Республикасындағы жергілікті басқару органдардың ұйымдастырылуы

Жоспар
Кіріспе

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4

I.Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару органдардың ұйымдастырылуы

1.1. Муниципалды құрылымның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.6
1.2. Жергілікті өкілді органдар. маслихаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.8

II. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік және өзін.өзі басқару жүйесінің дамуы

2.1. Жергілікті өзін.өзі басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.11
2.2. Жергілікті өзін.өзі басқарудың принциптері мен модулдері ... ... ... ... ... 11.17
2.3. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқару заң жобасы..17.24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25.26

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Кіріспе
Қазақстан өз тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін егемен мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек болатын барша құқықтық негәзән қайта құру қажеттігі туды. Осы бағытта қыруар жұмыс істеледі. Мемлекетті басқару, экономика, әлеуметтік саяси өмір, мәдениет, құқықтық трәртіпті сақтау, елді қорғау, сыртқы саясат салаларын реттейтін көптеген заңдар мен жарлықтар қабылданып, жүзеге асырылады. Сол заңдарды сапалы және тиімді жасауға заңгер ғалымдар мен заңгер практиктер қатысып, олар халықаралық ұйымдар мен шетел мамандардың беделді сарапшылығынан өткен болатын. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясын бүкіл халық талқылап, республикалық референдумда қабылдады.
Сонымен өқатар демогкратия және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына негізделген құқыцқтық мемлекетті азаматтардың құқықтық санасын қалыптастырмай, олардың қоғам мен мемлекет алдында өз міндеттерін түсінбей, қоғамдық өмірдің маңызды жақтарын заң арқылы ретке келтірмей мүмкін емес. Сондықтан, заң заң білімін насихаттаудың, халықты құқықтық тұрғыдан тәрбиелеудің үлкен маңызы бар.
Мемлекеттік билік пен басқаруды жүзеге асыру барысында сол мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бірлігінің шегінде жұмыс істейтін жергілікті органдар маңызды рөл атқарады. Жергілікті жерде билікті ұйымдастыру жүйесі көп жағдайда сол мемлекеттің саяси аумақтық құрылымына байланысты. Оның негізгі екі нысаны бар: унитарлық және федкративтік.
Қазақстан республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың; «Енді жергілікті жерге тиісті өкілеттіктерді беруге болады. Әлбетте ол, біздің мемлекетіміздің унитарлылығын және жекелеген функцияларды орталықтандырудың объективті қажеттіліктерін ескерсек, бұл мәселелерді шешу әдісі барлық уақытта маңызды болып қала бермек. Қазақстандағы аймақтарға кірістерді қайта бөлуді ескеруге тиіспізң, деген мәлімдемесі кездейсоқ емес.
Бұл принципиалды жағдай «Қазақстан-2030 даму стратегиясында айқын бейнеленген және Президенттің жылдағы республика халқына жолдауында, мемлекеттік басқару жүйесінің құрылуындағы негізгі принциптердің бірі ол, басқарудың барлық деңгейлері арасында міндеттерді нақты шектеумен бірге, мемлекет функциясын орталықсыздандыру және бюджетаралық қатынас жүйесін жетілдіру екендігі белгілі.
Елдің саяси жүйесін демократияландыру бағдарламасында Президент өзінің Қазақстан халқына жолдауында, мемлекеттік құрылымды орталықсыздандырудың нақты әдістерін ұсынды. Ол әдістер жайында елбасы: «Біз кезең-кезеңмен кең көлемде барлық деңгейдегі басшыларды сайлау бағдарламасын қарауымыз қажет. Бұл жерде бірқатар елдегі ойластырылмаған

революциялық төзімсіздігі салдарынан басқарушылық жоғалтулар мен күйзелістерді болдырмау проблемаларын да айтпай кетуге болмайды. Мен жақын арада кезең-кезеңмен өту деңгейлерін нақты белгілеп жасауға кірісуіміз қажет деп санаймын. Сонымен бірге ЖӨӨБ моделінің жағдайлықтан алыс екендігінде ұмытпауымыз керек. Біз осы салада реформа жүргізуге баруымыз қажет деп айтты.
Жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті қауымдастықпен өте тығыз байланысты. Бірақта қоғамның өзі адамның барлық өмірлік қызмет сферасындағы – экономикалық, әлеуметтік, саяси, идеологиялық, мәдени, экологиялық және тағы да басқа нақты адам ортасында болатын күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйені қалыптастарады. Сондықтан жеке адам мен қоғамдың топтар өздерінің жергілікті аумақта қалыптасқан мәселелер мен оны шешуге қатыса алатындай өте маңызды механизмді орнатуды қажет етеді.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасында Жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы мен дамуында басты мақсат ретінде жергілікті жердің қордаланған мәселелерін шешу барысында, сол аймақта тұратын әрбір азаматтардың қатысуына нақты құқықтар беріп, олардың барлық потенциалды мүмкіндіктерін ащатын және оларды өздері орындай алатын жағтайын құрудан тұрады.
Жергілікті өзін-өзі басқару институтын жергілікті мемлекеттік басқару институтынан ажыратып алу қажет. Жергілікті мемлекеттік басқару терриоториясындағы мемлекеттік саясатқа жол көрсетуші және мемлекеттік басқару жүйесіне тікелей жатқызылады.
Сонымен, жергілікті мемлекеттік басқару- бұл заң актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында жүзеге асыратын жауапты болып табылатын қызмет.
Жергілікті өзін-өзі басқару – бұл орталық басқару органдары шешімімен міндеттерін бөліп қойған, мемлекеттік басқару жүйесіне кірмейтін мемлекет құрылымындағы басты элемент, ал оның қызметтері жергілікті халықтың мүдделерін қанағаттандаруға бағытталған. Осыған байланысты аймақтық және жергілікті билік мүдделері алдымен орталық билік тарапынан жергілікті бөлінуін көрсетуде басты әрекеттестік құралы бөлінуі тиіс.
Бұл жұмыстың құрылымы негізгі 2-тараудан тұрады. 1-ші тарауда, Қазақстан Республикасындағы жергілікті бсқару органдарының ұйымдастырылуы. 2-ші тарауда, Қазақстандағы жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы.

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4

I.Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару органдардың ұйымдастырылуы

1.1. Муниципалды құрылымның қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-6
1.2. Жергілікті өкілді органдар-
маслихаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-8

II. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі
басқару жүйесінің дамуы

2.1. Жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-11
2.2. Жергілікті өзін-өзі басқарудың принциптері мен
модулдері ... ... ... ... ... 11-17
2.3. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару заң жобасы..17-
24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-26

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .27

Кіріспе
Қазақстан өз тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін егемен мемлекет пен оның
азаматтарының өміріне тірек болатын барша құқықтық негәзән қайта құру
қажеттігі туды. Осы бағытта қыруар жұмыс істеледі. Мемлекетті басқару,
экономика, әлеуметтік саяси өмір, мәдениет, құқықтық трәртіпті сақтау, елді
қорғау, сыртқы саясат салаларын реттейтін көптеген заңдар мен жарлықтар
қабылданып, жүзеге асырылады. Сол заңдарды сапалы және тиімді жасауға
заңгер ғалымдар мен заңгер практиктер қатысып, олар халықаралық ұйымдар мен
шетел мамандардың беделді сарапшылығынан өткен болатын. Мысалы, Қазақстан
Республикасының Конституциясын бүкіл халық талқылап, республикалық
референдумда қабылдады.
Сонымен өқатар демогкратия және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына негізделген құқыцқтық мемлекетті азаматтардың құқықтық
санасын қалыптастырмай, олардың қоғам мен мемлекет алдында өз міндеттерін
түсінбей, қоғамдық өмірдің маңызды жақтарын заң арқылы ретке келтірмей
мүмкін емес. Сондықтан, заң заң білімін насихаттаудың, халықты құқықтық
тұрғыдан тәрбиелеудің үлкен маңызы бар.
Мемлекеттік билік пен басқаруды жүзеге асыру барысында сол мемлекеттің
әкімшілік-аумақтық бірлігінің шегінде жұмыс істейтін жергілікті органдар
маңызды рөл атқарады. Жергілікті жерде билікті ұйымдастыру жүйесі көп
жағдайда сол мемлекеттің саяси аумақтық құрылымына байланысты. Оның негізгі
екі нысаны бар: унитарлық және федкративтік.
Қазақстан республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың; Енді жергілікті
жерге тиісті өкілеттіктерді беруге болады. Әлбетте ол, біздің
мемлекетіміздің унитарлылығын және жекелеген функцияларды орталықтандырудың
объективті қажеттіліктерін ескерсек, бұл мәселелерді шешу әдісі барлық
уақытта маңызды болып қала бермек. Қазақстандағы аймақтарға кірістерді
қайта бөлуді ескеруге тиіспізң, деген мәлімдемесі кездейсоқ емес.
Бұл принципиалды жағдай Қазақстан-2030 даму стратегиясында айқын
бейнеленген және Президенттің жылдағы республика халқына жолдауында,
мемлекеттік басқару жүйесінің құрылуындағы негізгі принциптердің бірі ол,
басқарудың барлық деңгейлері арасында міндеттерді нақты шектеумен бірге,
мемлекет функциясын орталықсыздандыру және бюджетаралық қатынас жүйесін
жетілдіру екендігі белгілі.
Елдің саяси жүйесін демократияландыру бағдарламасында Президент өзінің
Қазақстан халқына жолдауында, мемлекеттік құрылымды орталықсыздандырудың
нақты әдістерін ұсынды. Ол әдістер жайында елбасы: Біз кезең-кезеңмен кең
көлемде барлық деңгейдегі басшыларды сайлау бағдарламасын қарауымыз қажет.
Бұл жерде бірқатар елдегі ойластырылмаған

революциялық төзімсіздігі салдарынан басқарушылық жоғалтулар мен
күйзелістерді болдырмау проблемаларын да айтпай кетуге болмайды. Мен жақын
арада кезең-кезеңмен өту деңгейлерін нақты белгілеп жасауға кірісуіміз
қажет деп санаймын. Сонымен бірге ЖӨӨБ моделінің жағдайлықтан алыс
екендігінде ұмытпауымыз керек. Біз осы салада реформа жүргізуге баруымыз
қажет деп айтты.
Жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті қауымдастықпен өте тығыз
байланысты. Бірақта қоғамның өзі адамның барлық өмірлік қызмет сферасындағы
– экономикалық, әлеуметтік, саяси, идеологиялық, мәдени, экологиялық және
тағы да басқа нақты адам ортасында болатын күрделі әлеуметтік-экономикалық
жүйені қалыптастарады. Сондықтан жеке адам мен қоғамдың топтар өздерінің
жергілікті аумақта қалыптасқан мәселелер мен оны шешуге қатыса алатындай
өте маңызды механизмді орнатуды қажет етеді.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасында Жергілікті өзін-өзі
басқарудың қалыптасуы мен дамуында басты мақсат ретінде жергілікті жердің
қордаланған мәселелерін шешу барысында, сол аймақта тұратын әрбір
азаматтардың қатысуына нақты құқықтар беріп, олардың барлық потенциалды
мүмкіндіктерін ащатын және оларды өздері орындай алатын жағтайын құрудан
тұрады.
Жергілікті өзін-өзі басқару институтын жергілікті мемлекеттік басқару
институтынан ажыратып алу қажет. Жергілікті мемлекеттік басқару
терриоториясындағы мемлекеттік саясатқа жол көрсетуші және мемлекеттік
басқару жүйесіне тікелей жатқызылады.
Сонымен, жергілікті мемлекеттік басқару- бұл заң актілерінде белгіленген
құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті аумақта
мемлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында жүзеге асыратын жауапты
болып табылатын қызмет.
Жергілікті өзін-өзі басқару – бұл орталық басқару органдары шешімімен
міндеттерін бөліп қойған, мемлекеттік басқару жүйесіне кірмейтін мемлекет
құрылымындағы басты элемент, ал оның қызметтері жергілікті халықтың
мүдделерін қанағаттандаруға бағытталған. Осыған байланысты аймақтық және
жергілікті билік мүдделері алдымен орталық билік тарапынан жергілікті
бөлінуін көрсетуде басты әрекеттестік құралы бөлінуі тиіс.
Бұл жұмыстың құрылымы негізгі 2-тараудан тұрады. 1-ші тарауда, Қазақстан
Республикасындағы жергілікті бсқару органдарының ұйымдастырылуы. 2-ші
тарауда, Қазақстандағы жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару
жүйесінің дамуы.

I. Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару органдардың
ұйымдастырылуы

1.1. Муниципалды құрылымның қызметтері

Жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзыретін,
қызметінің ұйымдастырылуын, тәртібін, сондай-ақ маслихаттар депутаттарының
құқықтық жағдайын белгілейтін нормативтік құқықтық актілердің іргесін
қалайтын қолданыстағы Қазақстан Республикасының Конституциясы болып
табылады. Өйткені оның 8-бөліміне қарасты 85 бабында:
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жәй-күйіне
жауапты жергілікті өкілді және атқарушы оргондар жүзеге асырады дей келе,
мұны одан әрі нақтылай түседі. Осы мәселені өрбітетін нормативтік
құқықтық актілердің бірі 2001 жылғы 23 қаңтардағы Қазақстан
Республикасындағы жергілікті басқару туралы еліміздің заңы. Ол 4 тараудан
41-баптан тұрады.
Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөлініс
әрқилығынан көрініс табады, оның қызметінің экономикалық және қарылық
негіздерін, әрине, жергілікті бюджет, коммуналдық меншіктегі өзге де мүлік
құрайды. Алайда, мәслихаттар мен әкімияттарға міндеттер, талаптар мен
шектеулер қойылады, олардың негіздеріне жататындар:
1) жалпы мемлекеттік сыртқы және ішкі саясатқа, қаржы және
инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына
жол бермеу;
1) ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Реслубликасының
мүдделерін сақтау;
1) қызметтердің қоғамдық маңызы бар салаларында белгіленген жалпы мем
лекеттік стандарттарды ұстану;
1) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын
қамтамасыз ету.
Салыстырмалы ретінде Ресей Федерециясындағы өзін-өзі басқару органдарына
тоқталсақ, онда жергілікті өзін-өзі басқару органдары өкілді және
муниципалдық құрылымның басшысы болып бөлінеді. Оның біріншісіне дума,
муниципалдық комитет, азаматтардың жиналысы жатады. Ал, муниципальдық
құрылымның басшысы МЭР, староста және тағы сол сияқтылар. Ол жергілікті
өзін-өзі басқару оргондарының атқарушы билік функциясын атқарады.
Муниципалды құрылымның басшысы- бұл сайланбалы лауазымды адам, мұнымен
қатар басқа да сайланбалы қызметкер болуы мүмкін. Мысал ретінде
Новерчелкалск қаласындағы өзін-өэі басқаруды алалық. Оның тұрғыны 200 мың
адам. Қалалық МЭР Думадан бөлек сайланады, бірақ оның өзі мәжілісте
төреғалық етуге құқығы бар. МЭР-дің әкімшілік Мэр-ді өзі құрады, оған ғана
бағынады. Жергілікті өзін-өзі басқару Ресейдің бүкіл аумағында жүргізіледі.
Муниципальдық құрылымның шекарасын тиісті аумақтық тұрғындарының пікірінсіз
ешкімде өзгерте алмайды.
Муниципальдық құрылымның құрылу, бірігу, жойылу тәртібі, оның шекарасын
белгілеу Ресей Федерациясы субьектілерінің заңдарымен тұжырымдалады.
Муниципалдық кеңесте Мэр басқарады. Францияда оның өкілеттілігі өте
күрделі, өйткені, ол бірінші жағынан сайланбалы адам болса екінші жағынан
алып қарасақ ол-үкіметтің агенті ретінде заңдардың орындалуын қадағалауға,
мемлекеттік аппараттың кейбір бөліктерінің қызметін бақылауға тиіс. Мэрмен
бірге оның орынбасарлары сайланады ( 1-12 адамға дейін ), ал үлкен
қалаларда айталық Парижде, Марсельде, Лионда мзрдің орынбасарлары одан да
көп.
Мемлекеттік және муниципалдық құрылымдағы өзін-өзі басқарудың даму
тәжірибесінің әр алуандығы екі тұрақты концепцияға бағытталады. Олар тек
түрлі тәжірибеге, салтқа, мәдениетке ғана емес, сонымен бірге құқықтық
жүйеге де негізделген. Мәселен: АҚШ-та жергілікті өзін-өзі басқару
штаттардың орталық органы мен федералдық органдарға қарсы салмақта тұру
ретінде туындаған. Ұлыбританияда муниципалды билік дербес ішкі басқаруға
артықшылықтарды беру ретінен туындаған.
Әлеуметтік құрылымның мұндай қалыптасуының негізінде, мемлекеттің
жалпы билік жолына тосқауыл ретінде билікті орталықсыздандыру мен
персоноцентризмң (жеке индивид) ғұрыптары болды. Бұл ғұрыптар үлгілі
құқыққа сүйенетін сот билігі тұлғасындағы сенімді қорғаушыны иемденді.
Европаның өзін-өзі басқару моделі теріс салтта жазылған құқық жүйесіне
сүйенетін мемлекет билігі тарапынан өзін-өзі басқаруға күшті әкімшілік
қорғаушы жүргізді.

1.2. Жергілікті өкілді органдар- маслихаттар

Мәслихат өзінің қызметін сипаты жағынан жергілікті тұрғындардың мұң-
мұқтажына байланысты көптеген иәселелерді шешуге бел байлайтын халықтың кең
тараған өкілді органы, сондықтан болар бір табан болса да, халыққа жақын
тұртындығы.
Мәслихаттар күнделікті қызметінде шаруашылық, тұрмыстық, мәдени,
меншікті, қоғамдық тәртілті, заңдылықты, азаматтардың заңды құқықтарын
қорғау, еліміздің қауіпсіздігін күшеәйту мәселелермен айналысады. Сөйтіп,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік функциясын іс жүзіне асыруға халықты
кеңінен қатыстырушы әкімшілік аумақтық бөліністердегі өкілді органдар болып
табылады. Осындай қыруар жұмысты мәслихат өз аппаратымен жүзеге асырады.
Мәслихат аппараты- бұл тиісті мәслихаттың, оның органдары мен
депуттаттардың қызметін қмтамасыз ететін, әрі жергілікті бюджет есебінен
ұсталынтын мемлекеттік мекеме. Ол мәслихат пен оның органдарын
ұйымдастырушылық, құқықтық, материалдық-техникалық және өзге де қмтамсыз
етуді жүзеге иасырады, депутаттарға өздерініңөкілеттілігіе жүзеге асыруға
көмектеседі.
Мәслихаттардың ең басты ерекшеліктерінің бірі- тиісті әкімшілік-
аумақтық бөліністерінің жергілікті тұрғылықты азаматтарынан тек мәслихат
депутаттарының сайланып қойылмайтындығы. Өйткені Қазақстан Республикасының
Конституциясының 51- бабының 4- тармағына сәйкес, Сенат депутаты болып
тиісті облыстық, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының
аумағында кемінде 3 жыл тұрақты тұрған азаматы сайлана алады. Оны, әрине,
мәслихат сайлайды.
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы заң бойынша Сенат
депуттаттығына кандидаттар ұсыну әрбір облыстық, қалалық, аудандық және
қалалық мәслихаттар сессиясында жүргізіледі. Бұл ретте бірнеше мәслихаттан
бір кандидат ұсынылуы мүмкін. Мұндай шешім тиісті мәслихат
депутаттарының жалпы санының көпшілік дпуысымен қабылданады.
Мәслихаттың тағы бір ерекшелігі, оның құзыретіне байланысты. Бұл тек
Қазақстан Республикасының Конституциясымен ( 86 бап, 4-тармақ ) және
заңмен белгіленеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекетті
басқару туралы заңының 6 бабында мәслихаттардың құзыреті тізбектелген.
Оларды былайда топтастыруға болады.
1) Негізгі өкілеттікті анықтайтын жалпы мәселелер:
- тиісті аумақты дамытудың жоспарларын, экономикалық және
әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың
атқарылуы туралы есептерді бекіту, соның ішінде республикалық
маңызы бар қаладағы ауданды, кентті, ауылды, ауылдық округті
ұстауға арналған шығыстар сметасын бекіту;
- әкімнің ұсынысы бойынша әкімшілік-аумақтық бөліністі басқару
схемасын бекіту;
1) Мәслихттың айрықша өкілеттілігі:
- өздерінің қарауына жатқызылған әкімшілік-аумақтық құрылыс және
жергілікті қауымдастық ұйымының шекараларын айқындау мәселелерін
шешу;
- мәслихаттың тұрақты комиссиялары мен өзге де органдарын құру,
олардың қызметі туралы есептерді тыңдау.
Мәслихаттың өз өкілеттігін ойдағыдай атқаруы оның жұмысының дұрыс
ұйымдастырылуына байланысты. Жергілікті өкілді органдардың қызметінің
негізгі нысандары болып:
Мәслихат сессияларының қызметі, мәслихаттың тұрақты комиссияларының
қызметі, депутаттық топтардың қызметі, сайлау округіндегі депутаттық
қызметі болып табылады.
Конституцияға сай нақты жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі қоғамдық
өмірге енсе, жергілікті деңгейде қос үкіметтіңң орнауы ғажап емес. Оның
біреуі- қазір өмірде бар жергілікті басқару (өкілдік органы- жергілікті
маслихат, атқарушы органы- әкімшілік) да, екінші жергілікті өзін-зі басқару
болмақ (өкілдік органы- Кеңес, ал атқарушы органы- муниципалитет) қызық.
Бүгінгі жергілікті халық өкілдері болып табылатын маслихат – мемлекеттік
басқарудың өкілдік түрі болып саналады да, оның шешімін жүзеге асыратын,
оған тәуелді бағынышты органды – президенттің өкілі болып табылытын әкім
басқаруда.

II. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі
басқару жүйесінің дамуы

2.1. Жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдіру жолдары

Жергілікті өзін-өзі басқару демократияның негізгі, нақты айтқанда,
міндетті атрибуты болып табылады. Егер біз әлемдегі барынша дамыған елу
елдің қатарынан көрінуге, ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуге, БСҰ-ға өтуге ұмтылып
отырсақ, онда аталған беделді халықаралық ұйымдардың талаптарына сай
болуымыз керек.
Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару бірінші кезекте өзімізге қажет.
Өйткені, ол жергілікті жердің түйінді мәселелерін шешуге тұрғындардың
өздерін тартуға мүмкіндік береді. Түйіп айтқанда, бұл қатардағы
қазақстандықтар мемлекетке алақан жаймай, күнделікті тұрмыстық мәселелерін:
малды қай жерге жаятындарын, бау-бақшасын қандай сумен суаратынын, күл-
қоқысты кім жинайтынын, жолдарды кім жөндейтінін өздері шешулері үшін
керек.
Үшіншіден, кез келген қазіргі заманғы демократиялық мемлекет тым
болмаса жергілікті өзін-өзі басқару әдісіне кепілдік бермесе немесе оның
бар екенін мойындамаса, экономикалық және әлеуметтік үдерістердің тиімді
басқарылуын қамтамасыз ете алмайды. Себебі, басқару саласы аса күрделі және
көпқырлы, сондықтан қоғамдық дамудың барлық мәселелерін тек орталықтан шешу
қиындық туғызады. Басқару қызметінің тиімділігін арттыру үшін
өкілеттіліктің бір бөлігін тұрғындардың ортақ мүддесі тұрғысынан алып
қарағанда оңтайлы нәтижеге қол жеткізеді деуге болатын басқару деңгейіне
берген ұтымды. Бұл өз кезегінде жергілікті жағдайды, мүмкіндікті,
басқарудың әдістері мен тәсілдерін сөзсіз есепке алуды талап етеді. Ал
жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқаруды оңтайландырудың нағыз
төте жолы болып табылады.
Меніңше, басты себеп – жергілікті өзін-өзі басқаруды айқындаудағы
Конституцияның ерекшелігінде.
Дүние жүзінде жергілікті өзін-өзі басқарудың бірнеше түрлері мен
үлгілері бар. Олар: англосаксондық, француздық, ибериялық, аралас, т.б.
болып бөлінеді. Бірақ негізінен екі үлгі – англосаксондық және француздық
үлгілер туралы көп айтылады. Бұл екеуінің басты айырмашылығы:
англосаксондық үлгі жергілікті өзін-өзі басқару ісіне мемлекеттің араласуын
болдырмайды, ол мемлекеттік басқарудан автономды және қатаң бөліп
тасталған. Ал француздық үлгі “орталықтан” тағайындау жолымен белгілі бір
деңгейде мемлекеттің араласуын жоққа шығармайды. Сөйтіп, комиссарлар,
префектілер, суперпрефектілер, т.б. тек бақылау функциясын ғана атқарып
қоймайды, іске тікелей араласа алады. Мәселен, Францияда муниципалитеттің
бірде-бір қаулысы, егер оған префектінің қолы қойылмаса, заңды күшіне
енгізілмейді.
Алайда, әлемнің көптеген елдерінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың
қандай да бір моделіне қарамастан, конституциямен немесе конституциялық
заңдармен жергілікті өзін-өзі басқару іс-әрекет ететін деңгейлер
айқындалған. Әдетте бұл – төменгі және аралық, яғни өңірлік буындарды
қамтитын қос деңгейлі жүйе. Үш деңгейлі жүйе де бар. Мысалы, Польшада:
гмина – новьят – воеводство.
Біздің Конституциямызда мұндай деңгейлер қарастырылмаған. Негізгі
Заңның жергілікті өзін-өзі басқаруға арналған 89-бабы оны құрудың басты
элементтерін айқындайды. Оның мәнісі мынада: жергілікті өзін-өзі басқаруды
құру – бұл азаматтардың құқы, бірақ міндеті емес; жергілікті өзін-өзі
басқару ауылда да, қалада да құрылады; ол ұйымдастырылған кезде
азаматтардың жиі қоныстануы мен оның органдарының міндетті сайламалылығы
қамтамасыз етілуі қажет. Өзін-өзі басқаратын қоғамның мүшелері өз
қызметінің тәртібін заң шеңберінде өздері белгілейді және ақыр соңында,
жергілікті өзін-өзі басқарудың өз бетінше жұмыс істеуіне конституциялық
кепілдік беріледі, яғни ол мемлекеттік басқарудан қатаң түрде бөлінеді.
Бірақ, сонымен бір мезгілде, ел Конституциясында мемлекеттік басқарудың
жекелеген өкілеттілігін жергілікті өзін-өзі басқаруға беруге болатын
негіздегі бап жоқ.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң Конституцияның осындай негізгі
ережелеріне сүйеніп жасалуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының актілеріне жататындар:
Қаулылар, шешімдер, бұйрықтар,. Өзін-өзі басқару органдарының деректерін іс
жүзін асырған кезде кепілдік береді, оның мәнісі құқықтық құралдармен
қамтамасыз ету. Соның ішінде жергілікті маңызы бар мәселелерді шешкенде
оларды ұйымдастыру мен материалдық қаржы еркінділігімен, жергілікті өзін-
өзі басқакрудың құқығын қорғау және оған қолайлы мүмкіншілікті тудыру.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мәртебесі мен рөлі қоғамдық
өмі демократиярандырылған сайын арта түседі. Бұның басты себебі оларды
қалыптастыру мен бақылау тікелей халықтық қарамағында.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі аймақтық ресурстарды рационалды
түрде
қолдануға, әлеуметтік қиыншылықтарды бәсеңдетуге, мемлекеттік билік
органдарына халықтың сенімін арттыруға өз септігін тигізеді.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытпай қазақстандық қоғамды
демократияландыру процесін іске асыру мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Конституциясында халықтың жергілікті
мәселелрін өз бетінше шешуге мүмкіншілігін беретін өзін-өзі басқару
белгіленген. Конституциямызға сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару халықтың
тікелей сайлауы арқылы, сайлаушы және басқада жергілікті өзін-өзі басқару
оргондары арқылы жүзеге асырылады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды жергілікті қауымдастырылықтар мен
өздерінің басқада органдары арқылы жүзеге асырылады. Жергілікті өзін-өзі
басқарудың субьектісі қауымдыстықтардың халқы болып табылады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды- бұл мемлекеттің ішінде мемлекет емес.
Бұл, әрине, халық билігін іске асыратын нысан.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың институционалдық белгілері
“Жергілікті өзін-өзі басқарудың” Европалық Хартиясында бейнеленген. Ең
алдымен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылуы мен даму
тәжірибесімен берілген құжат өзін-өзі басқару қажеттілігін мойындау ғана
емес, сонымен бірге муниципалды биліктің Конституцияда бекттілу
қажеттілігін көрсетеді.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық кепілдік өлшемі мыналар болуы
тиіс:
а) Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдық қиғастығы, оның органдарының
мемлекеттік басқару жүйесінде көрінуі;
б) Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өзіндік дербес экономикасы
мен қаржысының болуы;
в) Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының басқа да органдар мен
ұйымдар арасында өзара құқықтық әрекеттестігі мен толық субъекті құқығының
болуы (жеке бюджет пен меншікті басқару және оған билік ету, өзінің жеке
шешім қабылдау құқығы және т.б.). Мысалы: Жапония Конституциясы жергілікті
өзін-өзі басқару туралы заңында (96-100) бап жергілікті қауым: 1)
нормативтік актілерді қабылдайды; 2) жергілікті бюджетті нақтылайды; 3)
жергілікті салықтарды, төлемдерді анықтайды; 4) шаруашылық келісімдерді
жүргізеді; 5) муниципалды кәсіпорынды басқарудың принципті міндеттерін
шешеді; 6) жергілікті атқарушы органдардың қызметіне тексеру жүргізеді.
г) Жергілікті өзін-өзі басқару формаларының алуан түрлілігі, тарихи,
аймақтық мәдени ғұрыптар мен экономикалық мүмкіндіктерін ескеретін ЖӨӨБ
органдарының құзыретімен өлшенеді.
Осыған орай жергілікті өзін-өзі басқарудың институционалдық белгілерінің
құжатталуы ҚР-ның Контситуциясымен өзін-өзі басқару жөніндегі арнайы заң
актілерімен және жергілікті өзін-өзі басқару Жарлықтарымен қамтамасыз
етіледі.
Адам мен азаматтың еркіндігі мен құқығының қамтамасыз етілуі және
азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жұмысқа тартылуы,
өкілетті орган мүшелерін сайлау процесіне еркін қатысуы және өзін-өзі
басқарудың атқарушы органына жергілікті қауым тарапынан бақылау формасын
тікелей береді. Жергілікті өзін-өзі басқарудың табиғи ерекшелігі көптеген
зертеушілердің көңілін өзіне аударуда. Мысалы: негізгі конституциялық жәнә
муниципалдық нормалардың сарапталуы келесі қорытындыға негізделеді,
жергілікті қауым жергілікті публистикалық корпорация ретінде көрінеді, яғни
азаматтар мен мемлекет арасын байланыстырушы звено болып көрінеді.
Бұл жағдай мемлекеттік билік органдарын тек азаматтардың сайлау
құқығына емес, сонымен бірге жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
құрылуына жағдай жасауды да кепілдендіруге міндеттейді (Қазақстанда бұл
кепілдіктер мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару
сайлау реттілігіне де қатысты теңдей кепілдік береді ).

2.2. Жергілікті өзін-өзі басқарудың принциптері мен модуьлдері

Жергілікті өзін-өзі басқару органдары дербестік ретінде Қазақстан
Республикасында 90 жылдардың басынан бастап, алдымен одақтық, артынан
еліміздің ( 1993 ) жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы
заңдарды қабылдағаннан кейін қалыптаса бастады.
1990 жылғы 9 сәуірдегі КСРО-ның КСРО-дағы жергілікті шаруашылық және
өзін-өзі басқарудың жалпы бастамасы туралы қабылдаған заңда жергілікті
өкілет оргондарының дамуының негізгі бағыттары, олардың қалыптастыру
принциптері мен қызметін анықтайды.
Жергілікті зін-өзі басқару жүйесін қамтамасыз ететін бірнеше негізгі
принциптерді бөліп көрсетуге болады.
Демократизм принципі – аймақтық масштабтағы мәселелерді шешуде
халықтың кең қатысуы. Бұл принциптің қызметі муниципалитеттің ағымдық ісіне
қоғамды тарту механизміне негізделеді, терриотория аймағындағы қоғамдық
бірлестіктердің өкілеттіктері мен жауапкершілік шегін бекітумен
жүргізіледі.
Субсидиярлы принципі – басқарудың түрлі деңгейлері арасындағы
өкілеттіктерді бөлу мен қайта бөлу процедурасы. Осы принциптің қолдану
аясында билікті атқару өкілеттігі мен осы органдардың халық арасындағы
жауапкершілік реттілігінің тұрақты болуын анықтайды. Төменгі деңгейде
атқаруға мүмкін болмаған жағдайды ғана өкілеттігі жоғары деңгейдегі органға
беру, осы принципке сәйкес келеді.
Бұл принципке басқару деңгейлері арасындағы басқару қызметін
тиімді бөлу, тиімділіктің басты критериясы болып халық арасында
қажеттіліктерді максималды қанағаттандыру болып табылатын қажеттілігі
ескеріледі, содай-ақ билік субъектілерінің арасындағы жауапкершілікті қатаң
бөлу міндетіне негізделеді. Билік құрылымдары арасындағы билікті бөлудің
басты бейнесі ол, халық пен билік арасындағы аралықты қысқарту да осы
принципке сәйкес келеді.
Комплементарлы принцип – тік басқаруды бөлу арқылы билік функцияларын
теңдей бөліну жағдайын құру. Осы принципке сәйкес басқару құрылымындағы
билік өкілеттіктерінің бөлінуі жоғарыдан, сонымен бірге төменнен де
жүргізіледі. Бұл қоғамды бұзуға әрекеттенетін жасырын орталық басқарудың
туу мүмкіндігін шектейді.
Депортаментализаций принципі – жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының функционалды және терриоториолды функциясын есепке алады.
Орталықсыздандыру принципі – жекелеген аймақтарға басқару функциясын
осы аймақтың өзіне беріледі.
Орталықсыздандыру механизмі мемлекеттік және муниципалдық органдар
пәнін енгізудің мөлдір бастамасының қалануын қажет етеді. Орталықсыздандыру
мемлекеттік өкіліттіктігінің қажетті ресурстарын орындау үшін жергілікті
жерге бөлінген кепілдіктерді делегирлеуді ұйғарады.
Орталықсыздандыру механизмін құру реттілігі келесі пунктерді қамтиды.
1. Әрбір муниципалды бірлестіктерде мемлекет өкілеттігінің құрылуы;
2. Олардың орындалуына бағытталған материалдық және қаржылық
құралдарының көлемін анықтау;
3. Заңға сәйкес мемлекеттің іске асырылып жатқан өкілеттігін беруді
құжаттау;
4. Өкілеттікті беру механизмінің тиімділігі мен сапасын анықтау.
Жергілікті өзін-өзі басқару белгіленген ұлттық заң шеңберіндегі
мемлекеттік міндеттер аясындағы қоғамдық мүдделердің бөлінуін басқару
тәртібі, тек өз терриотория мүдделері аясында жүргізетін жеке билік
органдарын сайлау арқылы жүргізуді ұйғарады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың басты принциптері арасынан мыналарды
айрықша көрсетуге болады.
1. Жергілікті билік органдарының сайланбалылығы;
2. Коммуналдық меншіктің болуы;
3. Жергілікті билік пен халық арасындағы қатынастардың келісімді
негізі;
4. Өзіндік кіріс ағымы есебінен терриоториялық қажеттіліктерді
қанағаттандыру;
5. Әлеуметтік сферада жергілікті өзін-өзі басқарудың жетік
мамандануы;
6. Муниципалды қызметкерлердің лауазымды қызметке конкурстық жүйе
арқалы орналасуы;
7. Берілген терриоториядағы тұрғылықты халыққа есеп беру;
8. Шешім қабылдау еркіндігі;
9. Құқықпен қорғалуы.
Осыған байланысты жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті маңызды
мәселелерді шешудегі халықтық билік формасы ретінде көрінеді. Жергілікті
өзін-өзі басқарудың мәні – бұл азаматтардың жалпы алға қойған мақсатын
жүзеге асыру үшін өз ынталарымен ерікті бірігуі.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың келесі – идеялық, доктриналық,
қамтамасыз етушілік негізін қалаушы принциптері;
- жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-зі басқару
органдарының өзара әрекеттестігі;
- мемлекеттің институционалдық параметрлерінде өзін-өзі басқарудың
дамуының көрінуі;
- өзін-өзі басқаруда азаматтардың кең көлемде қатысу еркіндігі және
құқығы;
- бекітілген заң шеңберінде өздерінің жеке инициативасын жүзеге асыну
үшін толық еркіндікте болуы.
Қазақстанда жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару
органдарының өзара әрекеттестік принципі ерекше қызығушылық тудыруда. Бұл
келесі факторларға негізделеді.
ҚР Конституциясы (89-бап) халықтың жергілікті маңызды мәселелерін
өздері шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-зі басқаруды мойындайды. ҚР
Конституциясында мемлекеттің бірден-бір қайнар көзі халық деп белгіленген
(1т. 3-бап). Конституциялық ережені ойша сараптау мемлекеттік билік
жүйесіндегі мемлекеттік билік институттарының халық билігімен бірге
болатынын түсінуге негіз береді.
Қазақстан Үкіметі мен орталық атқару органдары басқарудың барлық
деңгейіндегі процестерінде басқару мүмкіндігі шектеулі екендігін мойындайды
және аймақтық саясат концепциясына (ҚР-ның Министрлер Кабинетімен
келісілген, 1996ж) сәйкес жергілікті органдарға істің бір бөлігін беруге
дайын.
Жергілікті өкілетті және атқарушы органдарды қайта құруды ұйымдастыру
ертеден көзделген, бірақ оны іске асыру тек біртіндеп қана емес, сонымен
қоса құрылымдық жағдайына да басшылық жасау қажет.
Мәселелерді шешу ізденістері коғамды мемлекетке, жеке индивидке, толық
әлеуметке (социоцентризм) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.