Орхон мәтіндеріндегі кейбір мәліметтерге жаңа түсініктеме

⋈ кескін Орталық және Орта Азиядағы тарихи-рухани құндылықтарда қола, темір дәуірінен бастап бүгінге дейін түркі халықтардың жадында мәңгі өшпестей болып берік сақталған.
Бізге жеткен археологиялық ақпаратқа жүгінсек ⋈ кескінді ежелгі еуразия көшпелілері төмендегі екі үш түрлі қолданыста пайдаланыпты. Солардың бірлі-жарымын дерек ретінде көрсетсек:
І. Тайпа таңбасының орнына және елтаңба (рәміз) ретінде қолданған археологиялық деректер:
• Тэвш-ула петроглифі. Қола дәуірі. Б.з.б. ІІІ-І мың жылдық [1, с.253-256].
• Батыс Монғолия. Қола, темір дәуірі. Б.з.б. ІІІ – б.з.б. Х-ҮІІІ ғғ аралығы [2, с.147-179].
• Цахир петроглифі. Темір дәуірі. Б.з.б. Х-І ғғ. [3, с.22, 274-276].
2. Ежелгі түрік бітігінің буын жазуында.
• Сарөзен І. ҚХР. Б.з.б. ХІҮ-ҮІІІ ғғ. 3 мәрте [4, 114-б].
• Сарөзен ІІ. ҚХР. Б.з.б. ҮІІ-ІҮ ғғ. 2 мәрте [4, 116-117-б].
• Этрус жазуында. Б.з. ХІҮ-ҮІІІ ғғ. [4, 125-б].
3. Реформадан (б.з. 552-570 жж) бұрынғы түрік бітігте.
• Ақыртас сағанасында (палочка) – 2 мәрте.
• Хунну (сюнну) жазуында 1 мәрте [4, 125-б].
• Орта Азия бітігтерінде 2 мәрте [4, 125-б].
Бұл археологиялық тарихи деректер ⋈ кескін б.з.б. ІІІ-І мыңжылдықтан бастап арада үзіліссіз түрік бітіг жазуына дейін ежелгі сақ (скиф), түріктердің қасиетті рәмізі, нышаны (символ), кейін логограммалық және силлобограммалық жазу ретінде қолданыста болғанына көз жеткіземіз. Өйтсе, ежелгі сақтардың (скиф) қасиетті символдары ай, күн, тауешкілермен бірдей деңгейде бұл символды қолданған деп батыл тұжырым жасауға болады. Оның тағы бір бұлтартпас айғағы Бор-Бургасун (Таулы Алтай Республикасы, Қош-ағаш ауданы, Шүй бойы) мәтіні қашалған тастың бір бетіне осындай таңба сызып «tutmys» (тұттым) – «бас идім», «табындым» деп қашап қалдырған. Қасиетті ⋈ таңбаға түрік қағанатының символы (нышаны) болған таутекенің мүйізін сызып қалдырған. таңбаға қосып қашаған мүйіз – киелікті, тектілікті білдіретін символ. Міне, осы «мүйіз» символы ғылымға өте көп мәлімет беретін сияқты. Өйткені қасиетті мүйіз ежелгі сақтардың (скиф), хунну (сюнну)лардың Тәңір текті, Тәңірден жаратылған элиталардың символы. Оны дәлелдейтін тарихи құжаттар, археологиялық олжалар жеткілікті.

1. Окладников А.П. Петроглифы Центральной Азии. –Л., 1980.
2. Дорж Д., Новоградова Э. Петроглифы Монголии. –УБ, 1975.
3. Цэвэндорж Д., Цэрэндачва Я. ЖавхлантХайрханы хадны зураг // Айвенхоу майнз Монголиа ИНК. –УБ., 2004.
4. Сартқожа Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. –Астана, 2007.
5. Руденко С.И. Культура хуннов и Нойн-улинские курганы. –М., Л., 1962.
6. Миняев С.С., Сахаровская Л. Элитный комплекс захоронении сюнну в пади Царам // Российская археология. –М., 2007. №1, с. 194-201.
7. Ерөөл – Эрдэнэ Ч. Гол модны 20-р булшнаас олдсон «бэлэгт гөрөөс»-ийн дүрст хөөмөл мөнгөн зэмсэг // АС., 2007.
8. Samashev Z.S., Gorbunov A.P., Severskiy E.V. The treasures of frozen burial mounds of the Kazakh Altai. Almaty, 2005.
9. Encyclopedie des Symboles. Muenchen. 1989.
10. Воbk В. Знаки и символы в истории цивилизаций. –М., 2005.
11. Bang W. Тurсіса // «Міttеіlungen der Vorderasiatische Gesellschaft» Jg.1916, Leipzig, 1917.
12. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. –М., –Л., 1959.
13. Giraud R. L'inscription de Baïn Tsokto. Edition critique. Paris. 1961.
14. Aalto P. Materialen zu den alttürkischen Inscriften der Mongolei. JSFOu. Helsinki. 1958.
15. Сlouson G. Тurkish аnd Моngolian studies. London, 1961.
16. Кормушин И.В. Тюркские и енисейские эпитафии (текст и исследования). –М., 1997.
17. Теkin Т. А grammar оf Оrkhon Тurks. 1968. S.24.
18. Аманжолов А. К генезису тюркcких рун // ВТ. №2. 1978. С.81.
19. Кызласов И.Л. Рунические письменности Евразийских степей. 1994. С.133-134.
20. Щербак А.М. Енисейские рунические надписи. К истории открытия и изучения // ТС. –М., 1970, с. 111-134.
21. Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии. Новосибирск, 1989.
22. Қытайдың «Цзюаньду елінің баяны» атты дерек ХШ., гл. 96А, с.19 б, 8; ХХШ, гл. 88, с. 20а, 2-4 (Қараңыз. Малявкин А.Г. 1989, с. 189).
23. Цэвэл Я. Монгол хэлний тайлбар толь. УБ. 1966.