Педагогиканың теориялық, методологиялық негіздері
1. Педагогика. адам тәрбиесі туралы ғылым. Тәрбиенің тарихы мен оның негізгі сипаты, оның қазіргі қоғам дамуындағы көрнісі.
2. Педагогика ғылымының негізгі әдіс.тәсілдері туралы жалпы түсінік.
3. Педагогиканың философиямен, культурологиямен, социологиямен, психологиямен, физиологиямен және басқа да ғылым салаларымен байланыстылығы.
2. Педагогика ғылымының негізгі әдіс.тәсілдері туралы жалпы түсінік.
3. Педагогиканың философиямен, культурологиямен, социологиямен, психологиямен, физиологиямен және басқа да ғылым салаларымен байланыстылығы.
Қазіргі кезде қазақ қоғамы қоғамдық экономикалық жүйеден екінші бір жүйеге өтудің қиын кезеңінде тұр. Мемлекет тарапынан адамдардың жақсы өмір сүруіне жағдай жасалу, олардың әділеттілік, еріктілік, қайрымдылық құндылықтарын қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл үрдістің өзіндік қиыншылығы, қарама-қайшылығы, көп жақтылығы бақалады. Бұл негізінен белгілі курстар арқылы немесе ”жоғарыдағы” адамдардың ниеттенуіне байланысты. Жалпы әрбір адамның мақсатын өзінің қатысуынсыз іске асыруға болмайды. Сондықтан Қазақстанның әрбір азаматты жоғарыдағы мақсатты іске асыруға үлес қосуы тиіс. Егер де, халық білімді, ақылды, мәдениетті, гуманды, демократиялы, әділетті, кәсіби бағдарлы болса, соғұрлы қоғам өркениет деңгейіне көтеріледі. Сол себептен, Қазақстанның болашақ иелерін сол тұрғыда тәрбиелеу қажет.
Осыған орай, еліміздегі жоғары білім концепциясында адамның дамуындағы өмірмен, адамдармен қарым-қатынасына зор назар аударылып отыр. Әр адам күшті, құрметті, іскер, сыйлы өмірде өз дегініне жетуге тырысады. Сол себептен, әр кім өзін-өзі құрметтеп, бағалай білуі қажет.
Әрбір адамның психология және педагогика аймағында ғылыми білімі болмайынша бұл дәрежеге жету мүмкін емес. Педагогика ғылымы - өмір туралы ғылым.
Педагогика - өркениетті қоғамның даму тарихынан, жас ұрпақ тәрбиелеу тәжірибесінен бастау алады.
Педагогика ұғымы екі мағына береді. Біріншіден - білімнің ғылыми аумағы, ғылым; екіншіден - өнер, қолөнер, педагогикалық іс-әрекет аумағы. Грек тілінен тікелей аударғанда "бала жетектеуші" ал, өнер сөзінің мағынасы "баланы өмірде жетектеу", т.б. оқыту, оны тәрбиелеу, жан және тәннің дамуына бағыттау.
Осыған орай, еліміздегі жоғары білім концепциясында адамның дамуындағы өмірмен, адамдармен қарым-қатынасына зор назар аударылып отыр. Әр адам күшті, құрметті, іскер, сыйлы өмірде өз дегініне жетуге тырысады. Сол себептен, әр кім өзін-өзі құрметтеп, бағалай білуі қажет.
Әрбір адамның психология және педагогика аймағында ғылыми білімі болмайынша бұл дәрежеге жету мүмкін емес. Педагогика ғылымы - өмір туралы ғылым.
Педагогика - өркениетті қоғамның даму тарихынан, жас ұрпақ тәрбиелеу тәжірибесінен бастау алады.
Педагогика ұғымы екі мағына береді. Біріншіден - білімнің ғылыми аумағы, ғылым; екіншіден - өнер, қолөнер, педагогикалық іс-әрекет аумағы. Грек тілінен тікелей аударғанда "бала жетектеуші" ал, өнер сөзінің мағынасы "баланы өмірде жетектеу", т.б. оқыту, оны тәрбиелеу, жан және тәннің дамуына бағыттау.
ДӘРІСТЕРДІҢ МАЗМҰНЫ
1. бөлім. ПЕДАГОГИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ, МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1-тақырып. Қазіргі педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Жоспары:
1. Педагогика- адам тәрбиесі туралы ғылым. Тәрбиенің тарихы мен оның
негізгі сипаты, оның қазіргі қоғам дамуындағы көрнісі.
2. Педагогика ғылымының негізгі әдіс-тәсілдері туралы жалпы түсінік.
3. Педагогиканың философиямен, культурологиямен, социологиямен,
психологиямен, физиологиямен және басқа да ғылым салаларымен
байланыстылығы.
Дәрістің мақсаты: Адам туралы ғылымдар жүйесіндегі педагогиканың орны
мен ролін,пәні мен міндеттері, ғылым және өнер ретіндегі педагогиканы
нақтылап, қоғамның даму кезеңіндегі ашып көрсету.
Ұғымдық түсіндірме сөздер: педагогика, тәрбие, оқыту, білім беру,
ұғым, даму, әдіс, тәсіл, әдіснама, ғылым т.б.
1.1. Педагогика- адам тәрбиесі туралы ғылым.
Қазіргі кезде қазақ қоғамы қоғамдық экономикалық жүйеден екінші бір
жүйеге өтудің қиын кезеңінде тұр. Мемлекет тарапынан адамдардың жақсы өмір
сүруіне жағдай жасалу, олардың әділеттілік, еріктілік, қайрымдылық
құндылықтарын қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл үрдістің өзіндік
қиыншылығы, қарама-қайшылығы, көп жақтылығы бақалады. Бұл негізінен
белгілі курстар арқылы немесе ”жоғарыдағы” адамдардың ниеттенуіне
байланысты. Жалпы әрбір адамның мақсатын өзінің қатысуынсыз іске асыруға
болмайды. Сондықтан Қазақстанның әрбір азаматты жоғарыдағы мақсатты іске
асыруға үлес қосуы тиіс. Егер де, халық білімді, ақылды, мәдениетті,
гуманды, демократиялы, әділетті, кәсіби бағдарлы болса, соғұрлы қоғам
өркениет деңгейіне көтеріледі. Сол себептен, Қазақстанның болашақ иелерін
сол тұрғыда тәрбиелеу қажет.
Осыған орай, еліміздегі жоғары білім концепциясында адамның дамуындағы
өмірмен, адамдармен қарым-қатынасына зор назар аударылып отыр. Әр адам
күшті, құрметті, іскер, сыйлы өмірде өз дегініне жетуге тырысады. Сол
себептен, әр кім өзін-өзі құрметтеп, бағалай білуі қажет.
Әрбір адамның психология және педагогика аймағында ғылыми білімі
болмайынша бұл дәрежеге жету мүмкін емес. Педагогика ғылымы - өмір туралы
ғылым.
Педагогика - өркениетті қоғамның даму тарихынан, жас ұрпақ тәрбиелеу
тәжірибесінен бастау алады.
Педагогика ұғымы екі мағына береді. Біріншіден - білімнің ғылыми
аумағы, ғылым; екіншіден - өнер, қолөнер, педагогикалық іс-әрекет аумағы.
Грек тілінен тікелей аударғанда "бала жетектеуші" ал, өнер сөзінің мағынасы
"баланы өмірде жетектеу", т.б. оқыту, оны тәрбиелеу, жан және тәннің
дамуына бағыттау.
Педагогика - қоғам мен табиғаттың теңдесуін, өмірге қанағаттандыруда
толық белсенді шығармашылық, рухани байлығын көмек беру, адамды тәрбиелеуді
зерттейтін ғылым. Педагогикалық білім – жан-жақты, адамды дамытудың
тәсілдері мен жолдарын әмбебап оқытуды тұтасымен зерттейді.
Педагогика, басқа ғылымдар сияқты дамушы ғылым, оның негізгі
категорияларының ойлау аспектілері үнемі кеңейтіліп қарастырылып отырылады.
Ал, педагогикалық шығармашылық тәрбие мен оқу күшінің шектеусіз көпқырлы
тәжірибеде дамиды.
Берілген курста педагогика ғылымы мен тәжірибесінің әр түрлі
бағыттары, әлеуметтік-педагогикалық мәселелер әсерінен балалар да ересектер
қатарына теңеседі. Дәстүрлі оқыту мәселелері мен қатар тәрбие мен білім
беруде, қазіргі кезеңдегі адамның педагогикалық бағдарын анықтауда өзіндік
тәсілін таңдауда адамадар мен немесе олардың талабымен – отбасында,
өндірісте, мектепте немесе жоғары оқу орынында, көшеде не топтарында
теңдеседі.
Осылайша, аталмыш курс педагог боламын деп шешім қабылдаған адамдар
өшін тағайындалған, тыңдаушылардың мамандығынан және әрекет тегінен тәуелді
емес. Ол осы қиын үрдісте басқа адамдарға көмек беру тілегі және тәрбиелі,
білімді адам болуға ұмтылу үшін тиімді.
Білімнің негізі, педагогиканың негізі аталған курста тыңдаушылардың
қарым-қатынастағы қиындықты жеңу, өмірлік жағдайлардағы тәрбиелеуші
мақсаттың саналы түрде таңдай білуі, өз балаларыңды білімді етіп
тәрбиелеуге дайын болу және педагогикалық іс-әрекет берілген.
Тәрбие мен білім беру аймағы қоғам мен мемлекеттің, тұлғаның өкілетті
дамуы, әрқашан әрбір адамның кең көзқарасын тудырды және жалпы кез-келген
адамның біліміне тәуелсіз, бәрімізге белгілі, бәрібір педагогикада өзін
маманмын деп есептейді. Жоғары білім берудің басты міндеті – студенттің
тұлға, маман, азамат ретінде қалыптасуында өзіндік ойлауға және ізденіске,
сонымен қатар, ғылым, техника, мәдениет және қоғамдағы өмірлік маңызды
іргелі және қосымша шешімдерді қабылдау. Барлық әлемде бағыттар мен
стратегиялық бағдарларды өңдеуді, білім беруді тәрбиелеумен тек педагогтар
ғана айналыспайды, сонымен қатар, психологтар, экономистер, саясаткерлер,
заңгерлер, социологтар және көптеген басқа мамандарда айналысады. Сонымен
бірге, қазіргі заманғы барлық білім берудің көптүрлі доктриналары,
стратегиялары, жүйесі мен технологиялары ішінен инвариантты және
әмбебаптылары бөліп алу қауіпті. Педагогикалық шығармашылық және жаңашылдық
әрекет тұрақты идеялар мен үлгілерді дәріптей дамыта отырып, үзіліссіз
сіңіру мен баюды көздейді. Әлем қаншалықты көпқырлы, соншалықты әртүрлі
және педагогикалық дәстүрлі. Бірақ осы үрдіс ішінде рухани интеграциялар
әртүрлі адамзаттық қауымдастықтағы әлемдік білім беру кеңістігі мен жалпы
білім беру-тәрбиелеу стратегиялардың және идеяларың мақсатты бағытталған
ізденісі болып табылады. Ал бұл педагогикалық методтар мен технологиялар,
тәрбиелеу мен оқытудағы заңдылықтар мен принциптер, негізгі категориялар
мазмұны мен мағынасына тояттап және тұрақтап, педагогикалық ғылым дамуының
әсер етуіне сәйкес.
Педагогика – адамзат қоғамының даму тарихымен бірге өмір сүріп, дамып
келе жатқан, адамдардың тәрбие, оқыту, білім беру деп аталатын саналы
әрекетін зерттейтін ғылым. Тәрбие, оқыту мен білім беру ісінде қоғам мен
оның мүшесі болып табылатын жеке адам өзара мүдделес, мұраттас. Әрбір ата-
ана дүние есігін енді ғана ашқан нәрестесін өзінің үлкен саналы ғұмырының
жалғасы, бүгінгіні ертеңге жалғастырушы деп біледі, ал қоғам, дәлірек
айтқанда, оның саяси реттеушісі саналатын мемлекет, сол жас адамның
тәрбиелі тағылымды, білімдар және парасатты азамат болып өсуін өзінің
қуаттылығының, мызғымас беріктігінің, өркениеттілігінің кепілі деп
санайды. Осы ортақ мүдде мақсат бірлігі, сан ғасырлық тәжірибе, бұл
саладағы алғашқы зерттеулер, тұжырымдар, қоғамдық құрылыстардың өзгеруі
кезінде болмай қоймайтын сан қырлы, алуан саналы жүйелілік өзгерістер
педагогиканың биік мәртебелі, іргелі ғылым ретінде қалыптасуына негіз
қалады.
Педагогика атауының түп-төркіні гректің “пайдос” – бала және “аго” –
деген сөзінен шыққан. “Пайдагогос” тура маынасында аударсақ “бала
жетектеуші” деген ұғымды білдіреді. Ежелгі Грецияда қожайынның баласын
мектепке жетектеп апарып, алып қайтатын құлды педагог деп атаған. Ал
мектепте ұстаздық етумен басқа білімдар құлдар айналысқан. Тәрбиелеу мен
білім беру тұтастай алғанда баланы сан-саналы мазмұнда, кемел өмірге
баулитын, яғни оған тәрбие, білім беретін, рухани жағынан байып, жан-жақты,
тоғысып жетілуіне бағыт-бағдар жасайтын, жол көрсететін ерекше сала, осы
бірегей өнердің мән-мазмұнын ашу үшін “педагогика” сөзі бірте-бірте кең
ұғымда қолданыла бастады. Білім беру мен тәрбие өнеріндегі басты тұлға-
ұстаз. Ұстаз балабақшада- тәрбиеші, мектепте-мұғалім, жоғары оқу орнында-
оқытушы деп аталып, әрбір шәкірт үшін өзіндік ерекшелігі жермен көктей.
1.2. Педагогика ғылымының негізгі әдіс-тәсілдері туралы жалпы түсінік.
Тәрбие әдісі (гректің методос -жол деген сөзі) –бұл тәрбиеге қойған
мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдаланылатын жол, тәсілдер –тәрбиелеу
саласына, еркіне, сезіміне, іс-әрекетіне әсер ету шаралары.
Тәрбие тәсілі- жалпы әдістің бөлігі жеке дара әрекет, нақты іс.
Тәсілдер- бұл тәрбиешінің қойылған мақсатқа тез жету үшін
тәрбиеленушілермен бірге салатын жолы деуге болады. Егер оны басқа
тәрбиешілер де пайдалана бастаса, біртіндеп ол жол әдіске айналады.
Тәрбие әдістері мен тәсілдерін тану, оларды дұрыс қолдану–бұл
педагогикалық шеберлік деңгейінің маңызды сипаттамасын білдіреді. Демек
тәрбие әдістері мен тәсілдері тығыз байланысты.
Тәрбие құрал-жабдығы кең түсінікті қамтиды. Тәсіл –деп жеке әсер
етуді түсінсек, құрал түсінігі сол тәсілдердің бірлігін білдіреді. Құрал-
жабдық бұл қолданымдағы тәсіл емес бірақ әлі әдіске жете қоймаған шара.
Мысалы: еңбек –тәрбие құралы, бірақ еңбекті бағалау, көрсету қателігін
анықтау-бұл ондағы тәсілдер.
Осыған байланысты кейде тәрбие әдісі қойылған мақсатқа жету
тәсілдерімен құралдары жүйесі ретінде анықталады, өйткені әдіс құрылымында
тәсілдер мен құралдар міндетті түрде бірге қарастырылады.
Әдістерді таңдау көптеген жағдайларға байланысты. Бірақ факторлардың
саналуандығына қарамастан әдістерді таңдау детерминатты, яғни себепті
байланыста болып келеді.
Тәрбие әдістерін таңдауды анықтайтын жалпы принциптерді қарастырайық.
Бірінші кезекте төмендегі мәселелер ескерілуі керек.
• Тәрбие мақсаттары мен міндеттері.
• Тәрбие мағынасы.
• Тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктері.
• Ұжымның қалыптасу деңгейі.
• Тәрбиеленушінің жекелік және тұлғалық ерекшеліктері.
• Тәрбиелік жағдайдар.
• Тәрбие құралы.
• Педагогикалық дәреже деңгейі.
• Тәрбие уақыты.
• Күтілетін нәтижелер және т.б.
Әдістер және олардың әртүрлі модельдерінің көптігі соншалық, керекті
мақсатқа сай келер әдісті таңдауға сол әдістердің жіктелуі ғана
көмектесе алады. Әдістердің жіктелуі анықталған белгілерге қарай
құрылған әдістер жүйесі.
Жіктелудің өзі әдістердің қайыссының жалпы немесе жалқы екенін, нақты
және кездейсоқ, теориялық немесе практикалық екенін білуге сонымен бірге
оларды дұрыс таңдауға, барынша ұтымды пайдалануға көмектеседі. Жіктелуге
сүйене отырып, педагог тек әдістер жүйесін ғана танып қоймай, ол әртүрлі
әдістер белгілерінің өзгерісін жақсы түсінеді.
Кез-келген әдістің ғылыми жіктелуі олардың жалпы негіздері мен
белгілерін анықтаудан басталады. Тәрбие әдістері жүйесіне орай танылатын
белгілер өте көп.
Қазіргі педагогикада ондаған жіктеме белгілі, бірақ тәжірибелік
міндеттерді қарастырады. Қазіргі кезде тәрбие әдістерінің тиімді жетілуі
бір мақсатқа, мазмұнға негізделген тәрбие бағытын қолдайды. Осыған орай
тәрбие әдісінің үш тобын бөлуге болады:
• Тұлғаның ақыл-ойын қалыптастыру әдістері.
• Іс-әрекеттерді ұйымдастыру және қоғамдық, құқықтық тәжірибе
қалыптастыру әдістері.
• Іс-әрекетке және мінез-құлыққа ынталандыру әдістері.
Бұл қасиеттер тәрбие түрлері мен әдістерін дұрыс жүргізу тәрбиелік іс
–шара арқылы жүзеге асады.
Тәрбие жұмысын жүргізу формалары мен әдістері
Т Тәрбие сағаты Әңгімелесу
ә
р
б
и
е
т
ү
р
л
е
р
і
м
е
н
ә
д
і
с
т
е
р
і
Пікір таласу
Көңілді тапқырлар Пікірталас
клубы
Ауызша
Дебаттар Сұрақ-жауап
Сұхбат
Дөңгелек үстел Пікірталасу
Баяндау
Өз бетінше жұмыс Ізденушілік
Жазбаша
Кездесу кеші Әңгімелесу
Баяндау
Саяхат Табиғи көрнекілік
Тәжірибелік
Шығармашылық жұмыстар Ізденушілік
Түсіндіру
Танымдық ойындар Рольдік, ұлттық,
іскерлік, спорттық
Ойлан тап
Әдіс- оқыту барысында мұғалім мен шәкірттің ынтымақтаса еңбектену
нәтижесінде қойылған мақсатқа жетуін реттейтін тәсіл. Оқыту әдісінің
көмегімен оқушы белгілі деңгейдегі білімді, іскерлік әрекетін машықтық
дағдысын игереді, дүниетанымын қалыптастырады, қабілетін жетілдіреді. Ал
оқыту барысында әдісті таңдайтын және оның нақты әрекетке айналдыратын
мұғалім. Сонымен оқыту әдісінің атқаратын қызметі білімдендірудегі тиісті
мақсатқа жету, ал мақсатқа жету мұғалімнің шеберлігіне, білімдігіне,
іскерлігіне, оқыту әдістері мен технологиясын терең меңгергеніне,
оқушыларды ынталандыруына тікелей байланысты.
Мектепте оқу-тәрбие үрдісінде атап айтқанда:
- өнер және тіл (музыка, сурет, сөз өнері, қолөнер т.б);
- білім және ғылым (қызығуына байланысты жеке пәндер, саяхат, құқық,
қоғамдық ғылымдар т.б);
- мәдениет (спорт, театр, кино, оқырмандық қызығу);
- техника (техникалық клубтар, машина жасау, байланыс құралдары,
электрондық техника);
- кәсіби қызығу (мамандығына байланысты салалары бойынша қызығу,
таңдаған мамандына қызығу);
Сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру арқылы оқушылардың
білімі мен адами құндылық қасиетері қалыптасады.
1.3. Педагогиканың философиямен, культурологиямен, социологиямен,
психологиямен, физиологиямен және басқа да ғылым салаларымен
байланыстылығы.
Қазіргі заманғы ғылыми білім дифференциацияға, оқытудың бөліну
аймағындағы тенденцияға енеді. Педагогика бөлімдер қатарына бөлінеді.
Педагогика тарихы ежелгі өркениеттерден қазіргі заманға дейінгі
педагогикалық оқудың және тәжірибенің дамуын оқытады. Педагогиканың орта
мектебі, мектепке дейінгі педагогика, бастаушы педагогика, жоғары, кәсіби-
техникалық мектеп, өндірістік, әскери педагогика – бұл бөлімдер оқытудың
мазмұны мен деңгейі бойынша бөлінеді. Теоретикалық педагогикада тәрбиелеу
теориясы және оқыту теориясы – дидактика. Жалпы дидактикадан басқа, пәндік
методика бар. Әлеуметтік педагогика өмір сүру ортасындағы тіршілік ететін
тәрбиені оқытады, бәрінен бұрын, көмекке зәру және тәуекелге бел буған
адамдарға: маскүнемдер балаларына, наркомандарға, қылмескерлерге, жалпы
анти әлеуметтік ортадағы өсіп келе жатырғандарға. Сонымен қатар, ересектер
педагогикасы мен ангдрогогика бар. Андрогогика - қарт адамдармен жұмыс
істеу туралы. Дефектологиялық педагогика зағиптардың (тифлоппедагогика),
ауыр еститіндердің (сурдопедагогика), ойлауы төмен (олигофренопедагогика)
тәрбиелерімен айналысады. Салыстырмалы педагогика әртүрлі елдердегі білім
беруді анлиздеумен айналысады. Пенитенциарлық педагогика бас бостандықтары
шектеулі адамдардың тәрбиесі сұрақтарын оқытады. Педагогика ғылымының ішкі
жүйесі, қоғам мен ғылымдардың дамуын зерттейтін жаңа бөлім дамулары
осындай.
Ғылымның тарихы педагогикалық ойлардың алғашқы түпнұсқалары
жалпыфилософиялық ілімнің шеңберінде дамығанын куәләндырады. Білім беру мен
тәрбиелеу идеялары діни догматтарда, мемлекет туралы ілімде, заңдылықтық
қисындарда, бұрынғы әдеби шығармаларда өз сипатын берген.
Ғылыми ілімнің тереңдеп, кеңеюіне байланысты іс-әрекеттердің шынайы
сипаты, өзіндік жеке бөлімдегі педагогоканың безендірілген түрі,
дифференциациялық ғылымның кезеңі туды. Ары қарай, біздің бұрын көргеніміз
сияқты, ішкіғылыми дифференциация мен көптеген жеке педагогикалық
ғылымдардың безенуі мен олардың білім беру жүйесі жүріп жатты. Ақырында,
ғылыми кіріспенің куәләндыруы бойынша, ғылыми аралық синтез кезеңі туу
үстінде. Адам мен табиғат туралы ғылыми дамудың жалпы тенденциялары
осындай. Педагогиканың ғылыми аралық байланыстары туралы қазіргі заманғы
көзқарастарды қарастырайық және оларға қысқаша түрде тоқталып өтейік.
Ішкі бөлінулері мен байланыстары қатарында педагогика басқа ғылымдармен
байланысады. Академик Б.М.Кедровтың жіктеуі бойынша, ол медицина мен
техникалық біліммен бірге практикалық ғылым тобына кіреді.
Педагогика интегративтік және практикалық бағдарлық сипатқа ие. Ол басқа
ғылымдардың адам, табиғат, қоғам туралы ілімдерін өзінің пәні –тәрбиені
оқытуда пайдаланады.
Бәрін жақыны психология. Екеуінің арасында бірнеше байланыс жіптері бар.
Ең бастысы – осы ғылымдардың пәндері. Психология заңдардың дамуын, адамның
психикасын оқытса, педагогика тұлғаны дамытудағы басқару заңдылықтарымен
жұмыс жасайды. Тәрбие, ересектер мен балалрға білім беру мақсатты
бағытталған (ойлау, іс-әрекет) психикалардың өзгеруі ретінде болмақ. Ол
психологиялық білімдері меңгермеген мамандарсыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Екінші байланыс жібі екі ғылым – оқытудың критерилері мен көрсеткіштері
және тұлғаны тәрбиелеу. Оқушылар білімінің жылдамдық деңгейі жадыларының
өзгеруімен, білім қорларымен, прақтикалық мақсатта білімдерін оңтайлы
қолдана білу арқылы тіркелінеді.
Философия табиғаттың, қоғамның, таным теориясының (гносиология) жалпы
даму заңдары туралы білімді бере отырып, педагогиканың методологиялық
іргесін құрады. Социология педагогикаға әлеуметтік ортадағы тұлғаның
қалыптасуы, қоғамдық топтар, әлеуметтік қатынастар туралы ілім береді.
Этика мен эстетика өнегелік және көркемдік тәрбиенің негізін құра отырып,
морал және табиғаттық эстетика туралы ілім береді. Экономика педагогиканы
білім беруге әсер ететін өндірістік, экономикалық процесстер туралы іліммен
сусындандырады. Физиология педагогика мен психологияның жаратылысты ғылыми
қоры. Тұлғаны қалыптастыру үшін адамның ағзасын, өмірлік қамтитын
жүйелерін, жоғары нервтік әрекеттерін білу қажет.
Кибернетика, күрделі динамикалық жүйелерімен бірге басқару теориясы,
педагогиканың дамуында үлкен роль ойнайды, яғни, педагогикалық жүйелерді
басқару үрдістері сияқты талданады. Информатика, жинақау, ақпараттарды
өңдеу туралы ғылым, кибернетика жаныныда педагогика үшін өте маңызды. Тіпті
ақпаратты методтар мен педагогикадағы технологияларды оқытатын
педагогикалық информатика – атты ғылыми бағыт пайда болды.
Педагогика басқа да ғылымдармен байланысты. Педагогикалық ілім пәнаралық
сипатқа ие немесе адам педагогикамен қатар, адамның іліміне әсер ететін,
аралас ғылымдардың методтары, теориялары, ақпараттарымен пайдаланып,
көптеген ғылымдарды оқиды. Бірақта педагогика мамандар білу қажет, өзінің
пәні, жүйелік теориясы, ұғымдары бар жеке дара ғылым.
Бақылау сұрақтары
1. Педагогика ұғымына анықтама беріңіз.
2. Педагогика ғылымының мақсаты мен міндеттері.
3. Тәрбие түрлері мен заңдылықтары.
4. Тәрбие әдістерін талдаңыз.
5. Қазіргі тәрбие мәселелері.
2 бөлім. ТҰТАС ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫ
2-тақырып. Жеке тұлғаны дамытудың, тәрбиелеудің қалыптастырудың өзара
байланысы және сипаты
Жоспары:
1. Тұлға туралы ұғым. "Адам", "тұлға", "индивид". Тұлға құрылымының көп
қырлылығы, күрделілігі, оның барлық компоненттерінің өзара байланысы.
2. "Тұлғаны дамыту", "тәрбиелеу", "қалыптастыру" ұғымдарына сипаттама.
3. Оқушының дамуы – педагогикалық проблема. Оқушылардың жас және дербес
ерекшеліктері.
Дәрістің мақсаты- "тұлға" ұғымына әлемдік және отандық ғалымдардың
еңбектерін сараптай келе оның дамуы мен қалыптасуын және оқушылардың жас
және дербес ерекшеліктерін талдау.
Ұғымдық түсініктеме сөздер- тұлға, адам, кісі, даму, қалыптастыру,
көзқарас, жас ерекшелік, дербес ерекшелік, дарын, талант, орта,
тұқымқуалаушылық, тәрбие т.б.
2.1. Тұлға туралы ұғым. "Адам", "тұлға", "индивид". Тұлға ұрылымының көп
қырлылығы, күрделілігі, оның барлық компоненттерінің өзара байланысы.
Бүгінгі таңда педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – жеке
тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде, ғылымның соңғы
жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті,
дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау. Олай болса "тұлға"
дегеніміз не осы мәселеге тоқталмас бұрын отандық ғалымдарымыздың ой-
пікірлерін қарастырсақ.
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”,
“даралық”,”жеке тұлға”, “адам”,”кісі” тағы басқа ұғым ретінде қарастырады.
Біз ғылыми еңбегімізде “жеке тұлға” деп қарастыруды жөн көрдік. Сондай-ақ,
“жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы, біріншіден даралық қасиеттердің бірлігі
және әлеуметтік рольдегі іс-әрекеттің субъектісі, екіншіден басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсу үрдісінде еңбектің, танымның, қатынастың
субъектісі ретінде сипатталады.
Мәселен, Т.Тәжібаев өз еңбегінде: “Жеке адам әлеуметтік қатынастар мен
саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан
ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі” - деп
қарастырады.
Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы дамыған
қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе, Республикамызға танымал ғалымдарымыздың
бірі Қ.Б. Жарықбаев: “Жеке тұлға дегеніміз - қоғам мүшесі ретіндегі адам.
Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан
түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”, - деп тұжырымдайды.
Ал, Ресейлік ғалым А.Н. Леонтьевтің пікірі бойынша “Жеке тұлғаның
жетістіктері мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек
өзіне ғана тән даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы,
қайырымдылығы, мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз
қасиеттерінің көрінуіне де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас
жасауы, өмірдің алуан түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттерімен,
рухани байлығын арттыра түседі” деп қарастырады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьев еңбектерінде “Адам–физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, бір-бірімен тілдің
көмегімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және
еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екені көрінеді”-деп
қарастырады.
Олай болса, А.Н.Тугаринов өз еңбегінде: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен
саналылықты ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған
адам”, - деп көрсетеді.
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Жоғарыда аталған еңбектерді сараптай келе “жеке тұлға” ұғымына өзіндік
тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Жеке тұлға дегеніміз - сана сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті
қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі,
білімді, іскер, танымдық қызығушылығы басым,барлық күш жігерін өзіндік
игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік иесі.
Жеке тұлға түсінігі - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке
даралық, психикалық қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның
мүшесі.
Жеке тұлғаның қалыптасу ерекшеліктерін педагогикалық-психологиялық
еңбектерді жүйелей келе оның төмендегідей бағыттарға бөлеміз:
• Психологиялық бағыт жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу
жағдайларына жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін,
тіршілік етуде белсенділік танытатын бағыт.
• Жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт.
• Жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт.
• Жеке тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттеу бағыттары.
Демек, жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай
ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі,
қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады. Бұл қасиеттер адам бойында
танымдық қасиеттерді қалыптастырады.
Осы тұрғыдан келгенде жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде сана-
сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда болуын зерттеуде
философия, психология, педагогика, этика, физиология, әлеуметтану,
құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыстыруда
өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің
заңдылықтарын педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде әртүрлі
ғылыми жаңалықтар енгізіліп отыр.
Жалпы айтқанда әрбір жеке адам қоғам тұлғасы ретінде жеке тәрбие
жұмысына, жеке өзіндік өмір бейнесіне, жеке құқыққа, танымдық қасиетке,
жеке түрткі күшіне ие болатын жан. Адам белгілі бір қоғамның мүшесі, ол
қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі
өзіне тән ерекшеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны “жеке
тұлға” етеді.
Жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігі оның дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет қызығушылығынан жақсы байқалады.
Адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отырғандықтан оның түрлі
ерекшеліктері, танымдық қызығушылықтарын да дамып өзгеріп отырады. Танымдық
іс-әрекеттер адам мақсаттарымен ұмтылыстарының негізі болатын, білімін
қалыптастыратын, шығармашылық қызметінің тарихи үрдісі. Ой еңбегімен дене
еңбегі арасында танымдық іс-әрекет шығармашылық қабілетін арттыруда жаңалық
ашушы мен тудырушы болып табылады.
Осы тұрғыдан келгенде жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде сана-
сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда болуын зерттеуде
философия, психология, педагогика, этика, физиология, әлеуметтану,
құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыстыруда
өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің
заңдылықтарын педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде әртүрлі
ғылыми жаңалықтар енгізіліп отыр.
XX ғасырдағы психолог ғалым А.Н.Леонтьев: “Менің өмірімде нені меңгере
алдым, я болмаса соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам, меңгерсем,
қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке тұлғам үшін,
маңыздылығы қандай ...” –деп “мән” мен “маңыз” ұғымдарының мағынасын
зерттеген. Бұл арқылы біз, оқушылар мен студенттерге берілген білім мен
тәрбиенің қаншалықты меңгерілгендігін үнемі бақылап отыруымыз қажеттігіне
мән берілуі арқылы жеке тұлға болып қалыптасуына мән берілуі тиіс деп
ұғынамыз.
2.2. "Тұлғаны дамыту", "тәрбиелеу", "қалыптастыру" ұғымдарына сипаттама.
Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады. Адамның өмірінде белгілі
бір дамудың жалпы заңдылықтары қалыптасқан.Жеке адамның даму процесін
қарастыратын болсақ, бұл ’’процесс’’латын тілінен аударғанда алдыға қарай
қозғалу, өзгеріс деген сөзді білдіреді.
Даму процесі - адамның организміндегі сандық және сапалық өзгерісте
болады. Мысалы, баланың әсерленуі, суреттеуі, ойлауы, сезуі ер жеткен
адамнан басқа. Баланың бұл жан көрністерінің әрқайсысының жеке-жеке алғанда
басқаша бұлардың бәрін тұтас алғанда да басқашалық бар.
Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады. Адамның өмірінде белгілі
бір дамудың жалпы заңдылықтары қалыптасқан.Жеке адамның даму процесін
қарастыратын болсақ, бұл Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады.
Адамның өмірінде белгілі бір дамудың жалпы заңдылықтары қалыптасқан. Жеке
адамның даму процесін қарастыратын болсақ, бұл ’’процесс’’латын тілінен
аударғанда алдыға қарай қозғалу, өзгеріс деген сөзді білдіреді.
Бірінші баланың барлық жан әсері бір-біріне берік байланған болады, бірімен-
бірі бірге жүреді. Мысалы, баланың денесі мен жаны, ақылы мен сезімі
қайраты бәрі бірге іс қимылды, бұлар бір-бірімен күресе білмейді, бірін-
бірі тізгіндей білмейді. Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың
денесі, жаны, ақылы, сезімі, қайраты бәрі бірге жұмсалады. Балалық шақта
алынған әсер ер жеткенде адамның ақылының, ой-пікірінің, мінезінің қандай
дәрежеде болуына негіз болады. Балалықта жағымсыз әсер алса,қорлық,
зомбылық жоқшылық көрсе, адамның күншілдігі, қызғаншақтығы, адам өмір бойы
қасіретке бейім болуы осыдан.
Екінші, бала ылғи іске ұмтылса, бірақ не істеу, қалай істеуді
білмейді. Сондықтан ересек адамдардың не істегенін қалай істегенін өнеге
тұтады. Сондықтан бала еліктегіш келеді және бала өте сезімпаз болады.
Сондықтан баланы өз күшіне өзін сендіріп үйрету керек. Қолыңнан түк
келмейді дей берсең, бала жасқаншақ жасық болып қалады. Осыдан сақтану
керек. Мағжан Жұмабаевтың сөзімен айтсақ ‘’Жас бала- жас бір шыбық
’’,тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмасын, жұмсақ жолдасы болсын ’’,
деген екен.
Сонымен адамның Биологиялық даму деп адамның морфологиялық,
биохимиялық және физиологиялық тұрғыдан даму процесін айтады. Ал,
әлеуметтік даму адамның психолгиялық, рухани-мәдениеттілік тұрғыдан дамуы.
Адам тұлға болып тумайды, ол тек даму процесінің нәтижесінде ғана
тұлға деген атқа ие болады.
Егер адам белгілі бір білім дәрежесіне жетік, өмірден алған
тәжірибесі мол болып, өз бетінше қоғам үшін өзі үшін, жанұясы үшін күрделі
жұмыстарды атқара алатын даму деңгейіне жететін болса, адамды ’’тұлға’’ деп
атайды.
Халқымыздың алтындай ардақты, күмістей салмақты асыл тұлғаларының
бірі - Бауыржан Момышұлы, Нұрғиса Тілендиев т.б.
Б.Момышұлының, Н.Тілендиевтің бойындағы ізгі қасиеттердің қалыптасу
жолдары халықымызды гүлге қонған бал іздеген арадай сан жылдар бойы
жинақтаған әдет-ғұрып, салт-сана, тәлім-тәрбие дәстүрі мен іштей түлеп
сұрыпталған рухани мәдениетінде жатыр.
Бауыржан, Нұрғиса ағалардың барлық өмір жолы халық педагогикасының
адастырмас қысқа жолы, шығар көзі.
’’Адам’’ деген түсініктің ’’тұлға’’ түсінігінен айырмашылығы бар, бұл
айырмашылық адамның әлеуметтік мінездемесі болып табылады да қоғамдық
қатынастардың әсерінен және басқа адамдармен жасалған қарым-қатынас
негізінде қалыптасады. Әлеуметтік жүйеде адам белгілі бір мақсатта
көзделген тәрбие нәтижесінде ғана тұлға болып қалыптасады. Тұлға қоғамдық
тәжірибе алу деңгейімен және де қоғамға, материалды және рухани байлыққа
қосқан үлесінің деңгейімен анықталады.
Адам дамуы - өте күрделі және диалектикалық процесс. Бала анадан туа
біткеннен белгілі түсініктері және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез
болмайды. Адамның бүкіл өмірі, оның ішіндегі баланың өмірі, дамудың
көрсеткіші болып табылады. Ол сан алуан дене, ақыл-ой жағынан сандық және
сапалық өзхгерістерге ұшыраумен байланысты. Адамның адамгершілік, әуестік,
белсенділік және батылдық сияқты қасиертері даму процесінде қалыптасады.
Дене күштері өзгерістеріне - сүйек және бұлшық ет системасының, ішкі
органдарының нерв системаларының өсуі және дамуы жатады. Психикалық
өзгерістер, ең алдымен, ақыл-ойының дамуына, жеке басының қалыптасуымен
қоғамда тіршілік ету үшін қажетті әлеуметтік жағдайларға байланысты оның
мінезінде әртүрлі ерекшеліктер мен қасиеттер пайда болады.
Даму өмір жағдайына байланысты. Адамның өзінің өсіп өнуіне, өмір
сүруіне өзі әрекет жасап, жағдай туғызады, еңбек етеді, өмірдің биік
шыңдары: білімге, ілімге талпынады. Дамудың қозғалыс күші қарама-қайшылық
күресі болып табылады. Қарама-қайшылықты адам іздеп немесе ойлап таппайды,
ол өзгерістің қажеттілігінің салдарынан туындап, адамның әрбір қадамында
кездесіп отырады.
Қарама-қайшылықтың ішкі және сыртқы екі түрі болады. Ішкі қайшылықтар
адамның ішкі дүниесінің қайшылықтары болып табылады. Адам өзінің еркіне
қарсы іс әрекет жасаған кезде ішкі қайшылықтар пайда болады. Мәселен,
қазіргі кезде С.Назарбаева Порфирии Ивановтың әдістемесін ел арасында
кеңінен таратуда, суық сумен шомылуды ’’стресс’’ адам организмінде, мұздай
су адам организмінде тітіркену, адамның үрейленуі, қобалжуы, қанның
қысымының төмендеуі 1-2 минуттан соң адам организмінің бейімделу әсері
көбейеді, ’’антитела’’ бөлінеді, былайша организмнің қорғау қасиеті күшейіп
оның бейімделу қасиеті көбейеді. Адам организмнің клеткалар бір- бірімен
қарым-қатынасы күшейіп, адам қорғаушы энергия күшейеді.
Сол сияқты адам ауырғанда t көтерілуі адам организінде антитела
көбиеді, t-ны бірден басуға болмайды, организм өзімен- өзі күреседі, сүйтіп
организм адамның сауығуына көмектеседі. Ал, сыртқы қайшылықтар адамның
басқа адамдармен, табиғатпен қарым-қатынасында байқалады.
Дамып келе жатқан жеке бастың тәрбиесі оны тек іс-әрекет процесінде
араластырғанда ғана жүзеге асады. Бұл заңдылықты (қандай болмасын жеке
бастың дамуында) адамға қоғамдық тәжірибені бергенде ғана жүзеге асыруға
болады. Мысалы, адамды еңбек сүйгіш етіп тәрбиелеу үшін еңбекке
араластырмай, ұжымшыл ету үшін, ұжымның ісін шешуге араластырмай болмайды.
Ол тәрбиенің әр түрлі әрекет түрлерін енгізу арқылы шешіледі.
2. Тәрбие жеке басты қалыптастыруда оның белсенділігін қолдау іс-әрекетін
ұйымдастыру. Бұл заңдылық жеке бастың қалыптасуы оның белсенділігіне
байланысты. П.П.Блонский кезінде көптеген тәжірибеде біздің көзімізді
жеткізе түсетін бір нәрсе - тәрбиешінің, тәрбиеленушінің өз күшіне сүйенуі
оның білімге деген ынтасын оятуы.
Психолог С.Л.Рубинштейн жалпы даму барысында жеке адам қалыптасады.
Оның сыртқы қалпын тек ішкі орта арқылы сол жеке бастың өз қуаты, өз
белсенділігі арқылы іске асырады дейді.
Белсенділік дегеніміз не? Белсенді деп тегінде суъектінің іс- әрекет
үстіндегі күйін, іс-әрекетін айтады. Әрекет ұғымына белсенділікті қолдануға
болмайды, өйткені әрекет қалайда жеке бастың белсенділігі. Адам еңбекке
берілгендігі емес, еңбек етуге тәуелділігінен еңбектенеді.
Қажеттілік адамның техникалық, психикалық ішкі өтініш, ренішін
қажетсінуінен, әр адамда жетіспегендіктен туындайды. Соның нәтижесінде
адамның әрекетке ұмтылысын, ішкі қажеттілігін, ілгері ұмтылысын туғызады.
2.3. Тәрбиеде жас және дербес ерекшеліктерін еске алу.
Жеке адамның дербес ерекшеліктері.
• темперамент, оның типтері (сангвиник, холерик, флегматик,
меланхолик);
• мінез жеке адамның өзіне, өмір сүрген ортасына қатынасын
білдіретін негізгі психикалық сипаттары;
• қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілеттер.
Қабілет - адамның түрлі іс-әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.
• Ұжым арқылы жеке адамның өзара байланысы. Жеке адамды
қалыптастырудың негізгі көзі ұжым болады. Ұжымсыз жеке адам дамымайды,
азғындайды, кері кетеді.
• Ұжымның басты борышы - әрбір адамның түлеп өсуіне
қамқоршы болуы тиіс.
4. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі.
Жеке адамның дамуы мен қалыптасуына белсенділіктің ролі өте зор. Іс-
әрекетінің барысында белсенділіктің бірнеше түрлерін байқауға болады. Олар:
қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі арқылы адам жолдастарымен, адамдармен қарым-
қатынас жасайды.
Қарым-қатынас белесенділігінің нәтижесінде жеке адамның бойындағы
адамгершілік қасиеттері (қамқорлық, қайрымдылық, ілтипаттық, жауапкершілік
сезімі т.б.) қалыптасады.
Таным белсенділігі адамның ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен
меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдары терең түсінуге,
іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтарға жауаптарын табады.
Жеке адамның даму процесінде өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі сапа
жағынан ішкі фатроға айналды. Ол адамның өзін-өзі тәрбиелеудің аса
мейрімділік ынтықтығымен тұтандыру керек, айналадағы дүниегні танып қана
қоймай, өзінің ішкі дүниенісіне үңіле қарай білуі қажет.
Сонымен бірге, өзін-өзі тәрбиелеудің жіктелген бағдарламасы жасалады,
мінез-құлық тәртібі белгіленді. Оны орындау ең қарапайым істерден басталуы
керек. Мысалы, басталуы былапыт сөзден арылу, жолдастардың атынан ойсыз ере
бермеу, орынсыз сөзге араласпау, біреудің сөзін бөлмеу, әр кезде өз сөзіңде
тұру, өз орнын үнемі жұмыс жағдайында ұстау т.б. кезінде Л.Н.Толстой өте
дәлдікпен өзін-өзі бағдарламасын жасаған: Мне үшін ең маңызды деген нәрсе,
өмір бойы үш негізгі кемшіліктен арылу:
• Мінезсіздік;
• Ашуланшақтық;
• Жалқаулық; - деген екен.
Өзін-өзі тәрбиелеу бағдарламасын жасай отырып, оны орындаудың әдістерінде
білу керек:
• өзін-өзі иландыру;
• өзін-өзі сендіру;
• өзін-өзі сынау;
• өзін-өзі міндеттеу;
• ойша өзін өзгенің орнына қою арқылы өзгелермен санаса білу;
• өзіне-өзі бұйыру;
• өзін-өзі жазалау.
Адамның дамуы мен қалыптасуы жөнінде әр түрлі пікірлер мен теориялар
әдебиеттерде түрліше орын алады.
Адамның дамуы мен қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар әдебиеттерде орын алып келеді. Атақты грек
философтары Платон және Аристотель адамның дамуын, тағдыр белгілеген тұқым
қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылықты немесе
бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Америка психологы Эдуард Торндайк (1874-1949) баланың дамуы гендерге
байланыст, олар баланың дене қасиеттерін, ақыл-ой ерекшеліктерін және
қабілетін белгілйді деп өз ойын дәлелдейді. Ол адам санасы да өзінің шыққан
тегіне байланысты де тұжырымдады.
Американ философы, педагогы Джон-Дьюн (1859-1952) өзінің даму
теориясын балада туа пайда болатын инстинкт және қабілеттермен дәлелдейді.
Дьюидің пікірі бойынша, адамда туысымен-ақ дайын талаптар мен қабілеттер
және эмоциялар болды. Сондықтан Дьюи адам табиғатын тәрбие арқылы өзгерту
мүмкін емес дейді. Рубинштейн, А.Р.Лурие, Л.Термен, Э. Теккель, Ю. Мюллер,
И.Шванцара. Ең алдымен мына сұрақтарға жауап іздейік: неге әртүрлі адамдар
даму деңгейінің әртүрлі кезеңде жақсылыққа қол жеткізеді, бұл процессжәне
оның нәтижесі қандай шарттарға байланысты. Ұзақ мерзім жүргізілген
зерттеулер жалпы заңдылықтың келіп шығуына себепкер болды: адамның ішкі
сыртқы шарттарға негізделген. Ішкі шарттарға организмнің физиологиялық және
психологиялық қасиеттері жатады.Сыртқы шарттарға адамды қоршаған қауым, ол
өмір сүріп, дамып келе жатқан орта енеді. Адамның сыртқы ортамен
жерлесуінің салдарынан оның ішкі дүниесі өзгеріп отырады,жаңа қарым-
қатынастар пайда болып отырады.
Табиғат шарттары мен адамның дамуының формаларының арасындағы
байланысты биогенетикалық заң деп атайды. Бұл заң бойынша: онтогения(жеке
даму)- филогенияның (даму түрлері) қысқа және жылдам дамуы немесе тұқымның
қайталануы.
Тұқым қуалау процесінің жүруі және нәтижесі қандай факторларғак
негізделген? Деген сұраққа жауап алатын болсақ, біз адамның тұқым қуалау
заңдылығын білгеніміз? Ағылшын философы Джон Локк (ХVІІІ ғ.) олар қоғамдағы
адам дамуының шешуші факторы, күші орта, анығырақ алғанда, адамдардың өмір
жағдайы және тәрбие деді. Француз материалистері көрсеткендей адам –
жағдайлар мен тәрбиенің ғана жемісі. Бұл философтардың өздері де орта мен
тәрбиені адам табиғатына қарсы қоя отырып, қоғам мен адамды қайткенде қайта
құруға және өзгертуге болатындығын түсінбеді, оны дәлелдей алмады.
Бихевиоризм бағытының ірі өкілі американ психологі және педагог
Э.Торндайктің дәлелдеуінше қарапайым дене қасиеттері сияқты адамның ақыл ой
қабілеті мен тілегі тұқым қуалаушылықпен анықталады деп пайымдаған екен
(бихевиоризм мінез-құлық деген мағынада). Ол тұқым қуалаушылық мағлұматтар
баланың ең әуелі қозғау, жүгіру, секіру қабілетін, ол содан соң оқуын,
кәсібін, шеберлігімен жеке басының қасиеттерін анықтайды деп есептейді.
Адам миының құрылымы тұқым қуалайды, қоғамда болып отырып, ол адамдармен
толып жатқан қарым-қатынаста болады, бұрынғы өткен ұрпақтардың тәжірибиесін
меңгеріп, оны жетілдіреді, жеке адам ретінде өсіп, дамиды. Сөйтіп, адам
өзінің іс-әрекеті мен жағдайын сипатын үнемі өзгертіп отырады, солармен
бірге өзі де өзгереді.
Экзистенциализм (лат. – тіршілік, күн көру). Батыстағы ең кең тараған
идеалистік ағымдардың бірі ғалымдар: М.Хайдеггер, К.Эсперс, Г.Марсель
ерекшелігі: адамның қалыптасуындағы тәрбие мен білімнің мәнін жоққа шығару.
Осыған байланысты экзистенциалистер адамның өзін-өзі тәрбиелеуді нәтижелі
деп есептейді. Сөйтіп өздігінше тәрбиеленуді жанұяның, мектептің әлеуметтік
ортаның тәрбиелік ықпалына қарсы қояды, бұл олардың "субъективтік-
идеалистік" қорытындыға әкеледі.
Неотомизм – діни сипаттағы объективтік идеализмнің бір саласы. Олар:
Ж.Маритен (АҚШ), М.Казотти, М.Стефанини (Италия) баланың дамуын дін мен
мистикаға апарып тірейді. Адам жаны құдай жаратқан болғандықтан, оның дамуы
да діни тәрбиенің әсерінен болады.
Осы заманғы ағылшын психологы Г.Айзинг ақыл-ой жағынан дамудың шамамен
80 пайызы генетикалық себептерге және 20 пайызы айналадағы ортаға
байланысты деп есептейді.
Л.С.Выготский (1896-1934) белгілі орыс психологы бкала дүниеге келген
сәттен-ақ әлеуметтік, қоғамдық тіршілік иесі болып саналады деп көрсетеді.
Өсіп толысу үшін баланың ересек адамдармен қарым-қатынасқа түскеннің зор
маңызы бар. Олардан өмірге қажетті білім мен тәжірибе алады.
Төңірегіндегілермен қатынаста болу процесінде балада адамдарды қажет етіп
тұру тілегі қалыптасады, ал мұның өзі оның жан-жақты дамуының аса маңызды
қайнар көзі болып табылады.
1.Тұқым қуалаушылық немесе биолгиялық фактор – ата-анасының балаға
белгілі бір сапалық қасиеттермен ерекшеліктерінің берілуі. Тұқым
қуалаушылықты таситын "Ген" – грек тілінен аударғанда туа біту деп аталады.
Қазіргі ғылым организімінің қасиеттері гендік кодпен шифрленетінін, олар
организмнің қасиеттері туралы информацияны сақтап, оны ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіп отыратындығын дәлелдейді. Тұқым қуалаушылық арқылы әртүрлі
нышандар, ойлау, сөйлеу, аурулар берілуі мүмкін. Ата-аналарынан балаға
сыртқы бейнелер: дене бітім ерекшеліктері көздің, шаштың, терінің түрі
беріледі. Қан ауруларының (гемофиля), қант диабетінің, алкоголизм мен
наркоманияның тұқым қуалаушылық сипаты бар.
Адамның орталық нерв жүйесіндегі туа біткен ерекшеліктері.
Адамда, туа біткен қасиеттер (шартсыз рефлекстердің фондысы -
денені тік ұстап жүру, тілдің дамуы, ойлануы, еңбек етуге қабілеттілігі,
музыкаға бейімділігі тағы толып жатқан нышан түрінде болады. Нышан
өздігінен дамымайды, оны қозғаушы күші және дамыту тәрбиеге, әлеуметтік
жағдайға байланысты. Осыдан адамды адам еткен тұқым қуалау емес, әлеуметтік
жағдайлар мен қоғамдық қатынастар.
Адам бүкіл өмір бойында оның дамуы жүріп жатады. Ол сан алуан дене күші
мен психикасы, жағынан, сандық және сапалық жағынан өзгерістерге ұшырайды.
Дене күштері өзгерістеріне – сүйек және бұлшық ет системасының ішкі
органдарының, нерв системасының өсуі мен дамуы жатады.
Психикалық өзгерістер, ең алдымен, ақыл-ой жағынан дамуына, жеке басының
барлық психикалық сипаттарының қалыптасуы мен қоғамда тіршілік ету үшін
қажетті әлеуметтік салдарды алуына қатысты болып келеді.
Адам басқа адамдармен қарым-қатынассыз рухани, әлеуметтік, психикалық
дамулардың болуы мүмкін емес.
2.Сыртқы орта әсері: Адамның дамуына сыртқы орта стихиялы комплексті
түрде әсер етеді. Ол географиялық, әлеуметтік, жанұядағы жағдайлар, мектеп,
достары, микроаудандар атауға болады.
Бала кезде адамға үй ішіндегі жағдайлар көп әсерін тигізеді. Жанұяда
адамның даму негіздері қалыптасып, бағыт-бағдар алады. Жанұяда болатын ұрыс-
керіс қиындықтардың барлығы өсіп келе жатқан бала психикасына әсерін
тигізеді. Адамға географиялық, климаттық жағдайлар әсер етеді. Тірі
организм үздіксіз өзгеріп отырды. Ол қоршаған ортаға бейімделіп отырады.
Климат ауыстырған кезде, басқа климатқа кейбір адамдар тез бейімделіп, ал
кейбіреулер өте қиындықпен бейімделуі мүмкін. Табиғаттың өзі де адамның
түсінігіне ішкі дүниесіне әсер етеді, нәр береді.
Климат пен барлық сан алуан табиғат жағдайлары мен ресурстары
географиялық орта адамның тіршілік ету салты мен оның еңбек қызметінің
сипатына ық пал ететіндігі даусыз.
Мысалы: ауылшаруашылығы дамыған ауданда тұратын, әрі ыстық тропикалық
климат жағдайлары ауыл шаруашылық өндірісіне қатынасуға джайындалған
тропикалық аймақта туған адам тіршілігі өмір – салты айырмашылығы бәрі
солтүстіктің тұрғыны еңбек қызметі бұғы мен балық шаруашылығы мен
шұғылданады.
Қазіргі кезде биологиялық және әлеуметтік факторлар қатынасы
антропология ілімінде ең күрделі проблемалардың бірі болып отыр.
Биологиялық және әлеуметтік бұл бір-біріне паралель емес және бір-
бірімен байланыссыз екі фактор. Олар тұлғаға комплексті түрде бюірдей әсер
етеді. Әсер ете отырып, олардың қарқындылығы, сапасы әр түрлі және де түрлі
байланысты. Осы орайда белгілі ғалым И.Шванцор адам дамуындағы үш фактордың
қарым-қатынасын суреттейді.
• Биологиялық:
Адам – табиғи тіршілік иесі. Тұлғаның рухани қасиеті биологиялық
негіздері болады: іс-әрекерт пен даму туа біткен қабілеттіліктерімен
инстинктері және адам бейімделетін сырт қы талаптары сай анық талады.
Тәрбие–табиғи дамуды тегжейтін процесс.
• Әлеуметтік:
Адам биологиялық тірі жан болып туғанымен де, өмір барысында ортаға
бейімделіп кетеді. (өзіне жақын әлеуметтік топ ықпалына). Тәрбие – сыртқы
орта әсерін реттеуші.
• Биоәлеуметтік:
Адам биологиялықта әлеуметтік те жан. Биологиялық табиғатына
психикалық процесі тән. Ал бағытталуы ол әлеуметтік орта әсері.
Қоғамдағы адамның дамуы табиғи әлеуметтік орта мен іс-әрекеттері
арқылы тұрмыс-жағдайын, өзінің психикасы белсенділігін өзгертеді.
Данышпан Абай айтпақшы: “адамдар жесем, кисем десе, екіншісі, көрсем,
білсем” – дейді.
Адам көп жағдайда өзін-өзі тәрбиелей білім өзінің деңгейін көтеруі
тиіс. Адамның әрқашанда алдына қойған мақсатты, ерік-жігері оны
жетістіктерге жетелейді сол арқылы дамиды.
3. Оқушының дамуы – педагогикалық проблема. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. бөлім. ПЕДАГОГИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ, МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1-тақырып. Қазіргі педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Жоспары:
1. Педагогика- адам тәрбиесі туралы ғылым. Тәрбиенің тарихы мен оның
негізгі сипаты, оның қазіргі қоғам дамуындағы көрнісі.
2. Педагогика ғылымының негізгі әдіс-тәсілдері туралы жалпы түсінік.
3. Педагогиканың философиямен, культурологиямен, социологиямен,
психологиямен, физиологиямен және басқа да ғылым салаларымен
байланыстылығы.
Дәрістің мақсаты: Адам туралы ғылымдар жүйесіндегі педагогиканың орны
мен ролін,пәні мен міндеттері, ғылым және өнер ретіндегі педагогиканы
нақтылап, қоғамның даму кезеңіндегі ашып көрсету.
Ұғымдық түсіндірме сөздер: педагогика, тәрбие, оқыту, білім беру,
ұғым, даму, әдіс, тәсіл, әдіснама, ғылым т.б.
1.1. Педагогика- адам тәрбиесі туралы ғылым.
Қазіргі кезде қазақ қоғамы қоғамдық экономикалық жүйеден екінші бір
жүйеге өтудің қиын кезеңінде тұр. Мемлекет тарапынан адамдардың жақсы өмір
сүруіне жағдай жасалу, олардың әділеттілік, еріктілік, қайрымдылық
құндылықтарын қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл үрдістің өзіндік
қиыншылығы, қарама-қайшылығы, көп жақтылығы бақалады. Бұл негізінен
белгілі курстар арқылы немесе ”жоғарыдағы” адамдардың ниеттенуіне
байланысты. Жалпы әрбір адамның мақсатын өзінің қатысуынсыз іске асыруға
болмайды. Сондықтан Қазақстанның әрбір азаматты жоғарыдағы мақсатты іске
асыруға үлес қосуы тиіс. Егер де, халық білімді, ақылды, мәдениетті,
гуманды, демократиялы, әділетті, кәсіби бағдарлы болса, соғұрлы қоғам
өркениет деңгейіне көтеріледі. Сол себептен, Қазақстанның болашақ иелерін
сол тұрғыда тәрбиелеу қажет.
Осыған орай, еліміздегі жоғары білім концепциясында адамның дамуындағы
өмірмен, адамдармен қарым-қатынасына зор назар аударылып отыр. Әр адам
күшті, құрметті, іскер, сыйлы өмірде өз дегініне жетуге тырысады. Сол
себептен, әр кім өзін-өзі құрметтеп, бағалай білуі қажет.
Әрбір адамның психология және педагогика аймағында ғылыми білімі
болмайынша бұл дәрежеге жету мүмкін емес. Педагогика ғылымы - өмір туралы
ғылым.
Педагогика - өркениетті қоғамның даму тарихынан, жас ұрпақ тәрбиелеу
тәжірибесінен бастау алады.
Педагогика ұғымы екі мағына береді. Біріншіден - білімнің ғылыми
аумағы, ғылым; екіншіден - өнер, қолөнер, педагогикалық іс-әрекет аумағы.
Грек тілінен тікелей аударғанда "бала жетектеуші" ал, өнер сөзінің мағынасы
"баланы өмірде жетектеу", т.б. оқыту, оны тәрбиелеу, жан және тәннің
дамуына бағыттау.
Педагогика - қоғам мен табиғаттың теңдесуін, өмірге қанағаттандыруда
толық белсенді шығармашылық, рухани байлығын көмек беру, адамды тәрбиелеуді
зерттейтін ғылым. Педагогикалық білім – жан-жақты, адамды дамытудың
тәсілдері мен жолдарын әмбебап оқытуды тұтасымен зерттейді.
Педагогика, басқа ғылымдар сияқты дамушы ғылым, оның негізгі
категорияларының ойлау аспектілері үнемі кеңейтіліп қарастырылып отырылады.
Ал, педагогикалық шығармашылық тәрбие мен оқу күшінің шектеусіз көпқырлы
тәжірибеде дамиды.
Берілген курста педагогика ғылымы мен тәжірибесінің әр түрлі
бағыттары, әлеуметтік-педагогикалық мәселелер әсерінен балалар да ересектер
қатарына теңеседі. Дәстүрлі оқыту мәселелері мен қатар тәрбие мен білім
беруде, қазіргі кезеңдегі адамның педагогикалық бағдарын анықтауда өзіндік
тәсілін таңдауда адамадар мен немесе олардың талабымен – отбасында,
өндірісте, мектепте немесе жоғары оқу орынында, көшеде не топтарында
теңдеседі.
Осылайша, аталмыш курс педагог боламын деп шешім қабылдаған адамдар
өшін тағайындалған, тыңдаушылардың мамандығынан және әрекет тегінен тәуелді
емес. Ол осы қиын үрдісте басқа адамдарға көмек беру тілегі және тәрбиелі,
білімді адам болуға ұмтылу үшін тиімді.
Білімнің негізі, педагогиканың негізі аталған курста тыңдаушылардың
қарым-қатынастағы қиындықты жеңу, өмірлік жағдайлардағы тәрбиелеуші
мақсаттың саналы түрде таңдай білуі, өз балаларыңды білімді етіп
тәрбиелеуге дайын болу және педагогикалық іс-әрекет берілген.
Тәрбие мен білім беру аймағы қоғам мен мемлекеттің, тұлғаның өкілетті
дамуы, әрқашан әрбір адамның кең көзқарасын тудырды және жалпы кез-келген
адамның біліміне тәуелсіз, бәрімізге белгілі, бәрібір педагогикада өзін
маманмын деп есептейді. Жоғары білім берудің басты міндеті – студенттің
тұлға, маман, азамат ретінде қалыптасуында өзіндік ойлауға және ізденіске,
сонымен қатар, ғылым, техника, мәдениет және қоғамдағы өмірлік маңызды
іргелі және қосымша шешімдерді қабылдау. Барлық әлемде бағыттар мен
стратегиялық бағдарларды өңдеуді, білім беруді тәрбиелеумен тек педагогтар
ғана айналыспайды, сонымен қатар, психологтар, экономистер, саясаткерлер,
заңгерлер, социологтар және көптеген басқа мамандарда айналысады. Сонымен
бірге, қазіргі заманғы барлық білім берудің көптүрлі доктриналары,
стратегиялары, жүйесі мен технологиялары ішінен инвариантты және
әмбебаптылары бөліп алу қауіпті. Педагогикалық шығармашылық және жаңашылдық
әрекет тұрақты идеялар мен үлгілерді дәріптей дамыта отырып, үзіліссіз
сіңіру мен баюды көздейді. Әлем қаншалықты көпқырлы, соншалықты әртүрлі
және педагогикалық дәстүрлі. Бірақ осы үрдіс ішінде рухани интеграциялар
әртүрлі адамзаттық қауымдастықтағы әлемдік білім беру кеңістігі мен жалпы
білім беру-тәрбиелеу стратегиялардың және идеяларың мақсатты бағытталған
ізденісі болып табылады. Ал бұл педагогикалық методтар мен технологиялар,
тәрбиелеу мен оқытудағы заңдылықтар мен принциптер, негізгі категориялар
мазмұны мен мағынасына тояттап және тұрақтап, педагогикалық ғылым дамуының
әсер етуіне сәйкес.
Педагогика – адамзат қоғамының даму тарихымен бірге өмір сүріп, дамып
келе жатқан, адамдардың тәрбие, оқыту, білім беру деп аталатын саналы
әрекетін зерттейтін ғылым. Тәрбие, оқыту мен білім беру ісінде қоғам мен
оның мүшесі болып табылатын жеке адам өзара мүдделес, мұраттас. Әрбір ата-
ана дүние есігін енді ғана ашқан нәрестесін өзінің үлкен саналы ғұмырының
жалғасы, бүгінгіні ертеңге жалғастырушы деп біледі, ал қоғам, дәлірек
айтқанда, оның саяси реттеушісі саналатын мемлекет, сол жас адамның
тәрбиелі тағылымды, білімдар және парасатты азамат болып өсуін өзінің
қуаттылығының, мызғымас беріктігінің, өркениеттілігінің кепілі деп
санайды. Осы ортақ мүдде мақсат бірлігі, сан ғасырлық тәжірибе, бұл
саладағы алғашқы зерттеулер, тұжырымдар, қоғамдық құрылыстардың өзгеруі
кезінде болмай қоймайтын сан қырлы, алуан саналы жүйелілік өзгерістер
педагогиканың биік мәртебелі, іргелі ғылым ретінде қалыптасуына негіз
қалады.
Педагогика атауының түп-төркіні гректің “пайдос” – бала және “аго” –
деген сөзінен шыққан. “Пайдагогос” тура маынасында аударсақ “бала
жетектеуші” деген ұғымды білдіреді. Ежелгі Грецияда қожайынның баласын
мектепке жетектеп апарып, алып қайтатын құлды педагог деп атаған. Ал
мектепте ұстаздық етумен басқа білімдар құлдар айналысқан. Тәрбиелеу мен
білім беру тұтастай алғанда баланы сан-саналы мазмұнда, кемел өмірге
баулитын, яғни оған тәрбие, білім беретін, рухани жағынан байып, жан-жақты,
тоғысып жетілуіне бағыт-бағдар жасайтын, жол көрсететін ерекше сала, осы
бірегей өнердің мән-мазмұнын ашу үшін “педагогика” сөзі бірте-бірте кең
ұғымда қолданыла бастады. Білім беру мен тәрбие өнеріндегі басты тұлға-
ұстаз. Ұстаз балабақшада- тәрбиеші, мектепте-мұғалім, жоғары оқу орнында-
оқытушы деп аталып, әрбір шәкірт үшін өзіндік ерекшелігі жермен көктей.
1.2. Педагогика ғылымының негізгі әдіс-тәсілдері туралы жалпы түсінік.
Тәрбие әдісі (гректің методос -жол деген сөзі) –бұл тәрбиеге қойған
мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдаланылатын жол, тәсілдер –тәрбиелеу
саласына, еркіне, сезіміне, іс-әрекетіне әсер ету шаралары.
Тәрбие тәсілі- жалпы әдістің бөлігі жеке дара әрекет, нақты іс.
Тәсілдер- бұл тәрбиешінің қойылған мақсатқа тез жету үшін
тәрбиеленушілермен бірге салатын жолы деуге болады. Егер оны басқа
тәрбиешілер де пайдалана бастаса, біртіндеп ол жол әдіске айналады.
Тәрбие әдістері мен тәсілдерін тану, оларды дұрыс қолдану–бұл
педагогикалық шеберлік деңгейінің маңызды сипаттамасын білдіреді. Демек
тәрбие әдістері мен тәсілдері тығыз байланысты.
Тәрбие құрал-жабдығы кең түсінікті қамтиды. Тәсіл –деп жеке әсер
етуді түсінсек, құрал түсінігі сол тәсілдердің бірлігін білдіреді. Құрал-
жабдық бұл қолданымдағы тәсіл емес бірақ әлі әдіске жете қоймаған шара.
Мысалы: еңбек –тәрбие құралы, бірақ еңбекті бағалау, көрсету қателігін
анықтау-бұл ондағы тәсілдер.
Осыған байланысты кейде тәрбие әдісі қойылған мақсатқа жету
тәсілдерімен құралдары жүйесі ретінде анықталады, өйткені әдіс құрылымында
тәсілдер мен құралдар міндетті түрде бірге қарастырылады.
Әдістерді таңдау көптеген жағдайларға байланысты. Бірақ факторлардың
саналуандығына қарамастан әдістерді таңдау детерминатты, яғни себепті
байланыста болып келеді.
Тәрбие әдістерін таңдауды анықтайтын жалпы принциптерді қарастырайық.
Бірінші кезекте төмендегі мәселелер ескерілуі керек.
• Тәрбие мақсаттары мен міндеттері.
• Тәрбие мағынасы.
• Тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктері.
• Ұжымның қалыптасу деңгейі.
• Тәрбиеленушінің жекелік және тұлғалық ерекшеліктері.
• Тәрбиелік жағдайдар.
• Тәрбие құралы.
• Педагогикалық дәреже деңгейі.
• Тәрбие уақыты.
• Күтілетін нәтижелер және т.б.
Әдістер және олардың әртүрлі модельдерінің көптігі соншалық, керекті
мақсатқа сай келер әдісті таңдауға сол әдістердің жіктелуі ғана
көмектесе алады. Әдістердің жіктелуі анықталған белгілерге қарай
құрылған әдістер жүйесі.
Жіктелудің өзі әдістердің қайыссының жалпы немесе жалқы екенін, нақты
және кездейсоқ, теориялық немесе практикалық екенін білуге сонымен бірге
оларды дұрыс таңдауға, барынша ұтымды пайдалануға көмектеседі. Жіктелуге
сүйене отырып, педагог тек әдістер жүйесін ғана танып қоймай, ол әртүрлі
әдістер белгілерінің өзгерісін жақсы түсінеді.
Кез-келген әдістің ғылыми жіктелуі олардың жалпы негіздері мен
белгілерін анықтаудан басталады. Тәрбие әдістері жүйесіне орай танылатын
белгілер өте көп.
Қазіргі педагогикада ондаған жіктеме белгілі, бірақ тәжірибелік
міндеттерді қарастырады. Қазіргі кезде тәрбие әдістерінің тиімді жетілуі
бір мақсатқа, мазмұнға негізделген тәрбие бағытын қолдайды. Осыған орай
тәрбие әдісінің үш тобын бөлуге болады:
• Тұлғаның ақыл-ойын қалыптастыру әдістері.
• Іс-әрекеттерді ұйымдастыру және қоғамдық, құқықтық тәжірибе
қалыптастыру әдістері.
• Іс-әрекетке және мінез-құлыққа ынталандыру әдістері.
Бұл қасиеттер тәрбие түрлері мен әдістерін дұрыс жүргізу тәрбиелік іс
–шара арқылы жүзеге асады.
Тәрбие жұмысын жүргізу формалары мен әдістері
Т Тәрбие сағаты Әңгімелесу
ә
р
б
и
е
т
ү
р
л
е
р
і
м
е
н
ә
д
і
с
т
е
р
і
Пікір таласу
Көңілді тапқырлар Пікірталас
клубы
Ауызша
Дебаттар Сұрақ-жауап
Сұхбат
Дөңгелек үстел Пікірталасу
Баяндау
Өз бетінше жұмыс Ізденушілік
Жазбаша
Кездесу кеші Әңгімелесу
Баяндау
Саяхат Табиғи көрнекілік
Тәжірибелік
Шығармашылық жұмыстар Ізденушілік
Түсіндіру
Танымдық ойындар Рольдік, ұлттық,
іскерлік, спорттық
Ойлан тап
Әдіс- оқыту барысында мұғалім мен шәкірттің ынтымақтаса еңбектену
нәтижесінде қойылған мақсатқа жетуін реттейтін тәсіл. Оқыту әдісінің
көмегімен оқушы белгілі деңгейдегі білімді, іскерлік әрекетін машықтық
дағдысын игереді, дүниетанымын қалыптастырады, қабілетін жетілдіреді. Ал
оқыту барысында әдісті таңдайтын және оның нақты әрекетке айналдыратын
мұғалім. Сонымен оқыту әдісінің атқаратын қызметі білімдендірудегі тиісті
мақсатқа жету, ал мақсатқа жету мұғалімнің шеберлігіне, білімдігіне,
іскерлігіне, оқыту әдістері мен технологиясын терең меңгергеніне,
оқушыларды ынталандыруына тікелей байланысты.
Мектепте оқу-тәрбие үрдісінде атап айтқанда:
- өнер және тіл (музыка, сурет, сөз өнері, қолөнер т.б);
- білім және ғылым (қызығуына байланысты жеке пәндер, саяхат, құқық,
қоғамдық ғылымдар т.б);
- мәдениет (спорт, театр, кино, оқырмандық қызығу);
- техника (техникалық клубтар, машина жасау, байланыс құралдары,
электрондық техника);
- кәсіби қызығу (мамандығына байланысты салалары бойынша қызығу,
таңдаған мамандына қызығу);
Сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру арқылы оқушылардың
білімі мен адами құндылық қасиетері қалыптасады.
1.3. Педагогиканың философиямен, культурологиямен, социологиямен,
психологиямен, физиологиямен және басқа да ғылым салаларымен
байланыстылығы.
Қазіргі заманғы ғылыми білім дифференциацияға, оқытудың бөліну
аймағындағы тенденцияға енеді. Педагогика бөлімдер қатарына бөлінеді.
Педагогика тарихы ежелгі өркениеттерден қазіргі заманға дейінгі
педагогикалық оқудың және тәжірибенің дамуын оқытады. Педагогиканың орта
мектебі, мектепке дейінгі педагогика, бастаушы педагогика, жоғары, кәсіби-
техникалық мектеп, өндірістік, әскери педагогика – бұл бөлімдер оқытудың
мазмұны мен деңгейі бойынша бөлінеді. Теоретикалық педагогикада тәрбиелеу
теориясы және оқыту теориясы – дидактика. Жалпы дидактикадан басқа, пәндік
методика бар. Әлеуметтік педагогика өмір сүру ортасындағы тіршілік ететін
тәрбиені оқытады, бәрінен бұрын, көмекке зәру және тәуекелге бел буған
адамдарға: маскүнемдер балаларына, наркомандарға, қылмескерлерге, жалпы
анти әлеуметтік ортадағы өсіп келе жатырғандарға. Сонымен қатар, ересектер
педагогикасы мен ангдрогогика бар. Андрогогика - қарт адамдармен жұмыс
істеу туралы. Дефектологиялық педагогика зағиптардың (тифлоппедагогика),
ауыр еститіндердің (сурдопедагогика), ойлауы төмен (олигофренопедагогика)
тәрбиелерімен айналысады. Салыстырмалы педагогика әртүрлі елдердегі білім
беруді анлиздеумен айналысады. Пенитенциарлық педагогика бас бостандықтары
шектеулі адамдардың тәрбиесі сұрақтарын оқытады. Педагогика ғылымының ішкі
жүйесі, қоғам мен ғылымдардың дамуын зерттейтін жаңа бөлім дамулары
осындай.
Ғылымның тарихы педагогикалық ойлардың алғашқы түпнұсқалары
жалпыфилософиялық ілімнің шеңберінде дамығанын куәләндырады. Білім беру мен
тәрбиелеу идеялары діни догматтарда, мемлекет туралы ілімде, заңдылықтық
қисындарда, бұрынғы әдеби шығармаларда өз сипатын берген.
Ғылыми ілімнің тереңдеп, кеңеюіне байланысты іс-әрекеттердің шынайы
сипаты, өзіндік жеке бөлімдегі педагогоканың безендірілген түрі,
дифференциациялық ғылымның кезеңі туды. Ары қарай, біздің бұрын көргеніміз
сияқты, ішкіғылыми дифференциация мен көптеген жеке педагогикалық
ғылымдардың безенуі мен олардың білім беру жүйесі жүріп жатты. Ақырында,
ғылыми кіріспенің куәләндыруы бойынша, ғылыми аралық синтез кезеңі туу
үстінде. Адам мен табиғат туралы ғылыми дамудың жалпы тенденциялары
осындай. Педагогиканың ғылыми аралық байланыстары туралы қазіргі заманғы
көзқарастарды қарастырайық және оларға қысқаша түрде тоқталып өтейік.
Ішкі бөлінулері мен байланыстары қатарында педагогика басқа ғылымдармен
байланысады. Академик Б.М.Кедровтың жіктеуі бойынша, ол медицина мен
техникалық біліммен бірге практикалық ғылым тобына кіреді.
Педагогика интегративтік және практикалық бағдарлық сипатқа ие. Ол басқа
ғылымдардың адам, табиғат, қоғам туралы ілімдерін өзінің пәні –тәрбиені
оқытуда пайдаланады.
Бәрін жақыны психология. Екеуінің арасында бірнеше байланыс жіптері бар.
Ең бастысы – осы ғылымдардың пәндері. Психология заңдардың дамуын, адамның
психикасын оқытса, педагогика тұлғаны дамытудағы басқару заңдылықтарымен
жұмыс жасайды. Тәрбие, ересектер мен балалрға білім беру мақсатты
бағытталған (ойлау, іс-әрекет) психикалардың өзгеруі ретінде болмақ. Ол
психологиялық білімдері меңгермеген мамандарсыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Екінші байланыс жібі екі ғылым – оқытудың критерилері мен көрсеткіштері
және тұлғаны тәрбиелеу. Оқушылар білімінің жылдамдық деңгейі жадыларының
өзгеруімен, білім қорларымен, прақтикалық мақсатта білімдерін оңтайлы
қолдана білу арқылы тіркелінеді.
Философия табиғаттың, қоғамның, таным теориясының (гносиология) жалпы
даму заңдары туралы білімді бере отырып, педагогиканың методологиялық
іргесін құрады. Социология педагогикаға әлеуметтік ортадағы тұлғаның
қалыптасуы, қоғамдық топтар, әлеуметтік қатынастар туралы ілім береді.
Этика мен эстетика өнегелік және көркемдік тәрбиенің негізін құра отырып,
морал және табиғаттық эстетика туралы ілім береді. Экономика педагогиканы
білім беруге әсер ететін өндірістік, экономикалық процесстер туралы іліммен
сусындандырады. Физиология педагогика мен психологияның жаратылысты ғылыми
қоры. Тұлғаны қалыптастыру үшін адамның ағзасын, өмірлік қамтитын
жүйелерін, жоғары нервтік әрекеттерін білу қажет.
Кибернетика, күрделі динамикалық жүйелерімен бірге басқару теориясы,
педагогиканың дамуында үлкен роль ойнайды, яғни, педагогикалық жүйелерді
басқару үрдістері сияқты талданады. Информатика, жинақау, ақпараттарды
өңдеу туралы ғылым, кибернетика жаныныда педагогика үшін өте маңызды. Тіпті
ақпаратты методтар мен педагогикадағы технологияларды оқытатын
педагогикалық информатика – атты ғылыми бағыт пайда болды.
Педагогика басқа да ғылымдармен байланысты. Педагогикалық ілім пәнаралық
сипатқа ие немесе адам педагогикамен қатар, адамның іліміне әсер ететін,
аралас ғылымдардың методтары, теориялары, ақпараттарымен пайдаланып,
көптеген ғылымдарды оқиды. Бірақта педагогика мамандар білу қажет, өзінің
пәні, жүйелік теориясы, ұғымдары бар жеке дара ғылым.
Бақылау сұрақтары
1. Педагогика ұғымына анықтама беріңіз.
2. Педагогика ғылымының мақсаты мен міндеттері.
3. Тәрбие түрлері мен заңдылықтары.
4. Тәрбие әдістерін талдаңыз.
5. Қазіргі тәрбие мәселелері.
2 бөлім. ТҰТАС ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫ
2-тақырып. Жеке тұлғаны дамытудың, тәрбиелеудің қалыптастырудың өзара
байланысы және сипаты
Жоспары:
1. Тұлға туралы ұғым. "Адам", "тұлға", "индивид". Тұлға құрылымының көп
қырлылығы, күрделілігі, оның барлық компоненттерінің өзара байланысы.
2. "Тұлғаны дамыту", "тәрбиелеу", "қалыптастыру" ұғымдарына сипаттама.
3. Оқушының дамуы – педагогикалық проблема. Оқушылардың жас және дербес
ерекшеліктері.
Дәрістің мақсаты- "тұлға" ұғымына әлемдік және отандық ғалымдардың
еңбектерін сараптай келе оның дамуы мен қалыптасуын және оқушылардың жас
және дербес ерекшеліктерін талдау.
Ұғымдық түсініктеме сөздер- тұлға, адам, кісі, даму, қалыптастыру,
көзқарас, жас ерекшелік, дербес ерекшелік, дарын, талант, орта,
тұқымқуалаушылық, тәрбие т.б.
2.1. Тұлға туралы ұғым. "Адам", "тұлға", "индивид". Тұлға ұрылымының көп
қырлылығы, күрделілігі, оның барлық компоненттерінің өзара байланысы.
Бүгінгі таңда педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – жеке
тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде, ғылымның соңғы
жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті,
дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау. Олай болса "тұлға"
дегеніміз не осы мәселеге тоқталмас бұрын отандық ғалымдарымыздың ой-
пікірлерін қарастырсақ.
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”,
“даралық”,”жеке тұлға”, “адам”,”кісі” тағы басқа ұғым ретінде қарастырады.
Біз ғылыми еңбегімізде “жеке тұлға” деп қарастыруды жөн көрдік. Сондай-ақ,
“жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы, біріншіден даралық қасиеттердің бірлігі
және әлеуметтік рольдегі іс-әрекеттің субъектісі, екіншіден басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсу үрдісінде еңбектің, танымның, қатынастың
субъектісі ретінде сипатталады.
Мәселен, Т.Тәжібаев өз еңбегінде: “Жеке адам әлеуметтік қатынастар мен
саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан
ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі” - деп
қарастырады.
Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы дамыған
қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе, Республикамызға танымал ғалымдарымыздың
бірі Қ.Б. Жарықбаев: “Жеке тұлға дегеніміз - қоғам мүшесі ретіндегі адам.
Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан
түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”, - деп тұжырымдайды.
Ал, Ресейлік ғалым А.Н. Леонтьевтің пікірі бойынша “Жеке тұлғаның
жетістіктері мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек
өзіне ғана тән даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы,
қайырымдылығы, мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз
қасиеттерінің көрінуіне де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас
жасауы, өмірдің алуан түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттерімен,
рухани байлығын арттыра түседі” деп қарастырады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьев еңбектерінде “Адам–физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, бір-бірімен тілдің
көмегімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және
еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екені көрінеді”-деп
қарастырады.
Олай болса, А.Н.Тугаринов өз еңбегінде: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен
саналылықты ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған
адам”, - деп көрсетеді.
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Жоғарыда аталған еңбектерді сараптай келе “жеке тұлға” ұғымына өзіндік
тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Жеке тұлға дегеніміз - сана сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті
қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі,
білімді, іскер, танымдық қызығушылығы басым,барлық күш жігерін өзіндік
игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік иесі.
Жеке тұлға түсінігі - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке
даралық, психикалық қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның
мүшесі.
Жеке тұлғаның қалыптасу ерекшеліктерін педагогикалық-психологиялық
еңбектерді жүйелей келе оның төмендегідей бағыттарға бөлеміз:
• Психологиялық бағыт жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу
жағдайларына жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін,
тіршілік етуде белсенділік танытатын бағыт.
• Жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт.
• Жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт.
• Жеке тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттеу бағыттары.
Демек, жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай
ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі,
қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады. Бұл қасиеттер адам бойында
танымдық қасиеттерді қалыптастырады.
Осы тұрғыдан келгенде жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде сана-
сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда болуын зерттеуде
философия, психология, педагогика, этика, физиология, әлеуметтану,
құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыстыруда
өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің
заңдылықтарын педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде әртүрлі
ғылыми жаңалықтар енгізіліп отыр.
Жалпы айтқанда әрбір жеке адам қоғам тұлғасы ретінде жеке тәрбие
жұмысына, жеке өзіндік өмір бейнесіне, жеке құқыққа, танымдық қасиетке,
жеке түрткі күшіне ие болатын жан. Адам белгілі бір қоғамның мүшесі, ол
қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі
өзіне тән ерекшеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны “жеке
тұлға” етеді.
Жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігі оның дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет қызығушылығынан жақсы байқалады.
Адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отырғандықтан оның түрлі
ерекшеліктері, танымдық қызығушылықтарын да дамып өзгеріп отырады. Танымдық
іс-әрекеттер адам мақсаттарымен ұмтылыстарының негізі болатын, білімін
қалыптастыратын, шығармашылық қызметінің тарихи үрдісі. Ой еңбегімен дене
еңбегі арасында танымдық іс-әрекет шығармашылық қабілетін арттыруда жаңалық
ашушы мен тудырушы болып табылады.
Осы тұрғыдан келгенде жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде сана-
сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда болуын зерттеуде
философия, психология, педагогика, этика, физиология, әлеуметтану,
құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыстыруда
өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің
заңдылықтарын педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде әртүрлі
ғылыми жаңалықтар енгізіліп отыр.
XX ғасырдағы психолог ғалым А.Н.Леонтьев: “Менің өмірімде нені меңгере
алдым, я болмаса соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам, меңгерсем,
қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке тұлғам үшін,
маңыздылығы қандай ...” –деп “мән” мен “маңыз” ұғымдарының мағынасын
зерттеген. Бұл арқылы біз, оқушылар мен студенттерге берілген білім мен
тәрбиенің қаншалықты меңгерілгендігін үнемі бақылап отыруымыз қажеттігіне
мән берілуі арқылы жеке тұлға болып қалыптасуына мән берілуі тиіс деп
ұғынамыз.
2.2. "Тұлғаны дамыту", "тәрбиелеу", "қалыптастыру" ұғымдарына сипаттама.
Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады. Адамның өмірінде белгілі
бір дамудың жалпы заңдылықтары қалыптасқан.Жеке адамның даму процесін
қарастыратын болсақ, бұл ’’процесс’’латын тілінен аударғанда алдыға қарай
қозғалу, өзгеріс деген сөзді білдіреді.
Даму процесі - адамның организміндегі сандық және сапалық өзгерісте
болады. Мысалы, баланың әсерленуі, суреттеуі, ойлауы, сезуі ер жеткен
адамнан басқа. Баланың бұл жан көрністерінің әрқайсысының жеке-жеке алғанда
басқаша бұлардың бәрін тұтас алғанда да басқашалық бар.
Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады. Адамның өмірінде белгілі
бір дамудың жалпы заңдылықтары қалыптасқан.Жеке адамның даму процесін
қарастыратын болсақ, бұл Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады.
Адамның өмірінде белгілі бір дамудың жалпы заңдылықтары қалыптасқан. Жеке
адамның даму процесін қарастыратын болсақ, бұл ’’процесс’’латын тілінен
аударғанда алдыға қарай қозғалу, өзгеріс деген сөзді білдіреді.
Бірінші баланың барлық жан әсері бір-біріне берік байланған болады, бірімен-
бірі бірге жүреді. Мысалы, баланың денесі мен жаны, ақылы мен сезімі
қайраты бәрі бірге іс қимылды, бұлар бір-бірімен күресе білмейді, бірін-
бірі тізгіндей білмейді. Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың
денесі, жаны, ақылы, сезімі, қайраты бәрі бірге жұмсалады. Балалық шақта
алынған әсер ер жеткенде адамның ақылының, ой-пікірінің, мінезінің қандай
дәрежеде болуына негіз болады. Балалықта жағымсыз әсер алса,қорлық,
зомбылық жоқшылық көрсе, адамның күншілдігі, қызғаншақтығы, адам өмір бойы
қасіретке бейім болуы осыдан.
Екінші, бала ылғи іске ұмтылса, бірақ не істеу, қалай істеуді
білмейді. Сондықтан ересек адамдардың не істегенін қалай істегенін өнеге
тұтады. Сондықтан бала еліктегіш келеді және бала өте сезімпаз болады.
Сондықтан баланы өз күшіне өзін сендіріп үйрету керек. Қолыңнан түк
келмейді дей берсең, бала жасқаншақ жасық болып қалады. Осыдан сақтану
керек. Мағжан Жұмабаевтың сөзімен айтсақ ‘’Жас бала- жас бір шыбық
’’,тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмасын, жұмсақ жолдасы болсын ’’,
деген екен.
Сонымен адамның Биологиялық даму деп адамның морфологиялық,
биохимиялық және физиологиялық тұрғыдан даму процесін айтады. Ал,
әлеуметтік даму адамның психолгиялық, рухани-мәдениеттілік тұрғыдан дамуы.
Адам тұлға болып тумайды, ол тек даму процесінің нәтижесінде ғана
тұлға деген атқа ие болады.
Егер адам белгілі бір білім дәрежесіне жетік, өмірден алған
тәжірибесі мол болып, өз бетінше қоғам үшін өзі үшін, жанұясы үшін күрделі
жұмыстарды атқара алатын даму деңгейіне жететін болса, адамды ’’тұлға’’ деп
атайды.
Халқымыздың алтындай ардақты, күмістей салмақты асыл тұлғаларының
бірі - Бауыржан Момышұлы, Нұрғиса Тілендиев т.б.
Б.Момышұлының, Н.Тілендиевтің бойындағы ізгі қасиеттердің қалыптасу
жолдары халықымызды гүлге қонған бал іздеген арадай сан жылдар бойы
жинақтаған әдет-ғұрып, салт-сана, тәлім-тәрбие дәстүрі мен іштей түлеп
сұрыпталған рухани мәдениетінде жатыр.
Бауыржан, Нұрғиса ағалардың барлық өмір жолы халық педагогикасының
адастырмас қысқа жолы, шығар көзі.
’’Адам’’ деген түсініктің ’’тұлға’’ түсінігінен айырмашылығы бар, бұл
айырмашылық адамның әлеуметтік мінездемесі болып табылады да қоғамдық
қатынастардың әсерінен және басқа адамдармен жасалған қарым-қатынас
негізінде қалыптасады. Әлеуметтік жүйеде адам белгілі бір мақсатта
көзделген тәрбие нәтижесінде ғана тұлға болып қалыптасады. Тұлға қоғамдық
тәжірибе алу деңгейімен және де қоғамға, материалды және рухани байлыққа
қосқан үлесінің деңгейімен анықталады.
Адам дамуы - өте күрделі және диалектикалық процесс. Бала анадан туа
біткеннен белгілі түсініктері және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез
болмайды. Адамның бүкіл өмірі, оның ішіндегі баланың өмірі, дамудың
көрсеткіші болып табылады. Ол сан алуан дене, ақыл-ой жағынан сандық және
сапалық өзхгерістерге ұшыраумен байланысты. Адамның адамгершілік, әуестік,
белсенділік және батылдық сияқты қасиертері даму процесінде қалыптасады.
Дене күштері өзгерістеріне - сүйек және бұлшық ет системасының, ішкі
органдарының нерв системаларының өсуі және дамуы жатады. Психикалық
өзгерістер, ең алдымен, ақыл-ойының дамуына, жеке басының қалыптасуымен
қоғамда тіршілік ету үшін қажетті әлеуметтік жағдайларға байланысты оның
мінезінде әртүрлі ерекшеліктер мен қасиеттер пайда болады.
Даму өмір жағдайына байланысты. Адамның өзінің өсіп өнуіне, өмір
сүруіне өзі әрекет жасап, жағдай туғызады, еңбек етеді, өмірдің биік
шыңдары: білімге, ілімге талпынады. Дамудың қозғалыс күші қарама-қайшылық
күресі болып табылады. Қарама-қайшылықты адам іздеп немесе ойлап таппайды,
ол өзгерістің қажеттілігінің салдарынан туындап, адамның әрбір қадамында
кездесіп отырады.
Қарама-қайшылықтың ішкі және сыртқы екі түрі болады. Ішкі қайшылықтар
адамның ішкі дүниесінің қайшылықтары болып табылады. Адам өзінің еркіне
қарсы іс әрекет жасаған кезде ішкі қайшылықтар пайда болады. Мәселен,
қазіргі кезде С.Назарбаева Порфирии Ивановтың әдістемесін ел арасында
кеңінен таратуда, суық сумен шомылуды ’’стресс’’ адам организмінде, мұздай
су адам организмінде тітіркену, адамның үрейленуі, қобалжуы, қанның
қысымының төмендеуі 1-2 минуттан соң адам организмінің бейімделу әсері
көбейеді, ’’антитела’’ бөлінеді, былайша организмнің қорғау қасиеті күшейіп
оның бейімделу қасиеті көбейеді. Адам организмнің клеткалар бір- бірімен
қарым-қатынасы күшейіп, адам қорғаушы энергия күшейеді.
Сол сияқты адам ауырғанда t көтерілуі адам организінде антитела
көбиеді, t-ны бірден басуға болмайды, организм өзімен- өзі күреседі, сүйтіп
организм адамның сауығуына көмектеседі. Ал, сыртқы қайшылықтар адамның
басқа адамдармен, табиғатпен қарым-қатынасында байқалады.
Дамып келе жатқан жеке бастың тәрбиесі оны тек іс-әрекет процесінде
араластырғанда ғана жүзеге асады. Бұл заңдылықты (қандай болмасын жеке
бастың дамуында) адамға қоғамдық тәжірибені бергенде ғана жүзеге асыруға
болады. Мысалы, адамды еңбек сүйгіш етіп тәрбиелеу үшін еңбекке
араластырмай, ұжымшыл ету үшін, ұжымның ісін шешуге араластырмай болмайды.
Ол тәрбиенің әр түрлі әрекет түрлерін енгізу арқылы шешіледі.
2. Тәрбие жеке басты қалыптастыруда оның белсенділігін қолдау іс-әрекетін
ұйымдастыру. Бұл заңдылық жеке бастың қалыптасуы оның белсенділігіне
байланысты. П.П.Блонский кезінде көптеген тәжірибеде біздің көзімізді
жеткізе түсетін бір нәрсе - тәрбиешінің, тәрбиеленушінің өз күшіне сүйенуі
оның білімге деген ынтасын оятуы.
Психолог С.Л.Рубинштейн жалпы даму барысында жеке адам қалыптасады.
Оның сыртқы қалпын тек ішкі орта арқылы сол жеке бастың өз қуаты, өз
белсенділігі арқылы іске асырады дейді.
Белсенділік дегеніміз не? Белсенді деп тегінде суъектінің іс- әрекет
үстіндегі күйін, іс-әрекетін айтады. Әрекет ұғымына белсенділікті қолдануға
болмайды, өйткені әрекет қалайда жеке бастың белсенділігі. Адам еңбекке
берілгендігі емес, еңбек етуге тәуелділігінен еңбектенеді.
Қажеттілік адамның техникалық, психикалық ішкі өтініш, ренішін
қажетсінуінен, әр адамда жетіспегендіктен туындайды. Соның нәтижесінде
адамның әрекетке ұмтылысын, ішкі қажеттілігін, ілгері ұмтылысын туғызады.
2.3. Тәрбиеде жас және дербес ерекшеліктерін еске алу.
Жеке адамның дербес ерекшеліктері.
• темперамент, оның типтері (сангвиник, холерик, флегматик,
меланхолик);
• мінез жеке адамның өзіне, өмір сүрген ортасына қатынасын
білдіретін негізгі психикалық сипаттары;
• қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілеттер.
Қабілет - адамның түрлі іс-әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.
• Ұжым арқылы жеке адамның өзара байланысы. Жеке адамды
қалыптастырудың негізгі көзі ұжым болады. Ұжымсыз жеке адам дамымайды,
азғындайды, кері кетеді.
• Ұжымның басты борышы - әрбір адамның түлеп өсуіне
қамқоршы болуы тиіс.
4. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі.
Жеке адамның дамуы мен қалыптасуына белсенділіктің ролі өте зор. Іс-
әрекетінің барысында белсенділіктің бірнеше түрлерін байқауға болады. Олар:
қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі арқылы адам жолдастарымен, адамдармен қарым-
қатынас жасайды.
Қарым-қатынас белесенділігінің нәтижесінде жеке адамның бойындағы
адамгершілік қасиеттері (қамқорлық, қайрымдылық, ілтипаттық, жауапкершілік
сезімі т.б.) қалыптасады.
Таным белсенділігі адамның ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен
меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдары терең түсінуге,
іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтарға жауаптарын табады.
Жеке адамның даму процесінде өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі сапа
жағынан ішкі фатроға айналды. Ол адамның өзін-өзі тәрбиелеудің аса
мейрімділік ынтықтығымен тұтандыру керек, айналадағы дүниегні танып қана
қоймай, өзінің ішкі дүниенісіне үңіле қарай білуі қажет.
Сонымен бірге, өзін-өзі тәрбиелеудің жіктелген бағдарламасы жасалады,
мінез-құлық тәртібі белгіленді. Оны орындау ең қарапайым істерден басталуы
керек. Мысалы, басталуы былапыт сөзден арылу, жолдастардың атынан ойсыз ере
бермеу, орынсыз сөзге араласпау, біреудің сөзін бөлмеу, әр кезде өз сөзіңде
тұру, өз орнын үнемі жұмыс жағдайында ұстау т.б. кезінде Л.Н.Толстой өте
дәлдікпен өзін-өзі бағдарламасын жасаған: Мне үшін ең маңызды деген нәрсе,
өмір бойы үш негізгі кемшіліктен арылу:
• Мінезсіздік;
• Ашуланшақтық;
• Жалқаулық; - деген екен.
Өзін-өзі тәрбиелеу бағдарламасын жасай отырып, оны орындаудың әдістерінде
білу керек:
• өзін-өзі иландыру;
• өзін-өзі сендіру;
• өзін-өзі сынау;
• өзін-өзі міндеттеу;
• ойша өзін өзгенің орнына қою арқылы өзгелермен санаса білу;
• өзіне-өзі бұйыру;
• өзін-өзі жазалау.
Адамның дамуы мен қалыптасуы жөнінде әр түрлі пікірлер мен теориялар
әдебиеттерде түрліше орын алады.
Адамның дамуы мен қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар әдебиеттерде орын алып келеді. Атақты грек
философтары Платон және Аристотель адамның дамуын, тағдыр белгілеген тұқым
қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылықты немесе
бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Америка психологы Эдуард Торндайк (1874-1949) баланың дамуы гендерге
байланыст, олар баланың дене қасиеттерін, ақыл-ой ерекшеліктерін және
қабілетін белгілйді деп өз ойын дәлелдейді. Ол адам санасы да өзінің шыққан
тегіне байланысты де тұжырымдады.
Американ философы, педагогы Джон-Дьюн (1859-1952) өзінің даму
теориясын балада туа пайда болатын инстинкт және қабілеттермен дәлелдейді.
Дьюидің пікірі бойынша, адамда туысымен-ақ дайын талаптар мен қабілеттер
және эмоциялар болды. Сондықтан Дьюи адам табиғатын тәрбие арқылы өзгерту
мүмкін емес дейді. Рубинштейн, А.Р.Лурие, Л.Термен, Э. Теккель, Ю. Мюллер,
И.Шванцара. Ең алдымен мына сұрақтарға жауап іздейік: неге әртүрлі адамдар
даму деңгейінің әртүрлі кезеңде жақсылыққа қол жеткізеді, бұл процессжәне
оның нәтижесі қандай шарттарға байланысты. Ұзақ мерзім жүргізілген
зерттеулер жалпы заңдылықтың келіп шығуына себепкер болды: адамның ішкі
сыртқы шарттарға негізделген. Ішкі шарттарға организмнің физиологиялық және
психологиялық қасиеттері жатады.Сыртқы шарттарға адамды қоршаған қауым, ол
өмір сүріп, дамып келе жатқан орта енеді. Адамның сыртқы ортамен
жерлесуінің салдарынан оның ішкі дүниесі өзгеріп отырады,жаңа қарым-
қатынастар пайда болып отырады.
Табиғат шарттары мен адамның дамуының формаларының арасындағы
байланысты биогенетикалық заң деп атайды. Бұл заң бойынша: онтогения(жеке
даму)- филогенияның (даму түрлері) қысқа және жылдам дамуы немесе тұқымның
қайталануы.
Тұқым қуалау процесінің жүруі және нәтижесі қандай факторларғак
негізделген? Деген сұраққа жауап алатын болсақ, біз адамның тұқым қуалау
заңдылығын білгеніміз? Ағылшын философы Джон Локк (ХVІІІ ғ.) олар қоғамдағы
адам дамуының шешуші факторы, күші орта, анығырақ алғанда, адамдардың өмір
жағдайы және тәрбие деді. Француз материалистері көрсеткендей адам –
жағдайлар мен тәрбиенің ғана жемісі. Бұл философтардың өздері де орта мен
тәрбиені адам табиғатына қарсы қоя отырып, қоғам мен адамды қайткенде қайта
құруға және өзгертуге болатындығын түсінбеді, оны дәлелдей алмады.
Бихевиоризм бағытының ірі өкілі американ психологі және педагог
Э.Торндайктің дәлелдеуінше қарапайым дене қасиеттері сияқты адамның ақыл ой
қабілеті мен тілегі тұқым қуалаушылықпен анықталады деп пайымдаған екен
(бихевиоризм мінез-құлық деген мағынада). Ол тұқым қуалаушылық мағлұматтар
баланың ең әуелі қозғау, жүгіру, секіру қабілетін, ол содан соң оқуын,
кәсібін, шеберлігімен жеке басының қасиеттерін анықтайды деп есептейді.
Адам миының құрылымы тұқым қуалайды, қоғамда болып отырып, ол адамдармен
толып жатқан қарым-қатынаста болады, бұрынғы өткен ұрпақтардың тәжірибиесін
меңгеріп, оны жетілдіреді, жеке адам ретінде өсіп, дамиды. Сөйтіп, адам
өзінің іс-әрекеті мен жағдайын сипатын үнемі өзгертіп отырады, солармен
бірге өзі де өзгереді.
Экзистенциализм (лат. – тіршілік, күн көру). Батыстағы ең кең тараған
идеалистік ағымдардың бірі ғалымдар: М.Хайдеггер, К.Эсперс, Г.Марсель
ерекшелігі: адамның қалыптасуындағы тәрбие мен білімнің мәнін жоққа шығару.
Осыған байланысты экзистенциалистер адамның өзін-өзі тәрбиелеуді нәтижелі
деп есептейді. Сөйтіп өздігінше тәрбиеленуді жанұяның, мектептің әлеуметтік
ортаның тәрбиелік ықпалына қарсы қояды, бұл олардың "субъективтік-
идеалистік" қорытындыға әкеледі.
Неотомизм – діни сипаттағы объективтік идеализмнің бір саласы. Олар:
Ж.Маритен (АҚШ), М.Казотти, М.Стефанини (Италия) баланың дамуын дін мен
мистикаға апарып тірейді. Адам жаны құдай жаратқан болғандықтан, оның дамуы
да діни тәрбиенің әсерінен болады.
Осы заманғы ағылшын психологы Г.Айзинг ақыл-ой жағынан дамудың шамамен
80 пайызы генетикалық себептерге және 20 пайызы айналадағы ортаға
байланысты деп есептейді.
Л.С.Выготский (1896-1934) белгілі орыс психологы бкала дүниеге келген
сәттен-ақ әлеуметтік, қоғамдық тіршілік иесі болып саналады деп көрсетеді.
Өсіп толысу үшін баланың ересек адамдармен қарым-қатынасқа түскеннің зор
маңызы бар. Олардан өмірге қажетті білім мен тәжірибе алады.
Төңірегіндегілермен қатынаста болу процесінде балада адамдарды қажет етіп
тұру тілегі қалыптасады, ал мұның өзі оның жан-жақты дамуының аса маңызды
қайнар көзі болып табылады.
1.Тұқым қуалаушылық немесе биолгиялық фактор – ата-анасының балаға
белгілі бір сапалық қасиеттермен ерекшеліктерінің берілуі. Тұқым
қуалаушылықты таситын "Ген" – грек тілінен аударғанда туа біту деп аталады.
Қазіргі ғылым организімінің қасиеттері гендік кодпен шифрленетінін, олар
организмнің қасиеттері туралы информацияны сақтап, оны ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіп отыратындығын дәлелдейді. Тұқым қуалаушылық арқылы әртүрлі
нышандар, ойлау, сөйлеу, аурулар берілуі мүмкін. Ата-аналарынан балаға
сыртқы бейнелер: дене бітім ерекшеліктері көздің, шаштың, терінің түрі
беріледі. Қан ауруларының (гемофиля), қант диабетінің, алкоголизм мен
наркоманияның тұқым қуалаушылық сипаты бар.
Адамның орталық нерв жүйесіндегі туа біткен ерекшеліктері.
Адамда, туа біткен қасиеттер (шартсыз рефлекстердің фондысы -
денені тік ұстап жүру, тілдің дамуы, ойлануы, еңбек етуге қабілеттілігі,
музыкаға бейімділігі тағы толып жатқан нышан түрінде болады. Нышан
өздігінен дамымайды, оны қозғаушы күші және дамыту тәрбиеге, әлеуметтік
жағдайға байланысты. Осыдан адамды адам еткен тұқым қуалау емес, әлеуметтік
жағдайлар мен қоғамдық қатынастар.
Адам бүкіл өмір бойында оның дамуы жүріп жатады. Ол сан алуан дене күші
мен психикасы, жағынан, сандық және сапалық жағынан өзгерістерге ұшырайды.
Дене күштері өзгерістеріне – сүйек және бұлшық ет системасының ішкі
органдарының, нерв системасының өсуі мен дамуы жатады.
Психикалық өзгерістер, ең алдымен, ақыл-ой жағынан дамуына, жеке басының
барлық психикалық сипаттарының қалыптасуы мен қоғамда тіршілік ету үшін
қажетті әлеуметтік салдарды алуына қатысты болып келеді.
Адам басқа адамдармен қарым-қатынассыз рухани, әлеуметтік, психикалық
дамулардың болуы мүмкін емес.
2.Сыртқы орта әсері: Адамның дамуына сыртқы орта стихиялы комплексті
түрде әсер етеді. Ол географиялық, әлеуметтік, жанұядағы жағдайлар, мектеп,
достары, микроаудандар атауға болады.
Бала кезде адамға үй ішіндегі жағдайлар көп әсерін тигізеді. Жанұяда
адамның даму негіздері қалыптасып, бағыт-бағдар алады. Жанұяда болатын ұрыс-
керіс қиындықтардың барлығы өсіп келе жатқан бала психикасына әсерін
тигізеді. Адамға географиялық, климаттық жағдайлар әсер етеді. Тірі
организм үздіксіз өзгеріп отырды. Ол қоршаған ортаға бейімделіп отырады.
Климат ауыстырған кезде, басқа климатқа кейбір адамдар тез бейімделіп, ал
кейбіреулер өте қиындықпен бейімделуі мүмкін. Табиғаттың өзі де адамның
түсінігіне ішкі дүниесіне әсер етеді, нәр береді.
Климат пен барлық сан алуан табиғат жағдайлары мен ресурстары
географиялық орта адамның тіршілік ету салты мен оның еңбек қызметінің
сипатына ық пал ететіндігі даусыз.
Мысалы: ауылшаруашылығы дамыған ауданда тұратын, әрі ыстық тропикалық
климат жағдайлары ауыл шаруашылық өндірісіне қатынасуға джайындалған
тропикалық аймақта туған адам тіршілігі өмір – салты айырмашылығы бәрі
солтүстіктің тұрғыны еңбек қызметі бұғы мен балық шаруашылығы мен
шұғылданады.
Қазіргі кезде биологиялық және әлеуметтік факторлар қатынасы
антропология ілімінде ең күрделі проблемалардың бірі болып отыр.
Биологиялық және әлеуметтік бұл бір-біріне паралель емес және бір-
бірімен байланыссыз екі фактор. Олар тұлғаға комплексті түрде бюірдей әсер
етеді. Әсер ете отырып, олардың қарқындылығы, сапасы әр түрлі және де түрлі
байланысты. Осы орайда белгілі ғалым И.Шванцор адам дамуындағы үш фактордың
қарым-қатынасын суреттейді.
• Биологиялық:
Адам – табиғи тіршілік иесі. Тұлғаның рухани қасиеті биологиялық
негіздері болады: іс-әрекерт пен даму туа біткен қабілеттіліктерімен
инстинктері және адам бейімделетін сырт қы талаптары сай анық талады.
Тәрбие–табиғи дамуды тегжейтін процесс.
• Әлеуметтік:
Адам биологиялық тірі жан болып туғанымен де, өмір барысында ортаға
бейімделіп кетеді. (өзіне жақын әлеуметтік топ ықпалына). Тәрбие – сыртқы
орта әсерін реттеуші.
• Биоәлеуметтік:
Адам биологиялықта әлеуметтік те жан. Биологиялық табиғатына
психикалық процесі тән. Ал бағытталуы ол әлеуметтік орта әсері.
Қоғамдағы адамның дамуы табиғи әлеуметтік орта мен іс-әрекеттері
арқылы тұрмыс-жағдайын, өзінің психикасы белсенділігін өзгертеді.
Данышпан Абай айтпақшы: “адамдар жесем, кисем десе, екіншісі, көрсем,
білсем” – дейді.
Адам көп жағдайда өзін-өзі тәрбиелей білім өзінің деңгейін көтеруі
тиіс. Адамның әрқашанда алдына қойған мақсатты, ерік-жігері оны
жетістіктерге жетелейді сол арқылы дамиды.
3. Оқушының дамуы – педагогикалық проблема. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz