайгак және серна-түрі бар.
Вальер-аңдарды жерсіндіру кезіндегі торлы қоршау.
Гарем-аңдардың күйекке түсу немесе басқа да жағдайларда 10-нан 50 дейінгі
мөлшерде жинақталып жүретін тобы.
Инстинкт - мінез-құлықтың тіршіліктік мәні бар сезімталдылық, ұрпақтан
ұрпаққа берілетін, яғни тұқым қуалайтын қасиет.
Броканьерлік-қасақы аң аулаушылық, аңды заңсыз аулау және ату, жарақаттау
фактісі.
Маталу-ақбөкендердің жекеленген гаремдерге бөлініп, көбеюге қатынасуы
Миграция-аңдардың мерзімдік басқа аймақтарға көшіп-қонуы.Бұл құбылыс
негізінен ауа-райының өзгерісі мен азық қорына байланысты болады.
Морфология-жалпы организмнің толық дене мүшесін зерттейтін ғылым.
Пастереллез- геморрагиялық септицемия (қанның улануы), адам мен
жануарлардың инфекциялық кеселі.
Пантокрин-киік басқа да аңдардың мүйізінен алынатын жень-шень дәрісі
Популяция-генефондысы ортақ,салыстырмалы бірдей экологиялық жағдайлардағы
кеңестікті мекендеп,бір-бірімен еркін будандасатын,бір ғана түрге жататын
особьтардың жиынтығы.
Сақалбакенбард-аңның көз алдымен бетіне шығатын түктер
Сасай болған-текелердің майығудан кейінгі қатты әлсіреуі
Сасай қалысы немесе теке қалысы-текелердің теке бұрқылдақтан кейінгі
көтерем болып жүре алмай қалуы
Теке бұрқылдақ-текелердің өзі таңдаған ешкілерін бөліп алып,көбеюге
қатысатын уақыты
Үркер-теке бұрқылдақ басталар уақытта (желтоқсан-ақпан) туатын жұлдыз
Уыз-ұрғашы малдың төлдеген кездегі алғашқы апталық сүті
Фактор-аңдарға және басқа тірі организмдерге құбылыстармен заттардың оң
немесе теріс әсер етуі
Фауна-бір аймақта мекен ететін барлық жануарлар дүниесінің атауы.
Флора-бір аймақта мекен ететін өсімдіктер дүниесі немесе жалпылама
өсімдіктер дүниесін атау формасы.
Физиология-жануарлардың ішкі құрылысын зерттейтін ғылым
Фитоммасса-фито және масса сөзінен тұрады, фито- грек тілінде phyton-
өсімдік, масса - салмақ деген сөзден тұрады. Негізі өсімдік ағзасының
жалпы салмағы болып табылады.
Эвалюция-жалпы жануарлар және басқа да организмдердің біртіндеп дамуы мен
өсіп-өркендеуі.
Қысқартылған сөздер:
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
БҚО-Батыс Қазақстан облысы
ҒЗЖ-ғылыми зерттеу жұмысы
Қаз.ҰАУ-қазақ ұлттық аграрлық университеті
Ж.ж.-жылдары
АШМ-ауыл шаруашылығы министірлігі
БҒМ-білім және ғылым министірлігі
%-пайыз
См-сантиметр
Г-грамм
Сек.-секунд
Км-километр
Кг-килограмм
Млн-миллион
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақыттардағы адамзат өміріндегі аса
маңызды мәселелердің бірі, табиғаттың көркі жануарлар мен өсімдіктер әлемін
сақтап, экожүйенің бұзылмауын қадағалау мен оны қалпына келтіру болып
табылады. Себебі табиғаттағы кез-келген тіршілік иесінің экожүйедегі орны
ерекше. Сол себептен оларды қорғау мен сақтап қалу үшін жұмыс жасау керек.
Ал, бұл жұмысты орындау барлық адамзат баласының алдында тұрған ұлы міндет.
Бұл зерттеу жұмысы да сол міндеттердің бірін орындаумен өзекті бола түседі.
Жер көлемі жөнінен бүкіл
дүние жүзінде ондықтың ішінен орын алатын ұлан-байтақ аумағымен, тау-тасты
орман-көлді, шөл-шөлейтті алуан қырлылығымен көзге түссе. Фаунасы мен
флорасы жағынан да басқа елдермен терезесі тең деп мақтана айтуға тұрарлық.
Кеңес өкіметі тұсында алпыстан астам сүтқоректі аң, жүз алпыстан аса құс
ауланып келсе, осы хайуанаттардың ішінде шаруашылыққа жағынан аса
маңыздылардың бірі саналған ақбөкен болатын. Ақбөкен [1] көне заманнан
бізге жеткен түз тағыларының бірі. Оның осы уақытқа дейін сақталып қалуының
сыры, өзіне тән ерекше қасиеттеріне байланысты. Бұл жердегі киелі ,
қасиетті сөздерінің қолданылу себебі: мүйізі- пантокрин (жен-шень)
дәрісі өкпе қабыну, жүрек, паралич, эпилепция ауруларынан емдеп, тұяғының
күлі теміреткі мен денедегі жарадан жазса, қаны-шөлі қанбайтын сусамыр
ауруынан айықтыратындығынан. Бірақ осы ерекшеліктерімен ақбөкендер тарих
сахнасынан ХХ ғасырлардың бас кезеңдерінде жойылып кетудің алдында болды.
Оған қорғау жұмыстарын дер кезінде жүргізудің арқасында халық шаруашылығына
пайлану жағдайына дейін жетті. Содан кейінгі 1980-90 жылдары да осы жағдайы
қайтадан қайталанды.сол себептен оны аулау тоқтатылып, қорғау жұмысы қолға
алынды. Осындай халықтың денсаулығы
мен шаруашылығы үшін маңызға ие аңдарымыз әр түрлі факторлардың әсерінен
жылдан – жылға азайып, тіпті жойылып кететіндей өзекті мәселелердің біріне
айналуда. Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Қазақстандағы
ақбөкендердің субпопуляциясындағы қазіргі уақыттырдағы таралу ареалы,
биологиясын және саны мен олардың санының азаюына әсер ететін абиотикалық,
биотикалық және антропогендік факторларын зерттеу мақсатында болды. Осы
мақсатағы зерттеулер келесі міндеттерді орындауды көрсетті:
- негізінен ақбөкендер субпопуляциясының экологиялық жағдайларын
- (аңдардың тығыздығын,таралуын, санының айналымы мен оның өзгеруіне
әсер ететін факторлары және азық қоры,көбеюі,тіршілікке
бейімділігі,өлім жітімі,лақтарының ересек топтарға өтуі);
- Жылдағы және тәуліктегі әр түрлі мерзімдердегі белсенділігі мен
өмірге бейімділігі;
Ғылыми жаңалықтары. ХХ ғ. 1968 (О.Э.Цаплюк),1971 (Д.Демеуов) жылдары
қорғалған диссертациялық жұмыстарынан кейін ақбөкен жайында ғылыми негізде
жазылып отырған бұл диссертациялық жұмыс ХХІ ғасырдағы Орал
популяциясындағы ақбөкендердің қазіргі уақыттырдағы таралу ареалын, санын
және санының өзгерістерін, азық қорын, жастық және жыныстық құрылымын,дене
өлшемдерін және ақбөкендердің тіршілікке бейімділігін, паразиттік аурулары
мен биотикалық және антропогендік факторлары зерттелінді.
I. Әдебиеттерге шолу
Ақбөкен – Mamalia (сүтқоректілер) - класы, Artiodactyla (жұптұяқтылар)
отрядының Bovidae (қуысмүйізділер) - тұқымдасына жатады. Осы тұқымдастан
тарайтын - Saiga Gray [2] (Бөкендер) туысының Saiga tatarika [1] (ақбөкен
немесе киік) және Saiga tatarica mongolica [3] (Маңғол ақбөкені),
S.t.prisca [4], S.t.binagadensis [5], S.t borealis [6] деп аталатын бес
түрі болған. Қазіргі уақыттарда алдыңғы екі түр ғана қалып, қалғандары
жойылып кеткен. Ақбөкендерді ұзақ уақыттардан бері - Антилопа
деп те атайды. Оны Антилопа - Antilope [7,8,6] күйіс қайырушы жануарлардың
әртүрлі тұқымдас тармағына, туыстастарына жататындарын біріктіреді деп
есептейді. Жалпы антилоптарға жататын жануарлардың бес - джейран, дзерен,
горал, сайгак және серна-түрі бар.
Ақбөкендердің Қазақстан территориясында мекендеуі туралы алғашқы
әдеби деректер 1931 жылы (Кириков, 1966) келтірілген. Осы жануарлар туралы
нақты және ауқымды деректер И.Гмелиннің (Gmelin, 1751, 1752), Н.Рычков
(1772), П.С.Паллас (1773), И. Лепехин (1805), М. Житков (1849), Г.С.Карелин
(1861), Н.А.Бородин (1891), Н.Зарудный (1897) т.б. еңбектерінде
мәлімделген. Республикамыздың батыс бөлігінде ақбөкендердің таралуы туралы
Э.Эверсман (1850), Я.Я. Полферов (1896), Д.Н. Кашкаров (1932) еңбектерінде
ескертіледі. Қазақстан
территориясында ақбөкендерді зерттеудегі кейінгі жылдарды екі этапқа бөлуге
болады. 1936 жыл мен 1965 жылдар аралығындағы осы жануарлардың сан жағынан
және таралуы жағынан сауалнама – мәліметтерді жинағандар А.А.Слудский және
А.В.Афанасьев, Е.И.Страутман, М.И.Исмагилов, П.М.Бутовский, В.А.Фадеев,
Е.В.Савинов болды. Сол кездегі жинақталған барлық мәліметтер
А.А.Слудскийдің зерттеулерімен толықтырылды (1955, 1962,1963). 1960 жылы
республика территориясында жануарлардың авиа есебі жүргізілді (Слудский,
Шубин 1963). Осы кезеңде Барсакелмес аралында ақбөкендерге зерттеу
жүргізілді. Осы материалдардың негізінде Е.П. Васенконың қызықты кітабы
жазылды (1950). Батыс Қазақстанда ақбөкендерге зерттеулерді Н.В.Раков
(1956, 1957) жүргізді. О.Э. Цаплюк (1962, 1966) мақалаларында ақбөкендердің
көбеюі жайлы мәліметтер келтірді; олардың паразиттері туралды мақалаларында
И.Б.Соколова (1953), И.Г. Галузо (1953) С.Н. Боева (1962) мағлұмат берді.
[1]
1965 жылдан бастап зерттеудің екінші этабы – жоспарлық және систематикалық
этап басталды. Бұл үшін ҚазКСР ҒА Зоология институтында ақбөкендер бойынша
тұрақты комплексті экспедиция ұйымдастырылды. Оның тапсырмасына
ақбөкендердің саны мен көбею темпі, бұзаулары мен ересектері арасындағы
өлім, миграциясының мерзімдері мен жолдарын анықтау мақсатында жыл сайын
осы жануарлардың авиавизуальді есебі кірді. Алынған мағлұматтар негізінде
шаруашылық маңызы мен жоспарлы түрде атуға рұқсат беру үшін осы уақытқа
дейін сақталған жануарлардың бас санын азайтып алмау үшін, сондай-ақ
республикамыздың халық шаруашылығында ауқымды түрде пайдалану есептері
жүргізіліп анықталды. Ақбөкендердің экологиясы мен этиологиясы 1965-1981
жылдар аралығында жылдың барлық маусымдарында жиі зерттелінді. Көктемде
авиавизуальді есеп-санақ жүргізілді және бір мезгілде бір-екі жергілікті
отряд жануарлардың қоныстанған жерлеріне шығып отырды. Далалық жұмыстар
жылдың 4 айынан 11 айына дейін жүргізілді, жалпы айтқанда олар 96 айды
құрады. Ақбөкендер тобының маусымдық тобырын, жыныстық, және жас ерекшелік
құрамын анықтау үшін ақбөкендердің есебі жүргізілді. Миграциясы визуальді
бақылау жолымен зерттелінді және жануарларды жалпы таңбалау және жасы
бойынша тіркеуге алынып отырды. Барлығы 18556 жаңа туылған ақбөкендер
таңбаланды. 1408 таңбаланған ақбөкендер әр түрлі жылдары қайта оралып
отырды. Сол кезде 892 ұрғашы ақбөкендердің ұрпақ беруге қабілеттілігі
зерттелініп, 1069 эмбрион қаралған. Өсу мен даму 825 жануарда зерттелінген.
Тығыздық пен түлеу және бояу түсі 2,5 мың ақбөкенде анықталған.
Осы жылдары ақбөкендердің Қазақстан
территориясында таралуы, саны, көбеюі, жыныстық және жас ерекшелік құрамы
жөнінде А.А.Слудский, В.А.Фадеев (1972, 1974, 1977), В.А. Фадеев (1972,
1974, 1975, 1980), Л.В. Бурделов (1977) ғылыми жұмыстары шықты.
Көпжылдық зерттеулердің нәтижесінде (1965-1981ж.а) ҚазКСР
ҒА зоология институтында Қазақстандағы ақбөкендердің экологиясының барлық
негізгі сұрақтары бойынша үлкен фактілік материалдар жинақталды [2].
Халық эпосының материалдары бойынша ХІV- ХVI ғасырларда бұл жануарлар
көпшілігінде Қазақстанның барлық территориясында мекендеген. Бұған сондай-
ақ көптеген облыстарда кездесетін жергілікті киік деген аттар мысал бола
алады. ХVIII ғасырдың
бірінші жартысында Қазақстан территориясында бұл жануарлар Өскемен, Семей,
Үлбі өзендері жағасында, Зайсан көлі маңында көптеп кездескен. ХVIII
ғасырдың 50-60 жылдарының соңында бұл жануарларды Ерментау, және Көкшетау
тауларынан көрген. ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында бұл тұяқтылар Құрғаштау
маңында, Аманқарағай ауылы, Ақсуат өзенінің бойында, Сарыторғай, Қараторғай
өзендері бойында сондай – ақ, Райқарасу, Мойынмұрын, өзендері және
Қайранкөл маңында көптеп кездескен. ХVIII ғасырда ақбөкендер Ырғыздың
барлық болыстарында және Ақтөбе уездінде кездескен.1823 жылы бұл
жануарлар Орал өзені мен Ембі өзендерінің төменгі ағыстарындағы аралықтарда
тұрақты мекендеп тіршілік еткен. ХІХ ғасырда Европада ақбөкендердің
санының қысқаруы осы жануарлардың азаюы, ал 1826-1827 жылдар аралығында ТМД
–ның Ортаазиялық бөлігінде қыста көптеп қырылуы байқалған. Нәтижесінде
ақбөкендер бұл территориялардан ондаған жылдарға жойылып кеткен сонымен
бірге бұл жануарлардың европалық және азиялық ареалға бөлінуі пайда болды.
ХІХ ғасырдың 50 жылдарына қарай ақбөкендердің саны қысқарып, ареалдың
солтүстік шекарасы қысқарған. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас
кезінде ареалдың кейінгі қысқаруы жүрген. Бірақ бірден Қазақстан
территориясындағы ақбөкен қоры төмендеген. Біздің заманымыздың 20 жылдары
оларды аулауға тыйым салынуына қарамастан 1919 ж бөкендер саны күрт
азайған. Бұл жануарлардың бас санының азюының ең негізгі себептерінің бірі
болып ішкі рыноктағы ақбөкен мүйізіне деген сұраныстың болуы саналады.
Кезінде шекараға ондаған және жүздеген жұп мүйіздер шығарылып отырған. 1917-
1918 қысында атап айтқанда 1927-1928 жылдарда Қазақстан территориясында
қатты жұтағаны байқалған. Соның нәтижесінде жүз мыңдаған жабайы жануарлар
қырылған. 30 жылдардың басында ақбөкендер аз мөлшерде Қазақстан
территориясында Орал өзені бойында, Үстіртте, Сарысу асуында, Бетпақ-
Даланың батыс бөлігінде, Іле-Қаратал өзендері аралығында, Бақанастың шөлді
бөліктерінде (Оңтүстік Балқаш маңы) және Алакөлдің оңтүстік бөлігінде
сақталған [6]. Ақбөкен жеке түр ретінде ерте пайда
болған жануарлардың бірі. Оның қазба сүйектері арқылы ақбөкенге ұқсас
киіктердің бұдан 24-30 млн жылдар бұрын пайда болғандығын аңғаруға болады.
Сонымен қатар ақбөкен қалдықтары плейстоцен қабатынан батыста Англиядан
бастап,шығыста Аляскаға дейінгі аралықта табылса [22,23], голоцендік
қазбалық сүйектері Евразияның Атлант мұхитынан Тынық мүхитына дейінгі 40-55
ендіктері аралығындағы алқаптарда көптеп табылды [23]. Біздің жыл
санауымыздан 1000-1500 жыл бұрын Қазақстанда ақбөкен Орынбор қаласынан
Семей қаласына дейінгі белдеудің оңтүстігінде кең тарап жатты. Бұған да әр
жерлерден табылған бөкеннің қазба сүйектері дәлел болады [24]
Энолит және алғашқы қола дәуіріне тән
тасқа сызылған ақбөкен бейнелері Бетпақдаланың шығысында [25], Шолақтауда
[26], ал біздің заманымызға дейінгі VII-V ғасырларға тән жартасқа салынған
бөкен бейнесі Тамғалыда бейнеленген .
Қола дәуіріне тән ақбөкен мүйізінің сынықтары Степняк төңірегінде
(Көкшетау облысы) табылды. Жоғарыда айтылғандардан палеолит, неолит, қола
дәуірлері кезінде ақбөкен Қазақстан территориясында кең алқапты алып
жатқанын, саны да көп болғанын байқаймыз.
IX-XII ғасырларда ақбөкеннің солтүстік
шекарасы Қазақстан төңірегінен Құлынды даласына дейін созылып жатқан. Бұған
осы ғасырларға тән ақбөкен сүйектері Боровск молаларынан табылған .
XV ғасырда ақбөкен ареалының оңтүстік шекарасы республикамыздың қазіргі
шекарасынан да тыс жатты. Бұл кезде де бөкен саны өте көп болды [24]. Онда
Сырдария өзенінің бойындағы далалы аймақта ақбөкендер табын-табын болып
жайылып жүретіндігі айтылады. Олардың семіздігі соншалықты, тіпті қаша
алмайтын болған. Жергілікті халық қонақ келсе аңды дереу садақпен атып
алып, сыйлайтындай болыпты.
Демек бұл кезеңдерде де ақбөкен Қазақстан жерін кең жайлады және саны
жағынан да көп болды. Сондай-ақ, Қазақстанда ақбөкенге байланысты
қойылған жер,су атаулары көптеп кездеседі. Айталық: Бөкен көлі, Бөкен
суаты (Шу өзені бойында), Бөкен өзені (Семей облысында), Кішкене бөкен,
Кеңбөкен, Бөкен қыры (Қызылқұмда), Бөкен (жайылымды жер,облысы), Бөкенді
(Жоңғар тауы етегі), Киіктас өзегі, Жамбыл облысы), Киікмола (Қызылорда
облысы), Киік (темір жол бойындағы станция), Киікбай, Киікші, Киікқашқан,
Киіктабан, Киіксу, Үлкен Киіктабан, Кіші Киіктабан аталатын жерлер
(Жезқазған,Қостанай, Қарағанды облыстары), Киікбай, Ақкиік сай өзендері
(Караганды облысы), Киікарал, Киікқырған қыстаулары (Қызылорда облысы)т.б.
Бұл аталған жер аттарының
басым көпшілігі ақбөкенге, киікке байланысты қойылған. XIX ғасырдың 30-
жылдарына дейін ақбөкенді біздің еліміздің барлық жерлерінде мекен еткен
және көп кездескен аңдардың бірі саналған [28,29,13,30].
XIX ғасырдың 30-жылдарынан бастап ақбөкен мекені тарылды.
40-50 жылдары европалық ареал мен азиялық ареал арасындағы алқапта
ақбөкенді кездестіру қиындады [31,32]. Сондай-ақ, ақбөкен мекенінің
солтүстік шекарасы да тарылды [15].Сол кездегі ақбөкен ареалының шекарасын
мына белдеумен көрсетуге болады: Жайық өзені-Қандыағаш-Торғай-Атбасар-
Шыңғыстау-Зайсан көлі. 1825 жылы ақпанда Қарақұм, ал 1826
жылы қаңтарда Үстірт арқылы өткен әскери топографиялық экспедиция мүшелері
бұл аталған жерлерде ақбөкенді көп кездестірген [32].
1815 жылы жазда Қостанай, Торғай төңірегінде, әсіресе Аманқарағай
маңында ақбөкен өте көп болған [30]. Сондай-ақ, 1840 жылы Зайсан көлінен
бастап солтүстікке қарай Ертіс өзені бойында ақбөкен табындарының бұл маңда
да көп екенін жазған. XIX ғасырдың 60 - жылдары
ақбөкеннің Қазақстандағы ареалы қайта қалпына келді. Бұл аң батысында -
Еділ-Жайық алқабында [31,15]; солтүстігінде - Самар, Үлкен Ырғыз
өзендерінің бастаулары , Тобыл, Есіл өзендері [28]; Барабин даласы [32,34];
шығысында-Зайсан көлінің маңына дейінгі кең жазықтарда [35], кездесті және
саны өте көп болды. Мысалы 60 жылдары ақбөкен ареалының шығысында бір
табынының өзінде он мыңдай, ал 70-жылдардың аяғында Шy өзенінен Атбасарға
қарай көктемде көшкен бір табында төрт мыңнан астам киік болды. Осы
ғасырдың 60-70 жылдарындағы ақбөкен ареалының оңтүстік шекарасы кей
аймақтарда республикамыздың осы күнгі шекарасынан әрі оңтүстікке таман
жатты. Ақбөкендер Үстірт арқылы түрікмен жеріне дейін, Қызылқұм арқылы
қарақалпақ жеріне дейін кең жайылды [30,35].
XIX ғасырдың екінші жартысында ақбөкен біздің
республикамыздың территориясында кең алқапты алып жатты.соның арқасында
1840-1850 жылдары бұқарлық және хиуалык саудагерлер Россияға 344745 жұп
бөкен мүйізін сатса [37], 1853-1862 жылдары Петропавловск арқылы 219224
жұп Александровск арқылы 26044 жұп ақбөкен мүйізі өткізілген [38].Сонымен
бірге Қияқта (Байқал көлі маңында) арқылы 1852-1882 жылдар аралығында 1 млн
680 мың, жұп мүйіз сатылған және оның басым көпшілігі ақбөкен мүйізі болған
[15].
XIX ғасырдың екінші жартысында ақбөкен Европада өте аз болғанын [12]
ескерсек, Кияктада сатылған мүйіз Қазақстаннан апарылған болып шығады.
XIX ғасырдың 80-90 жылдарынан
бастап ақбөкен ареалы қайта тарыла бастады. Еділ мен Жайық алқабында
кездеспейтін болды. Оның солтүстігінен оңтүстікке қарай едәуір жылжыды
[39,14,40]. Аталмыш аң ареалының осы кездегі батыс, солтүстік және шығыс
шекарасын мына пункттер арқылы жүргізуге болады: батысында Жайық өзені;
солтүстігінде-Орал қаласы-Темір ауылы-Торғай қаласы-Теңіз көлі-Шыңғыс тауы-
Зайсан көлі - Молалы станциясы-Іле бойы. Бұл уақытта ақбөкен ареалының
оңтүстік шекарасында оншалықты өзгеріс бола қойған жоқ [41,42]. Алғашқы
кезде, яғни 90-жылда да жоғарыда аталған пункттердің іш жағында әлі де көп
жерлерде ақбөкен табын-табын болып кездессе,1900 жылдардан бастап саны азая
бастады. 1905-1910 жылдары Сағыз өзені бойындағы алқаптарда, Ырғыз, Торғай
далаларында ірі табындар ұшыраса, Баянауыл-Ертіс-Зайсан-Алакөл-Балқаш
аралығында елсіз жерлерді кішігірім табындар ғана жайлады. Дәл осы сияқты
жағдай ареалдың оңтүстік картасында да байқалды. Ақбөкендер қыстыгүні
Каспийдің солтүстік-шығыс жағалауында, Үстіртте, Сырдария, Сарысу, Шу, Іле,
Қаратал езендері мен Алакөл маңындағы елсіз алқаптарда ғана кездесті.
Қазан төңкерісінен кейінгі ақбөкендерге
көңіл бөлінудің арқасында ақбөкендердің тіршілігіне қолайлы жағдай туды.
Осыған орай, еліміздің батысында, Үстіртте, Арал маңындағы Қарақұмда,
Бетпақдалада, Балқаш және Алакөл төңірегінде 1925-1935 жылдардан бастап
ақбөкен табындарының жиі кездесе бастағанын және табындағы бөкен санының
көбейгенін .байқаймыз.[43,44,45]. 50-жылдары
Қазақстанда ақбөкендердің өте көп болған, табындардағы саны мыңнан асқан
және айтарлықтай маңызды болған жағдайда ақбөкен ареалының шашырап кеткен
топтарының бір-бірімен жалғасып кеткен [46]. Ол сонымен бірге Қазақстандағы
ақбөкендердің қыстайтын және жайылатын жерлерін нақтылай түсті. Мәселен,
қыстайтын жерлері; Алакөл, Балқаш көлдері төңірегі, Іле- Каратал, Ақсу
өзендері арасындағы алқап, Үшқара-Арғанаты, Арқалық маңы, Тауқұм төңірегі,
Шу-Іле тау тізбегі, Отар даласы, Бетпақдала, Мойынқұм төңірегі, Қаратау
етегі,Сарысу өзені бойы, Телікел төңірегі, Арысқұм маңы, Қызылқұм жиегі,
Торғай даласының оңтүстік жартысы, Үстірт, Бозашы түбегі, Ембі өзенінің
етегі (Құлсары ауылы төңірегі), Каспийдің солтүстік жағалауы, Еділ-Жайық
даласындағы құм төңірегі. Жайлауы: Зайсанның солтүстік жағалары, Шыңғыстау
мен Қалба тауы арасы, Алакөл,Балқаш көлдерінін, маңы, Іле-Қаратал-Ақсу
өзендері арасы, Бетпақдала, Қарқаралының оңтүстігі, Жаңаарқа, Торғай, Ырғыз
даласы, Шұбар теңіз төңірегі, Ембі өзені бойы, Үстірт, Бозашы түбегі,
Каспий жағалары, Орда, Аралсор маңы.
Ақбөкендердің 1950-1955 жылдары (облыс және аудан атаулары сол кездегі жүйе
бойынша аталады) мына аймақтарда кездескен [46]. Шығыс Қазақстан облысының
Күршім ауданында; Семей облысының Абай, Аягөз, Шұбартау аудандарында;
Талдықорған облысының Балқаш, Жамбыл, Іле, Бүрлітөбе, Алакөл, Қаратал
аудандарында; Алматы облысының Бақанас ауданында; Жамбыл облысының Қордай,
Шy, Мойынқұм, Талас, Сарысу аудандарында; Қарағанды облысының Ұлытау,
Жезқазған, Коңырат, Шет, Мұра, Тельман аудандарында; Ақмола облысының
Қорғалжын, Есіл, Атбасар, Вишневск аудандарында; Шымкент облысының Созақ
ауданында; Қызылорда облысының барлық аудандарында; Қостанай облысының
Торғай, Амангелді, Семиозер, Таран ауданында; Ақтөбе, Гурьев, Батыс
Қазақстан облыстарының барлық аудандарында, яғни Қазақстанның 13 облысының
77 әкімшілік ауданында ақбөкендерді кездестіруге мүмкін болған болса,
ақбөкендердің тағы бір бөлігі Гурьев облысының оңтүстік шекарасынан өтіп,
Түрікменстан жерінде де кездескен [47] сондай - ақ, 1947-1952 жылдары
Шымкент облысының Түркістан және Алғабас аудандарында да болған. Бұл кезде
оның Қазақстандағы солтүстік шекарасы Орал қаласы-Қазақстан станциясы -
Орск - Атбасар қалалары-Қорғалжын көлі-Киевка ауылы, бұдан оңтүстікке қарай
түсіп, Шыңғыс тауының батысы арқылы өтіп, одан шығысқа қарай Аягөз арқылы
Зайсанға тіреледі [46],[16]. Ақбөкеннің ареалы 1965 жылдан бастап өзгере
бастады. 1965-1966 жылдары Зайсан көлі маңында бұл аң кездеспейтін болды,
ал Алакөл төңірегінде, Балқаш көлінің солтүстігі мен шығысында және
оңтүстігінде сирей бастады.
Зерттеу аймағының физико-географиялық сипаты
Батыс Қазақстан облысының климаты қолайлы, жер бедері өте тегіс
(рельефі), суы мол, қолайлы аймақ.Сонымен қатар ақбөкендердің қатты боран
мен қасқыр және аңшылардан да қорғана алатын сорлар мен сай салалар
бар.Орал территориясындағы ауа-райы да ақбөкендерге қолайлы. Қыстағы ауа-
райының орташа мөлшері T-15-200C болса, жаздағы орташа ауа-райы мөлшері Т-
20-220С шамасында болады.
2.1 Табиғи ақбөкен популяциясын санау әдістемесі
ТМД территориясындағы ақбөкендердің бұрынғы жылдардағы саны туралы
мғлұматтар өте аз. 1391 жылы екі жүз мыңдық Темір әскері қазіргі Қостанай
облысының орталық бөлігінде тұрғанда Аманқарағай орманына екі күндік
аңшылық құрғаны мәлім. Жабайы аңдар, негізінен ақбөкендер көп ауланғаны
соншалық, жауынгерлер тек қана ең жақсы деген еті бар жануарларды таңдап
алған деседі. 1630 жылдары татар, қалмақ, ноғайлардың өмірінде маңызды
орынды аңшылық алдың соның ішінде ақбөкендерді аулау. П.Рычков (1772)
мәліметтері бойынша ақбөкендер Қырғыз-Қайсақ даласында өте көп болған.
Көп мөлшерде ақбөкендер Батыс
Қазақстан территориясында да кездескен. А.К.Толстой (1906) былай деп жазды:
біз тұрған жердегі тоғыз қырдан басқа бүкіл дала біздің айналамыздағы
бүкіл кеңістік ақбөкендермен жамылған еді. Мен бұл жерде бірнеше мыңдаған
ақбөкен болды деп ойлаймын. ХІХ ғасырдың 50-60 жылдарында ақбөкендер
оңтүстіктен солтүстікке тұрақты миграция жасап отырды. Жануарлар Шу
өзенінен Атбасар қаласына дейін жетті. Өзеннен өту кезінде оларды көптеп
аулап та отырды.
Бұл қысқаша деректерден ХІХ ғасырдың бірінші жартысында ақбөкендердің
сандық динамикасы әлі жоғары болғандығын түйіндеуге болады. Бұл
жануарлардың бірден тез арада азаюы, бас санының қысқаруы ХІХ ғасырдың
екінші жартысында болды. Нәтижесінде, ХХ ғасырдағы 30 жылдардың басында
Қазақстанда бірнеше жүздеген ғана ақбөкен бастары сақталған бірақ олар да
жойылып кету алдында тұрған еді. Соңғы жылдары оларды қорғау шаралары
нәтижелері мен жақсы метеорологиялық жағдайлар (жылы қыс айлары) ақбөкен
сандарының қалпына келуіне әсер етті. Қазақстан территориясында
ақбөкендердің анағұрлым интенсивті санының өсуі 40 жылдары көрініс берді.
Ал 1947-1950 жылдары жануарлар жартылай шөлді және далалы жерлерді игерген
кезде жүз жыл бұрынғы байқалған санына жетте десе де болады.
Санау әдістемесі. Алғашқы жылдары бұл жануарларды
Қазақстанда автомашиналармен жүріп есептеген. Санақ көрсеткіштері төмен
болған. Ақбөкендер республика территориясында өте үлкен аумақта тіршілік
етеді. Олардың ареалының ауқымы мыңдаған километрлерді құрайды. Ондаған
автомашинамен де бүкіл аумақты қамту мүмкін емес. Санды анықтауда анағұрлым
жақсы нәтиже берген самолетпен жүргізген санақ мәліметтері болды. ТМД-да
ең алғаш рет авиасанақты жабайы солтүстік бұғыларына В.А.Андреев (1961)
жылы іске асырған еді. Арырақта бұл әдіс жетілдіріліп, дала жануарларын
соның ішінде ақбөкендерді санаққа алуда кеңінен қолданыла бастады.
Қазақстан территориясында аса
қолайлы авиавизуальді санақ жүргізетін мерзім болып ақпан және наурыз
айлары саналады. Жануарлар бұл уақытта еріген қарда табын табынымен бөлек
бөлек 10-100 бастан сирек 500-1000 нан астам особьтер бірігіп жүреді. Көп
үймелеп топыраған жерде оларды санаққа алу өте қиынға түседі. Сондай-ақ,
көктемде әлі де қысқы жүн жамылғысында болады, өте аппақ және жердің қара
фонында жақсы әрі анық көрінеді.
Қазақстан жағдайында ақбөкендерге авиасанақ жүргізу үшін АН-2
(жолаушылар варианты) самолеті ыңғайлы. Авиавизуальді санаққа әдетте 3-5
санақшы қатысады. Олар әрбір бортта орналасып, біреуі пилот кабинасынан
санақ жасайды, Барлық санақшылар бір-біріне тәуелсіз ақбөкендермен кездесу
уақытын сағатпен тіркейді. Санақ нәтижесін журналға жазады [8].
Маршрутта көрінуіне байланысты кездескен
барлық ақбөкендер 1-2 км жолақта саналып отырады. Ұшу барысында бір табын
мен келсі табын орналасуының аралығы әдетте 20-50 км құрайды. Бұл әдіс 1965
жылдан бері қолданылып келеді. Осы әдіспен алынған мәліметтер нәтижесі
бойынша санаққа алынған ақбөкендер саны алынған жолақ алаңына бөлініп,
жануардың 1км2 орташа саны анықталған. Осылай Қазақстан
территориясындағы ақбөкенның барлық популяциясының саны да анықталған.
1950-1954 жылдары
бұл жануарларға республика территориясының барлық бөлігінде санақ
жүргізілген. Олардың сандық мөлшері 900 мың басты құрады. 1954 жылдың
желтоқсан айында ақбөкендер самолеттен саналды. Балқаш көлі территориясы
мен Арал теңізі территориясы аралығанда бұл тұяқтылардың бас саны 663 мың
бас құрағандығы анықталған. Олардың мекен ету тығыздығы 0,4 тен 5,7
жануарға дейін 1 км2 өзгеріп отырды. Бірақ 1960 жылы Қазақстанның барлық
территориясында олардың жалпы саны көктемде 1,2-1,3 млн. басқа жеткен.
Негізгі бас сандары Оңтүстік Шығыс Бетпақ-Даладан және Шу-Іле таулары
маңынан (тығыздығы 1 км2 45 особьтен) ал қалған территорияларда саны
(Сырдария өзені, Солтүстік Балқаш маңы) мекен ету тығыздығы 1 км2 0,48- ден
9,67 дейін особьті құраған.
Кейінгі жылдары ақбөкендердің жалпы сандық мөлшері республика
территориясы көлемінде азайып қалған. Көктемгі авиасанақ мәліметтері
бойынша ол 1962 ж-650, 1963 ж -620, 1964 ж-700, 1965 ж -480, 1966 ж-590,
1968 ж-553, 1971 ж-1101 мың басқа дейін жеткен. Яғни соңғы үш жыл ішінде
екі есеге өскен.
Содан кейін тағы саны өзгерістерге ұшыраған бірақ көп мөлшерде көбейген.
Ақбөкендердің ең көп бас саны республикамызда 1974 жылы көктемде тіркелді
(1200 мың бас). Бірақ 1976 жылы ол екі есеге қысқарып, барлығы 600 мың
особьті құрады. Мұндай жануар санының тез төмендеудің себебі 1975 жыл
оларды жаппай ату болып саналды (500 мыңнан аса бас атылған). 1975-1976
және 1976-1977 жылдардағы қысы қатаң болған кездерде жүз мыңдаған
жануарлар қырылып қалды. Ақбөкен басының санының төмендеуіне, азаюына
оларды аулау (1976 жылы 321 мың және 1977 жылы 351 мың бас ақбөкен
ауланған), және қасқырлар санының көбеюі де әсер етті.
Әсіресе үлкен ауытқулар Бетпақдала-Арыс
(негізгі) топтарында байқалған. 1975-1976, 1976-1977 жылдары ақбөкендерге
келген жұттардан соң жануарлардың саны күрт төмендеп кеткен. Егер 1976 жылы
ол 480 мыңға жетсе, 1977 жылы-490 мыңға ал 1978 жылы ол тек 280 мыңды ал
1979 жылы 290 мыңды яғни 2-3 есеге қысқарған. Осыған байланысты 1978 жылы
шаруашылықта пайдалану мөлшері 9% қысқартылып, ал 1979 жылы ол түгелімен
тоқтатылған. Қабылданған шаралар оң нәтижелер берді. 1980 жылы 470 мыңға
дейін саны өсіп оларды қайтадан атуға рұқсат беруге жоспар құруға
мүмкіндік туды. Ақбөкендер саны азаюы на байланысты қыстауларда ұсақталып
бөлшектелген табындармен ұсталынатын сипатта болды.
Үстірттік және Орла топтарындағы ақбөкен
сандары соңғы 10 жылдық ішінде кішігірім мөлшерде өзгеріп отырды. Соған
қарағанда біршама тұрақтанып отырды [9].
Сонымен қатар 1954-1979 жылдар аралығында Қазақстан
территориясында ақөбөкендер сандары бірнеше рет өзгерді. Олардың
максимальді мөлшерлі бас саны 1960, 1971, 1974 және 1975 жылдарға келеді,
ал минимальді аз мөлшері – 1965, 1978-1979 жылдарға келеді. Осы жылдар
аралығында осы тұяқты жануарлар жақсы көбейді. Жаңа туылғандарының
арасындағы өлім саны кішігірім болды. Қысқы уақытта тек аталықтарының ғана
өлімдері тіркелген, бірақ жыл сайынға табиғи қалдық шектемесі ретінде ғана.
Қар
жамылғысының тығыздығы мен биіктігі Қазақстандағы ақбөкендердің қыстауына
әсер ететін негізгі факторлар болып саналады. Жануарлар қыста солтүстік
типті шөлдерде мекендейді, оңтүстікке қарай орташа көпжылдық жауатын қар
биіктігі 20 см. Жануарлар қыстайтын мекендерде қар жамылғысының бийіктігі
әдетте 15-17 см аспайды. Қар бийіктеген сайын ыңғайлы қорек алу сирей
түседі, тамақ түрі де азаяды. Қыстауы. Қысқы кезеңдерде 1958-1960, 1961-
1965, 1969-1971, 1972-1974, 1978-1979, 1980-1981 ж.а. метеорологиялық
жағдайлар оңтүстік бойынша қолайлы болды. Көктем мен күзде өсімдік
вегетациясы байқалды. Аязды күндер қазан айы мен қараша айларында тіркеле
бастады. Қыс бойы нормадан жоғары 1-50 болды, өткінші қысқа мерзімде 15-
250 дейін аяздар болып тұрды. Қар жамылғысының тереңдігі 17 см аспады,
кейбір жылдары қар мүлдем болған да жоқ.
Қысқы кезеңнің барлығын ақбөкендер негізінен (қараша – ақпан
айлары) Шу - Іле таулары маңында, шығысында шу өзенінің батысына дейінгі
бағыттағы территорияда мекендеді. 1963—1964, 1964-1965 ж.а. олар Бетпақ-
Дала шөлінен солтүстікке қарай ығысты (Көкашық метеостанциясы, Қаракойн
көлі, Жетіқоңыр құмдары). Мойынқұмның ішкі бөліктеріне ақбөкендер онша
ене қойған жоқ. Көп мөлшерде олар Сарысу өзенінің төменгі бөліктерінде
(Телекөл, Жарқұм ауылы) сондай-ақ Арысқұмда, оңтүстігінде Арал маңындағы
Қарақұмда қыстап шығатын. Біраз үйірлері Арал қаласының айналасында да
кездесіп жүрді. Қыстап шығатын жерлерде олардың жылжуы ауа райының
өзгеруімен немесе жайылым ауыстырумен байланысты болды. Әдетте олар аяз бен
жел соққанға бірнеше күн қалғанда тегістікке ашық далаға кететін, сөйтіп
қолайсыз жағдайлардан қорғанатын. Ауа температурасының жоғарылауына
байланысты олар қоныстарына қайта оралып отырды.
Қыстау алаңының көлемі әртүрлі және ол 39-дан 61
мың км 2 дейін өзгеріп отырды.
Бетпақ-Дала сазды тасты шөл дала. Жылдық жауын-шашын мөлшері 100-150
мм. Өсімдік жабыны жусан мен жусанды-баялышты қосындылардан тұрады. Мұнда
скважиналар мен бұлақтардан басқа тұрақты суаттар жоқ [10].
1949-1950 жылдары
Қалмақ АССР-інде ақбөкен санын автомашина көмегімен анықтау әдісі
қолданылды [42]. Бұл әдісте есепшілер ақбөкен мекен етеді деген аймақты
машинамен бірнеше жерден кесіп өтіп, жолда 1 не 1,5 км қашықтықта кездескен
ақбөкен санын жазып отырады, қортындысында кездескен ақбөкен санын
есептелінген жер ауданына бөліп, аңның орташа орналасу тығыздығын табады.
Бұдан шыққан нәтижені сол мерзімде ақбөкен мекен ететін жер көлеміне
көбейтсе аңның жалпы саны анықталады. Бірақ бұл әдіс теориялық және
практикалық талаптарды қанағаттандырмады. Біріншіден, жер беті тегіс
болмағандықтан санақ жүргізуге колайсыз, екіншіден, машина даусынан ақбөкен
қыр астынан қашып, көзге ілінбей кетеді, үшіншіден, кешегі саналған аңнын
ертеңінде тағы да санаққа ілінуі мүмкін, т. б.
1954 жылдан бастап Қазақстандағы ақбөкен мөлшері
самолет арқылы анықтала бастады. Бұл жағдайда есепшілер ақбөкен
территориясы үстінен самолетпен сағатына 100-125 км жылдамдықпен ұшып
өтеді, маршрутты арнайы картаға сызады, таблица жасайды, суретке түсіреді.
Самолетте
ұшқыштардан басқа 4-5 есепші қызметкер (екі жақ, бортында екі-екіден төрт
және ұшқыштар кабинасында бір адам) болады. ұшқыш жанындағы адам, не
ұшқыштар аңды көрген кезде оң жақ қанатта, сол жақ қанатта деп екі
бортта отырған есепшілерге белгі береді. Есепшілердің әрқайсысы өзі жақ
бортындағы ақбөкеннің кездескен уақытын (сағат, минут), бөкен санын
белгілейді. Егер санақ мерзімі жазға не күзге сәйкес келсе, бұл таблицаға
төлдерді де мөлшері көрсетілетін графа қосылады.
Санақ жүмысының алғашкы деректері осылайша самолет үстінде
жинақталады. Санақ жұмысының келесі сатысы - осы материалдар бойынша бөкен
санын анықтау. Бұл жұмыс санау біткен соң ғана орындалады. Мәселен, белгілі
бір пункттен ұшып шыққан соң оң борттағы бір есепші 11 сағат 07 минутта
кездескен табындағы ақбөкен санын 50 деп белгілесе, екінші есепші не
45, не 60 деуі мүмкін. Себебі самолет жылдамдығы аң санын әр
уақытта нақты етіп санауға мүмкіндік бере бермейді. Әсіресе бұл табындағы
ақбөкен саны 30-40тан асқан кезде жиі байқалады.
Ақбөкендердің субпопуляциясының табиғи таралуы
Ақбөкен жеке түр ретінде ерте пайда болған жануарлардың бірі. Оның
қазба сүйектері арқылы ақбөкенге ұқсас киіктердің бұдан 24-30 млн жылдар
бұрын пайда болғандығын аңғаруға болады. Сонымен қатар ақбөкен қалдықтары
плейстоцен қабатынан батыста Англиядан бастап,шығыста Аляскаға дейінгі
аралықта табылса [22,23], голоцендік қазбалық сүйектері Евразияның Атлант
мұхитынан Тынық мүхитына дейінгі 40-55 ендіктері аралығындағы алқаптарда
көптеп табылды [23].
Плейстоценде,яғни питропогеннің алғашқы кезінде біздің
республикамыздың төңірегінде бекендер кеңінен тіршілік етті. Мұның дәлелі-
Қазақстанда ақбөкеннің қазбалық сүйектерінің әр жерден табылуы. Мысалы,
миндаль-рисс, рисс кезеңіне ақбөкен сүйегі Үшбас үңгірінен (Жамбыл
облысы), Подпуск ауылы маңынан (Павлодар обл.), Целиноград, Орал
қалалары маңынан; ал рисс-вюрм дәуіріне тән сүйек қазбалары Қараүңгірден,
Нұра өзені бойынан және Ямышев селосы (Павлодар обл.) маңынан табылды.
Голоцен дәуіріне тән сүйектер Қызылқұдық маңынан (Үстірттің шығыс
бөлігінде) қазылып алынды [23]. Егер осы қазбалардың табылған орындары
бойынша Қазақстан картасына көз салсақ, плейстоцен, голоцен дәуірлерінде
ақбөкеннің мекен еткен жерлерінің шекаралары байқалады. Жоғарыдағы
мәліметтерге сүйенсек, сол дәуірлерде осы аң Павлодар, Целиноград, Батыс
Қазақстан облыстарында кең таралған деп айта аламыз. Ал ақбөкеннің қазба-
сүйектерінің Омск, Тюмень қалалары маңынан, Еділ бойынан табылуы ақбөкен
мекенінің солтүстік шекарасы тіпті Қазақстан территориясынан тыс жатқанының
бір дәлелі. Сол сияқты Үстірттегі Қызылқұдық деген жерден табылған қазба
сүйектер жоғарыда айтылған дәуірлерде ақбөкен мекенінің оңтүстік шекарасы
да Қазақстан жерінен тыс жатқандығын меңзейді. Осыдан 100мың
жылдар бұрын Қазақстан территориясында адам мекен етті. Ол дәуірді ертедегі
тас дәуірі деп атайды. Бұл кезде Қазақстанның табиғаты мен климаты қазіргі
табиғи ортадан өзгеше болатын. Өйткені бұл кезеңде мұз дәуірі
аяқталғанымен, тау аңғарларында қалың. мұздар әлі де болса сіресіп жататын.
Климат қазіргімен салыстырғанда әлдеқайда дымқыл, өзендерінің суы көп
болды. Сарысу, Шу сияқты қазіргі кезде құмға барып құрдым болатын өзендер
аңғары кең, суы мол болғандықтан Сырдарияға барып құятын. Басқа жерлерде де
ылғал жеткілікті еді. Осыған сай қазақ жері шұрайлы болды. Соның арқасында
мұнда ақбөкен, қарақұйрық, таутеке, арқар сияқты аңдар тіршілік етті.
Бұлармен қатар қазіргі кезде жоқ, әр түрлі заманда әр түрлі себептермен
құрып кеткен мамонттар, жүнді мүйізтұмсықтар, үңгір аюлары, аса зор
бизондар, т. б. жайылып жүрді. Ал ескі тас дәуірінің аяқ кезінде, яғни
бұдан 15-10 мың жыл бұрын, жаңа тас дәуірінің алдында, Қазақстанның
табиғаты мен климаты өзгере бастады. Тау аңғарларында жатқан мұздар еріп
бітті. Осыған байланысты өзендердегі сулар тартылып, ауаның ылғалдылығы
азая бастады. Қазақстанда қазіргі кезге сай географиялық жағдай қалыптасты.
Басқа территорияларда да осындай өзгерістер жүріп, қазіргі климат тектес
орта пайда болды. Осы кезде ақбөкен кездесетін аймақ (ареал) тарылды.
Ақбөкен тіршілігі үшін бірден-бір қолайлы жерлер Қалмақ және Қазақстан,
Монголия, Украина жерлері мен орыс далалары ғана болды.
Біздің жыл санауымыздан 1000-1500 жыл бұрын
Қазақстанда ақбөкен Орынбор қаласынан Семей қаласына дейінгі белдеудің
оңтүстігінде кең тарап жатты. Бұған да әр жерлерден табылған бөкеннің қазба
сүйектері дәлел болады [24] Энолит және алғашқы қола
дәуіріне тән тасқа сызылған ақбөкен бейнелері Бетпақдаланың шығысында [25],
Шолақтауда [26], ал біздің заманымызға дейінгі VII-V ғасырларға тән
жартасқа салынған бөкен бейнесі Тамғалыда бейнеленген .
Қола дәуіріне тән ақбөкен мүйізінің сынықтары Степняк
төңірегінде (Көкшетау облысы) табылды. Жоғарыда айтылғандардан палеолит,
неолит, қола дәуірлері кезінде ақбөкен Қазақстан территориясында кең
алқапты алып жатқанын, саны да көп болғанын байқаймыз.
IX-XII ғасырларда ақбөкеннің
солтүстік шекарасы Қазақстан төңірегінен Құлынды даласына дейін созылып
жатқан. Бұған осы ғасырларға тән ақбөкен сүйектері Боровск молаларынан
табылған . XV ғасырда ақбөкен ареалының оңтүстік шекарасы
республикамыздың қазіргі шекарасынан да тыс жатты. Бұл кезде де бөкен саны
өте көп болды [24]. Онда Сырдария өзенінің бойындағы далалы аймақта
ақбөкендер табын-табын болып жайылып жүретіндігі айтылады. Олардың
семіздігі соншалықты, тіпті қаша алмайтын болған. Жергілікті халық қонақ
келсе аңды дереу садақпен атып алып, сыйлайтындай болыпты.
Демек бұл кезеңдерде де ақбөкен
Қазақстан жерін кең жайлады және саны жағынан да көп болды. Сондай-ақ,
Қазақстанда ақбөкенге байланысты қойылған жер,су атаулары көптеп
кездеседі. Айталық: Бөкен көлі, Бөкен суаты (Шу өзені бойында), Бөкен
өзені (Семей облысында), Кішкене бөкен, Кеңбөкен, Бөкен қыры (Қызылқұмда),
Бөкен (жайылымды жер,облысы), Бөкенді (Жоңғар тауы етегі), Киіктас өзегі,
Жамбыл облысы), Киікмола (Қызылорда облысы), Киік (темір жол бойындағы
станция), Киікбай, Киікші, Киікқашқан, Киіктабан, Киіксу, Үлкен Киіктабан,
Кіші Киіктабан аталатын жерлер (Жезқазған,Қостанай, Қарағанды облыстары),
Киікбай, Ақкиік сай өзендері (Караганды облысы), Киікарал, Киікқырған
қыстаулары (Қызылорда облысы)т.б.
Бұл аталған жер аттарының басым көпшілігі ақбөкенге, киікке
байланысты қойылған. XIX ғасырдың 30-жылдарына дейін ақбөкенді біздің
еліміздің барлық жерлерінде мекен еткен және көп кездескен аңдардың бірі
саналған [28,29,13,30]. XIX
ғасырдың 30-жылдарынан бастап ақбөкен мекені тарылды. 40-50 жылдары
европалық ареал мен азиялық ареал арасындағы алқапта ақбөкенді кездестіру
қиындады [31,32]. Сондай-ақ, ақбөкен мекенінің солтүстік шекарасы да
тарылды [15].Сол кездегі ақбөкен ареалының шекарасын мына белдеумен
көрсетуге болады: Жайық өзені-Қандыағаш-Торғай-Атбасар-Шыңғ ыстау-Зайсан
көлі. 1825 жылы ақпанда Қарақұм, ал 1826 жылы қаңтарда
Үстірт арқылы өткен әскери топографиялық экспедиция мүшелері бұл аталған
жерлерде ақбөкенді көп кездестірген [32].
1815 жылы жазда Қостанай, Торғай төңірегінде, әсіресе Аманқарағай маңында
ақбөкен өте көп болған [30]. Сондай-ақ, 1840 жылы Зайсан көлінен бастап
солтүстікке қарай Ертіс өзені бойында ақбөкен табындарының бұл маңда да
көп екенін жазған. XIX ғасырдың 60 - жылдары
ақбөкеннің Қазақстандағы ареалы қайта қалпына келді. Бұл аң батысында -
Еділ-Жайық алқабында [31,15]; солтүстігінде - Самар, Үлкен Ырғыз
өзендерінің бастаулары , Тобыл, Есіл өзендері [28]; Барабин даласы [32,34];
шығысында-Зайсан көлінің маңына дейінгі кең жазықтарда [35], кездесті және
саны өте көп болды. Мысалы 60 жылдары ақбөкен ареалының шығысында бір
табынының өзінде он мыңдай, ал 70-жылдардың аяғында Шy өзенінен Атбасарға
қарай көктемде көшкен бір табында төрт мыңнан астам киік болды. Осы
ғасырдың 60-70 жылдарындағы ақбөкен ареалының оңтүстік шекарасы кей
аймақтарда республикамыздың осы күнгі шекарасынан әрі оңтүстікке таман
жатты. Ақбөкендер Үстірт арқылы түрікмен жеріне дейін, Қызылқұм арқылы
қарақалпақ жеріне дейін кең жайылды [30,35].
XIX ғасырдың екінші жартысында ақбөкен
біздің республикамыздың территориясында кең алқапты алып жатты.соның
арқасында 1840-1850 жылдары бұқарлық және хиуалык саудагерлер Россияға
344745 жұп бөкен мүйізін сатса [37], 1853-1862 жылдары Петропавловск
арқылы 219224 жұп Александровск арқылы 26044 жұп ақбөкен мүйізі өткізілген
[38].Сонымен бірге Қияқта (Байқал көлі маңында) арқылы 1852-1882 жылдар
аралығында 1 млн 680 мың, жұп мүйіз сатылған және оның басым көпшілігі
ақбөкен мүйізі болған [15].
XIX ғасырдың екінші жартысында ақбөкен Европада өте аз
болғанын [12] ескерсек, Кияктада сатылған мүйіз Қазақстаннан апарылған
болып шығады. XIX ғасырдың
80-90 жылдарынан бастап ақбөкен ареалы қайта тарыла бастады. Еділ мен Жайық
алқабында кездеспейтін болды. Оның солтүстігінен оңтүстікке қарай едәуір
жылжыды [39,14,40]. Аталмыш аң ареалының осы кездегі батыс, солтүстік
және шығыс шекарасын мына пункттер арқылы жүргізуге болады: батысында Жайық
өзені; солтүстігінде-Орал қаласы-Темір ауылы-Торғай қаласы-Теңіз көлі-
Шыңғыс тауы-Зайсан көлі - Молалы станциясы-Іле бойы. Бұл уақытта ақбөкен
ареалының оңтүстік шекарасында оншалықты өзгеріс бола қойған жоқ [41,42].
Алғашқы кезде, яғни 90-жылда да жоғарыда аталған пункттердің іш жағында әлі
де көп жерлерде ақбөкен табын-табын болып кездессе,1900 жылдардан бастап
саны азая бастады. 1905-1910 жылдары Сағыз өзені бойындағы алқаптарда,
Ырғыз, Торғай далаларында ірі табындар ұшыраса, Баянауыл-Ертіс-Зайсан-
Алакөл-Балқаш аралығында елсіз жерлерді кішігірім табындар ғана жайлады.
Дәл осы сияқты жағдай ареалдың оңтүстік картасында да байқалды. Ақбөкендер
қыстыгүні Каспийдің солтүстік-шығыс жағалауында, Үстіртте, Сырдария,
Сарысу, Шу, Іле, Қаратал езендері мен Алакөл маңындағы елсіз алқаптарда
ғана кездесті. Қазан төңкерісінен кейінгі
ақбөкендерге көңіл бөлінудің арқасында ақбөкендердің тіршілігіне қолайлы
жағдай туды. Осыған орай, еліміздің батысында, Үстіртте, Арал маңындағы
Қарақұмда, Бетпақдалада, Балқаш және Алакөл төңірегінде 1925-1935
жылдардан бастап ақбөкен табындарының жиі кездесе бастағанын және табындағы
бөкен санының көбейгенін .байқаймыз.[43,44,45]. 50-
жылдары Қазақстанда ақбөкендердің өте көп болған, табындардағы саны мыңнан
асқан және айтарлықтай маңызды болған жағдайда ақбөкен ареалының шашырап
кеткен топтарының бір-бірімен жалғасып кеткен [46]. Ол сонымен бірге
Қазақстандағы ақбөкендердің қыстайтын және жайылатын жерлерін нақтылай
түсті. Мәселен, қыстайтын жерлері; Алакөл, Балқаш көлдері төңірегі, Іле-
Каратал, Ақсу өзендері арасындағы алқап, Үшқара-Арғанаты, Арқалық маңы,
Тауқұм төңірегі, Шу-Іле тау тізбегі, Отар даласы, Бетпақдала, Мойынқұм
төңірегі, Қаратау етегі,Сарысу өзені бойы, Телікел төңірегі, Арысқұм маңы,
Қызылқұм жиегі, Торғай даласының оңтүстік жартысы, Үстірт, Бозашы түбегі,
Ембі өзенінің етегі (Құлсары ауылы төңірегі), Каспийдің солтүстік
жағалауы, Еділ-Жайық даласындағы құм төңірегі. Жайлауы: Зайсанның солтүстік
жағалары, Шыңғыстау мен Қалба тауы арасы, Алакөл,Балқаш көлдерінін, маңы,
Іле-Қаратал-Ақсу өзендері арасы, Бетпақдала, Қарқаралының оңтүстігі,
Жаңаарқа, Торғай, Ырғыз даласы, Шұбар теңіз төңірегі, Ембі өзені бойы,
Үстірт, Бозашы түбегі, Каспий жағалары, Орда, Аралсор маңы.
Ақбөкендердің 1950-1955 жылдары (облыс және аудан
атаулары сол кездегі жүйе бойынша аталады) мына аймақтарда кездескен [46].
Шығыс Қазақстан облысының Күршім ауданында; Семей облысының Абай,
Аягөз, Шұбартау аудандарында; Талдықорған облысының Балқаш, Жамбыл, Іле,
Бүрлітөбе, Алакөл, Қаратал аудандарында; Алматы облысының Бақанас
ауданында; Жамбыл облысының Қордай, Шy, Мойынқұм, Талас, Сарысу
аудандарында; Қарағанды облысының Ұлытау, Жезқазған, Коңырат, Шет, Мұра,
Тельман аудандарында; Ақмола облысының Қорғалжын, Есіл, Атбасар, Вишневск
аудандарында; Шымкент облысының Созақ ауданында; Қызылорда облысының барлық
аудандарында; Қостанай облысының Торғай, Амангелді, Семиозер, Таран
ауданында; Ақтөбе, Гурьев, Батыс Қазақстан облыстарының барлық
аудандарында, яғни Қазақстанның 13 облысының 77 әкімшілік ауданында
ақбөкендерді кездестіруге мүмкін болған болса, ақбөкендердің тағы бір
бөлігі Гурьев облысының оңтүстік шекарасынан өтіп, Түрікменстан жерінде де
кездескен [47] сондай - ақ, 1947-1952 жылдары Шымкент облысының Түркістан
және Алғабас аудандарында да болған. Бұл кезде оның Қазақстандағы солтүстік
шекарасы Орал қаласы-Қазақстан станциясы - Орск - Атбасар қалалары-
Қорғалжын көлі-Киевка ауылы, бұдан оңтүстікке қарай түсіп, Шыңғыс тауының
батысы арқылы өтіп, одан шығысқа қарай Аягөз арқылы Зайсанға тіреледі
[46],[16]. Ақбөкеннің ареалы 1965 жылдан бастап өзгере бастады. 1965-1966
жылдары Зайсан көлі маңында бұл аң кездеспейтін болды, ал Алакөл
төңірегінде, Балқаш көлінің солтүстігі мен шығысында және оңтүстігінде
сирей бастады. Ақбөкен
қазіргі кезде Қазақстан мен Монғолия жерінде тіршілік етеді. Бұл екі
жердегі ақбөкендер көптен бері бір-бірімен араласпайды. Ал, Қазақстандағы
ақбөкендер ареалы үш популяцияға бөлінген.
Қазақстан территориясының Орал
популяциясындағы ақбөкен кездесетін аймақты Еділ мен Жайық өзені шартты
түрде екіге бөліп жатыр.
Еділ езенінің оң жағындағы ақбөкендердің мекені Черный Яр
(Еділ өзені бойында) - Маныч көлі - Кизляр қаласы (Терек өзені бойында)
арасындағы алқап, Еділ өзенінің сол жағындағы ақбөкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz