Қазіргі қоғамдағы ақыл-ой тәрбиесінің жеке тұлғаны тәрбиелеудегі маңызы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.7
1 Қазіргі қоғамдағы ақыл.ой тәрбиесінің жеке тұлғаны
тәрбиелеудегі маңызы
1.1 Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат.міндеттері мен түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.11
1.2 Ақыл ой тәрбиесінің құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.16
1.3 Ақыл.ой тәрбиесі және оның мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... .16.21
2 Мектеп жасына дейінгі балаларда ақыл.ой тәрбиесінің негіздерін
оқу .тәрбие процесінде қолдану әдістемесі
2.1 Ақыл ой еңбегі арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
мәдениетін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.23
2.2 Ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінде ақыл ойды және оның жеке
түрлерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.29
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл.ойын дамытуда білім
жүйесінің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34.35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36.37
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.7
1 Қазіргі қоғамдағы ақыл.ой тәрбиесінің жеке тұлғаны
тәрбиелеудегі маңызы
1.1 Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат.міндеттері мен түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.11
1.2 Ақыл ой тәрбиесінің құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.16
1.3 Ақыл.ой тәрбиесі және оның мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... .16.21
2 Мектеп жасына дейінгі балаларда ақыл.ой тәрбиесінің негіздерін
оқу .тәрбие процесінде қолдану әдістемесі
2.1 Ақыл ой еңбегі арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
мәдениетін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.23
2.2 Ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінде ақыл ойды және оның жеке
түрлерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.29
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл.ойын дамытуда білім
жүйесінің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34.35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36.37
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі нарықтық экономика жағдайында тәрбие процесінің тиімділігін одан әрі жетілдіру ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл, әсіресе бүгінгі ғылыми-техникалық өрлеу кезеңінде айқын басымдылыққа ие.
Қазіргі мектепте тәрбие беру жұмысының тиімділігі мен сапасын арттырудың негізгі жолы – барлық тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыруды кешенді түрде жүргізу, яғни оқушылардың жеке басы мен әртүрлі әлеуметтік топтарын ескере отырып, тәрбие салалары: ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық, дене және еңбек, құқықтық пен экологиялық тәрбиелерінің өзара тығыз бірлігін қамтамасыз ету. Соған сәйкес оқыту мен тәрбиелеу қызметінің бірлігін қамтамасыз етудің маңызы ерекше.
Тәрбие берудің кешенділігін қамтамасыз ету барлық тәрбие беру мекемелерінің, соның ішінде мектептің де идеологиялық жұмысын осы міндетке сай ұйымдастыра жүргізудіңде қызметі ерекше. Оқушылардың тәрбие процесін ұйымдастырудағы мұндай көзқарас қоғамның әрбір жеке тұлғаны жан-жақты үйлесімді дамыту мақсатына толық сай келеді.
Тәрбие – қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын қоғамдық-тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш – жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру тәртібін меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу Насыр әл-Фараби «Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз берілген білім – адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» - деді.
М.Жұмабаев «Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы» - деп жазды.
Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің «Қазақ тағылымы» атты монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын атап көрсетті. Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойы, парасатты болу; барлық әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатынасынан, көзқарасынан ғибрат иісі аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды, инабатты, қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық дәстүріне берік болу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нәрселерден аулақ болу; сегіз қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау;ел берекесін сақтап, оның баюына үлес қосу.
Халықтық тәлім-тәрбие оның тұрмыс тіршілігімен тығыз байланысты. Әр елдің тұрмыстағы әдет-ғұрпы, ой-санасы халық тағдырымен ұштасып жатады.
Қазақ халқында өскелең жас ұрпаққа ақыл-ой тәрбиесін беруде, ой санасын дамытуда ауыз әдебиетінің маңызы ерекше болған. Ғалым А.Э.Измаилов халықтық тәлім-тәрбие жайында: «Қазақ халқының тәрбие саласындағы тәжірибесі көбінесе ұрпақтан-ұрпаққа ауызша түрде жалғасып халық ертегілерінде, аңыздарында, жырларында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттың салттары, дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады», - дейді.
Тұрмыстық мәдени жағдайларға сай туып, қалыптасқан дүниетаным, білім, тәжірибе айтыс жанрларында, оның ішінде әсіресе жұмбақ айтыстарда, ауыз әңгімелерде, халқымыздың ой-қиялынан, сана-сезімінен туған бата сөздерінде, төрт түлікке сай өлең жырларында ерекше маңызға ие болған. Жұмбақ айтысының өзінде қанша тапқырлық, ақыл-ой тәрбиесі барын көруге болады.
Сонымен қатар қазақ халқы өзінің өмір тіршілігі, күн көріс кәсібімен байланысты жыл мезгілі құбылыстарының ерекшеліктерін бақылау, табиғатқа және жұлдыздарға қарап ауа райын алдын-ала болжау қасиеттерінің арқасында дараланған. Осының бәрі ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесіне қатысты алатын орны ерекше болған.
Курстық жұмыстың мақсаты: : Мектепке дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуды жүзеге асыру.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: ақыл-ой тәрбиесінің негіздерін ұйымдастыру жүйесі.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: оқу-тәрбие процесінде ақыл-ой тәрбиесінің түрлері мен құралдарын пайдаланудың тиімділігі.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне сипаттама;
- тәрбие мәні мен түрлеріне байланысты ұлы ғұлама педагогтардың айтылған пікірлері;
- ақыл-ой тәрбиесі және оның мазмұны мен міндеттері;
- сабақ барысында ақыл-ойды және оның жеке түрлерін дамыту;
- ақыл-ой тәрбиесінің құралдары;
- ақыл-ой еңбегінің жалпы мәдениетін арттыру жолдары.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагог –ғалымдардың әлеуметтанушылардың, психологтардың еңбектері; ҚР «Білім беру туралы» Заңы; Елбасшысының халыққа жолдаған «Қазақстан - 2030» үндеуі; «Кәусар бұлақ» бағдарламасы; «Атамекен» бағдарламасы; Қазақстан Республикасында жалпы орта білім беру тұжырымдамасы; ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы теориялары, ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылыми зерттеулер мен теориялық әдебиеттері негіздеріне сүйеніп жасалған.
Зерттеу әдістері: тақырыпты зерттеу барысында қолданылған педагогикалық және психологиялық әдебиеттерге, ғылыми мерзімді басылымдарға ғылыми талдау жасау, педагогикалық эксперимент өткізу, анкета және интервью әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық қолданымы: Мектепке дейінгі баланың ақыл-ойының дамуы алғашында қарым-қатынаста, заттық әрекеттерде, ойындарда, ал сонан соң оқу, еңбек, өнімді жұмыс процесінде жүзеге асырылады. Ақыл-ойдың неғұрлым тиімді дамуы оқыту және тәрбиелеу ықпалымен жүргізіледі.
Зерттеудің практикалық қолданымы: Баланың ақыл-ойын дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу процесінде тілді, сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Соның нәтижесінде мектепке дейінгі бала тілді меңгеріп алатындығы сондай оны қарым-қатынас құралы ретінде еркін пайдаланады.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі нарықтық экономика жағдайында тәрбие процесінің тиімділігін одан әрі жетілдіру ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл, әсіресе бүгінгі ғылыми-техникалық өрлеу кезеңінде айқын басымдылыққа ие.
Қазіргі мектепте тәрбие беру жұмысының тиімділігі мен сапасын арттырудың негізгі жолы – барлық тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыруды кешенді түрде жүргізу, яғни оқушылардың жеке басы мен әртүрлі әлеуметтік топтарын ескере отырып, тәрбие салалары: ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық, дене және еңбек, құқықтық пен экологиялық тәрбиелерінің өзара тығыз бірлігін қамтамасыз ету. Соған сәйкес оқыту мен тәрбиелеу қызметінің бірлігін қамтамасыз етудің маңызы ерекше.
Тәрбие берудің кешенділігін қамтамасыз ету барлық тәрбие беру мекемелерінің, соның ішінде мектептің де идеологиялық жұмысын осы міндетке сай ұйымдастыра жүргізудіңде қызметі ерекше. Оқушылардың тәрбие процесін ұйымдастырудағы мұндай көзқарас қоғамның әрбір жеке тұлғаны жан-жақты үйлесімді дамыту мақсатына толық сай келеді.
Тәрбие – қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын қоғамдық-тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш – жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру тәртібін меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу Насыр әл-Фараби «Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз берілген білім – адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» - деді.
М.Жұмабаев «Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы» - деп жазды.
Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің «Қазақ тағылымы» атты монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын атап көрсетті. Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойы, парасатты болу; барлық әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатынасынан, көзқарасынан ғибрат иісі аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды, инабатты, қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық дәстүріне берік болу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нәрселерден аулақ болу; сегіз қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау;ел берекесін сақтап, оның баюына үлес қосу.
Халықтық тәлім-тәрбие оның тұрмыс тіршілігімен тығыз байланысты. Әр елдің тұрмыстағы әдет-ғұрпы, ой-санасы халық тағдырымен ұштасып жатады.
Қазақ халқында өскелең жас ұрпаққа ақыл-ой тәрбиесін беруде, ой санасын дамытуда ауыз әдебиетінің маңызы ерекше болған. Ғалым А.Э.Измаилов халықтық тәлім-тәрбие жайында: «Қазақ халқының тәрбие саласындағы тәжірибесі көбінесе ұрпақтан-ұрпаққа ауызша түрде жалғасып халық ертегілерінде, аңыздарында, жырларында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттың салттары, дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады», - дейді.
Тұрмыстық мәдени жағдайларға сай туып, қалыптасқан дүниетаным, білім, тәжірибе айтыс жанрларында, оның ішінде әсіресе жұмбақ айтыстарда, ауыз әңгімелерде, халқымыздың ой-қиялынан, сана-сезімінен туған бата сөздерінде, төрт түлікке сай өлең жырларында ерекше маңызға ие болған. Жұмбақ айтысының өзінде қанша тапқырлық, ақыл-ой тәрбиесі барын көруге болады.
Сонымен қатар қазақ халқы өзінің өмір тіршілігі, күн көріс кәсібімен байланысты жыл мезгілі құбылыстарының ерекшеліктерін бақылау, табиғатқа және жұлдыздарға қарап ауа райын алдын-ала болжау қасиеттерінің арқасында дараланған. Осының бәрі ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесіне қатысты алатын орны ерекше болған.
Курстық жұмыстың мақсаты: : Мектепке дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуды жүзеге асыру.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: ақыл-ой тәрбиесінің негіздерін ұйымдастыру жүйесі.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: оқу-тәрбие процесінде ақыл-ой тәрбиесінің түрлері мен құралдарын пайдаланудың тиімділігі.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне сипаттама;
- тәрбие мәні мен түрлеріне байланысты ұлы ғұлама педагогтардың айтылған пікірлері;
- ақыл-ой тәрбиесі және оның мазмұны мен міндеттері;
- сабақ барысында ақыл-ойды және оның жеке түрлерін дамыту;
- ақыл-ой тәрбиесінің құралдары;
- ақыл-ой еңбегінің жалпы мәдениетін арттыру жолдары.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагог –ғалымдардың әлеуметтанушылардың, психологтардың еңбектері; ҚР «Білім беру туралы» Заңы; Елбасшысының халыққа жолдаған «Қазақстан - 2030» үндеуі; «Кәусар бұлақ» бағдарламасы; «Атамекен» бағдарламасы; Қазақстан Республикасында жалпы орта білім беру тұжырымдамасы; ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы теориялары, ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылыми зерттеулер мен теориялық әдебиеттері негіздеріне сүйеніп жасалған.
Зерттеу әдістері: тақырыпты зерттеу барысында қолданылған педагогикалық және психологиялық әдебиеттерге, ғылыми мерзімді басылымдарға ғылыми талдау жасау, педагогикалық эксперимент өткізу, анкета және интервью әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық қолданымы: Мектепке дейінгі баланың ақыл-ойының дамуы алғашында қарым-қатынаста, заттық әрекеттерде, ойындарда, ал сонан соң оқу, еңбек, өнімді жұмыс процесінде жүзеге асырылады. Ақыл-ойдың неғұрлым тиімді дамуы оқыту және тәрбиелеу ықпалымен жүргізіледі.
Зерттеудің практикалық қолданымы: Баланың ақыл-ойын дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу процесінде тілді, сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Соның нәтижесінде мектепке дейінгі бала тілді меңгеріп алатындығы сондай оны қарым-қатынас құралы ретінде еркін пайдаланады.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Абрамова ГС. Практическая психология. - М., 2001.
2. Абрамова ГС. Психологическое консультирование. - М., 2001.
3. Алдамұратов. Жан тану негздерк - Алматы, 2001.
4. Андреева Г.М. Социальная психология. - М,, 1980.
5. Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий
практического психология. - Ростовна-Дону, 2000.
6. Бадмаев Б.Ц. Методика преподавания психологии. М.,2003.
7. Бектенғалиева С.Х., Ядгарова НХ Балабақшада психологиялық
қызмет жұмысын ұйымдастыру. - Алматы, 2003.
8. Битянова М. Практическая психология. - М., 1996.
9. Выготский Л.С. К вопросу о динамике детского характера.Собр.соч. в 6 т. - М., 1983. ТСәбет Бап-Баба, Жалпы психология. /Жантану негіздері/: -Алматы «Заң әдебиеті», 2003 ж.
10. Тәжібаев Т. «Жалпы психология», Алматы, Қазақ университеті, 1993 ж.
11. Сәбет Бап-Баба, Жалпы психология. /Жантану негіздері/: -Алматы «Заң әдебиеті», 2003 ж.
12. Жарықбаев Қ, Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе: Оқу құрал / А, - 2000 ж.
13. Жалпы психология. Алматы: Білім, - 1996, - 224 б.
14. Жарықбаев Қ. Психология. Оқулық: - 3 - ші басылым. - Алматы: Білім, 1993 ж.
15. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері: Оқулық. -Алматы, 2002 ж.
16. Педагогикалық ізденіс. Алматы, «Рауан», 1990 ж.
17. Гиппенрейтер Ю. Б. Введение в общую психологию. Курс лекциий. – М., 1988.
18. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии: В 2т-Т. I –М., 1989
19. Леонтьев А. Н. Избранные психологические произведения : В 2т. – Т. П. – М., 1983.
20. Выготский Л. С. Собрание сочинений: В 6 т. – Т. 2. М., 1982. ( Мышление и речь: 2-361. Мышление и его разитие в детском возрасте: 395-415 ) .
21. Зак А. З. Развитие теоретические мышления у младших школьников. –М., 1984.
22. Ильясов И.И. Исследование развития познавательной деятельности. – М., 1971.
23. А.А. Давыдов, Т.В. Драгунова. Пдагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы Алматы 1973.
24. Б. С. Ысқақова, Қойшыбаева Н.И. Мектепке дейінгі балалардың жеке басын қалыптастырудың психологиялық құралы. Оқу құралы. Шымкент 2002.
25. Қ. Жақыпов Бірінші класс оқушысының отбасындағы и тәрбиесі. Алматы – 1966
26. С. В. Мухина. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы алматы «Мектеп» 1986.
27. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986ж.
28. Ахметова З. «Кәусар бұлақ» бағдарламасы.-А., 1994ж.
29. Мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі. / Ред. басқар. Қалиев С., т.б. – А., 1999ж.
30. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Алматы., 2000ж.
31. Құрманалина Ш.Х., Мұқанова Б.Ж., т.б. Педагогика.- А.,Фолиант, 2007ж.
32. Қоянбаев Р. Тәрбие теориясы.- Алматы, 1991ж.
33. Құрсабаев М. «Атамекен» бағдарламасы. – Алматы., 1991ж.
34. Қожахметова К.Ж. Сынып жетекшісі. –Алматы: Әлем, 2000ж.
1. Абрамова ГС. Практическая психология. - М., 2001.
2. Абрамова ГС. Психологическое консультирование. - М., 2001.
3. Алдамұратов. Жан тану негздерк - Алматы, 2001.
4. Андреева Г.М. Социальная психология. - М,, 1980.
5. Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий
практического психология. - Ростовна-Дону, 2000.
6. Бадмаев Б.Ц. Методика преподавания психологии. М.,2003.
7. Бектенғалиева С.Х., Ядгарова НХ Балабақшада психологиялық
қызмет жұмысын ұйымдастыру. - Алматы, 2003.
8. Битянова М. Практическая психология. - М., 1996.
9. Выготский Л.С. К вопросу о динамике детского характера.Собр.соч. в 6 т. - М., 1983. ТСәбет Бап-Баба, Жалпы психология. /Жантану негіздері/: -Алматы «Заң әдебиеті», 2003 ж.
10. Тәжібаев Т. «Жалпы психология», Алматы, Қазақ университеті, 1993 ж.
11. Сәбет Бап-Баба, Жалпы психология. /Жантану негіздері/: -Алматы «Заң әдебиеті», 2003 ж.
12. Жарықбаев Қ, Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе: Оқу құрал / А, - 2000 ж.
13. Жалпы психология. Алматы: Білім, - 1996, - 224 б.
14. Жарықбаев Қ. Психология. Оқулық: - 3 - ші басылым. - Алматы: Білім, 1993 ж.
15. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері: Оқулық. -Алматы, 2002 ж.
16. Педагогикалық ізденіс. Алматы, «Рауан», 1990 ж.
17. Гиппенрейтер Ю. Б. Введение в общую психологию. Курс лекциий. – М., 1988.
18. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии: В 2т-Т. I –М., 1989
19. Леонтьев А. Н. Избранные психологические произведения : В 2т. – Т. П. – М., 1983.
20. Выготский Л. С. Собрание сочинений: В 6 т. – Т. 2. М., 1982. ( Мышление и речь: 2-361. Мышление и его разитие в детском возрасте: 395-415 ) .
21. Зак А. З. Развитие теоретические мышления у младших школьников. –М., 1984.
22. Ильясов И.И. Исследование развития познавательной деятельности. – М., 1971.
23. А.А. Давыдов, Т.В. Драгунова. Пдагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы Алматы 1973.
24. Б. С. Ысқақова, Қойшыбаева Н.И. Мектепке дейінгі балалардың жеке басын қалыптастырудың психологиялық құралы. Оқу құралы. Шымкент 2002.
25. Қ. Жақыпов Бірінші класс оқушысының отбасындағы и тәрбиесі. Алматы – 1966
26. С. В. Мухина. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы алматы «Мектеп» 1986.
27. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986ж.
28. Ахметова З. «Кәусар бұлақ» бағдарламасы.-А., 1994ж.
29. Мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі. / Ред. басқар. Қалиев С., т.б. – А., 1999ж.
30. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Алматы., 2000ж.
31. Құрманалина Ш.Х., Мұқанова Б.Ж., т.б. Педагогика.- А.,Фолиант, 2007ж.
32. Қоянбаев Р. Тәрбие теориясы.- Алматы, 1991ж.
33. Құрсабаев М. «Атамекен» бағдарламасы. – Алматы., 1991ж.
34. Қожахметова К.Ж. Сынып жетекшісі. –Алматы: Әлем, 2000ж.
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5-7
1 Қазіргі қоғамдағы ақыл-ой тәрбиесінің жеке тұлғаны
тәрбиелеудегі маңызы
1.1 Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...8-11
1.2 Ақыл ой тәрбиесінің
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..11-16
1.3 Ақыл-ой тәрбиесі және оның мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... .16-21
2 Мектеп жасына дейінгі балаларда ақыл-ой тәрбиесінің негіздерін
оқу –тәрбие процесінде қолдану әдістемесі
2.1 Ақыл ой еңбегі арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
мәдениетін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-2 3
2.2 Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ақыл ойды және оның жеке
түрлерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...24-29
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуда білім
жүйесінің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...29-33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 34- 35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 36-37
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі нарықтық экономика жағдайында
тәрбие процесінің тиімділігін одан әрі жетілдіру ерекше маңызға ие болып
отыр. Бұл, әсіресе бүгінгі ғылыми-техникалық өрлеу кезеңінде айқын
басымдылыққа ие.
Қазіргі мектепте тәрбие беру жұмысының тиімділігі мен сапасын
арттырудың негізгі жолы – барлық тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыруды
кешенді түрде жүргізу, яғни оқушылардың жеке басы мен әртүрлі әлеуметтік
топтарын ескере отырып, тәрбие салалары: ақыл-ой, адамгершілік,
эстетикалық, дене және еңбек, құқықтық пен экологиялық тәрбиелерінің өзара
тығыз бірлігін қамтамасыз ету. Соған сәйкес оқыту мен тәрбиелеу қызметінің
бірлігін қамтамасыз етудің маңызы ерекше.
Тәрбие берудің кешенділігін қамтамасыз ету барлық тәрбие беру
мекемелерінің, соның ішінде мектептің де идеологиялық жұмысын осы міндетке
сай ұйымдастыра жүргізудіңде қызметі ерекше. Оқушылардың тәрбие процесін
ұйымдастырудағы мұндай көзқарас қоғамның әрбір жеке тұлғаны жан-жақты
үйлесімді дамыту мақсатына толық сай келеді.
Тәрбие – қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамдық-тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш – жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім – адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі - деді.
М.Жұмабаев Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын
ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны
толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы - деп
жазды.
Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің Қазақ тағылымы атты
монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын атап көрсетті.
Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойы, парасатты болу; барлық
әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатынасынан, көзқарасынан ғибрат иісі
аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды, инабатты,
қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық дәстүріне берік
болу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нәрселерден аулақ болу; сегіз қырлы,
бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау;ел берекесін сақтап, оның баюына
үлес қосу.
Халықтық тәлім-тәрбие оның тұрмыс тіршілігімен тығыз байланысты. Әр
елдің тұрмыстағы әдет-ғұрпы, ой-санасы халық тағдырымен ұштасып жатады.
Қазақ халқында өскелең жас ұрпаққа ақыл-ой тәрбиесін беруде, ой
санасын дамытуда ауыз әдебиетінің маңызы ерекше болған. Ғалым А.Э.Измаилов
халықтық тәлім-тәрбие жайында: Қазақ халқының тәрбие саласындағы
тәжірибесі көбінесе ұрпақтан-ұрпаққа ауызша түрде жалғасып халық
ертегілерінде, аңыздарында, жырларында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттың
салттары, дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады, - дейді.
Тұрмыстық мәдени жағдайларға сай туып, қалыптасқан дүниетаным, білім,
тәжірибе айтыс жанрларында, оның ішінде әсіресе жұмбақ айтыстарда, ауыз
әңгімелерде, халқымыздың ой-қиялынан, сана-сезімінен туған бата сөздерінде,
төрт түлікке сай өлең жырларында ерекше маңызға ие болған. Жұмбақ айтысының
өзінде қанша тапқырлық, ақыл-ой тәрбиесі барын көруге болады.
Сонымен қатар қазақ халқы өзінің өмір тіршілігі, күн көріс кәсібімен
байланысты жыл мезгілі құбылыстарының ерекшеліктерін бақылау, табиғатқа
және жұлдыздарға қарап ауа райын алдын-ала болжау қасиеттерінің арқасында
дараланған. Осының бәрі ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесіне қатысты алатын орны
ерекше болған.
Курстық жұмыстың мақсаты: : Мектепке дейінгі балалардың ақыл-ойын
дамытуды жүзеге асыру.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: ақыл-ой тәрбиесінің негіздерін
ұйымдастыру жүйесі.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: оқу-тәрбие процесінде ақыл-ой
тәрбиесінің түрлері мен құралдарын пайдаланудың тиімділігі.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне
сипаттама;
- тәрбие мәні мен түрлеріне байланысты ұлы ғұлама педагогтардың
айтылған пікірлері;
- ақыл-ой тәрбиесі және оның мазмұны мен міндеттері;
- сабақ барысында ақыл-ойды және оның жеке түрлерін дамыту;
- ақыл-ой тәрбиесінің құралдары;
- ақыл-ой еңбегінің жалпы мәдениетін арттыру жолдары.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагог –ғалымдардың
әлеуметтанушылардың, психологтардың еңбектері; ҚР Білім беру туралы Заңы;
Елбасшысының халыққа жолдаған Қазақстан - 2030 үндеуі; Кәусар бұлақ
бағдарламасы; Атамекен бағдарламасы; Қазақстан Республикасында жалпы орта
білім беру тұжырымдамасы; ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы теориялары,
ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылыми зерттеулер мен теориялық әдебиеттері
негіздеріне сүйеніп жасалған.
Зерттеу әдістері: тақырыпты зерттеу барысында қолданылған
педагогикалық және психологиялық әдебиеттерге, ғылыми мерзімді басылымдарға
ғылыми талдау жасау, педагогикалық эксперимент өткізу, анкета және интервью
әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық қолданымы: Мектепке дейінгі баланың ақыл-ойының
дамуы алғашында қарым-қатынаста, заттық әрекеттерде, ойындарда, ал сонан
соң оқу, еңбек, өнімді жұмыс процесінде жүзеге асырылады. Ақыл-ойдың
неғұрлым тиімді дамуы оқыту және тәрбиелеу ықпалымен жүргізіледі.
Зерттеудің практикалық қолданымы: Баланың ақыл-ойын дамыту әлеуметтік
ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу процесінде
тілді, сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Соның нәтижесінде
мектепке дейінгі бала тілді меңгеріп алатындығы сондай оны қарым-қатынас
құралы ретінде еркін пайдаланады.
1 Қазіргі қоғамдағы ақыл-ой тәрбиесінің жеке тұлғаны
тәрбиелеудегі маңызы
1.1. Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне
сипаттама
Тәрбие – қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамдық-тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш – жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Тәрбиенің мақсаты – бұл жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен
жүргізілетін тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Себебі қоғамның материалдық
жағдайының өсуі, идеологиясының өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат-
міндеттері, мазмұны мен ұйымдастыру тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға
сәйкес жақсарып отырады,
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір жағдайына
сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиешілердің өз
қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның мемлекеттің әл-
ауқаты және оның саясатымен әрқашанда тығыз байланысты болады.
Тәрбие біртұтас процесс. Себебі тұлға жеке адам ретінде тәрбиеленеді.
Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиеттерін қалыптастыру жеке-дара
атқарылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңғай жағдайда жүзеге асырылады.
Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей
бір ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп
ержеткенге дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін-өзі
тәрбиелеу процесімен жалғасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойылған мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез-құлқында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымайды.
Оған ықпал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие - көпжақты процесс. Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу,
қоғамдық пайдалы еңбекке әзірлеу процесі қоғамның барлық азаматтарының
міндеті, отбасы, мектеп пен жұртшылықпен бірлесіп атқаратын ортақ мақсаты.
Дегенмен де ата – аналар мен жұртшылық әрекет қадағалап, бағыт-бағдар
беріп, олардың бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта ұйымдастырып
отыратын ол – ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
Жеке тұлғаның жан-жақты дамуын қалыптастыру дегеніміз:
- отанына берілгендікті, оның бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға
дайындығын, бейбітшілік үшін, халықтардың достығы мен ынтымағы үшін,
еңбекшілердің бақыты үшін арнаулы даярлықта тәрбиелеу;
- ғылым, мәдениет, техника саласындағы білімдер жүйесін және
өндірісті ұйымдастырудың даму жағдайларын игеру білуін тәрбиелеу;
- адамгершілік қаситтерін барынша құрметтеушілік, адамдарға деген
қамқорлық жасау және оларға ілтипатпен қараушылық, жолдастық пен адалдық,
шыншылдық, жауапкершілік сезімдерге тәрбиелеу;
- еңбекте адал қарым-қатынасын, қоғам игілі үшін материалдық өндіріс
саласында еңбек етуге даяр болуы, еңбек ету қажеттілігін түсінуге, еңбек
адамын құрмет етуге тәрбиелеу;
- әсемдікті барынша сезіне білуді, шын көріктілікті жасандылықтан
ажырата білуді, өнерге, әдебиетке ынтасын үнемі жетілдіруге талпынысын,
құштарлығын, табиғатта сүюге тәрбиешілерді тәрбиелеу;
- денсаулығы мықты және дене құрылысы жақсы дамыған, дене
шынықтырумен, спортпен үнемі шұғылданатын адамды тәрбиелеу;
- табиғатты қорғау, оның байлығын көздің қарашығындай сақтау, адам
өмірінің бастауы – жер, су, ауа, аң, өсімдіктерді бағалау, қастерлеу,
сақтау рухында тәрбилеу, т.с.с.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам
құрылысына белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге
асрылады. Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-
ойы дамиды, адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді,
рухани өмір байлығын меңгереді, эстетикалық сезім, талғамы артады. Соған
сәйкес мектеп тәрбие беру ісіе бірыңғай мақсатты, жүйелі түрде
ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
Тәрбие мақсаты сай бұл мәселелерді ұйымдастыру немесе жүзеге асыру
тәрбиенің салалары: ақыл-ой тәрбиесі, азаматтық тәрбие, адамгершілік
тәрбиесі, эстетикалық тәрбие, дене тәрбиесі, мінез-құлық тәрбиесі,
экономикалық тәрбие, патриоттық тәрбие, экологиялық тәрбие, жыныстық тәрбие
т.б. көптеген тәрбие міндеттерін жүзеге асыру негізінде атқарылады (1-
сурет).
1-сурет. Тәрбие теориясы.
Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту міндеттерін жүзеге асыру үшін оған
әлеуметтік те, сондай-ақ белгілі бір материалдық та жағдайлар жасау қажет.
Ол үшін:
1.Халыққа білім беру жүйесін үнемі жетілдіріп, дамытып отыру;
2.Оқу-тәрбие беретін мекемелердің материалдық-техникалық базасын үнемі
жақсартып отыру;
3.Күндізгі және сырттай оқу орындарының жүйесі арқылы өздігінен білім
алу жолымен де жастардың білім алуы үшін кең мүмкіндіктер беру;
4. Мәдени-ағарту мекемелерінің жүйесін құру: клубтар, мәдениет
сарайылары, кітапханалар т.б. ұтымды ұйымдастыру;
5. Жастардың денсаулығына қамқорлық жасау, олардың жаппай дене
тәрбиесімен күн сайын айналасуын насихаттау, мүмкіншілік жасау.
6. Тәрбие процесінде халықтық педагогиканы кеңінен пайдалануы және аға
ұрпақтың әлеуметтік тәжірибесін меңгерту;
7. Тәрбиешілердің білім дәрежесі мен шеберліктерін үнемі жетілдіріп
отыру қажет.
1.2.Ақыл - ой тәрбиесінің құралдары
Ақыл – ойды дамытудың ең басты құралы — оқыту. Ақыл - ой күштерін
оқыту барысында дамыту оқу материалының мазмұнын игеру, зиялылық біліктерді
қалыптастыруға көмектесетін ойлау операцияларына қатыстыра-тын, оқу
әрекеттерін орындататын танымдық іс - әрекеттерін ұйымдастыру арқылы
жүреді.
Теориялық тұрғыдан қарағанда: баланың ақыл - ойын дамытуға бағытталған
оқыту әдістемесі дамыта оқыту тұжырымдамасынан орын алады.
Бұл тұжырымдаманың мәні оқытуды шамалай отырып қиындықтьң жоғары
денгейінде құруға келеді. Бұл үшін оқушының білім қорын жинақталған
теориялық білімдерден, ғылымдағы жетекші қағидалар-дан тұруы қажет. Осының
негізінде қажырлы ақыл - ой еңбегіне қатыса отырып, оқушы жеке деректер мен
құбылыстар сырына ене алады. Сондықтан да дамыта оқыту әдістемесінің
негізгі оқытудың мазмұнын іріктеу мен әдістерін тандап алудан басқа, оқушы
алатындай оқу қиындық-тарының сипаты мен дәрежесін дәл анықтауға тіреледі.
Мазмұнды әдістемелік дұрыс ашып беру, дамыта оқытудың әдістері мен
тәсілдерін таңдап алу оқушылардың жалпы ақыл – ойының дамуын қамтама-сыз
ететін сабақта белсенді ақыл – ой еңбегіне қол жеткізуге талаптанудағы
мұғалімнің шынайы шығармашылық еңбегінің ауқымы болып табылады.
Зиялылық іскерліктерді қалыптастыруға көмектесетін тапсырмалар-
дың түрлері де ақыл - ой тәрбиесінің құралы ретінде пайдаланылады. Мұндай
оқу тапсырмалары көптен саналады. Біз мысал есебінде кейбіреулерін
еске түсірмекшіміз.
1. Зерттеу және бақылау ісіне қатысы бар тапсырмалар; бақылау,
эксперимент жүргізу, саяхаттар, экспедициялар, ауыл шаруашылық тәжірибелік
жұмыстар т.б.
2. Шығармашылық жұмыстар: шығарма жазу, суретке қарап әңгіме
құру, өз бетінше әр түрлі пәндер бойынша есептер құрастыру, сурет салу,
белгілі тақырыптарға баяндамалар, рефераттар жазу т.б.
3. Салыстыруға байланысты тапсырмалар: логикалық және жинақтай ойлау.
4. Ойлау әрекеттерін реттеуге бағыттталған тапсырмалар; алгоритмдерді,
алгоритмдік нұсқамаларды пайдалану, оларды өз бетімен құрастыру т.б.
5. Анализдеу оқу жұмысына байланысты тапсырмалар: заттарды, құбылыс-
тарды топқа бөлу.
Жалпы айтқанда, ақыл - ой тәрбиесін ақыл ойдың дамуын қамтамасыз етуде
тапсырмаларды түрлендіріп, үйлестіріп берудің маңызы зор. Мұғалім осы талап
тұрғысынан оқушы тұлғасын қалыптастырғысы келсе, өзі бұл тұрғыдан жоғары
болуы тиіс.
Ақыл - ой тәрбиесінің міндет-терін шешу мұғалімнің біліміне, жалпы
және әдістемелік мәдениетіне, оның өзінің танымдық күшінің дамуына
байланысты екендігі сөзсіз. Барлық оқушыларды белсенді танымдық іс -
әрекетке тарту, түрлі тапсырмаларда пайдалану, оқытуды дұрыс
ұйымдастыру, олардың жалпы дамуын және рухани қажеттіктерінің өсуін
қамтамасыз етеді.
Балалалардың іс - әрекетін ұйымдастыруда ақыл – ой еңбегінің
мәдениетін қалыптастыру айрықша орын алады. Оқу еңбегінің мәдениеті
оқушлардың ақыл – ой іс - әрекетінің сапасын сипаттайды. Еңбектену
мәдениеті - бұл оқу еңбегін дұрыс жоспарлау және тиімді ұйымдастыру, оқу
гигиенасы ережесін сақтау, жұмыс орнын және қажетті материалдарды реттеу,
оқу құралдарын пайдалана білу.
Ақыл - ой жұмысының дұрыс ұйымдастырылған ырғағы демалыспен еңбек
түрлерінің орынды ауысып келіп отыруын қажет етеді. Оқушы осылардың бәрін
бірізділік пен жүйелі түрде басшылыққа алып отырса, оқу еңбегінің
тиімділігі артады.
Оқу еңбегінің мәдениеті ақыл - ой іс - әрекетінің жалпы ережелерін
білуді және оны өз еңбегінде басшылыққа ала білуін талап етеді. Жалпы
ережелерді білу оқушының болашақта оқу еңбегіндегі өзіндік еңбек
мәдениетінің тәсілдері мен стилін қалыптастыруға көмектеседі.
Ақыл - ой еңбегінде балалар мәдениеті оқулықтармен, ғылыми және әдеби
кітаптармен жұмыс істегенде байқалады. Сондықтан оқушыларды жұмыс істей
білуге дағдыландыру үшін оларды кітаппен жұмыс істеудің көптеген
тәсілдеріне үйрету қажет. Олар: кітап мазмұнын ұтымды пайдалану, текстің
түсініксіз жерлерін бөлу, текске сұрақтар қою, оларға жауап
қайыру, жұмысты жоспарлау, конспектілеу, қысқаша желісін (тезис) дайындау
т.б.
Баланың өзіндік жұмысы, одан білімнің әр түрлі саласына байланысты
кейбір ерекше қасиеттерді талап етеді. Мысалы: жұмыс барысында жинақты
бөлу; қиыншылықты жеңу; ақыл - ой қабілетін дамыту; естің әр түрлі
формаларын пайдалану — логикалық моторлы және көз қапері; бақылау, жазып
алу т.б. Бұл қасиеттер тұлғаның өзін - өзі үстай білуіне
және жан – жақты сауаттылығына байланысты.
Баланың логикалық ойлау қабілетін дамыту жолдары: Білім беру жүйесінің
барлық сатыларының алдында тұрған көкейкесті мәселелердің бірі білім
сапасын арттыру, оның әдістемесін жетілдіру, жас ұрпақтың тұлғалық дамуына
қолайлы жағдай жасау, логикалық ойлауын дамьпу болып табылады.
Осыған сәйкес мектепке дейінгі ұйымдар - тәрбиеленушінің
адамгершілік, интеллектуалдық мәдениеттілігі мен дамуын қамтамасыз ететін
ізгілендірілген, демократияландырған білім сатысы болуы шарт деп
есептейміз. Мұнда тәрбие мен білім беру тығыз бірлікте қарастырылып,
олардың мазмұны және сапалары бойынша біртұтас кіріктірілген кешенді жүйеде
жүргізіледі.
Кешенді оқыту туралы Ж.Аймауытов: кешенді оқыту дегеніміз - бұл
өмірдегі сан алуан құбылыстарды, нәрселерді бір пікірдің төңірегіне жинап,
қосып, түйдектеп, біріктіріп оқыту - деп атап көрсеткен. Балабақшада біз,
қашан да тәрбие мен білім беруді кешенді тұрғыдан егіз ұғым түрінде
қарастырамыз. Шынды-ғында сапалы білім, саналы тәрбиемен шынайы астасқанда
ғана үлт тілегі орындалып, қоғам өзінің рухани дамуында асыл қасиеттерге
қол жеткізбек.
Мұндай асқаралы міндеттерді жүзеге асыруда баланың алған білімінің
жүйелілігі, оны тәжірибеде пайдалана білуі, әрі есте сақтауы қамтамасыз
етілгенде ғана баланың тұлға ретінде қалыптасуына ықпалы зор. Осы мақсатты
жүзеге асыруда, әсіресе, баланың ойлау қабілетін дамыту маңызды мәселе
болып отыр. Бүгінгі күн талабы - баланың ақыл - ойын дамыту, ойлау
қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман тала-
бына сай ойы жүйрік етіп тәрбилеу.
Сондықтанда баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытудың, бойында
оқыту мен тәрбиелеудің негізін қалыптастырудың құралы - ойын әрекеті, яғни,
ойын - баланың жетекші әрекеті. Бірақ, ойын тек қана бала-ларды қызықтырып,
уақыт өткізудің құралы болмай, балаға берілетін білім мен тәрбиенің құнды
негізі болуы керек. Яғни, оқыту – тәрбиелеу жұмысын бағдарлама талаптарына
сәйкес ойын түрінде ұйымдастыра отырып, баланың логикалық ойлау қабілетін
арттыруға жағдай жасау негізгі міндет.
Бала ойын барысында айнала құбылыс сырын танын сезінеді, себеп -
салдарлық байланысты және тәуелділікті анықтауға тырысады. Айналадағы өмір
құбылыстарын, ерекшеліктерін байқай отырып, білуге қызығушылығы туын-дайды,
осы сезім оны талпыныстарға жетелейді. Ойын негізінде ойлай отырып
тапсырмаларды өзінше зерттеп, орындау, өзінше шешім жасау өз ойындағысын
айту жағдайларына мүмкіндік туғызылса ғана бала еркін ойлы, сезіне сенімді,
ерік - жігерлі, дүние танымы кеңейген, сөйлеу тілі жақсы қалыптасқан,
болашаққа қызығушылығы оянған дара тұлға ретінде жан-жақты дами алады.
Баланың ақыл - ойының дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес,
жалпы тәлімдік – тәрбиелік іс - әрекеттерді игерумен бірге ойлау, қиялдау,
есте сақтау, елестету т.б. қабілеттерінің; танымдық, іскерлік,
шығармашы-лық қасиеттерінің дамуын қамтиды. Ойы саяздың, тілі саяз деген
ұлағатты сөз бекер айтылмаған. Ойлау негізі баланың сөйлеу тілін
қалыптастырады. Белгілі психолог Л.С. Выготский: Қандай да бір оқыту үшін
тиімді, яғни өте бір қолайлы мерзімдер болады. Олардан жоғары, не темен
талапта ауытқу, яғни тым ерте, не болмаса тым кеш оқыту мерзімдері баланың
ақыл - ойының даму барысына қолайсыз әсерін тигізеді деген. Осы орайда,
Балаларды мектепке дайындау - оларды оқытып, санатып, әйтеуір білім беріп
шығару -деп, білімдік, тәрбиелік үрдістерді дәстүрлі мектеп сабағы түрінде
жүргізу ойдағыдай нәтиже бермейтіндігі сөзсіз.
Мектепке дейінгі балалардың жасы мен психофизиологиялық
ерекшеліктерін ескере отырып, оқыту, тәрбиелеу жұмыстарындатүрлі әдіс –
тәсілдердің тиімді жолдарын қолданып, ойын түрінде ұйымдастыру нәтижелі
болмақ. Ал, осы талаптағы жұмысты іске асыру әр тәрбиешінің шығармашылық
ізденістері мен шеберлігін қажет етеді. Мектеп жасына дейінгі балаларға
жакын, олардың танымдық, білімдік, іскерлік әрекеттеріндегі жетекші әрекет
- ойын болғандықтан, ойын түрінде ойландыра отырып оқыту, тәрбиелеудің
тиімді жолдарын айқындау - бүгінгі күндегі өзекті мәселенің бірі.
Мектепке дейінгі балалардың ақыл - ой тәрбиесі ойын, оқу, жұмыс,
тұрмыс іс-әрекеттерінде жүзеге асырылады. Баланың іс-әрекеті неғұрлым
алуан түрлі болған сайын, оның төңіректегі тануы мен танымдық қабілетінің
дамуы да жан - жақты болып келеді. Іс-әрекеттің барлық түрінде де ол
іскерлікті үйренеді. белгілі бір қарым - қатынасты игереді, тіл үйренеді.
Дұрыс бағыттағы басшының ақыл - ой тәрбиесі міндеттерін шешуге бағытталған
педагогикалық ықпалдың тиімділігін арттырады.
Балалардың ақыл - ой тәрбиесінің манызды құралы - төңіректегілермен
қоршаған болмыс: адамдар, заттар, табиғат, қоғам – таныстырудың
құбылыс болып табылады. Айналадағы дүниемен араласу арқылы баланың
көзқарасы кеңейеді, оның танымдық процестері дамиды. Үлкендермен қарым -
қатынас, радио және телевизия хабарлары баланың айналасындағы өмірден
алатын информациясының көлемін ұлғайтады.
Табиғаттағы бақылау процесінде бала көптеген жаңа білім алады.
Өсімдіктерді, жәндіктерді, құстарды бақылау арқылы балалар сан алуан
жаңалықтар ашады; гүл ашылды, жапырақтар пайда болды, ақшақар
кішкентай жұлдыздарға ұқсайды, мысықтың балалары кеше ештеңе көрмеп еді,
ал бүгін олардың көздері ашылыпты. Балалардың білімдері бақылау процесінде
нақтыланады: Мен помидорлар да алма сиякты ағашта өседі екен деп ойлаушы
едім. Қоңыздар да ұша алады екен-ау. Тәрбиеші балалардың бақылауын
бағыттап, баланың өзі бірден байқамайтын нәрсені көруіне, аныктауына
көмектеседі. Балалардың қоршаған дүниені ашуына көмектесе отырып тәрбиеші
олардың өмірін қызықты да бай етіп қана қоймай материалистік ұғымдар
негізінде қалыптастырады.
Жүйелі бакылау процесінде балаларда маңызды қасиет - бақылағыштық ,
яғни айналадағы болып жатқан өзгерістерді тез әрі оңай байқау қабілеті
дамиды. Бұл қасиетті дамыту көптеген кәсіп үшін қажет. Баска да қасиеттер
сияқты, бақылағыштық күнделікті іс- әрекет процесінде дамиды және
тәрбиешінің басшылығымен бағытталып қалыптасады.
Ойын Ақыл - ой тәрбиесі кұралдарының бірі ойын болып табылады, ойын
балаларға тән іс-әрекет, ойын үстінде бала қоршаған болмысты бейнелеп, өз
білімін анықтайды, оны жолдастарымен бөліседі.
Ойынның жекелеген түрлері балалар санасының жетілуіне әр түрлі әсер
етеді: сюжетті - рольді ойындар айналасындағылар жөніндегі түсініктерді
кеңейтеді және тілдік қарым - қатынасты дамытуға көмектеседі; драмалау
ойындары көркем әдебиет шығармаларын тереңірек түсінуге жағдай жасайды және
тіл белсенділігін арттырады; құрылыс - құрастыру ойындары құрастыру
қабілеттерін арттырады және геометриялық фигуралар мен кеңістік қарым -
қатынастары туралы білімін кеңейтеді. Тәрбиеші ойынның мазмұнын байытып,
дұрыс ұйымдастырса, ол баланың ақыл - ойын дамытуға зор әсерін тигізетін
болады.
Балалар алыс сапарға аттанатын корабльді ойнап жатыр. Штурман
маршрутты белгілейді, экипаж мүшелері аң аулаумен шұғылданады, авария
кезінде олар рация арқылы жермен байланысады, жөндеуге арналған керекті
кұралдар, жеткізетін вертолетті шақыртады, мұнан кейін кеме аман - есен
портқа қайтып оралады.
Ойын үстінде балалар білім алмасып, ойынның әр түрлі жағдайдағы
нұсқаларын ойлап табады. Ойынды бақылай отырып, тәрбиеші оның кейбір
ұғымдарын нақтылап, жаңа рольдерді, ойын әрекеттерін, жағдайларын ұсынады,
сөйтіп балалардың ой - өрісін кеңейтеді. Ойын үстінде балалар алдын ала
ойын такырыбын белгілейді, жоспарын талқылайды, қандай құралдар әзірлеу
қажеттігін ойланады, оларды әзірлейді, ойын ережелерін таға тыңдайды. Бұл
балалардан ақыл-ой белсенділігін және мақсатты талап етеді, және оларды
қалыптастыруга^көмсктеседі.
Сөйтіп, дидактикалық ойындар балалардың алған білімдерін нақты-
ландырып бекітіп кана коймай, олардың ойлау қызметін де арттырада
Ойын балаға тән әрекет ретінде оган акыл-ой міндеттерін көп кинал-маіі-
ақ шешуге жаттығуға мүмкіндік береді.
Еңбек.Еңбек процесінде заттардыц практикалық тексеруі болады: бала
заттардыц тек сырткы касиеттерімен және сапасымен танысып коймай, қызмет
нроцесінде ұшыраған өзгерістеріменде тапысады: сабын көбіктенеді;
қазылған топырак жұмсақ, борпылдақ болады; дымқыл құмды құрылысқа
пайдалану оңай және т. б.
1.3. Ақыл-ой тәрбиесі және оның мазмұны мен міндеттері
Балалардың дамуының оқыту процесіндегі ең басты және анықтаушы жағы
білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады. Қазіргі кезде
көптеген зерттеушілер ең алдымен педагогтар, оқыту мазмұны яғни балаға
берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың
дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді.
Көптеген зерттеулерде Л.А.Венгер оқыту мазмұнына арнайы құралдарды
енгізу ақыл-ой дамуының мүлдем өзгермейтін және абсолюттік деп есептелген
сатыларында принципті өзгеріс туғызатынын көрсететін деректер алынды.
Мысалы Швейцария психологы Ж.Пиаже өзі жүргізген зерттеулер негізінде жеті-
сегіз жасқа дейінгі балалар есеп амалдарын толық мағынасында толық қолдана
алмайды деді. Пиаже сипаттаған санның сақталынбауы деген тұжырым көпке
мәлім. Оны мынадай тәжірибеден көруге болады. Біркелкі ыдысқа тең мөлшерде
су құяды. Одан кейін бала бір ыдыстағы судың басқа жіңішке биік ыдысқа
ауыстырылып құйылғанын көреді. Судың көтерілу деңгейіне қарай болжамдап
бала су көбейді дейді. Алайда психологтардың зерттеуі көрсеткендей өлшем
амалдарын пайдалануды үйреткен жағдайда мұндай феномен бес жасар балалар
арасында да болмайды екен.
Пиаженің есебі бойынша 11-12 жасқа қарай ғана дамиды деген
логикалық операциялардың, егер оларды орындаудың арнаулы құралдарын
енгізсе, мектепке дейінгі жастада мүмкін екендігі анықталады. Мысалы алты-
жеті жасар балаларға заттарды арнаулы белгілері бойынша біріктіру үшін
эталон-үлгі қолдануды үйреткен жағдайда, бұл балалардың жіктеу
операциясының механизмі мен даму сатыларын елеулі өзгеріске түсіреді.
Зерттеулерден алынған деректер төменгі сынып тіпті кейде мектеп жасына
дейінгі балалардың оқу пәндерінің ғылыми мазмұнын меңгере алатынын дәлелдеп
отыр.Ғылыми білімдерді игеру балалардың ойының дамуын түбегейлі қайта
құруға себепші болады. Ақыл-ой әрекеттерінің кезеңмен қалыптасу теориясының
негізгі идеясы мыныдан тұрады: білімдер алу оқушылардың іс-әрекеті
процесінде, әрекеттердің белгілі бір жүйесін олардың орындауы жағдайында
және соның нәтижесінде жүзеге асырылады. Адам ой әрекетін табиғаттан даяр
күйінде алмайды, ол ойлауды үйренеді, ойлау операцияларын игеріп
қорытындылайды.
Бала ақыл-ой дамуының негізгі өлшемі-репродуктивтік тапсырмалардан
шығармашылық тапсырмаларға көше отырып, әр түрлі типтегі тапсырмаларды өз
бетімен шығармашылық тұрғыдан орындай білу.
Әр сыныпта баланың жас ерекшеліктеріне сай жүргізілетін
педагогикалық-психологиялық зерттеу жұмыстары оқушылардың қабілеттеріне
қарай,олардың талап-тілегін қанағаттандыратындай білім, білік, дағдыларын
қалыптастыруда тәрбиешілерге үлкен қозғау салады,оқушылардың белсенділігін
арттыруға жағдай жасайды. Мектепке дейінгі педагогиканың теориялық және
практикалық мақсаты біреу, ол-жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу, ой-өрісін,
сана - сезімін кеңейте отырып, өмірге қажетті білім дағдыларға үйрету.
Сәбидің тілін дамыту, ауызекі дұрыс, мәдениетті сөйлеуге үйрету, үйренгенін
күнделікті өмірде пайдалана білуге бағыттап отыру ісіне назар аударады.
Өйткені баланың айналадағы өмірді танып, білудегі басты жәрдемшісі – тіл.
Ал тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ақыл-ойының жетіле түсуіне негіз
болады.
Сөйлеу тілі мен сөздік қоры молая бастаған сайын, бала айналадағы
адамдармен, өзі қатарлас балалармен белсенді қарым-қатынас жасайды. Өмірде
кездесетін түрлі іс-әрекет жайын білуге құмарта түседі. Өзі түсінген түрлі
жайттар туралы әңгімелейтін болады. Дәл осы жас шамасында баланың сөз
қолдану ерекшелігін терең зерттеп, талдаған балалардың көрнекті жазушысы
К.Чуковский оларды данышпан лингвистер деп атаған болатын.
Ақыл - ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы
болып келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен
әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары
бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты
игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере
алатынын түсінді. Білімнің мәнін Ақылдан қымбат байлық жоқ, Ақылды сатып
ала алмайсың, Ақыл тозбас киім, білім сарқылмас бұлақ деген халықтың
даналық сөздерінен - ақ байқауға болады.
Оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі ғылыми тұжырымдарымен
ұштасып жатыр. Білім мен өмірдің тығыз байланысты болуын талап етті. Білім
оқытудың көрнекі болуын ойдан шығарған жоқ. Көзбен көрген, құлақпен
естіген ақиқат емес, тек қана мұқият зерттелген — ақиқат. Мектеп жасына
дейінгі баларда тәрбие, оның бөліктері туралы ұтымдардың анықтамаларының да
ғылым анықтамаларымен сәйкес келетіндігі байқалады. Мектеп жасына дейінгі
баланың ақыл - ой тәрбиесі деп шәкірттердің ойлау қабілеттерін, сана -
сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады. Ғылыми педагогиканың
анықтамасы бойынша ақыл - ой тәрбиесі деп мектепке дейінгі балалардың ақыл
- ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл - ой еңбек мәдениетін
дамытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс - әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ бала өмірінің іс - әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен
шектелмейді. Оған қосымша баланы қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін
еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл - ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл - ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой
тәрбиесі еңбек өнімділігін арттыруға, еңбектің шығармашылығына зор ықпал
жасайды. Ең бастысы, ол ғылым мен техниканың, медениеттің жедел дамуының
қайнар бұлағы екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн. Ақыл - ой тәрбиесінсіз
дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен орынды мінез - құлық,
еңбек нәтижесі, білімдер, дағдылар, тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам
құбылыстарына талғампаздық, дене күш - қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам
өмірінің құқықтық негіздерін игеру мәселелерін шешу мүмкін емес.
Ақыл - ой тәрбиесі — адам зиялылығының негізі. Ақыл - ой тәрбиесіне
екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл —ой күштері.
Белгілі психологтар мен педагогтардың еңбектерінде ойлаудың түрлері,
олардың мәні, мазмұны жеткілікті зерттелген мәселелердің бірі.
Жалпы айтқанда, ойлау дегеніміз не? Ойлау деп заттар мен құбылыстардың
арасындағы табиғи байланыстарды және қатынастарды бейнелейтін психикалық
процесті атайды. Ойлау таным іс - әрекетіндегі күрделі процесс. Ал таным
бұл әр жақты процесс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалысының
адам миында бейнеленуі.
Ойлау адам миы қызметінің нәтижесі. Ой — түйсіну, қабылдау,
елестету арқылы алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өнделуі,
мәнге айналуы. Ойлау — барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму
процесінде тәрбие міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың нақты жақтарын
немесе түрлерін қалыптастырады. Мұғалімнің міндеті ойлау түрлерінің мәнін
терең түсінуі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі,
балалардың ақыл - ой қабілетінің дамуына әсер ету тәсілдерін жете зерттеу
қажет.
Енді әр бір ойлау түрлерінің тұлғаның даму процесінде алатын орны
туралы сөз етейік.
Нақты және абстракт логикалық ойлау. Нақты логикалық ойлау затты
біздің тікелей қабылдауымыз. Мұны кейде көрнекі ойлау деп те атауға болады.
Нақты логикалык ойлау балалардың ойнау және оқу процесінде, адамдардың
еңбек іс - әрекетінде байқалады.
Абстракт логикалық ойлау жалпы және дерексіз ұғымдарға сүйенеді.
Мысалы, абстракт ойлау күрделі мәселелерді шешудегі біздің ой — пікір-
леріміз, яғни байымдау, ой жүгірту. Бұл ойлау түрін психологияда ұғымдық
ойлау деп те атайды. Ұғымдық ойлау кейбір мәнді ұқсастық белгілерінің
негізінде түсініктерді жіктерге және топтарға бөлу білігін қажет етеді.
Жинақтай ойлау бөлігі бір құбылыстар тобын қамтитын әрекеттердің ортақ
принциптерін немесе тәсілдерін білумен сипатталады. Бұл жерде ойдың
жинақталу дәрежесі, оның ауқымы жалпылық тұрғыдан қараудың құбылыстардың
үлкен немесе кіші топтардың қамтуына тәуелді.
Алгоритмдік ойлау көз деп отырған нәтижені қамтамасыз ететін нақты
әрекеттерді қатаң орындау нұсқау арқылы жұмысты іске асыру.
Индуктивтік ойлау ғьлыми зерттеу немесе оқушыларға жаңа білімдерді
баяндауда ойдың жекеден жалпыға, деректерден жинақтауға қарай қозғалуын
қажетсінеді.
Дедуктивтік ойлау жалпыдан жекеге, дербестікке қарай жүретін ойлау
процесімен байланысты.
Сонымен, ойлау түрлері шәкірттердің нақты зиялылық білігін
сипаттайды. Адамның өмір тәжірибесіне, іс - әрекеттеріне, оның алдында
тұрған мақсатының ерекшелігіне байланысты әр - түрлі сатыда іске асады.
Ақылдың белгілі бір даму дәрежесін ақыл —ой күштері деп атайды. Ақыл
– ой күштері адамды білім қорын жасауға, негізгі ойлау операцияларын жүзеге
асыруға, нақты зиялылық біліктерді меңгертуге қабілетті етеді.
Ақыл - ой тәрбиесінің міндеттері де осыдан шығады. Олар:
- ойлау іс - әрекетінің шарты болатын білім жинау;
- негізгі ойлау операцияларын меңгерту;
- зиялылық біліктерді қалыптастыру;
- дүниетанымды қалыптастыру;
Аталған міндеттерге жеке - жеке тоқталайық.
Білім қорын жинау. Балаға зиялы белсенді іс - әрекетке қажетті ақылдың
бірде бір құнды сапасы жүйеге келтірілген білімдер қорынсыз дамуы мүмкін
емес. Көп жағдайда білімдер көлемін білім беру ұғымын қарастыра
отырып қараймыз. Білімдер көлемі қоғамның мәдени дамуының деңгейімен
сипатталады. Олай болса білім көлемі ұғымы салыстырмалы ұғым.
Өмірге жолдама алушы жастың білімдерінің ауқымы өз бетімен
білім алуға негізделген білім беру бағдарламаларымен, болашақ кәсіптік
дайындығының сырымен анықталады. Белгілі бір білім қорын жинау ең алдымен
нақты оқу материалын меңгеруді қажет етеді. Мұның құрамына деректер,
атаулар, белгілер, адамдар мен заттар аттары, атаулы күндер,
ережелер, заңдар, зандылықтар, формулаларда бейнеленетін және аралардағы
байланыстары мен тәуелділіктері бар жалпы, жеке, нақты, абстрактілі
түсініктер кіреді.
Сонымен қатар білімдерге сол білімдерді қолдану ауқымы мен тәсіл-дерді
білу, оларды пайдалану әдістерін игеру, әлем жөніңдегі ғылыми ұғынуының
жалпы жүйесіндегі білімнің әрбір белігінің орнын түсіну де жатады.
Білім қорын жинаудың жоғары деңгейіне жетуде оқушының
жеке мақсаттылығы үлкен роль ойнайды. Оқушының мақсаттылығы алдына
қойған мақсатпен оны танымдық іс - әрекетке итермелеуші себептер-мен оқу
біліктерін берік меңгерумен байланысты. Яғни, оқу материалын игеру
жолындағы біліктері, зиялы жігерге және ұзақ зиялы іс - әрекетке дағдылану
қажет.
Ақыл - ой дамуы және ойлау білігі негізгі ойлау операцияларын
меңгеруді қажет етеді. Негізгі ойлау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5-7
1 Қазіргі қоғамдағы ақыл-ой тәрбиесінің жеке тұлғаны
тәрбиелеудегі маңызы
1.1 Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...8-11
1.2 Ақыл ой тәрбиесінің
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..11-16
1.3 Ақыл-ой тәрбиесі және оның мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... .16-21
2 Мектеп жасына дейінгі балаларда ақыл-ой тәрбиесінің негіздерін
оқу –тәрбие процесінде қолдану әдістемесі
2.1 Ақыл ой еңбегі арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
мәдениетін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-2 3
2.2 Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ақыл ойды және оның жеке
түрлерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...24-29
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамытуда білім
жүйесінің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...29-33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 34- 35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 36-37
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі нарықтық экономика жағдайында
тәрбие процесінің тиімділігін одан әрі жетілдіру ерекше маңызға ие болып
отыр. Бұл, әсіресе бүгінгі ғылыми-техникалық өрлеу кезеңінде айқын
басымдылыққа ие.
Қазіргі мектепте тәрбие беру жұмысының тиімділігі мен сапасын
арттырудың негізгі жолы – барлық тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыруды
кешенді түрде жүргізу, яғни оқушылардың жеке басы мен әртүрлі әлеуметтік
топтарын ескере отырып, тәрбие салалары: ақыл-ой, адамгершілік,
эстетикалық, дене және еңбек, құқықтық пен экологиялық тәрбиелерінің өзара
тығыз бірлігін қамтамасыз ету. Соған сәйкес оқыту мен тәрбиелеу қызметінің
бірлігін қамтамасыз етудің маңызы ерекше.
Тәрбие берудің кешенділігін қамтамасыз ету барлық тәрбие беру
мекемелерінің, соның ішінде мектептің де идеологиялық жұмысын осы міндетке
сай ұйымдастыра жүргізудіңде қызметі ерекше. Оқушылардың тәрбие процесін
ұйымдастырудағы мұндай көзқарас қоғамның әрбір жеке тұлғаны жан-жақты
үйлесімді дамыту мақсатына толық сай келеді.
Тәрбие – қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамдық-тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш – жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім – адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі - деді.
М.Жұмабаев Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын
ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны
толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы - деп
жазды.
Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің Қазақ тағылымы атты
монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын атап көрсетті.
Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойы, парасатты болу; барлық
әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатынасынан, көзқарасынан ғибрат иісі
аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды, инабатты,
қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық дәстүріне берік
болу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нәрселерден аулақ болу; сегіз қырлы,
бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау;ел берекесін сақтап, оның баюына
үлес қосу.
Халықтық тәлім-тәрбие оның тұрмыс тіршілігімен тығыз байланысты. Әр
елдің тұрмыстағы әдет-ғұрпы, ой-санасы халық тағдырымен ұштасып жатады.
Қазақ халқында өскелең жас ұрпаққа ақыл-ой тәрбиесін беруде, ой
санасын дамытуда ауыз әдебиетінің маңызы ерекше болған. Ғалым А.Э.Измаилов
халықтық тәлім-тәрбие жайында: Қазақ халқының тәрбие саласындағы
тәжірибесі көбінесе ұрпақтан-ұрпаққа ауызша түрде жалғасып халық
ертегілерінде, аңыздарында, жырларында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттың
салттары, дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады, - дейді.
Тұрмыстық мәдени жағдайларға сай туып, қалыптасқан дүниетаным, білім,
тәжірибе айтыс жанрларында, оның ішінде әсіресе жұмбақ айтыстарда, ауыз
әңгімелерде, халқымыздың ой-қиялынан, сана-сезімінен туған бата сөздерінде,
төрт түлікке сай өлең жырларында ерекше маңызға ие болған. Жұмбақ айтысының
өзінде қанша тапқырлық, ақыл-ой тәрбиесі барын көруге болады.
Сонымен қатар қазақ халқы өзінің өмір тіршілігі, күн көріс кәсібімен
байланысты жыл мезгілі құбылыстарының ерекшеліктерін бақылау, табиғатқа
және жұлдыздарға қарап ауа райын алдын-ала болжау қасиеттерінің арқасында
дараланған. Осының бәрі ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесіне қатысты алатын орны
ерекше болған.
Курстық жұмыстың мақсаты: : Мектепке дейінгі балалардың ақыл-ойын
дамытуды жүзеге асыру.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: ақыл-ой тәрбиесінің негіздерін
ұйымдастыру жүйесі.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: оқу-тәрбие процесінде ақыл-ой
тәрбиесінің түрлері мен құралдарын пайдаланудың тиімділігі.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне
сипаттама;
- тәрбие мәні мен түрлеріне байланысты ұлы ғұлама педагогтардың
айтылған пікірлері;
- ақыл-ой тәрбиесі және оның мазмұны мен міндеттері;
- сабақ барысында ақыл-ойды және оның жеке түрлерін дамыту;
- ақыл-ой тәрбиесінің құралдары;
- ақыл-ой еңбегінің жалпы мәдениетін арттыру жолдары.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагог –ғалымдардың
әлеуметтанушылардың, психологтардың еңбектері; ҚР Білім беру туралы Заңы;
Елбасшысының халыққа жолдаған Қазақстан - 2030 үндеуі; Кәусар бұлақ
бағдарламасы; Атамекен бағдарламасы; Қазақстан Республикасында жалпы орта
білім беру тұжырымдамасы; ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы теориялары,
ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылыми зерттеулер мен теориялық әдебиеттері
негіздеріне сүйеніп жасалған.
Зерттеу әдістері: тақырыпты зерттеу барысында қолданылған
педагогикалық және психологиялық әдебиеттерге, ғылыми мерзімді басылымдарға
ғылыми талдау жасау, педагогикалық эксперимент өткізу, анкета және интервью
әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық қолданымы: Мектепке дейінгі баланың ақыл-ойының
дамуы алғашында қарым-қатынаста, заттық әрекеттерде, ойындарда, ал сонан
соң оқу, еңбек, өнімді жұмыс процесінде жүзеге асырылады. Ақыл-ойдың
неғұрлым тиімді дамуы оқыту және тәрбиелеу ықпалымен жүргізіледі.
Зерттеудің практикалық қолданымы: Баланың ақыл-ойын дамыту әлеуметтік
ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу процесінде
тілді, сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Соның нәтижесінде
мектепке дейінгі бала тілді меңгеріп алатындығы сондай оны қарым-қатынас
құралы ретінде еркін пайдаланады.
1 Қазіргі қоғамдағы ақыл-ой тәрбиесінің жеке тұлғаны
тәрбиелеудегі маңызы
1.1. Қазіргі қоғамдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері мен түрлеріне
сипаттама
Тәрбие – қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамдық-тарихи өмірде жинақталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш – жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Тәрбиенің мақсаты – бұл жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен
жүргізілетін тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Себебі қоғамның материалдық
жағдайының өсуі, идеологиясының өзгеруімен байланысты тәрбиенің мақсат-
міндеттері, мазмұны мен ұйымдастыру тәсілдері де толығып, жаңа жағдайға
сәйкес жақсарып отырады,
Тәрбие мақсатты процесс. Тәрбие мақсаты айқын әрі нақты өмір жағдайына
сай белгіленсе ғана өз нәтижесін дұрыс береді. Оны тәрбиешілердің өз
қалауымен анықтауға болмайды. Себебі тәрбие мақсаты қоғамның мемлекеттің әл-
ауқаты және оның саясатымен әрқашанда тығыз байланысты болады.
Тәрбие біртұтас процесс. Себебі тұлға жеке адам ретінде тәрбиеленеді.
Сондықтан жеке тұлғаның кісілік қасиеттерін қалыптастыру жеке-дара
атқарылмайды, керісінше бір мезгілде, бірыңғай жағдайда жүзеге асырылады.
Өйткені тұлғаның қалыптасып, дамуы тұтас процесс.
Тәрбие ұзақ әрі күрделі процесс. Жеке адамның қалыптасуы бүтіндей
бір ұзақ дәуірді қажет етеді. Адам баласы туғаннан бастап, есейіп
ержеткенге дейін тәрбиенің ықпалында болса, кейінгі уақытта ол өзін-өзі
тәрбиелеу процесімен жалғасып отырады.
Екіншіден, тәрбиелеу барысында қойылған мақсаттың нәтижесін көбінесе
жуық арада байқауға болмайды. Өйткені әрбір жеке тұлғаның мінез-құлқында
дара ерекшеліктері, қабілеттері, дүниетанымы бірыңғай қалыптасып дамымайды.
Оған ықпал ететін ішкі және сыртқы факторлардың да әсері мол.
Тәрбие - көпжақты процесс. Жасөспірімдерді азамат етіп тәрбиелеу,
қоғамдық пайдалы еңбекке әзірлеу процесі қоғамның барлық азаматтарының
міндеті, отбасы, мектеп пен жұртшылықпен бірлесіп атқаратын ортақ мақсаты.
Дегенмен де ата – аналар мен жұртшылық әрекет қадағалап, бағыт-бағдар
беріп, олардың бала тәрбиесіндегі жұмыстарын бірыңғай бағытта ұйымдастырып
отыратын ол – ұстаздар тобы. Оның орталығы – мектеп.
Жеке тұлғаның жан-жақты дамуын қалыптастыру дегеніміз:
- отанына берілгендікті, оның бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға
дайындығын, бейбітшілік үшін, халықтардың достығы мен ынтымағы үшін,
еңбекшілердің бақыты үшін арнаулы даярлықта тәрбиелеу;
- ғылым, мәдениет, техника саласындағы білімдер жүйесін және
өндірісті ұйымдастырудың даму жағдайларын игеру білуін тәрбиелеу;
- адамгершілік қаситтерін барынша құрметтеушілік, адамдарға деген
қамқорлық жасау және оларға ілтипатпен қараушылық, жолдастық пен адалдық,
шыншылдық, жауапкершілік сезімдерге тәрбиелеу;
- еңбекте адал қарым-қатынасын, қоғам игілі үшін материалдық өндіріс
саласында еңбек етуге даяр болуы, еңбек ету қажеттілігін түсінуге, еңбек
адамын құрмет етуге тәрбиелеу;
- әсемдікті барынша сезіне білуді, шын көріктілікті жасандылықтан
ажырата білуді, өнерге, әдебиетке ынтасын үнемі жетілдіруге талпынысын,
құштарлығын, табиғатта сүюге тәрбиешілерді тәрбиелеу;
- денсаулығы мықты және дене құрылысы жақсы дамыған, дене
шынықтырумен, спортпен үнемі шұғылданатын адамды тәрбиелеу;
- табиғатты қорғау, оның байлығын көздің қарашығындай сақтау, адам
өмірінің бастауы – жер, су, ауа, аң, өсімдіктерді бағалау, қастерлеу,
сақтау рухында тәрбилеу, т.с.с.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам
құрылысына белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге
асрылады. Мектепте білім және тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-
ойы дамиды, адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді,
рухани өмір байлығын меңгереді, эстетикалық сезім, талғамы артады. Соған
сәйкес мектеп тәрбие беру ісіе бірыңғай мақсатты, жүйелі түрде
ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
Тәрбие мақсаты сай бұл мәселелерді ұйымдастыру немесе жүзеге асыру
тәрбиенің салалары: ақыл-ой тәрбиесі, азаматтық тәрбие, адамгершілік
тәрбиесі, эстетикалық тәрбие, дене тәрбиесі, мінез-құлық тәрбиесі,
экономикалық тәрбие, патриоттық тәрбие, экологиялық тәрбие, жыныстық тәрбие
т.б. көптеген тәрбие міндеттерін жүзеге асыру негізінде атқарылады (1-
сурет).
1-сурет. Тәрбие теориясы.
Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту міндеттерін жүзеге асыру үшін оған
әлеуметтік те, сондай-ақ белгілі бір материалдық та жағдайлар жасау қажет.
Ол үшін:
1.Халыққа білім беру жүйесін үнемі жетілдіріп, дамытып отыру;
2.Оқу-тәрбие беретін мекемелердің материалдық-техникалық базасын үнемі
жақсартып отыру;
3.Күндізгі және сырттай оқу орындарының жүйесі арқылы өздігінен білім
алу жолымен де жастардың білім алуы үшін кең мүмкіндіктер беру;
4. Мәдени-ағарту мекемелерінің жүйесін құру: клубтар, мәдениет
сарайылары, кітапханалар т.б. ұтымды ұйымдастыру;
5. Жастардың денсаулығына қамқорлық жасау, олардың жаппай дене
тәрбиесімен күн сайын айналасуын насихаттау, мүмкіншілік жасау.
6. Тәрбие процесінде халықтық педагогиканы кеңінен пайдалануы және аға
ұрпақтың әлеуметтік тәжірибесін меңгерту;
7. Тәрбиешілердің білім дәрежесі мен шеберліктерін үнемі жетілдіріп
отыру қажет.
1.2.Ақыл - ой тәрбиесінің құралдары
Ақыл – ойды дамытудың ең басты құралы — оқыту. Ақыл - ой күштерін
оқыту барысында дамыту оқу материалының мазмұнын игеру, зиялылық біліктерді
қалыптастыруға көмектесетін ойлау операцияларына қатыстыра-тын, оқу
әрекеттерін орындататын танымдық іс - әрекеттерін ұйымдастыру арқылы
жүреді.
Теориялық тұрғыдан қарағанда: баланың ақыл - ойын дамытуға бағытталған
оқыту әдістемесі дамыта оқыту тұжырымдамасынан орын алады.
Бұл тұжырымдаманың мәні оқытуды шамалай отырып қиындықтьң жоғары
денгейінде құруға келеді. Бұл үшін оқушының білім қорын жинақталған
теориялық білімдерден, ғылымдағы жетекші қағидалар-дан тұруы қажет. Осының
негізінде қажырлы ақыл - ой еңбегіне қатыса отырып, оқушы жеке деректер мен
құбылыстар сырына ене алады. Сондықтан да дамыта оқыту әдістемесінің
негізгі оқытудың мазмұнын іріктеу мен әдістерін тандап алудан басқа, оқушы
алатындай оқу қиындық-тарының сипаты мен дәрежесін дәл анықтауға тіреледі.
Мазмұнды әдістемелік дұрыс ашып беру, дамыта оқытудың әдістері мен
тәсілдерін таңдап алу оқушылардың жалпы ақыл – ойының дамуын қамтама-сыз
ететін сабақта белсенді ақыл – ой еңбегіне қол жеткізуге талаптанудағы
мұғалімнің шынайы шығармашылық еңбегінің ауқымы болып табылады.
Зиялылық іскерліктерді қалыптастыруға көмектесетін тапсырмалар-
дың түрлері де ақыл - ой тәрбиесінің құралы ретінде пайдаланылады. Мұндай
оқу тапсырмалары көптен саналады. Біз мысал есебінде кейбіреулерін
еске түсірмекшіміз.
1. Зерттеу және бақылау ісіне қатысы бар тапсырмалар; бақылау,
эксперимент жүргізу, саяхаттар, экспедициялар, ауыл шаруашылық тәжірибелік
жұмыстар т.б.
2. Шығармашылық жұмыстар: шығарма жазу, суретке қарап әңгіме
құру, өз бетінше әр түрлі пәндер бойынша есептер құрастыру, сурет салу,
белгілі тақырыптарға баяндамалар, рефераттар жазу т.б.
3. Салыстыруға байланысты тапсырмалар: логикалық және жинақтай ойлау.
4. Ойлау әрекеттерін реттеуге бағыттталған тапсырмалар; алгоритмдерді,
алгоритмдік нұсқамаларды пайдалану, оларды өз бетімен құрастыру т.б.
5. Анализдеу оқу жұмысына байланысты тапсырмалар: заттарды, құбылыс-
тарды топқа бөлу.
Жалпы айтқанда, ақыл - ой тәрбиесін ақыл ойдың дамуын қамтамасыз етуде
тапсырмаларды түрлендіріп, үйлестіріп берудің маңызы зор. Мұғалім осы талап
тұрғысынан оқушы тұлғасын қалыптастырғысы келсе, өзі бұл тұрғыдан жоғары
болуы тиіс.
Ақыл - ой тәрбиесінің міндет-терін шешу мұғалімнің біліміне, жалпы
және әдістемелік мәдениетіне, оның өзінің танымдық күшінің дамуына
байланысты екендігі сөзсіз. Барлық оқушыларды белсенді танымдық іс -
әрекетке тарту, түрлі тапсырмаларда пайдалану, оқытуды дұрыс
ұйымдастыру, олардың жалпы дамуын және рухани қажеттіктерінің өсуін
қамтамасыз етеді.
Балалалардың іс - әрекетін ұйымдастыруда ақыл – ой еңбегінің
мәдениетін қалыптастыру айрықша орын алады. Оқу еңбегінің мәдениеті
оқушлардың ақыл – ой іс - әрекетінің сапасын сипаттайды. Еңбектену
мәдениеті - бұл оқу еңбегін дұрыс жоспарлау және тиімді ұйымдастыру, оқу
гигиенасы ережесін сақтау, жұмыс орнын және қажетті материалдарды реттеу,
оқу құралдарын пайдалана білу.
Ақыл - ой жұмысының дұрыс ұйымдастырылған ырғағы демалыспен еңбек
түрлерінің орынды ауысып келіп отыруын қажет етеді. Оқушы осылардың бәрін
бірізділік пен жүйелі түрде басшылыққа алып отырса, оқу еңбегінің
тиімділігі артады.
Оқу еңбегінің мәдениеті ақыл - ой іс - әрекетінің жалпы ережелерін
білуді және оны өз еңбегінде басшылыққа ала білуін талап етеді. Жалпы
ережелерді білу оқушының болашақта оқу еңбегіндегі өзіндік еңбек
мәдениетінің тәсілдері мен стилін қалыптастыруға көмектеседі.
Ақыл - ой еңбегінде балалар мәдениеті оқулықтармен, ғылыми және әдеби
кітаптармен жұмыс істегенде байқалады. Сондықтан оқушыларды жұмыс істей
білуге дағдыландыру үшін оларды кітаппен жұмыс істеудің көптеген
тәсілдеріне үйрету қажет. Олар: кітап мазмұнын ұтымды пайдалану, текстің
түсініксіз жерлерін бөлу, текске сұрақтар қою, оларға жауап
қайыру, жұмысты жоспарлау, конспектілеу, қысқаша желісін (тезис) дайындау
т.б.
Баланың өзіндік жұмысы, одан білімнің әр түрлі саласына байланысты
кейбір ерекше қасиеттерді талап етеді. Мысалы: жұмыс барысында жинақты
бөлу; қиыншылықты жеңу; ақыл - ой қабілетін дамыту; естің әр түрлі
формаларын пайдалану — логикалық моторлы және көз қапері; бақылау, жазып
алу т.б. Бұл қасиеттер тұлғаның өзін - өзі үстай білуіне
және жан – жақты сауаттылығына байланысты.
Баланың логикалық ойлау қабілетін дамыту жолдары: Білім беру жүйесінің
барлық сатыларының алдында тұрған көкейкесті мәселелердің бірі білім
сапасын арттыру, оның әдістемесін жетілдіру, жас ұрпақтың тұлғалық дамуына
қолайлы жағдай жасау, логикалық ойлауын дамьпу болып табылады.
Осыған сәйкес мектепке дейінгі ұйымдар - тәрбиеленушінің
адамгершілік, интеллектуалдық мәдениеттілігі мен дамуын қамтамасыз ететін
ізгілендірілген, демократияландырған білім сатысы болуы шарт деп
есептейміз. Мұнда тәрбие мен білім беру тығыз бірлікте қарастырылып,
олардың мазмұны және сапалары бойынша біртұтас кіріктірілген кешенді жүйеде
жүргізіледі.
Кешенді оқыту туралы Ж.Аймауытов: кешенді оқыту дегеніміз - бұл
өмірдегі сан алуан құбылыстарды, нәрселерді бір пікірдің төңірегіне жинап,
қосып, түйдектеп, біріктіріп оқыту - деп атап көрсеткен. Балабақшада біз,
қашан да тәрбие мен білім беруді кешенді тұрғыдан егіз ұғым түрінде
қарастырамыз. Шынды-ғында сапалы білім, саналы тәрбиемен шынайы астасқанда
ғана үлт тілегі орындалып, қоғам өзінің рухани дамуында асыл қасиеттерге
қол жеткізбек.
Мұндай асқаралы міндеттерді жүзеге асыруда баланың алған білімінің
жүйелілігі, оны тәжірибеде пайдалана білуі, әрі есте сақтауы қамтамасыз
етілгенде ғана баланың тұлға ретінде қалыптасуына ықпалы зор. Осы мақсатты
жүзеге асыруда, әсіресе, баланың ойлау қабілетін дамыту маңызды мәселе
болып отыр. Бүгінгі күн талабы - баланың ақыл - ойын дамыту, ойлау
қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман тала-
бына сай ойы жүйрік етіп тәрбилеу.
Сондықтанда баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытудың, бойында
оқыту мен тәрбиелеудің негізін қалыптастырудың құралы - ойын әрекеті, яғни,
ойын - баланың жетекші әрекеті. Бірақ, ойын тек қана бала-ларды қызықтырып,
уақыт өткізудің құралы болмай, балаға берілетін білім мен тәрбиенің құнды
негізі болуы керек. Яғни, оқыту – тәрбиелеу жұмысын бағдарлама талаптарына
сәйкес ойын түрінде ұйымдастыра отырып, баланың логикалық ойлау қабілетін
арттыруға жағдай жасау негізгі міндет.
Бала ойын барысында айнала құбылыс сырын танын сезінеді, себеп -
салдарлық байланысты және тәуелділікті анықтауға тырысады. Айналадағы өмір
құбылыстарын, ерекшеліктерін байқай отырып, білуге қызығушылығы туын-дайды,
осы сезім оны талпыныстарға жетелейді. Ойын негізінде ойлай отырып
тапсырмаларды өзінше зерттеп, орындау, өзінше шешім жасау өз ойындағысын
айту жағдайларына мүмкіндік туғызылса ғана бала еркін ойлы, сезіне сенімді,
ерік - жігерлі, дүние танымы кеңейген, сөйлеу тілі жақсы қалыптасқан,
болашаққа қызығушылығы оянған дара тұлға ретінде жан-жақты дами алады.
Баланың ақыл - ойының дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес,
жалпы тәлімдік – тәрбиелік іс - әрекеттерді игерумен бірге ойлау, қиялдау,
есте сақтау, елестету т.б. қабілеттерінің; танымдық, іскерлік,
шығармашы-лық қасиеттерінің дамуын қамтиды. Ойы саяздың, тілі саяз деген
ұлағатты сөз бекер айтылмаған. Ойлау негізі баланың сөйлеу тілін
қалыптастырады. Белгілі психолог Л.С. Выготский: Қандай да бір оқыту үшін
тиімді, яғни өте бір қолайлы мерзімдер болады. Олардан жоғары, не темен
талапта ауытқу, яғни тым ерте, не болмаса тым кеш оқыту мерзімдері баланың
ақыл - ойының даму барысына қолайсыз әсерін тигізеді деген. Осы орайда,
Балаларды мектепке дайындау - оларды оқытып, санатып, әйтеуір білім беріп
шығару -деп, білімдік, тәрбиелік үрдістерді дәстүрлі мектеп сабағы түрінде
жүргізу ойдағыдай нәтиже бермейтіндігі сөзсіз.
Мектепке дейінгі балалардың жасы мен психофизиологиялық
ерекшеліктерін ескере отырып, оқыту, тәрбиелеу жұмыстарындатүрлі әдіс –
тәсілдердің тиімді жолдарын қолданып, ойын түрінде ұйымдастыру нәтижелі
болмақ. Ал, осы талаптағы жұмысты іске асыру әр тәрбиешінің шығармашылық
ізденістері мен шеберлігін қажет етеді. Мектеп жасына дейінгі балаларға
жакын, олардың танымдық, білімдік, іскерлік әрекеттеріндегі жетекші әрекет
- ойын болғандықтан, ойын түрінде ойландыра отырып оқыту, тәрбиелеудің
тиімді жолдарын айқындау - бүгінгі күндегі өзекті мәселенің бірі.
Мектепке дейінгі балалардың ақыл - ой тәрбиесі ойын, оқу, жұмыс,
тұрмыс іс-әрекеттерінде жүзеге асырылады. Баланың іс-әрекеті неғұрлым
алуан түрлі болған сайын, оның төңіректегі тануы мен танымдық қабілетінің
дамуы да жан - жақты болып келеді. Іс-әрекеттің барлық түрінде де ол
іскерлікті үйренеді. белгілі бір қарым - қатынасты игереді, тіл үйренеді.
Дұрыс бағыттағы басшының ақыл - ой тәрбиесі міндеттерін шешуге бағытталған
педагогикалық ықпалдың тиімділігін арттырады.
Балалардың ақыл - ой тәрбиесінің манызды құралы - төңіректегілермен
қоршаған болмыс: адамдар, заттар, табиғат, қоғам – таныстырудың
құбылыс болып табылады. Айналадағы дүниемен араласу арқылы баланың
көзқарасы кеңейеді, оның танымдық процестері дамиды. Үлкендермен қарым -
қатынас, радио және телевизия хабарлары баланың айналасындағы өмірден
алатын информациясының көлемін ұлғайтады.
Табиғаттағы бақылау процесінде бала көптеген жаңа білім алады.
Өсімдіктерді, жәндіктерді, құстарды бақылау арқылы балалар сан алуан
жаңалықтар ашады; гүл ашылды, жапырақтар пайда болды, ақшақар
кішкентай жұлдыздарға ұқсайды, мысықтың балалары кеше ештеңе көрмеп еді,
ал бүгін олардың көздері ашылыпты. Балалардың білімдері бақылау процесінде
нақтыланады: Мен помидорлар да алма сиякты ағашта өседі екен деп ойлаушы
едім. Қоңыздар да ұша алады екен-ау. Тәрбиеші балалардың бақылауын
бағыттап, баланың өзі бірден байқамайтын нәрсені көруіне, аныктауына
көмектеседі. Балалардың қоршаған дүниені ашуына көмектесе отырып тәрбиеші
олардың өмірін қызықты да бай етіп қана қоймай материалистік ұғымдар
негізінде қалыптастырады.
Жүйелі бакылау процесінде балаларда маңызды қасиет - бақылағыштық ,
яғни айналадағы болып жатқан өзгерістерді тез әрі оңай байқау қабілеті
дамиды. Бұл қасиетті дамыту көптеген кәсіп үшін қажет. Баска да қасиеттер
сияқты, бақылағыштық күнделікті іс- әрекет процесінде дамиды және
тәрбиешінің басшылығымен бағытталып қалыптасады.
Ойын Ақыл - ой тәрбиесі кұралдарының бірі ойын болып табылады, ойын
балаларға тән іс-әрекет, ойын үстінде бала қоршаған болмысты бейнелеп, өз
білімін анықтайды, оны жолдастарымен бөліседі.
Ойынның жекелеген түрлері балалар санасының жетілуіне әр түрлі әсер
етеді: сюжетті - рольді ойындар айналасындағылар жөніндегі түсініктерді
кеңейтеді және тілдік қарым - қатынасты дамытуға көмектеседі; драмалау
ойындары көркем әдебиет шығармаларын тереңірек түсінуге жағдай жасайды және
тіл белсенділігін арттырады; құрылыс - құрастыру ойындары құрастыру
қабілеттерін арттырады және геометриялық фигуралар мен кеңістік қарым -
қатынастары туралы білімін кеңейтеді. Тәрбиеші ойынның мазмұнын байытып,
дұрыс ұйымдастырса, ол баланың ақыл - ойын дамытуға зор әсерін тигізетін
болады.
Балалар алыс сапарға аттанатын корабльді ойнап жатыр. Штурман
маршрутты белгілейді, экипаж мүшелері аң аулаумен шұғылданады, авария
кезінде олар рация арқылы жермен байланысады, жөндеуге арналған керекті
кұралдар, жеткізетін вертолетті шақыртады, мұнан кейін кеме аман - есен
портқа қайтып оралады.
Ойын үстінде балалар білім алмасып, ойынның әр түрлі жағдайдағы
нұсқаларын ойлап табады. Ойынды бақылай отырып, тәрбиеші оның кейбір
ұғымдарын нақтылап, жаңа рольдерді, ойын әрекеттерін, жағдайларын ұсынады,
сөйтіп балалардың ой - өрісін кеңейтеді. Ойын үстінде балалар алдын ала
ойын такырыбын белгілейді, жоспарын талқылайды, қандай құралдар әзірлеу
қажеттігін ойланады, оларды әзірлейді, ойын ережелерін таға тыңдайды. Бұл
балалардан ақыл-ой белсенділігін және мақсатты талап етеді, және оларды
қалыптастыруга^көмсктеседі.
Сөйтіп, дидактикалық ойындар балалардың алған білімдерін нақты-
ландырып бекітіп кана коймай, олардың ойлау қызметін де арттырада
Ойын балаға тән әрекет ретінде оган акыл-ой міндеттерін көп кинал-маіі-
ақ шешуге жаттығуға мүмкіндік береді.
Еңбек.Еңбек процесінде заттардыц практикалық тексеруі болады: бала
заттардыц тек сырткы касиеттерімен және сапасымен танысып коймай, қызмет
нроцесінде ұшыраған өзгерістеріменде тапысады: сабын көбіктенеді;
қазылған топырак жұмсақ, борпылдақ болады; дымқыл құмды құрылысқа
пайдалану оңай және т. б.
1.3. Ақыл-ой тәрбиесі және оның мазмұны мен міндеттері
Балалардың дамуының оқыту процесіндегі ең басты және анықтаушы жағы
білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады. Қазіргі кезде
көптеген зерттеушілер ең алдымен педагогтар, оқыту мазмұны яғни балаға
берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың
дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді.
Көптеген зерттеулерде Л.А.Венгер оқыту мазмұнына арнайы құралдарды
енгізу ақыл-ой дамуының мүлдем өзгермейтін және абсолюттік деп есептелген
сатыларында принципті өзгеріс туғызатынын көрсететін деректер алынды.
Мысалы Швейцария психологы Ж.Пиаже өзі жүргізген зерттеулер негізінде жеті-
сегіз жасқа дейінгі балалар есеп амалдарын толық мағынасында толық қолдана
алмайды деді. Пиаже сипаттаған санның сақталынбауы деген тұжырым көпке
мәлім. Оны мынадай тәжірибеден көруге болады. Біркелкі ыдысқа тең мөлшерде
су құяды. Одан кейін бала бір ыдыстағы судың басқа жіңішке биік ыдысқа
ауыстырылып құйылғанын көреді. Судың көтерілу деңгейіне қарай болжамдап
бала су көбейді дейді. Алайда психологтардың зерттеуі көрсеткендей өлшем
амалдарын пайдалануды үйреткен жағдайда мұндай феномен бес жасар балалар
арасында да болмайды екен.
Пиаженің есебі бойынша 11-12 жасқа қарай ғана дамиды деген
логикалық операциялардың, егер оларды орындаудың арнаулы құралдарын
енгізсе, мектепке дейінгі жастада мүмкін екендігі анықталады. Мысалы алты-
жеті жасар балаларға заттарды арнаулы белгілері бойынша біріктіру үшін
эталон-үлгі қолдануды үйреткен жағдайда, бұл балалардың жіктеу
операциясының механизмі мен даму сатыларын елеулі өзгеріске түсіреді.
Зерттеулерден алынған деректер төменгі сынып тіпті кейде мектеп жасына
дейінгі балалардың оқу пәндерінің ғылыми мазмұнын меңгере алатынын дәлелдеп
отыр.Ғылыми білімдерді игеру балалардың ойының дамуын түбегейлі қайта
құруға себепші болады. Ақыл-ой әрекеттерінің кезеңмен қалыптасу теориясының
негізгі идеясы мыныдан тұрады: білімдер алу оқушылардың іс-әрекеті
процесінде, әрекеттердің белгілі бір жүйесін олардың орындауы жағдайында
және соның нәтижесінде жүзеге асырылады. Адам ой әрекетін табиғаттан даяр
күйінде алмайды, ол ойлауды үйренеді, ойлау операцияларын игеріп
қорытындылайды.
Бала ақыл-ой дамуының негізгі өлшемі-репродуктивтік тапсырмалардан
шығармашылық тапсырмаларға көше отырып, әр түрлі типтегі тапсырмаларды өз
бетімен шығармашылық тұрғыдан орындай білу.
Әр сыныпта баланың жас ерекшеліктеріне сай жүргізілетін
педагогикалық-психологиялық зерттеу жұмыстары оқушылардың қабілеттеріне
қарай,олардың талап-тілегін қанағаттандыратындай білім, білік, дағдыларын
қалыптастыруда тәрбиешілерге үлкен қозғау салады,оқушылардың белсенділігін
арттыруға жағдай жасайды. Мектепке дейінгі педагогиканың теориялық және
практикалық мақсаты біреу, ол-жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу, ой-өрісін,
сана - сезімін кеңейте отырып, өмірге қажетті білім дағдыларға үйрету.
Сәбидің тілін дамыту, ауызекі дұрыс, мәдениетті сөйлеуге үйрету, үйренгенін
күнделікті өмірде пайдалана білуге бағыттап отыру ісіне назар аударады.
Өйткені баланың айналадағы өмірді танып, білудегі басты жәрдемшісі – тіл.
Ал тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ақыл-ойының жетіле түсуіне негіз
болады.
Сөйлеу тілі мен сөздік қоры молая бастаған сайын, бала айналадағы
адамдармен, өзі қатарлас балалармен белсенді қарым-қатынас жасайды. Өмірде
кездесетін түрлі іс-әрекет жайын білуге құмарта түседі. Өзі түсінген түрлі
жайттар туралы әңгімелейтін болады. Дәл осы жас шамасында баланың сөз
қолдану ерекшелігін терең зерттеп, талдаған балалардың көрнекті жазушысы
К.Чуковский оларды данышпан лингвистер деп атаған болатын.
Ақыл - ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы
болып келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен
әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары
бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты
игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере
алатынын түсінді. Білімнің мәнін Ақылдан қымбат байлық жоқ, Ақылды сатып
ала алмайсың, Ақыл тозбас киім, білім сарқылмас бұлақ деген халықтың
даналық сөздерінен - ақ байқауға болады.
Оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі ғылыми тұжырымдарымен
ұштасып жатыр. Білім мен өмірдің тығыз байланысты болуын талап етті. Білім
оқытудың көрнекі болуын ойдан шығарған жоқ. Көзбен көрген, құлақпен
естіген ақиқат емес, тек қана мұқият зерттелген — ақиқат. Мектеп жасына
дейінгі баларда тәрбие, оның бөліктері туралы ұтымдардың анықтамаларының да
ғылым анықтамаларымен сәйкес келетіндігі байқалады. Мектеп жасына дейінгі
баланың ақыл - ой тәрбиесі деп шәкірттердің ойлау қабілеттерін, сана -
сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады. Ғылыми педагогиканың
анықтамасы бойынша ақыл - ой тәрбиесі деп мектепке дейінгі балалардың ақыл
- ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл - ой еңбек мәдениетін
дамытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс - әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ бала өмірінің іс - әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен
шектелмейді. Оған қосымша баланы қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін
еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл - ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл - ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой
тәрбиесі еңбек өнімділігін арттыруға, еңбектің шығармашылығына зор ықпал
жасайды. Ең бастысы, ол ғылым мен техниканың, медениеттің жедел дамуының
қайнар бұлағы екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн. Ақыл - ой тәрбиесінсіз
дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен орынды мінез - құлық,
еңбек нәтижесі, білімдер, дағдылар, тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам
құбылыстарына талғампаздық, дене күш - қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам
өмірінің құқықтық негіздерін игеру мәселелерін шешу мүмкін емес.
Ақыл - ой тәрбиесі — адам зиялылығының негізі. Ақыл - ой тәрбиесіне
екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл —ой күштері.
Белгілі психологтар мен педагогтардың еңбектерінде ойлаудың түрлері,
олардың мәні, мазмұны жеткілікті зерттелген мәселелердің бірі.
Жалпы айтқанда, ойлау дегеніміз не? Ойлау деп заттар мен құбылыстардың
арасындағы табиғи байланыстарды және қатынастарды бейнелейтін психикалық
процесті атайды. Ойлау таным іс - әрекетіндегі күрделі процесс. Ал таным
бұл әр жақты процесс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалысының
адам миында бейнеленуі.
Ойлау адам миы қызметінің нәтижесі. Ой — түйсіну, қабылдау,
елестету арқылы алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өнделуі,
мәнге айналуы. Ойлау — барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму
процесінде тәрбие міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың нақты жақтарын
немесе түрлерін қалыптастырады. Мұғалімнің міндеті ойлау түрлерінің мәнін
терең түсінуі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі,
балалардың ақыл - ой қабілетінің дамуына әсер ету тәсілдерін жете зерттеу
қажет.
Енді әр бір ойлау түрлерінің тұлғаның даму процесінде алатын орны
туралы сөз етейік.
Нақты және абстракт логикалық ойлау. Нақты логикалық ойлау затты
біздің тікелей қабылдауымыз. Мұны кейде көрнекі ойлау деп те атауға болады.
Нақты логикалык ойлау балалардың ойнау және оқу процесінде, адамдардың
еңбек іс - әрекетінде байқалады.
Абстракт логикалық ойлау жалпы және дерексіз ұғымдарға сүйенеді.
Мысалы, абстракт ойлау күрделі мәселелерді шешудегі біздің ой — пікір-
леріміз, яғни байымдау, ой жүгірту. Бұл ойлау түрін психологияда ұғымдық
ойлау деп те атайды. Ұғымдық ойлау кейбір мәнді ұқсастық белгілерінің
негізінде түсініктерді жіктерге және топтарға бөлу білігін қажет етеді.
Жинақтай ойлау бөлігі бір құбылыстар тобын қамтитын әрекеттердің ортақ
принциптерін немесе тәсілдерін білумен сипатталады. Бұл жерде ойдың
жинақталу дәрежесі, оның ауқымы жалпылық тұрғыдан қараудың құбылыстардың
үлкен немесе кіші топтардың қамтуына тәуелді.
Алгоритмдік ойлау көз деп отырған нәтижені қамтамасыз ететін нақты
әрекеттерді қатаң орындау нұсқау арқылы жұмысты іске асыру.
Индуктивтік ойлау ғьлыми зерттеу немесе оқушыларға жаңа білімдерді
баяндауда ойдың жекеден жалпыға, деректерден жинақтауға қарай қозғалуын
қажетсінеді.
Дедуктивтік ойлау жалпыдан жекеге, дербестікке қарай жүретін ойлау
процесімен байланысты.
Сонымен, ойлау түрлері шәкірттердің нақты зиялылық білігін
сипаттайды. Адамның өмір тәжірибесіне, іс - әрекеттеріне, оның алдында
тұрған мақсатының ерекшелігіне байланысты әр - түрлі сатыда іске асады.
Ақылдың белгілі бір даму дәрежесін ақыл —ой күштері деп атайды. Ақыл
– ой күштері адамды білім қорын жасауға, негізгі ойлау операцияларын жүзеге
асыруға, нақты зиялылық біліктерді меңгертуге қабілетті етеді.
Ақыл - ой тәрбиесінің міндеттері де осыдан шығады. Олар:
- ойлау іс - әрекетінің шарты болатын білім жинау;
- негізгі ойлау операцияларын меңгерту;
- зиялылық біліктерді қалыптастыру;
- дүниетанымды қалыптастыру;
Аталған міндеттерге жеке - жеке тоқталайық.
Білім қорын жинау. Балаға зиялы белсенді іс - әрекетке қажетті ақылдың
бірде бір құнды сапасы жүйеге келтірілген білімдер қорынсыз дамуы мүмкін
емес. Көп жағдайда білімдер көлемін білім беру ұғымын қарастыра
отырып қараймыз. Білімдер көлемі қоғамның мәдени дамуының деңгейімен
сипатталады. Олай болса білім көлемі ұғымы салыстырмалы ұғым.
Өмірге жолдама алушы жастың білімдерінің ауқымы өз бетімен
білім алуға негізделген білім беру бағдарламаларымен, болашақ кәсіптік
дайындығының сырымен анықталады. Белгілі бір білім қорын жинау ең алдымен
нақты оқу материалын меңгеруді қажет етеді. Мұның құрамына деректер,
атаулар, белгілер, адамдар мен заттар аттары, атаулы күндер,
ережелер, заңдар, зандылықтар, формулаларда бейнеленетін және аралардағы
байланыстары мен тәуелділіктері бар жалпы, жеке, нақты, абстрактілі
түсініктер кіреді.
Сонымен қатар білімдерге сол білімдерді қолдану ауқымы мен тәсіл-дерді
білу, оларды пайдалану әдістерін игеру, әлем жөніңдегі ғылыми ұғынуының
жалпы жүйесіндегі білімнің әрбір белігінің орнын түсіну де жатады.
Білім қорын жинаудың жоғары деңгейіне жетуде оқушының
жеке мақсаттылығы үлкен роль ойнайды. Оқушының мақсаттылығы алдына
қойған мақсатпен оны танымдық іс - әрекетке итермелеуші себептер-мен оқу
біліктерін берік меңгерумен байланысты. Яғни, оқу материалын игеру
жолындағы біліктері, зиялы жігерге және ұзақ зиялы іс - әрекетке дағдылану
қажет.
Ақыл - ой дамуы және ойлау білігі негізгі ойлау операцияларын
меңгеруді қажет етеді. Негізгі ойлау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz