Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдаланудың ғылыми - теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І . тарау. Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдаланудың ғылыми .теориялық негіздері
1.1. Оқытуды ұйымдастырудың формаларының мәні, мазмұны және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Оқытуды ұйымдастырудың түрлі формалары . бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекетін дамытудың негізгі факторы ... ... ... ... ...16
1.3. Оқу . тәрбие процесінде бастауыш сынып оқушыларының жас және дара ерекшеліктерін есепке алу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІ . тарау. Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдаланудың әдістемелік негіздері.
2.1. Бастауыш сыныпта оқытудың түрлі формаларын пайдаланудың бүгінгі күнгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2. Бастауыш сыныпта бірқатар пәндерді (табиғаттану, математика) пәндерді оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымша
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І . тарау. Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдаланудың ғылыми .теориялық негіздері
1.1. Оқытуды ұйымдастырудың формаларының мәні, мазмұны және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Оқытуды ұйымдастырудың түрлі формалары . бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекетін дамытудың негізгі факторы ... ... ... ... ...16
1.3. Оқу . тәрбие процесінде бастауыш сынып оқушыларының жас және дара ерекшеліктерін есепке алу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІ . тарау. Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдаланудың әдістемелік негіздері.
2.1. Бастауыш сыныпта оқытудың түрлі формаларын пайдаланудың бүгінгі күнгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2. Бастауыш сыныпта бірқатар пәндерді (табиғаттану, математика) пәндерді оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымша
Кіріспе
Дидактикалық жүйелер өткен кезеңге із-түссіз кетпейді. Олар қазіргі кезеңнің талаптарына сай жаңа жүйеге трансформацияланып, бүгінгі күнмен үндеседі. Гербарт дидактикасын, Коменскийдің дидактикасы элементтерін пайдаланды, Ушинский түрлендіріп пайдаланды, Алтынсарин оны лайықтады, ал қазір халықаралық талаптар деңгейіне, бәсекеліктікке бағыттап, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы, Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті орта білім беру стандарты талаптарға қатысты нақты сапалы жетілдіруде, үдеріс дамуда.
Оқытуды ұйымдастыруды формалары – ол оқыту мазмұнына қатысты мұғалім мен оқушының қызметтерінің сыртқы келісімдерінің өрнектелуі. Олар дидактикалық жүйелердің пайда болуы және жетілдіруіне сай дамуда. Оқытудың формалары түрлі шама-шарықтарға қатысты жіктеледі. Оқушыларды оқытуға қамту санына қатысты:
- жеке;
- топтық;
- жаппай болып бөлінеді.
Оқушыларды оқыту жайына қатысты:
- мектептік;
- мектептен тыс;
- экстернат формада болып аталады.
Оқытудың ұзақтығына байланысты:
- классикалық сабақ – 45-50 минөт;
- қысқартылған сабақ – 30-35 минөт;
- «Қоңыраусыз» сабақтар – еркін қызметтердегі сабақтар регламентінде болады.
Мектептің даму тарихы түрлі оқыту жүйелерге бөледі:
- жекелей (ертедегі антика елдерінде);
- жеке-топтық (Орта ғасырдағы мектептер);
- өзара оқыту (Англиядағы белль – ланкастерлік жүйе);
- саралап оқыту – дифференциялы – оқушылардың қабілетіне қатысты (мангеймдік жүйе);
- бригадалық оқыту (кеңес мектептерінде ХХ ғасырдың 20-шы жылдары);
- американдық «Трамп жоспары» - оқушылар үлкен топтарда (100-150 оқушылармен) жалпы уақыттың 40 % бірге болуы;
- ал 20 % - аз оқушылар өзіндік жұмыстарға арнаған.
Бастауыш мектептің мұғалімдері үшін «Дальтон – жоспары» Дальтон қаласындағы бастауыш сынып мұғалімі ХХ ғасырдың басында Э. Паркхерст (1887-1973) ұсынған қызықты. Оның ерекшелігі:
- оқыту мазмұнын еркін таңдау оқушыларға беріледі;
- мәндерді оқыту ретін өзгерту;
- өзінің жұмыс уақытын пайдалану;
- белгілі пәндерді оқыту келісімдерін жасау.
Дальтон – планы негізінен жеке кабинет-зертханаларда ұйымдастырылады.
Қазіргі кезеңде уақыт сынынан өткен, ХҮІІ ғасырға пайда болған, 300 жылдан астам уақыт жетіліп келе жатқан сыныптық – сабақтық жүйенің басты элементі – сабақ, оқыту маңыздылығы үлкен.
Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдалану маңыздылықты анықтауда, жалғасуда. Оқытудың алғашқы жобасын голландия педагогы Д. Сил, неміс профессоры И. Штурм, жүйені жобалаған И. Лойологт, ал теориялық негіздемені Я. А. Коменский жасаған.
Сонымен білім берудің, оқытудың басты формасы сыныптық сабақтық жүйе. Қазіргі кезеңде
а) – қосымша;
ә) – сыныптан тыс;
б) – сабақтан тыс;
в) – жұмыстары;
г) - өзіндік;
д) - өзін-өзі тану; деп аталатын формалары қолданылады.
Сыныптың - сабақтық формасы келесі ерекшеліктер айғақтайды:
жастары шамалас және дайындық деңгейі жуық бірдей жастағы тұрақты құрамдағы оқушылар.
әрбір сыныпта жылдық жоспарға – оқу жоспарына қатысты жұмыс оқу- тәрбие жұмысында (оытуды жоспарлау)
оқу процесі өзара байланысқан, бірінен кейін бірі өтілетін бөліктерден, сабақтардан тұратын өтетін үрдіс.
әрбір сабақ тек бір пәнге арналады (монизм);
сабақтардың тұрақты алмасуы (сабақ кестесі);
мұғалімнің басқарушылық ролі (педагогикалық басқару);
оқушылардың танымдық қызметтерінің түрі мен формасының әртүрлілігі;
Сыныптық – сабақ форманың басқа формалармен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар:
қатаң ұйымдастырушылық құрылымы бар.
оқушылармен бір мезгілде жұмыс істеуі;
оқушыларды өзара білім алуына ыңғайлы;
ұжымдық қызмет, біріне -бірі көмектеседі;
тәрбиелеу, білім алу, дамытылуда жарысушылық.
Тәрбиелі, білімді, өзін -өзі жетілдіруге, бірін -бірі тануға, өзін -өзі тануға салыстыру, қарама -қайшылықтар қозғаушы күш туындатады.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың формаларын пайдалану әдістемесіне талдама жасау;
Зерттеу міндеттері:
Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдалануы арқылы оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдірудің мәнін анықтау;
Педагогикалық жағдайларды анықтау;
Технологиясына талдама жасау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: бастауыш сыныпты оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдаланулар нәтижесін анықтау.
Зерттеу әдістері:
- педагогикалық зерделеу;
- педагогикалық бақылау;
- педагогикалық талдау, салыстыру;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен пікірлесу;
- ата-аналармен кеңесу;
- озық педагогикалық тәжірибені зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
Диплом жұмысы: кіріспеден; екі тараудан; қорытындыдан; пайдаланған әдебиеттерден; қосымшадан тұрады.
Жұмыста психология, педагогика, этнопедагогика, педагогика тарихы, Қазақстан Республикасындағы білім берудің негізгі тұжырымдамалар жайлы әдебиеттер пайдаланылды.
Дидактикалық жүйелер өткен кезеңге із-түссіз кетпейді. Олар қазіргі кезеңнің талаптарына сай жаңа жүйеге трансформацияланып, бүгінгі күнмен үндеседі. Гербарт дидактикасын, Коменскийдің дидактикасы элементтерін пайдаланды, Ушинский түрлендіріп пайдаланды, Алтынсарин оны лайықтады, ал қазір халықаралық талаптар деңгейіне, бәсекеліктікке бағыттап, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы, Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті орта білім беру стандарты талаптарға қатысты нақты сапалы жетілдіруде, үдеріс дамуда.
Оқытуды ұйымдастыруды формалары – ол оқыту мазмұнына қатысты мұғалім мен оқушының қызметтерінің сыртқы келісімдерінің өрнектелуі. Олар дидактикалық жүйелердің пайда болуы және жетілдіруіне сай дамуда. Оқытудың формалары түрлі шама-шарықтарға қатысты жіктеледі. Оқушыларды оқытуға қамту санына қатысты:
- жеке;
- топтық;
- жаппай болып бөлінеді.
Оқушыларды оқыту жайына қатысты:
- мектептік;
- мектептен тыс;
- экстернат формада болып аталады.
Оқытудың ұзақтығына байланысты:
- классикалық сабақ – 45-50 минөт;
- қысқартылған сабақ – 30-35 минөт;
- «Қоңыраусыз» сабақтар – еркін қызметтердегі сабақтар регламентінде болады.
Мектептің даму тарихы түрлі оқыту жүйелерге бөледі:
- жекелей (ертедегі антика елдерінде);
- жеке-топтық (Орта ғасырдағы мектептер);
- өзара оқыту (Англиядағы белль – ланкастерлік жүйе);
- саралап оқыту – дифференциялы – оқушылардың қабілетіне қатысты (мангеймдік жүйе);
- бригадалық оқыту (кеңес мектептерінде ХХ ғасырдың 20-шы жылдары);
- американдық «Трамп жоспары» - оқушылар үлкен топтарда (100-150 оқушылармен) жалпы уақыттың 40 % бірге болуы;
- ал 20 % - аз оқушылар өзіндік жұмыстарға арнаған.
Бастауыш мектептің мұғалімдері үшін «Дальтон – жоспары» Дальтон қаласындағы бастауыш сынып мұғалімі ХХ ғасырдың басында Э. Паркхерст (1887-1973) ұсынған қызықты. Оның ерекшелігі:
- оқыту мазмұнын еркін таңдау оқушыларға беріледі;
- мәндерді оқыту ретін өзгерту;
- өзінің жұмыс уақытын пайдалану;
- белгілі пәндерді оқыту келісімдерін жасау.
Дальтон – планы негізінен жеке кабинет-зертханаларда ұйымдастырылады.
Қазіргі кезеңде уақыт сынынан өткен, ХҮІІ ғасырға пайда болған, 300 жылдан астам уақыт жетіліп келе жатқан сыныптық – сабақтық жүйенің басты элементі – сабақ, оқыту маңыздылығы үлкен.
Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдалану маңыздылықты анықтауда, жалғасуда. Оқытудың алғашқы жобасын голландия педагогы Д. Сил, неміс профессоры И. Штурм, жүйені жобалаған И. Лойологт, ал теориялық негіздемені Я. А. Коменский жасаған.
Сонымен білім берудің, оқытудың басты формасы сыныптық сабақтық жүйе. Қазіргі кезеңде
а) – қосымша;
ә) – сыныптан тыс;
б) – сабақтан тыс;
в) – жұмыстары;
г) - өзіндік;
д) - өзін-өзі тану; деп аталатын формалары қолданылады.
Сыныптың - сабақтық формасы келесі ерекшеліктер айғақтайды:
жастары шамалас және дайындық деңгейі жуық бірдей жастағы тұрақты құрамдағы оқушылар.
әрбір сыныпта жылдық жоспарға – оқу жоспарына қатысты жұмыс оқу- тәрбие жұмысында (оытуды жоспарлау)
оқу процесі өзара байланысқан, бірінен кейін бірі өтілетін бөліктерден, сабақтардан тұратын өтетін үрдіс.
әрбір сабақ тек бір пәнге арналады (монизм);
сабақтардың тұрақты алмасуы (сабақ кестесі);
мұғалімнің басқарушылық ролі (педагогикалық басқару);
оқушылардың танымдық қызметтерінің түрі мен формасының әртүрлілігі;
Сыныптық – сабақ форманың басқа формалармен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар:
қатаң ұйымдастырушылық құрылымы бар.
оқушылармен бір мезгілде жұмыс істеуі;
оқушыларды өзара білім алуына ыңғайлы;
ұжымдық қызмет, біріне -бірі көмектеседі;
тәрбиелеу, білім алу, дамытылуда жарысушылық.
Тәрбиелі, білімді, өзін -өзі жетілдіруге, бірін -бірі тануға, өзін -өзі тануға салыстыру, қарама -қайшылықтар қозғаушы күш туындатады.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың формаларын пайдалану әдістемесіне талдама жасау;
Зерттеу міндеттері:
Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдалануы арқылы оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдірудің мәнін анықтау;
Педагогикалық жағдайларды анықтау;
Технологиясына талдама жасау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: бастауыш сыныпты оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдаланулар нәтижесін анықтау.
Зерттеу әдістері:
- педагогикалық зерделеу;
- педагогикалық бақылау;
- педагогикалық талдау, салыстыру;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен пікірлесу;
- ата-аналармен кеңесу;
- озық педагогикалық тәжірибені зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
Диплом жұмысы: кіріспеден; екі тараудан; қорытындыдан; пайдаланған әдебиеттерден; қосымшадан тұрады.
Жұмыста психология, педагогика, этнопедагогика, педагогика тарихы, Қазақстан Республикасындағы білім берудің негізгі тұжырымдамалар жайлы әдебиеттер пайдаланылды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. А., 1998.
2. Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы. - А., 1997.
3. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. А., 2004.
4. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұнының тұжырымдамасы. — А., 1997.
5. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика жән психология. А., 2002.
6. Әбілқасымова А.Е. Қазіргі заманғы сабақ. - А., 2004. -218 6.
7. Ситаров В. А. Дидактика. / Под ред. В.А. Сластенина М.: Изд. Центр, «Академия», 2002. - 368 с.
8. Хуторской А.В. Современнная дидактика. Спб., 2001. - 544 с.
9. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - А., 1998.
10. Педагогика. Дәріс курсы. Алматы: «Нұрлы әлем», 2003.
11. Подласый И.П. Педагогика. М., 1996.
12. Дидактика средней школы. / Под ред. М.Н. Скаткина. - М., 1982.
13. М. Мұқанов Педагогикалық жэне жас ерекшелігі психологиясы. -А., 1982.
14. Немов Р.С. Психология. 2-том. - М., 1998.
15. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. / Ред. басқарған. А. Петровский. - А., Мектеп, 1987.
16. А.А. Люблинская. Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. - А., 1981. - 238 б.
17. М.И. Махмудов. Мектепте порлемалық оқытуды ұйымдастыру. -А., 1981.-247 6.
18. А.Асқарбаева., Г.М. Хрепченков. Шағын комплектілі мектептегі оқытудың мазмұны мен әдістері. - А., 1961.
19. Т.Сабыров. Оқыту теориясының негіздері. - Алматы: Мектеп, 1993.-94 6.
20. Аймағанбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі. - А., 2003.
21. Көмекбаев Н. Оқыту теориясы. - А., 1976.
22. Сабақ беру тиімділігін арттыру. / Құрастырған Б.Сманов. - А., 1989.
23. Нұрмағанбетов С, Овчинникова Р. Мектептегі кластан тыс жұмыстар. А., 1969.
24. С.Н. Жиенбаева. Бастауыш сыныпта технологиялық білім беру мәселелері. / Бастауыш мектеп, №2, 2007.
25. О.Мұсабеков. Оқушыларға арналған үйірме жұмыстары. / Бастауыш мектеп, №2, 2007.
26. Оқыту мен тәрбиелеудің негізгі формасы. А. Айнақұлова. / Бастауыш мектеп, №1, 2007.
27. Г. Сисенғалиева. Панорамалық сабақ. / Бастауыш мектеп. №1, 2005.
28. Концепция развития образования в Республике Казахстан до 2015. Астана, 2004.
Қосымша
Жарыс -ойын сабағы
(Брейн – ринг)
Сабақтың мақсаттары: Оқушылардың білімдерін тереңдете түсуі, логикалық ойлауды, тапқырлықты дамыту, қабілетті және дарынды балаларды көрсете білу және ұйымшылдыққа жеңімпаз, озық болуға тәрбиелеу.
Түрі: Ойын.
Көрнекілігі: Тірек сызбалар, сұрақтар жинағы, сигналдық белгілер, сағат.
Барысы: Жарыс сабақ болған соң сыныптағы оқушылардан 6 оқушыдан
3 топ құрдық. Қалғандары көрермен болды. Олар сұраққа жауап бере
отырып, өз тобына ұпай қосуға мүмкіндіктері бар.
Топтарды ортаға шақыру:
І топ «Азамат»
ІІ топ «Әділет»
ІІІ топ «Бірлік»
Топтар өздерінің қысқаша сәлемдемелерін жолдайды:
І топ. Бастары компьютердей
Бойлары бәрі бірдей,
Жастықты бірге өткізген
Құрбыларға өрімдей бір сәлем.
ІІ топ. Келешекте үмітіміз талапты
Атақ -дңққа бөленеміз қарап тұр,
Сегіз қырлы ойшылдар боп туғандар
Оза шауып, бәйге атындай шауып тұр.
ІІІ топ. Бабамыз әл -Фараби өзің қолда
Жеңіс тек өзі болар осы жолда
Достар- ау сендер де бір қолпаштаңдар
Отырған оңмен солда
Әр топты өз орындарына отырғызып, енді ойынның бөлімдерімен
таныстыру
1- Блиц турнир (сұраққа – жауап)
2- «Брейн линг ойыны»
3- Көрнекі бейнелеп ойлау (шапшаңдық)
4- Қисынды ойлау
5- Блиц турнир (Сұраққа – жауап )
Бірінші бөлім бойынша сұрақтарға дұрыс, тез жауап беру, балдық жүйемен бағаланады.
І топ:
1) Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. (Қазақ тілі)
2) Жаңа әнұран қай кезде шырқалады? (11 қаңтар 2006)
3) Қазақстан Республикасының ақшасы (тенге қашан енгізілді, 2003 15
қараша)
4) «Кел балалар оқылық» өлеңінің авторы? Ы.Алтынсарин
5) Басты байлық. (Денсаулық)
6) 12 ай. (жыл)
7) Күйді орындаушы адам (Күйші)
8) Ұя салмайтын құс (көкек)
9) Заттың атын білдіретін сөз табы. (Зат есім)
10) Қазақша жылдың басы не? (Тышқан)
11) 25 қазан қандай күн. (Республика күні)
12) Абылайдың шын аты кім? (Әбілмансұр)
ІІ топ.
1.Қазақстанның мемлекеттік рәміздерін ата (еліміздің байрағы, елтаңбасы,
әнұраны )
2. Жаңа әнұранның сөзін кім жазған? (Ж. Нәжімеденнов, Н. Назарбаев)
3. Қазақстан Республикасының тұңғыш ғарышкері кім? (Т.Әубакиров)
4. «Көксерек » кімнің әңгімесі.
5. Көру мүшесі (көз)
6. 100 жыл (Ғасыр)
7. Екі ақынның өлең жарысы (Айтыс)
8. Күндіз көрмейтін құс (жапалақ)
9. Заттың қимылын білдіретін сөз табы (етістік)
10. Жылдан қалған жануар (түйе)
11. 9 мамыр қандай күн? (Жеңіс күні)
12. Үш биді ата ( Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би)
ІІІ топ.
1) Қазақстан Республикасының Президентін соңғы рет қай жылы
сайладық? (04. 12.05)
2) Жаңа әнұранның әнін жазған кім? Ш.Қалдаяқов
3) Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі қашан жарияланды. (16.12.91)
4) «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінің авторы (Абай)
5) Есіту мүшесі (құлақ)
6) Жеті күн (апта)
7) Біржанмен айтысқан қыз (Сара)
8) Орман дәрігері (Тоқылдақ)
9) Заттың сыны білдіретін сөз табы. (Сын есім)
10) Өткен жыл қай жыл? ( Ит)
11) 30 тамыз қандай скүн? (Конституция)
12) «Қоңыр қозы » деген мәтін кім туралы? (М.Әуезов)
ІІ «БРЕЙН -РИНГ ойыны»
Мұнда әр топ көрермендерінің бейнетаспа арқылы берген сұрақтарына
жауап береді. (Әр топқа 3 сұрақтан беріледі)
1- сұрақ - тез ойланбай жауап беру
1. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. А., 1998.
2. Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы. - А., 1997.
3. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. А., 2004.
4. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұнының тұжырымдамасы. — А., 1997.
5. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика жән психология. А., 2002.
6. Әбілқасымова А.Е. Қазіргі заманғы сабақ. - А., 2004. -218 6.
7. Ситаров В. А. Дидактика. / Под ред. В.А. Сластенина М.: Изд. Центр, «Академия», 2002. - 368 с.
8. Хуторской А.В. Современнная дидактика. Спб., 2001. - 544 с.
9. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - А., 1998.
10. Педагогика. Дәріс курсы. Алматы: «Нұрлы әлем», 2003.
11. Подласый И.П. Педагогика. М., 1996.
12. Дидактика средней школы. / Под ред. М.Н. Скаткина. - М., 1982.
13. М. Мұқанов Педагогикалық жэне жас ерекшелігі психологиясы. -А., 1982.
14. Немов Р.С. Психология. 2-том. - М., 1998.
15. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. / Ред. басқарған. А. Петровский. - А., Мектеп, 1987.
16. А.А. Люблинская. Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. - А., 1981. - 238 б.
17. М.И. Махмудов. Мектепте порлемалық оқытуды ұйымдастыру. -А., 1981.-247 6.
18. А.Асқарбаева., Г.М. Хрепченков. Шағын комплектілі мектептегі оқытудың мазмұны мен әдістері. - А., 1961.
19. Т.Сабыров. Оқыту теориясының негіздері. - Алматы: Мектеп, 1993.-94 6.
20. Аймағанбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі. - А., 2003.
21. Көмекбаев Н. Оқыту теориясы. - А., 1976.
22. Сабақ беру тиімділігін арттыру. / Құрастырған Б.Сманов. - А., 1989.
23. Нұрмағанбетов С, Овчинникова Р. Мектептегі кластан тыс жұмыстар. А., 1969.
24. С.Н. Жиенбаева. Бастауыш сыныпта технологиялық білім беру мәселелері. / Бастауыш мектеп, №2, 2007.
25. О.Мұсабеков. Оқушыларға арналған үйірме жұмыстары. / Бастауыш мектеп, №2, 2007.
26. Оқыту мен тәрбиелеудің негізгі формасы. А. Айнақұлова. / Бастауыш мектеп, №1, 2007.
27. Г. Сисенғалиева. Панорамалық сабақ. / Бастауыш мектеп. №1, 2005.
28. Концепция развития образования в Республике Казахстан до 2015. Астана, 2004.
Қосымша
Жарыс -ойын сабағы
(Брейн – ринг)
Сабақтың мақсаттары: Оқушылардың білімдерін тереңдете түсуі, логикалық ойлауды, тапқырлықты дамыту, қабілетті және дарынды балаларды көрсете білу және ұйымшылдыққа жеңімпаз, озық болуға тәрбиелеу.
Түрі: Ойын.
Көрнекілігі: Тірек сызбалар, сұрақтар жинағы, сигналдық белгілер, сағат.
Барысы: Жарыс сабақ болған соң сыныптағы оқушылардан 6 оқушыдан
3 топ құрдық. Қалғандары көрермен болды. Олар сұраққа жауап бере
отырып, өз тобына ұпай қосуға мүмкіндіктері бар.
Топтарды ортаға шақыру:
І топ «Азамат»
ІІ топ «Әділет»
ІІІ топ «Бірлік»
Топтар өздерінің қысқаша сәлемдемелерін жолдайды:
І топ. Бастары компьютердей
Бойлары бәрі бірдей,
Жастықты бірге өткізген
Құрбыларға өрімдей бір сәлем.
ІІ топ. Келешекте үмітіміз талапты
Атақ -дңққа бөленеміз қарап тұр,
Сегіз қырлы ойшылдар боп туғандар
Оза шауып, бәйге атындай шауып тұр.
ІІІ топ. Бабамыз әл -Фараби өзің қолда
Жеңіс тек өзі болар осы жолда
Достар- ау сендер де бір қолпаштаңдар
Отырған оңмен солда
Әр топты өз орындарына отырғызып, енді ойынның бөлімдерімен
таныстыру
1- Блиц турнир (сұраққа – жауап)
2- «Брейн линг ойыны»
3- Көрнекі бейнелеп ойлау (шапшаңдық)
4- Қисынды ойлау
5- Блиц турнир (Сұраққа – жауап )
Бірінші бөлім бойынша сұрақтарға дұрыс, тез жауап беру, балдық жүйемен бағаланады.
І топ:
1) Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. (Қазақ тілі)
2) Жаңа әнұран қай кезде шырқалады? (11 қаңтар 2006)
3) Қазақстан Республикасының ақшасы (тенге қашан енгізілді, 2003 15
қараша)
4) «Кел балалар оқылық» өлеңінің авторы? Ы.Алтынсарин
5) Басты байлық. (Денсаулық)
6) 12 ай. (жыл)
7) Күйді орындаушы адам (Күйші)
8) Ұя салмайтын құс (көкек)
9) Заттың атын білдіретін сөз табы. (Зат есім)
10) Қазақша жылдың басы не? (Тышқан)
11) 25 қазан қандай күн. (Республика күні)
12) Абылайдың шын аты кім? (Әбілмансұр)
ІІ топ.
1.Қазақстанның мемлекеттік рәміздерін ата (еліміздің байрағы, елтаңбасы,
әнұраны )
2. Жаңа әнұранның сөзін кім жазған? (Ж. Нәжімеденнов, Н. Назарбаев)
3. Қазақстан Республикасының тұңғыш ғарышкері кім? (Т.Әубакиров)
4. «Көксерек » кімнің әңгімесі.
5. Көру мүшесі (көз)
6. 100 жыл (Ғасыр)
7. Екі ақынның өлең жарысы (Айтыс)
8. Күндіз көрмейтін құс (жапалақ)
9. Заттың қимылын білдіретін сөз табы (етістік)
10. Жылдан қалған жануар (түйе)
11. 9 мамыр қандай күн? (Жеңіс күні)
12. Үш биді ата ( Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би)
ІІІ топ.
1) Қазақстан Республикасының Президентін соңғы рет қай жылы
сайладық? (04. 12.05)
2) Жаңа әнұранның әнін жазған кім? Ш.Қалдаяқов
3) Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі қашан жарияланды. (16.12.91)
4) «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінің авторы (Абай)
5) Есіту мүшесі (құлақ)
6) Жеті күн (апта)
7) Біржанмен айтысқан қыз (Сара)
8) Орман дәрігері (Тоқылдақ)
9) Заттың сыны білдіретін сөз табы. (Сын есім)
10) Өткен жыл қай жыл? ( Ит)
11) 30 тамыз қандай скүн? (Конституция)
12) «Қоңыр қозы » деген мәтін кім туралы? (М.Әуезов)
ІІ «БРЕЙН -РИНГ ойыны»
Мұнда әр топ көрермендерінің бейнетаспа арқылы берген сұрақтарына
жауап береді. (Әр топқа 3 сұрақтан беріледі)
1- сұрақ - тез ойланбай жауап беру
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І – тарау. Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын
пайдаланудың ғылыми -теориялық негіздері
1.1. Оқытуды ұйымдастырудың формаларының мәні, мазмұны және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Оқытуды ұйымдастырудың түрлі формалары – бастауыш сынып
оқушыларының танымдық әрекетін дамытудың негізгі
факторы ... ... ... ... ...16
1.3. Оқу – тәрбие процесінде бастауыш сынып оқушыларының жас және
дара ерекшеліктерін есепке алу
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...26
ІІ – тарау. Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын
пайдаланудың әдістемелік негіздері.
2.1. Бастауыш сыныпта оқытудың түрлі формаларын пайдаланудың бүгінгі
күнгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...37
2.2. Бастауыш сыныпта бірқатар пәндерді (табиғаттану, математика)
пәндерді оқытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..56
Қосымша
Кіріспе
Дидактикалық жүйелер өткен кезеңге із-түссіз кетпейді. Олар қазіргі
кезеңнің талаптарына сай жаңа жүйеге трансформацияланып, бүгінгі күнмен
үндеседі. Гербарт дидактикасын, Коменскийдің дидактикасы элементтерін
пайдаланды, Ушинский түрлендіріп пайдаланды, Алтынсарин оны лайықтады, ал
қазір халықаралық талаптар деңгейіне, бәсекеліктікке бағыттап, Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасының жалпыға
міндетті орта білім беру стандарты талаптарға қатысты нақты сапалы
жетілдіруде, үдеріс дамуда.
Оқытуды ұйымдастыруды формалары – ол оқыту мазмұнына қатысты мұғалім
мен оқушының қызметтерінің сыртқы келісімдерінің өрнектелуі. Олар
дидактикалық жүйелердің пайда болуы және жетілдіруіне сай дамуда. Оқытудың
формалары түрлі шама-шарықтарға қатысты жіктеледі. Оқушыларды оқытуға қамту
санына қатысты:
- жеке;
- топтық;
- жаппай болып бөлінеді.
Оқушыларды оқыту жайына қатысты:
- мектептік;
- мектептен тыс;
- экстернат формада болып аталады.
Оқытудың ұзақтығына байланысты:
- классикалық сабақ – 45-50 минөт;
- қысқартылған сабақ – 30-35 минөт;
- Қоңыраусыз сабақтар – еркін қызметтердегі сабақтар регламентінде
болады.
Мектептің даму тарихы түрлі оқыту жүйелерге бөледі:
- жекелей (ертедегі антика елдерінде);
- жеке-топтық (Орта ғасырдағы мектептер);
- өзара оқыту (Англиядағы белль – ланкастерлік жүйе);
- саралап оқыту – дифференциялы – оқушылардың қабілетіне қатысты
(мангеймдік жүйе);
- бригадалық оқыту (кеңес мектептерінде ХХ ғасырдың 20-шы жылдары);
- американдық Трамп жоспары - оқушылар үлкен топтарда (100-150
оқушылармен) жалпы уақыттың 40 % бірге болуы;
- ал 20 % - аз оқушылар өзіндік жұмыстарға арнаған.
Бастауыш мектептің мұғалімдері үшін Дальтон – жоспары Дальтон
қаласындағы бастауыш сынып мұғалімі ХХ ғасырдың басында Э. Паркхерст (1887-
1973) ұсынған қызықты. Оның ерекшелігі:
- оқыту мазмұнын еркін таңдау оқушыларға беріледі;
- мәндерді оқыту ретін өзгерту;
- өзінің жұмыс уақытын пайдалану;
- белгілі пәндерді оқыту келісімдерін жасау.
Дальтон – планы негізінен жеке кабинет-зертханаларда ұйымдастырылады.
Қазіргі кезеңде уақыт сынынан өткен, ХҮІІ ғасырға пайда болған, 300
жылдан астам уақыт жетіліп келе жатқан сыныптық – сабақтық жүйенің басты
элементі – сабақ, оқыту маңыздылығы үлкен.
Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдалану
маңыздылықты анықтауда, жалғасуда. Оқытудың алғашқы жобасын голландия
педагогы Д. Сил, неміс профессоры И. Штурм, жүйені жобалаған И. Лойологт,
ал теориялық негіздемені Я. А. Коменский жасаған.
Сонымен білім берудің, оқытудың басты формасы сыныптық сабақтық жүйе.
Қазіргі кезеңде
а) – қосымша;
ә) – сыныптан тыс;
б) – сабақтан тыс;
в) – жұмыстары;
г) - өзіндік;
д) - өзін-өзі тану; деп аталатын формалары қолданылады.
Сыныптың - сабақтық формасы келесі ерекшеліктер айғақтайды:
– жастары шамалас және дайындық деңгейі жуық бірдей жастағы тұрақты
құрамдағы оқушылар.
– әрбір сыныпта жылдық жоспарға – оқу жоспарына қатысты жұмыс оқу-
тәрбие жұмысында (оытуды жоспарлау)
– оқу процесі өзара байланысқан, бірінен кейін бірі өтілетін бөліктерден,
сабақтардан тұратын өтетін үрдіс.
– әрбір сабақ тек бір пәнге арналады (монизм);
– сабақтардың тұрақты алмасуы (сабақ кестесі);
– мұғалімнің басқарушылық ролі (педагогикалық басқару);
– оқушылардың танымдық қызметтерінің түрі мен формасының әртүрлілігі;
Сыныптық – сабақ форманың басқа формалармен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтары бар:
– қатаң ұйымдастырушылық құрылымы бар.
– оқушылармен бір мезгілде жұмыс істеуі;
– оқушыларды өзара білім алуына ыңғайлы;
– ұжымдық қызмет, біріне -бірі көмектеседі;
– тәрбиелеу, білім алу, дамытылуда жарысушылық.
Тәрбиелі, білімді, өзін -өзі жетілдіруге, бірін -бірі тануға, өзін
-өзі тануға салыстыру, қарама -қайшылықтар қозғаушы күш туындатады.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың формаларын
пайдалану әдістемесіне талдама жасау;
Зерттеу міндеттері:
– Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдалануы
арқылы оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдірудің мәнін анықтау;
– Педагогикалық жағдайларды анықтау;
– Технологиясына талдама жасау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: бастауыш сыныпты оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын
пайдаланулар нәтижесін анықтау.
Зерттеу әдістері:
- педагогикалық зерделеу;
- педагогикалық бақылау;
- педагогикалық талдау, салыстыру;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен пікірлесу;
- ата-аналармен кеңесу;
- озық педагогикалық тәжірибені зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
Диплом жұмысы: кіріспеден; екі тараудан; қорытындыдан; пайдаланған
әдебиеттерден; қосымшадан тұрады.
Жұмыста психология, педагогика, этнопедагогика, педагогика тарихы,
Қазақстан Республикасындағы білім берудің негізгі тұжырымдамалар жайлы
әдебиеттер пайдаланылды.
І - тарау. Бастауыш сынып оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын
пайдаланудың ғылыми теориялық негіздері.
1.1. Оқытуды ұйымдастырудың формаларының мәні, мазмұны және түрлері.
Әлемдік педагогикалық ойдың тарихы мен мектепте оқытудың
практикасында оқытуды ұйымдастыру формалары жүйесіне берік көзқарас
қалыптасты. Оқытуды жүзеге асыруда білім мен оқытуды ұйымдастыруда оны
модернизациялау көзделеді. Түрлері деген ұғым латын тілінен
аударғанда Forma сыртқы көрініс дегенді білдіреді, Сыртқы сызық белгілі
орныққан тәртіп. Философиялық сөздікте: Түрлері ішкі мазмұнды ұйымдастыру
деген анықтама береді. Яғни Түрлері ішкі байланысты білдіреді және
ұйымдастыру тәсілдері, өзара құбылыс, сыртқы жағдайлармен сабақтастықта.
Жоғарыда Түрлері ұғымының мәнін басшылыққа отырып, оқытудың формасына
былай анықтама беруге болады: Оқыту формасы – оқу материалын меңгеруден
оқушылардың өзара әрекеті. Оқыту формасы әдіспен, амалдарға, құралдарға,
оқушылардың іс- әрекетіне тәуелді болады. Ресей педагогы Чередов И.М.
бойынша: Педагогикалық іс- әрекетті бұл бірімен – бірі, өзара байланысты
ықпалдасық, әсер етушілік белгілі бір тапсырманы орындау кезіндегі
оқушылар мен мұғалімнің қарым -қатынасы деп түсіндіріледі. Оқытудың
формасы – оқыту үрдісінің белгілі бір оқу материалын игеру барысындағы
оқушының оқу іс- әрекетін басқару мен оқу тәсілдерін меңгерумен
сабақтас. болып саналады. Сабақтың сыртқы көрінісі оқу материалының ішкі
бөліктерінің басын біріктіріп және дидактикалық категория ретінде оқу
үрдісін ұйымдастырудың сыртқы пішімін белгілейді, мұның өөзі оқушылардың
білім сапасының көрсеткішімен өтетін уақыты және орны, оның жүзеге
асырылу тәртібі секілді жағдайлармен байланысты.
Педагогикалық сөздікте: Оқуды ұйымдастыру формасы- оудың -әдіс
тәсілдерін тиімді қолдануды жүзеге асыру үшін оқушыларды топтастыру
деп анықтама берілген.
Г.Усмановтың Педагогика атты оқулығында: Оқытуды ұйымдастырудың
формасы- бұл мұғалім мен оқушылардың оқу әрекетіне қолайлы жағдай жасау
үшін арнайы ұйымдастырылған? белгілі бір тәртіппен өтілетін жұмыс деп
қарастырылады.
Оқытуды ұйымдастырудың формалары-белгілі бір тәртіп пен режим
негізінде жүзеге асырылатын оқыту процесін ұйымдатыру тәсілі.
Мектептердің даму тарихыда ұлы педагогтардың тұжырымдамалары және
оқуды ұйымдастырудың әртүрлі формалары белгілі. Оның дамып жетілуі,
қоғамның қажеттілігі мен сұранысының талап- мүдесіне қатысты.
Оқытуды тиімді ұйымдастыру мәселелерімен педагогиканың дидактика деп
аталатын арнаулы саласы шұғылданады. Дидактика бұл - білім мен оқытудың
теориясын жасап шығаратын, педагогика саласы. Дидактиканың негізгі
проблемалары оқыту процесінің заңдылығын ашу, білімнің мазмұнын
анықтау, оқытудың барынша тиімді әдістері мен ұйымдастыру формаларын
жасап шығару болып табылады.
Оқытуды ұйымдастыру формасы ұғымының мәнін ашу үшін оқыту ұғымының
педагогикалық анықтамасы на тоқтала кетейік:
Оқыту- жеке адамның қалыптасуының және бірінші кезекте, ақыл -ойы мен
жалпы білімін дамытудың маңызды құралы. Оқытудың білім алудың қалған
барлық басқа түрлерінен және өздігінше білім алудан мынадай айырмашылығы
бар. Ол белгілі бір жүйеде және жоспар бойынша, мұғалімнің басшылығымен
өтіп жатқан бағдарлы мақсатқа бағытталған процесс болып табылады. Әрбір
пәнді оқыған кезде оқушылар білімнің кейбір жиынтығын меңгереді және
сол саламен байланысты белгілі іскерлік пен дағдыға ие болды. Іскерлік –
деп іс жүзіндегі қимыл шәкірт алған білімнің негізінде жүзеге асырылатын
және жаңа білім алуға алдағы уақытта ықпал жасай алатын әрекет деп
айтуға болады.
Сонымен оқытуды ұйымдастырудың формасы ұғымының мәні Оқыту және
Ұйымдастыру формалары деген категориялардың жиынтығы ғана емес, олардың
синтезі болып табылады.
Педагогика тарихында ұлы педагогтардың тұжырымдары және оқытуды
ұйымдастырудың әртүрлі тәсілдері белгілі. Оның дамып, жетілуі қоғамның
қажеттілігімен сұраныстың талап- мүддесіне қатысты. Оқытуды
ұйымдастырудың формалары бойынша жәктеледі:
– оқушыың саны мен құрамы
– жұмыс орны
– оқу жұмысының ұзақтығы
Оқушылар санына байланысты оқытуды ұйымдастырудың формасының жіктелуі
мынадай:
Сызба №2
Оқытуды ұйымдастыру формасы (оқушының саны мен құрамы)
бойынша
Көпшілік Топтық
Жеке -дара
1. Пәндік олимпиада 1. Сабақ
1. Үй жұмысы
2. Оқу конференциясы 2. Cаяхат 2.
Қосымша жұмыс
3. Өндірістік тәжірибе 3. Экскурция 3.
Консультация
4. Зертханалық жұмыс
4. Сұхбаттасу
5. Факультатив
5. Сынақ
6. Практикум
6. Емтихан.
Оқыту процесінің әрқашанда мұғалімнің басшылығымен өтеді. Сын
көзімен қарамаушылықтың нәтижесінде оқытудың әртүрлі формалары шетел
педагогикасынан ауысып, мектептерде қолданылады. Біріншіден, мұғалім
ролінің төмендеуі; екіншіден оқушылардың ғылым негіздерінен терең білім
алуына зиянды әсер етті.
Шетел мектептерінен ауысып келген оқытуды ұйымдастырудың көптеген
формалары қатты сынға алынды.
Ғалым -педагогтардың тәжірибелері бойынша оқытуды ұйымдастырудың
формаларын былайша топтастырылады:
- жеке (бір ғана оқушымен жұмыс істейді);
- жеке жұптық (оқушы- оқушымен, мұғалімнің оқушымен қарым- қатынасы,
жеке оқушының әзірлік үрдісіндегі қызметімен) айқындалады.
- жеке топтық: топ мектепте жұмысістейді, бірақ бір мектепте
оқытылатын оқушылардың жасы әр шаманы құрайтын топ болады. (оқытудың
бұл түрлі орта ғасыр мектептерінде қолданылған).
- Өзара бірлескен оқыту (аталған оқыту жүйесі Англяда пайда болған,
атауы Балланкастер жүйесі).
- Саралап оқыту, оқытудың бұл түрі – оқушылардың қабілетіне қарай
өтіледі. (Мангейм жүйесі).
- Бригадалық оқыту, тапсырманы бригада алады: бір сыныпта 5-6 оқушы
ұйымдасады, есеп беруші – бригадир (оқытудың бұл түрі ХХ- ғасырдың
20- жылдарына тән).
- Американдық Винетка- жоспар , Грамле жоспар және т.б.
- Оқытудың микротоптық жүйесі (фронтальдық, ұжымдық жұмыс және т.б)
Мектеп практикасының тарихында оқытуды ұйымдастырудың сыныптық оқу
жүйесін зерделеу және қорытынды, сабақтың орнықты ғылыми теориясын
жасауды алғаш рет қолға алған А.Я. Коменскии болды.
Я.А. Коменский Ұлы дидактика (1632) атты әйгілі еңбегінде сабақтың
бір мезгілде басталуы; сабақтың белгілі бір уақыттағы; сабақ арасындағы
үзіліс; топтағы балалардың саны мен жас шамасының біркелкілігі;
материалды оқыту қарқынының бірдейлігі; сабақты белгілі бір
ұйымдастырылған түрде өткізу мұғалімнің түсіндіруіне оқушылардың
назарын аудару; оқушыларға сұрақтар қою, тақырыпты игеруін бақылау
сияқты талаптарды қанағаттандыратын оқу сабақтарын өткізетін топтың
түрінің тиімділігін және қажетті теория жүзінде негіздеді. Сыныптық оқу
аталған топтық оқытудың осындай түрі кеңіннен таралып, нығая бастады
және қазірдің өзінде жетілдіру үстінде.
А.Әбілқасымованың Қазіргі заманғы сабақ атты еңбегінде Оқытуды
ұйымдасырудың негіәзгі формасы сыныптық – сабақтық жүйесінің өзіне тән
ерекшеліктерін көрсетеді:
– жастары және дайындық деңгейлері біркелкі оқушылар бір сыныпты құрайды
және мектептегі оқыту кезеңінде негізінен тұрақты құрамын сақтап
қалады.
– Сынып тұрақты кестеге сәйкес, бірыңғай жылдық жоспармен және
бағдарламамен жұмыс істейді.
– Сабақ оқудың негізгі бірлігі болып саналады.
– Сабақ оқу пәніне, тақырыпқа арналады, Сондықтан сынып оқушылары сол
материалмен жұмыс істейді.
– Сабақта оқушылардың жұмысына мұғалім басшылық жасайды, ол аз пән
бойынша оқу нәтижесін, әрбір оқушының мегеру деңгейін жекеше
бағалайды және оқу жылының соңында оқушыны келесі сыныпқа көшіру
туралы шешім қабылданды.
Жоғарыда қарастырылған ерекшеліктерге сүйене отырып, сыныптық-
сабақтық жүйенің негізгі белгілерін мына №2 сызба арқылы көрсетуге
болады.
№ 2 Сызба
Сабақтар кестесі
Оқу жылы Сыныптық – сабақтық Оқу
демалыстар,
жүйенің негізгі белгілері
үзілістер
Оқу күні
Оқудың сыныптық – сабақтық жүйесі осы кезге дейін әлем педагогтарын
ойландырып келеді. Оның жетістіктері мен кемшіліктері дидактика
жөніндегі көптеген оқу пәндерін оқыту әдістері жөніндегі көптеген іргелі
еңбектерде сондай -ақ педагогикалық психологиялық өнімдегі еңбектерде жан
-жақты талданған және сипатталған. Бұл еңбектердің авторлары оқытудың
сыныптық сабақтық жүйесінің даралап оқытумен салыатырғанда бірқатар
артықылықтарын және кемшіліктерін атап көрсетеді.
Сыныптық сабақтық жүйесінің артықшылықтары:
– оқу- тәрбие процессін түгелдей тәртіпке келтіруді қамтамасыз ететін
ұйымдастыру құрылымының айқындығы;
– Басқарудың қарапайымдылығы;
– Балалардың проблемаларды ұжымдық талқылауда міндеттерге ұжымдық
шешіміздестіруде бір біріне өзара әсер ету мүмкіндігі;
– Оқыту процесіндегі оқушыларды тәрбиелеу ісінде мұғалімнің оларға
ұдайы эмиционалдық әсерінің болуы;
– Оқытудың үнемділігі және оқушылардың жеткілікті дәрежедегі үлкен
тобымен жұмыс істеуі
Сыныптық - сабақтық жүйенің кейбір кемшіліктері:
– Қабілеті орташа оқушыға биімділік, және нашар оқушыға қиындықтар
туғызса, жақсы оқушының қабілетінің дамуын тежейді.
– Мұғалім оқытудың мазмұны, жылдамдығы, және әдістері бойынша жеке
ұйымдастыру жұмыстарында оқушылардың даралық ерекшеліктерін ескеруге
қиындық туғызуы;
– Ересек балалар мен жасы кіші оқушылардың ұйымдсқан түрде араласуын
қамтамасыз етпеуі және т.б;
Оқыту теориясын дамытуда К.Д. Ушинскийдің ролі ерекше. Ол сабақта
барлық негізгі жақтарын, сабақтың әрір құрамдас мағынаға толы қызметке
сай болуын, өйткені онсыз оқушының көптеген жақсы қасиеттерін дамыту
мүмкін еместігін талап ете отырып, талдау жасады және шығармашылықпен
жұмыс істеді.
(К.Д. Ушинский. Собр. соч., 6т, с.25)
Сабақта және оны жетілдіруге қатысты проблемаларды Ушинскиймен қатар
және одан кейін де белгілі орыс педагогтары Д.А. Семенов, Н.А. Корор,
М.И. Демков, Н.Ф. Каптерев және т.б. зерттеді.
1960 жылдары дидакттар және әдіскерлер сабақты ұйымдастыруды
жетілдіре отырып, топтарын үлгіден бірте – бірте бас тарта бастады. Олар
тақырыбы, бағдарламалардың бөлімдері бойынша өзара байланысты сабақтар
жүйесін дайындауды қолға алды. Эксперименттер мен оқытудың жалпылама
тәжірибесі сабақтың бұрыннан қалыптасқан теориясы мен практикасының жаңа
міндеттерге сай еместігін көрсетті. Психологтар В.В. Давыдов, Л.В.
Заньков., Н.А. Менчинская., Д.Б. Элкониннің зерттеулерінің арқасында
балалардың психологиялық ерекшеліктері мен балалардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуға құрылған, осы процесте теориялық білімі мен
жалпылау ролін көтеретін оқытуға көшуге мүмкіндік беретіні түсінікті
болды. Осы уақыттарда В.В. Давыдов, Л.В.Заньков, Н.А.Менчинский, И.А.
Маркушевич К.И. Нешков, А.М. Пышколо П.М.Эрдиев және т.б. төменгі сынып
оқушыларын математикадан тәжірибелі оқытуда нәтиже берген идеалары
кеңінен тарай бастады.
Сабақ теориясы мен практикасының жағдайын дәлірек анықтау үшін
қазіргі бастауыш мектептің өзіндік келбеті бәрінен бұрын оқушыларды
оқыту толыққанды қызметін және оқуға сұранысы мен ынтасын топтастыруға
бағытталуы тиіс бұрынғыша тек қана пәнді білімді, оқу, жазу және
есептеу білімі мен дағдысын меңгерумен шектелмеуі тиіс. Осыған орай,
оқытудың барлық мазмұны, әдістері, құралдары сабақты оқыту процесін
ұйымдастыру осы мақсаттарға жетуге ғана бағытталуы тиіс.
Оқытудың әдістемелік жүйесін жетілдіру процесінде оқытудың
мазмұнын, әдістерін және құралдарын дамытуға бағытты күшейтудің
әсерінен сабақ әдістерінің проблемасы өткір тұрды. Осы уақыттарда
педагогтардың, психологтардың жүргізген белгілі эксперименттік
зерттеулерінің арқасында бұрын қалыптасқан сабақ әдістемесі, оның
мазмұны және ұйымдастыруы оқушыларды оқытудың жаңа талаптары мен
міндеттеріне сай еместігі анықталады.
Сонымен жоғарыда аталған оқыту жұмысын ұйымдастырудың формаларының
артықшылықтары мен кемшіліктерін келесі 3- сызбанұсқа арқылы көрсетуге
болады.
Жоғарыда көрсетілген оқу жұмысын ұйымдастыру формаларын оқу
процесінде пайдалану бастауыш сыныптарда өте тиімді. Сондай -ақ бастауыш
сыныпта оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда және танымдық іс
-әрекетін дамытуда оқытудың басқа да формаларын пайдалану ерекше мәнге
ие болып саналады. Осыған байланысты келесмі тақырыпта оқу -тәрбие
процесінде оқытудың түрлі формаларын пайдалану бастауыш сынып
оқушыларының танымдық әрекетін дамыту факторы ретінде қарастырылады.
1.2 Оқытуды ұйымдастырудың түрлі формалары - бастауыш сынып
оқушыларының танымдық әрекетін дамытудың негізгі факторы.
Біздің елімізде жеті жылдық жалпы білім беруді (1949) енгізгенге дейін
бастауыш мектеп өз бетінше тұйықталған, оқшауланған күйде болды. Көптеген
балалар бастауыш сыныпты бітірісімен білім алуды аяқтап, алған білімдерімен
шынайы өмірге араласты. Тек аз ғана бөлігі білім алуды немесе кәсіптік
оқуды жалғастырды. Ол кезде бастауыш мектеп өзінің әлеуметтік міндетін
атқарды – балаларды практикалық өмірге дайындады. Оның өз түлектерін
қажетті практикалық біліммен, оқу, жазу және есептеу дағдысымен,
машықтарымен қаруландыруы өте орынды еді.
Бастауыш білім берудің бір кездердегі мұндай жалпы мақсатты әлеуметтік
сұранысқа толығымен сәйкес келді және оқытудың өзіндік мазмұнын, әдістерін
және ұйымдастыру формаларын талап етті. Ол кездегі оқу бағдарламалары мен
жоспарларына географиялық, математикалық және бастауыш мектепті бітірісімен
бірден өндіріске баратын оқушыларға қажетті басқа шарттарды пропедевтикалық
таныстыру енгізілген. Бұл фактілерді оқушылар саналы игеруі мүмкін.
Сондықтан да сабақтар, қолданылатын оқыту әдістері тапсырманы белгілі үлгі
бойынша орындауға бағытталды және оқушының атқарушылық, өндірушілік
(репродуктивті) қызметінің басымдығын анықтады. Бұл кезеңдерде бастауыш
сыныптарда оқытудың түрлі формаларын пайдалану білімді дайын түрде игеруге
бағытталды.
Д.Б.Эльконин осы кезеңдердегі бастауыш мектептердегі оқытудың
принциптері мен тәсілдерін талдай келе, оқытуды ұйымдастырудың түрлі
формаларында білімді игеру мынадай үш буыннан тұрады деп атап көрсетті:
1) мұғалім өмір шындығының қандай да бір саласы туралы мәлімет береді
және түсіндіреді, ал оқушы оны қабылдай отырып, өзінің даму деңгейіне
сәйкес түсінуге және есте сақтауға тырысады;
2) мұғалім бірнеше біртектес міндеттер ұсынады, кейде шешімінің үлгісін
көрсетеді, ал оқушы осы үлгіні қабылдайды немесе қарапайым міндеттерді
шешуге білімін өз бетінше қолдануға тырысады, яғни көптеген біртектес
жаттығуларды атқару арқылы білімін, білігін және дағдысын бекітеді.
19 – 20 жылдары мектептерді құлдырататын сенімсіз педагогикалық
тұжырымдамаларға орай “жобалар әдісі” деген атты икемденген оқыту формасы
пайда болды. Оқушылар ауылшаруашылығы өндірісіне, сондай-ақ тұрмыстық
еңбекке қатысты тапсырмаларды орындауы тиіс болды. Мысалы, белгілі бір
тауық санына сәйкес тауыққора жобалауға тапсырма беріледі. Оқытудың осы
формасын жасаушылардың ойынша, балалар сызбаларды, есептеулерді жасау
процесінде математикадан, ана тілінен, физикадан, химиядан, сызудан,
суреттен, еңбектен және басқа да пәндерден кешенді білім алды. Оқытуды
ұйымдастырудың бұл формасы үзіп-жұлма, кездейсоқ білім алуға алып келді,
әрине, кейбір жекелеген оқу сабақтарын пәнаралық байланыстарды, ынта мен
ықыласты арттыру мақсатында осылай жүргізу тиімді болса да, ол оқу пәнінің
мазмұнына, жүйелілігіне, ғылымилығына кері әсер етті.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті ең өзекті мәселелердің
бірі болып табылады.
Оны психология ғылымының көрнекті өкілдерінің бірі Л.С.Выготский де
зерттей отырып, оқыту мен дамудың арақатынасы мәселесін шешудің өзіндік
тәсілдерін ұсынды:
- оқыту мен даму бір-біріне тәуелсіз екі түрлі процесс;
- оқыту кемелденуге негізделеді, оқыту мен даму процесінде пайда
болатын мүмкіндіктерді пайдаланады;
- оқыту мен даму екі түрлі салыстырмалы процесс;
- оқыту дамудан кейін жүріп отыруы мүмкін, сонымен қатар дамуды алға
жылжыта отырып, оның алдында болуы да мүмкін.
Баланы оқыту мен дамытудың арақатынасы мәселесінің шешімін түрлі
зерттеушілер әртүрлі тәсілдермен іздестіреді:
- Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов оқытудың мазмұнының өзгерісін іздестіру
керек деп есептеді;
- Н.А.Менчинская, Д.И.Богоявленская, Е.А.Кабанова, Миллер білімді,
іскерлікті және дағдыны меңгеру тиімділігі ақыл – ой іс-әрекетінің
тәсілдерін жетілдірудің көмегімен арттыруға болады деп дәлелдеді;
- Б.Г.Ананьев, А.А.Любинская оқытудың түрлі әдістерінің арту жағдайын
зерттеуге мән береді;
- Л.В.Занков оқытудың дамытушылық әдістеріне ен бірінші, оқыту
процесінің өзін жетілдіру арқылы қол жекізуге болады деп тұжырымдайды;
- П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина баланың ой-өрісінің дамуына ақыл-ой
әрекетінің кезеңді қалыптастырудың әсерін зерттеді;
- Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин оқытудың дамытушылық әсері педагогикалық
әрекеттер мазмұнында проблемалы оқытудың рөлін арттырғанда ғана артатынын
дәлелдейді.
Психологиялық және педагогикалық теорияларды қорытындылау негізінде,
осы ұғымдардың әрқайсысы жөніндегі түсінік нақтылана түсті. Жалпы
қолданысқа төмендегі түсініктер енгізілді:
- даму бұл организмнің жүйке жүйесінің психикасының, тұлғаның сандық
және сапалық өзгерістерінің көрінісі;
- оқыту - қоғамның – тарихи тәжірибені мақсатты жүргізу, білімді,
іскерлікті және дағдыны меңгерудің ұйымдастыру процесі.
Оқыту мен тәрбие беру мазмұны бойынша терең ұлттық, көпқырлы дәстүрлі,
ұлттық психологияны сипаттайды. Оқытудың дәстүрлі жүйесіндегі басты рөлді
білім беру, мұғалімнің іс-әрекеті атқарады. Оны Я.А.Коменский,
И.Песталоцци, И.Гербарт секілді педагогтардың тұжырымдамасы және немістің
классикалық гимназиясының дидактикасы құрайды.
Бүгінгі ұстаздардың білім беру жолы тек сабақпен шектелмейді. Ол
әртүрлі қосымша сабақ, өз бетінше білімін жетілдіру, ақпарат құралдары
арқылы оқу т.б. Осылардың нәтижесінде сабақтың көп түрі жүйесі қалыптасуда.
Ұстаздың шәкіртке білім беру жүйесіндегі, сабақтарды үшке бөлуге
болады: 1. Негізгі. 2. Қосалқы. 3. Көмекші.
1. Негізгі сабақтарға: Сыныптық сабақтар, лекция, семинар, үй жұмысын
орындау, емтихан жатады. Осы көрсетілген сабақтың түрлерінен басқа негізгі
сабақтарға : өндірістік бригадалы жұмыс, мектепаралық оқу-еңбек
комбинатындағы оқу, құрылыс отрядындағы жұмыс, шығармашылық – практикалық
қызметтегі – лабораториялық, практикалық, үйірмелік, секциялық топтардың
қызметтері жатады.
2. Қосалқы сабақтарға: оқу саяхаты, бригадалық – лабораториялық сабақ,
консультация, конференция, жеке бағдарлама бойынша жұмыс істеу жатады. Ал,
еңбек сабақтарында: тәжірибе алмасу, кеңесу, тәжірибені қорытындылау
жатады. Шығармашылық – практикалық қызметте: симпозиум, көрме жұмысты
қорғау кіреді.
3. Көмекші сабақтарға: үлгермейтін оқушылармен жұмыс істеу, жеке және
топтық қосымша сабақ, артта қалған балаларды репетитор арқылы қатарға қосу
жатады.
Сонымен, жоғарыда қарастырылған мәселелер оқыту жұмысын тек сабақ
арқылы ұйымдастыру мүмкін еместігін көрсетеді. Сыныптық - сабақ
жүйесінің негізгі кемшілігі – оқушылардың дара ерекшеліктерін дамытуға
жеткілікті мүмкіндіктерінің болмауы – оқытуды ұйымдастырудың басқа жолдарын
іздестіруге себеп болады. Сондықтан, оқушылардың сыныптық сабақтағы
танымдық әрекетін дамыту, толықтыру және оқушылардың өзіндік шығармашылық
белсенділіктерін, қабілеттерін арттыру мақсатында оқыту жұмысын
ұйымдастырудың қосымша түрлері қолданылады. Олардың қатарына семинар,
экскурсия, факультативтік, қосымша, конференция сабақтары, өндірістік оқу,
үйдегі оқу жұмысы, тәжірибелік-зертханалық (практикум) және пәндік үйірме
жұмыстары, олимпиада, сынақ және емтихан, өзіндік жұмыс түрлерін жатқызуға
болады.
Семинар сабақтары көбінесе оқылған лекция тақырыбына байланысты негізгі
өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін
дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді.
Тақырып сұрақтарына сай пікір алмасу, өз көзқарастарын дәлелдеу,
мұғалімдерге оқушылардың оқу материалын қаншалықты меңгергенін, соған орай
сенімдері мен түсініктерінің қалыптасқандығын бақылап, тексеріп, бағалап
және бағыт – бағдар беріп отыруға мүмкіндік туғызады.
Саяхат жұмысының мақсаты – оқушылардың сабақта алған теориялық оқу
материалдарын практикамен жалғастыру және бекіту болып табылады.
Сондықтан, оқыту процесінде оның мазмұны зор. Ол барлық оқу пәндерінде,
әсіресе, дүниетану, табиғаттану және еңбек сабақтарында кеңінен
қолданылады. Бұл оқушыларды оқу процесін бақылай білуге жаттықтырады және
оқу материалын өмірмен байланыстыра алуға үйретеді.
Саяхат сабағын өткізу орнына: мектептің алаңына, табиғат аясына, ауыл
шаруашылығына, өндіріске, көрмелерге, музейге бару т.б. нысаналар жатады.
Оқытуды саяхат жолымен ұйымдастырудың үш түрі бар:
Біріншісі – кіріспе саяхат деп аталады. Ол сабақта күрделі тарау,
тақырыптарды өтер алдында ұйымдастырылады. Саяхаттың бұл түрін бастауыш
сыныптарда алдын-ала өткізсе, олар үшін сабақ өте қызықты жағдайда болады.
Екіншісі – ілеспелі саяхат деп аталады. Ол белгілі бір тақырыпқа
арналып, сабақ барысында оның орта шенінде жүргізілуі мүмкін.
Үшіншісі – қорытынды саяхат деп аталады. Ол күрделі тарау немесе
тақырыпты өтіп болғаннан кейін оқушылардың сабақтар жүйесінде алған
теориялық білімдерін пысықтау, бекіту мақсатын көздейді.
Оқу саяхаты оқытудың дидактикалық және политехникалық принциптерін іске
асырады. Оқушылардың техникалық ой-өрісін кеңейтеді, өсімдіктер дүниесін,
тірі организмдерді зерттеуге мүмкіндік туғызады, танымдық ынтасын дамытады.
Саяхаттың мақсаты: сыныпта өтілген оқу материалдарын тереңдету және
бекіту.
Саяхатты өткізу үшін жоспар жасалады, онда мынадай мәселелер
бейнеленеді:
Саяхаттың Оқушылармен Саяхат Оқушыларды Кіріспе сабақта
мақсаты мен алдын-ала барысында бірнеше топқа мұғалім
объектісі. объектіге істелетін бөліп, оларға оқушыларады
байланысты түрліжұмыстар: нақты саяхат
жұмыстар бақылау, тапсырмалар жоспарымен
жүргізіледі. өлшеу, сурет беру. таныстырады,
(әңгіме, салу, есептеу, олармен
бақылау, жазып алу, ұйымдастыру
тәжірибе және объектіні мәселелерін
т.б.) толық қарау. талқылайды.
Саяхат біткеннен кейін оқушылармен оқу конференциясы өткізіледі. Онда
оқушылар алған тапсырмалары бойынша баяндама жасап, сөз сөйлейді.
Конференцияны бірнеше қатар сыныптар оқушыларымен өткізу өте тиімді болады.
Ең соңында конференция жұмысын жетекші мұғалім қорытындылайды.
Оқыту жұмысын ұйымдастырудың факультатив түрі оқушылардың сұранысы мен
қызығушылығы негізінде әртүрлі пәндерге қатысты ұйымдастырылады. Оның
қызметі көпжылдық: оқушыларды ғылымға қатыстыра отырып, олардың
дүниетанымын терңдетеді және кеңейтеді; белгілі бір пәнге қатысты танымдық
қызығушылықтарын тұрақты қалыптастырады.
Оқушылардың факультативтік оқуда алған білімдері мен дағдылары
сабақтарда белсенді қолданылып, олардың міндеттері, мазмұны мен әдістері
арасындағы өзара байланыс логикалық тұрғыда іске асса, онда оқу жүйесінің
нәтижесі анағұрлым артады.
Конференция ретінде өткізілген сабақ түрлері кейбір тақырыптарды
тереңірек меңгеру, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатын көздейді. Сол үшін
де семинар сабақтарына қарағанда, конференция түрінде өткізілген оқу жұмысы
ұсынылған әдебиеттер мен қосымша құралдардың көлемі кеңірек болады. Оны
дайындау және өткізу тәртібі семинар сабағына ұқсас келеді. Бірақ, оқу
конференциясында баяндамашылар мен сөйлеушілердің саны көбірек болуы қажет.
Сондықтан, оған бірнеше қатар сыныптардың оқушыларын қатыстыруға болады.
Пәндік үйірме жұмыстары сабаққа қарағанда бағыты, мазмұны, ұйымдастыру
тәсілі мен уақыт өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшеліктер бар. Олар
оқушылардың қызығушылығы мен пәндерге бейімділігін дамытуда және
тапсырылған жұмыстарды нәтижелі орындауға қолайлы жағдайлар туғызып
отырады. Сонымен қатар, оқытудың өмірмен байланысын қамтамасыз ету,
пәнаралық байланысты нығайтуға ықпалын тигізеді.
Сынақ жұмыстарын бастауыш сынып оқушыларына енгізудегі мақсат-
бағдарламадағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде
оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін
орнықтыру.
Сынақ жұмыстары өзінің ұйымдастыру ерекшелігіне сай оқу жұмысынан тыс
оқушылардың өзіндік білім алуын жалғастыруға ықпал етеді.
Сынақ жұмысы, ереже бойынша бағдарламаның негізгі бөлімін, тарауын оқып
болғаннан кейін жүргізіледі. Мұғалім оның өткізу мерзімін, тақырыптары мен
талқыланатын сұрақтарын оқушыларға алдын-ала хабарлайды.
Үйдегі оқу жұмысы. Оқушылардың үйде өз беттерінше орындайтын оқу
жұмыстары сыныпта өткен сабақтардың жалғасы ретінде саналады. Сондықтан да
оны кей жағдайда оқыту процесінің бір компоненті ретінде қарастырылады.
Оқушының үйдегі оқу жұмысын сыныптағы оқу жұмысымен жалғастырып,
толықтырып отырса, онда олардың алған білімдері терең және берік болады.
Оның маңызы оқыту жұмысын ұйымдастырудың сабақтың басқа түрлеріне қарағанда
ерекше. Бұл жұмыстың танымдық қызметімен бірге оның тәрбиелік мәні де зор.
Себебі, үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушылардың дербестігі,
ойлау қабілеті артып, өздігінен білім алуға жүйелі түрде дағдыланады. Олар
өзінің оқу жұмысын жоспарлауға, қажетті оқу материалын жинақтауға
дағдыланады, сабақта алған білімдері мен біліктерін өзіндік еңбекте қолдана
білуге жаттығады, өзін-өзі бақылау және кітаппен жұмыс істей білу
тәсілдерін меңгереді, оқытудың әртүрлі амал-тәсілдерін қолдана отырып, өз
бетінше баяндама жасауға дайындалады. Соның негізінде білім мен біліктілік
өте берік меңгеріледі, оқушының ақыл-ой әрекетінің жеке дара дәстүрі
қалыптасады.
Оқушының үйдегі оқу жұмысын дұрыс ұйымдастырудың мынадай шарттары бар:
1. Үй тапсырмаларын бергенде мұғалім оларды орындаудың қандай тиімді
әдіс – тәсілдерін қолдануға болатыны туралы жақсылап нұсқау беруі қажет.
2. Үйге берілетін тапсырмалар оқушыларды қызықтыратындай болуы және
өмірмен, олардың іс – тәжірибелерімен байланысты болғаны жөн.
3. Үй тапсырмасы бәріне бірдей бірыңғай мазмұнда емес, мүмкін болған
жағдайда бірнеше нұсқада болғаны пайдалы.
4. Үй тапсырмасының мазмұны шығармашылық сипатта болғаны жөн.
5. Үйдегі оқу жұмысының табысты болуы, көбінесе сабақта мұғалімнің үй
тапсырмасын орындау тәсілін оқушылараға тыңғылықты етіп түсіндіруіне
байланысты.
6. Үй тапсырмасының көлемін белгілеуде мұғалім оқушылардың жас
ерекшеліктері мен таным қабілеттерін ескергені жөн.
7. Үй тапсырмасын тексеру және бағалау барысында мұғалім, оның орындалу
сипатына айрықша мән беріп, жетістігі мен кемшілігіне оқушылардың назарын
аударып отырғаны жөн.
8. Мұғалімнің берген бағасы әділетті болса, онда ол оқушының ынтасын
арттырып, үй тапсырмасын тыңғылықты орындап отыруға септігін тигізеді.
9. Мұғалімнің бағалауы оқушылардың өзін - өзі бағалауымен ұштасып
отырса ғана ол жемісті болмақ.
Оқушылардың өзіндік жұмыстары.
Оқушылардың оқу жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарының
маңызы ерекше.
Бүгінгі таңда оқушылардың үзіліссіз білім алу міндеттерін жетілдіруге
сай мектеп мұғалімдерінен олардың ойлау қабілеттерін одан әрі арттыру,
танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, сонымен қатар, өзіндік
жұмыстарына қатысты іскерліктері мен дағдысын тәрбиелеу талап етілуде. Ол
үшін өзіндік жұмыс оқушылардың тек үй жұмысын орындау барысында ғана емес,
оқыту процесінің өз бойында өз орнын табуы тиіс. Оқушылардың әртүрлі
өзіндік жұмыстары негізінде сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің
белсенділігін арттыруға болады.
Оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын білім берушілік және тәрбиелік
мақсатта пайдалануға мүмкіндік береді. Оқытуды ұйымдастырудың түрлі
формаларын тиімді пайдалану үшін бастауыш сынып оқушыларының жас және дара
ерекшеліктерін есепке алу өте қажетті, маңызды қағида екендігін айтуға
болады.
1.3. Оқу-тәрбие процесінде бастауыш сынып оқушыларының жас және дара
ерекшеліктерін есепке алу мүмкіндіктері.
Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңында: білім беру
жүйесінің басым міндеттері – жеке адамның шығармашылық, рухани және дене
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллектін байыту - деп көрсетілген. Мұнда бүгінгі таңда бастауыш сынып
оқушыларының жас және дара ерекшеліктерін есепке алу – мұғалімнің оқу-
тәрбие процесінде ұстанатын ең басты қағидасы болу керек екендігін
көздейді. Осыған орай, біз мұғалім өзінің кәсіби педагогикалық міндетін
атқаруда оқушылардың жас ерекшеліктері мен олардың бойындағы дара қажет,
қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысында ескерілуі
тиісті кейбір ерекшеліктерге тоқталамыз.
Бастауыш сынып оқушыларын өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің,
әрбір жас адамның жеке тұлғасының өмірлік бағыт-бағдарын анықтайтын
дүниетанымын қалыптастырудың қоғам алдындағы зор міндеттері мектепке
жүктелген. Тәрбие шын мәнінде, жеке тұлғаның дамуы мен жалпы қоғамның
негізгі мақсаты болып табылады және ол қоғамның әрбір мүшесінің жан-жақты
дамуына жағдай жасауға бағытталған.
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігі
тән ерекшеліктер мен сипаттарды айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық
процесте ескеру қажет және соған сәйкес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін,
әдістемелік және тәсілін пайдалану керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланың салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6
жастан 12 жасқа дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есе артып, 18
килограммнан 36 килограмға дейін артады. Осы жаста үлкен адам миының 90
пайызындай болса, 10 жаста 95 пайызына тең болады.
Нерв жүйесінің жетілуі де жалғасады. Нерв клеткалары арасында жаңа
байланыстар түзіліп, мидың жарты шарында икемділік күшейеді. 7-8 жаста
жарты шарды жалғап тұрған нерв талшықтары жетіле түседі және олардың өзара
қарым-қатынасының арта түсуін қамтамасыз етеді. Нерв жүйесіндегі бұл
өзгешеліктер баланың ақыл-ойы дамуының келесі кезеңінің ірге тасы қалануына
негіз болады.
Баланың білім алудағы іс-әрекеті де, бұған дейінгі барлық іс-
әрекеттен (манипуляциялық, пәндік, ойын арқылы) сияқты, оған ену тәжірибесі
арқылы бірте-бірте дамиды.
Білім алу іс-әрекеті оқушы баланың өзіне бағытталған іс-әрекеттен
тұрады. Бала тек білім алуды ғана емес, сонымен бірге оны қалай меңгеруді
де үйренеді. Жазу, есептеу, оқу және тағы басқаларын үйрену арқылы бала
өзін-өзі өзгертуге қарай бағыттай алады, яғни, ол іс-әрекеттік және ақыл-
ойлық қажетті әдістерді (оны қоршап тұрған мәдениетке тән) меңгереді.
Рефлексиялы түрде, яғни, өз санасы арқылы өзінің психологиялық күйіне ой
жүгіртіп, ол өзін бұрынғы және бүгінгі қалпымен салыстыра алады. Өзіндік
өзгерістері өз бойындағы жетістіктері арқылы қадағаланады және айқындалады.
Білім алу іс-әрекетіндегі баланың маңызды әрекеті – бұл оның өз-өзіне
деген рефлекциясы, жаңа жетістіктерін және болған өзгерістерді қадағалай
алуы. Бұған дейін қолымнан келмеді – енді келеді, Бұған дейін жасай
алмадым-енді жасаймын, Бұрын қандай болдым – қазір қандаймын, міне,
бұлар қол жеткізілгендер мен өзгерістердің терең рефлекциясы қорытындысына
берілген негізгі бағалар. Баланың өзін-өзі үшін өзгеріс мәні және осы
өзгерістерді өзі үшін жүзеге асыратын субьекті бола алуы өте маңызды. Егер
бала өзінің өрлеуіндегі оқу іс-әрекетінің, өзін-өзі дамытудың жетілген
түрінің рефлекциясына қанағат алса, демек, бала оқу іс-әрекетіне
психологиялық жағынан толықтай кірісті деген сөз.
Бала мектеп табалдырығын аттағаннан кейін, оның әлеуметтік жағдайы
өзгереді, бірақ ішкі әлемі, психологиясы әлі мектепке дейінгі қалыпта
болады. Баланың ең негізгі іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды
құрастыру болып қала береді. Оқу іс-әрекеті әлі де дамуды қажет ететін
деңгейде болады. Оқу іс-әрекетіндегі, тәртіп сақтаудағы қажетті іс-әрекетке
еріктілік беру алғашқы кездерде ғана мүмкін болады, бұл кезде балаға жақын
арада істелінуі тиіс мақсаттар және оның күш салуын қажет ететін
тапсырмалардың мөлшерінің аздығы түсінікті болады. Оқу іс-әрекетіне ерікті
түрде назар аударту ол балаға жеңіл тиеді.
Мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, баланың алдына оқу іс-
әрекетінің шарттарын қойса, бұл баланың шын мәнінде оқу іс-әрекетіне тез
араласып кетуіне себеп болады немесе өзінің шамасы келмейтін оқу
тапсырмаларының алдында сасқалақтап, бірте-бірте өзіне деген сенімін
жоғалтады, мектепті және оқуды ұнатпаушылық сезімін оятып, бұл тіпті
баланың бойындағы әдетке айналады. Тәжірибеде бұл екі вариант та типтік
болып табылады: білім алуға дайын тұрған балалардың саны да, бұл жағдаймен
оқуға шамасы жетпейтін балалардың саны да өте жоғары.
Оқу іс-әрекетінің жағдайында балаға оның ойын емес екендігін
түсіндіруге тырысу керек, сонда ғана ол оқуға ат үстілікпен емес,
ынтасымен, шын көңілмен назар аударып, өзін-өзі шынайы өзгертуге үйренеді.
Балалар ойынға құрылған тапсырмалар мен оқу тапсырмаларын айыра біліп, оқу
тапсырмаларына құлқы болса да, болмаса да оны қалайда орындауы керектегін
білуге үйренуі керек. Әрине, ойын баланың белсенді өмірінің аясынан шығып
қалмауы тиіс. Балаға оның енді үлкен екендігін, кішкентай балалар сияқты
ойыншықтармен ойнап отыру ұят деген сияқты сөздерді айтуға болмайды. Ойын
тек қана балалықтың ғана іс-әрекеті емес, ол барлық жастағы адамдардың бос
уақыттарында айналысып, көңіл көтеретін құралы. Әдетте бала адамдардың
әлеуметтік қарым-қатынасы жүйесіндегі өзінің жаңа орнында ойынның мәнін
бірте-бірте түсіне бастайды әрі ойнағанда да аса бір құштарлықпен ойнайтын
болады. Ойнай жүріп бала өзіне аса маңызды әлеуметтік дағды қалыптастырады.
Балалар қоғамының ролі мен ережелері үлкендер қоғанымының қалыптасқан
ережелері туралы белуіне мүмкіндік жасайды. Ойын үстінде ынтымақтастық пен
бәсекелестік сезімі қалыптасады. ал әділеттілік пен әділетсіздікке көз
жеткізу, теңдік, лидерлік, бағыныштылық, адалдық, сатқындық әрекеттері
баланың бойындағы жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады.
Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі – танып білуге деген
белсенділігі. Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы
әлемнің құрылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп
тәжірибеден өтеді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелсізділіктің себебін
ашуға тырысады. Ол мысалы, қандай заттардың суға батып кететінін, қандай
заттардың қалқып жүретінін біле алатын болады. Бала ой-қабілеті жағынан
неғұрлым белсенді болса, ол соғұрлым сұрақты көп қояды және әр түрлі
сұрақтар қоятын болады. Баланы бәрі қызықтыруы мүмкін: Мұхиттың тереңдігі
қандай? Су астындағы жәндіктер қалай тыныс алады? Жер шарының көлемі неше
мың километр болады? Бала білуге ұмтылады, ал сол білімді игеруі Неге?,
Қалай?, Неліктен?, деген сұрақтар арқылы игеріледі. Ол білімге
сүйенгенге, жағдайды бағамдауға және өз сұрағына жауап табудың жолын
іздеуге тырысуға мәжбүр болады. Кейбір мәселелер туа қалған жағдайда бала
оны өзі шешуге тырысады, әрине, ол оны тек ойша ғана шеше алады. Бала болып
жатқан жағдайды бағамдайды және оған өзі ойша араласып, іс-әрекет жасайды.
Сол жағдайды шешу үшін образды деп аталады. Образды ойлау – бастауыш сынып
жасындағы баланың негізгі ойлау түрі болып табылады.
Мектепте оқыта бастағанда баланың ойлау жүйесі өзінің эгоцентизмімен,
белгілі бір мәселелерді дұрыс шешуге қажет болатын білімінің жоқтығынан
ойлау үрдісінің ерекше болуымен назар аудартады. Мысалы, бала өзінің
білімдік тәжірибесінде заттардың ұзындығы, көлемі, салмағы сияқты
ерекшеліктерін онша түсіне бермейді.
Білімінде жүйеліліктің жоқтығымен, түсініктерінің жеткілікті түрде
даму дәрежесіне жетпегендігінен ойлау жүйесінде көріністі тек қана қабылдау
логикасы басым болады. Мысалы, судың, құмның, пластилиннің және т.б. бәрдей
мөлшерін ыдысқа салғанда, ол заттардың сол ыдыстың қалыбын алғанын көріп
тұрып, бірақ оны бағамдау баланың қабілеті жетпейді. Балалар ол заттардың
әрқайсысының өзгерісін көрген сәтіндегі әр жағдайға тәуелділікте болады.
Алайда бала төменгі сыныптардың өзінде-ақ кейбір деректерді салыстыра
алатын, оларды біртұтас кескінде көре алатын, тіпті өз деңгейінде тікелей
өздерінен алыс жатқан абстрактылы білім қалыптастыруға қабілеті жететін
дәрежеде болады.
Бала қоршаған ортаны зерттеуге бағытталған танымдық белсенділігімен
өзі зерттеу бастаған объектісінен ұзақ уақыт бойы назарын алмайды, бұл
әрекеті ол оған қызықсыз болып қалғанға дейін жалғаса береді. Егер 6-7
жастағы бала өзі үшін аса маңызды ойын ойнап жатса, ол одан екі немесе үш
сағат бойы бас алмауы мүмкін. Сондай-ақ ол өнімді жұмыс жасауда, да,
мысалы, сурет салуға, ойыншықтарды құрастыруға, өзіне қажетті әлденелерді
жасауға да осындай ынтамен кірісе алады. Балалар назарының бір нәрсеге ұзақ
қадалуы, оның сол өзі жасап отырған іс-әрекетіне деген ерекше ынтасымен
көрсетеді. Егер бала өзіне ұнамайтын нәрсемен айналысып, соған ұзақ уақыт
назарын салып отыруға мәжбүр болса, ол шаршамайды, көңілі басқа жаққа
алаңдай береді, тіпті ол өзін соншалықты бақытсыз сезінеді.
Үлкен адам сөзбен айту арқылы баланың назарын белгілі бір нәрсеге
бұрып, ұйымдастыра алады. Ол оған тапсырманы орындаудың қажет екендігін
түсіндіреді және оны қалай жасау керектігінің әдісін де айтады. Балалар,
альбомдарыңды ашыңдар. Қызыл қарындашты алыңдар да қағаздың сол жақтағы
бұрышына, міне, мына жерге дөңгелік сызыңдар және т.б.
Бастауыш сынып жасындағы бала белгілі деңгейде өзінің атқаратын
жұмысын өзі де жоспарлай алады. Мұндай кезде ол не істеу керек екендігін
және неден кейін нені орындау керек екендігін өзіне-өзі күбірлеп айтатынын
да байқаймыз. Бұлайша жоспарлау, сөз жоқ, баланың назарын жүйелеп,
ұйымдастырады.
Алайда, бала төменгі сыныпта жүрген кезінде-ақ өзінің мінез-құлқын
өзі үйлестіре алады десек те, оның назарының өз еркінен тыс басқа жаққа тез
ауып кету жағдайлары көбірек болады. Балаларды біртектес, тез жалықтыратын
немесе қызғылықты болса да, бірақ ойлануды қажет ететін жұмыстар тез
жалықтырады. Ал бала назарының анда-санда қиынсыздықтар араласып, оның
мазмұнын бағамдай алатын болады, яғни, әңгіменің не туралы болып жатқанын
ұғынып, сөздің негізгі тақырыбының дамуын қадағалап, соған сәйкес сұрақтар
беруге және диалог құруға шамасы жететін болады. Бала өзіндік сөздік қорын
ынталы түрде кеңейтуге ұмтылып, өзі үйренген сөздер мен сөз тіркестерін жиі
пайдалануға, қарапайым грамматикалық түрлер мен құрылымдарды меңгеруге
тырысады. Мұның бәрі баланың сөйлеу қабілетінің және ақыл-ой қабілетінің
дамуындағы жетістіктер.
Бұл меңгеру базасында жаңа әлеуметтік қатынастар пайда болады, олар
баланың ойлау жүйесін байытып, және өзгертіп қана қоймайды, сонымен бірге,
оны жеке тұлға ретінде қалыптастырады. Бала мектепке барған кезден бастап,
оның сезімталдық дамуы оны қоршаған сырт адамдарға және оның сырттан алған
тәжірибесіне қатысты болады.
Баланың үрейленуі өзін қоршаған ортаны қабылдауының санада сәулеленуі
болып табылады, ал қоршаған орта бала үшін біртіндеп кеңейе береді. Үрейдің
негізгі бөлігі отбасындағы, мектептегі және өз құрбылары арасындағы
жағдайлардан құралады. Өткен уақыттағы адам түсіндіріп бере алмайтын және
ойдан құрылған қорқыныштары бірте-бірте күнделікті тіршіліктің толып жатқан
саналы мәселелерімен алмасады. Ал баланың үрейленуіне негіз болатын алда
тұрған сабақ немесе укол, тіпті түрлі табиғи құбылыстар немесе жора-
жолдастарының арақатынасы болуы да мүмкін.
Бұл жастағы балаларда бірте-бірте оларға тән; мектепке барғысы келмеу
әдеті пайда болады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І – тарау. Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын
пайдаланудың ғылыми -теориялық негіздері
1.1. Оқытуды ұйымдастырудың формаларының мәні, мазмұны және түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Оқытуды ұйымдастырудың түрлі формалары – бастауыш сынып
оқушыларының танымдық әрекетін дамытудың негізгі
факторы ... ... ... ... ...16
1.3. Оқу – тәрбие процесінде бастауыш сынып оқушыларының жас және
дара ерекшеліктерін есепке алу
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...26
ІІ – тарау. Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын
пайдаланудың әдістемелік негіздері.
2.1. Бастауыш сыныпта оқытудың түрлі формаларын пайдаланудың бүгінгі
күнгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...37
2.2. Бастауыш сыныпта бірқатар пәндерді (табиғаттану, математика)
пәндерді оқытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..56
Қосымша
Кіріспе
Дидактикалық жүйелер өткен кезеңге із-түссіз кетпейді. Олар қазіргі
кезеңнің талаптарына сай жаңа жүйеге трансформацияланып, бүгінгі күнмен
үндеседі. Гербарт дидактикасын, Коменскийдің дидактикасы элементтерін
пайдаланды, Ушинский түрлендіріп пайдаланды, Алтынсарин оны лайықтады, ал
қазір халықаралық талаптар деңгейіне, бәсекеліктікке бағыттап, Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасының жалпыға
міндетті орта білім беру стандарты талаптарға қатысты нақты сапалы
жетілдіруде, үдеріс дамуда.
Оқытуды ұйымдастыруды формалары – ол оқыту мазмұнына қатысты мұғалім
мен оқушының қызметтерінің сыртқы келісімдерінің өрнектелуі. Олар
дидактикалық жүйелердің пайда болуы және жетілдіруіне сай дамуда. Оқытудың
формалары түрлі шама-шарықтарға қатысты жіктеледі. Оқушыларды оқытуға қамту
санына қатысты:
- жеке;
- топтық;
- жаппай болып бөлінеді.
Оқушыларды оқыту жайына қатысты:
- мектептік;
- мектептен тыс;
- экстернат формада болып аталады.
Оқытудың ұзақтығына байланысты:
- классикалық сабақ – 45-50 минөт;
- қысқартылған сабақ – 30-35 минөт;
- Қоңыраусыз сабақтар – еркін қызметтердегі сабақтар регламентінде
болады.
Мектептің даму тарихы түрлі оқыту жүйелерге бөледі:
- жекелей (ертедегі антика елдерінде);
- жеке-топтық (Орта ғасырдағы мектептер);
- өзара оқыту (Англиядағы белль – ланкастерлік жүйе);
- саралап оқыту – дифференциялы – оқушылардың қабілетіне қатысты
(мангеймдік жүйе);
- бригадалық оқыту (кеңес мектептерінде ХХ ғасырдың 20-шы жылдары);
- американдық Трамп жоспары - оқушылар үлкен топтарда (100-150
оқушылармен) жалпы уақыттың 40 % бірге болуы;
- ал 20 % - аз оқушылар өзіндік жұмыстарға арнаған.
Бастауыш мектептің мұғалімдері үшін Дальтон – жоспары Дальтон
қаласындағы бастауыш сынып мұғалімі ХХ ғасырдың басында Э. Паркхерст (1887-
1973) ұсынған қызықты. Оның ерекшелігі:
- оқыту мазмұнын еркін таңдау оқушыларға беріледі;
- мәндерді оқыту ретін өзгерту;
- өзінің жұмыс уақытын пайдалану;
- белгілі пәндерді оқыту келісімдерін жасау.
Дальтон – планы негізінен жеке кабинет-зертханаларда ұйымдастырылады.
Қазіргі кезеңде уақыт сынынан өткен, ХҮІІ ғасырға пайда болған, 300
жылдан астам уақыт жетіліп келе жатқан сыныптық – сабақтық жүйенің басты
элементі – сабақ, оқыту маңыздылығы үлкен.
Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдалану
маңыздылықты анықтауда, жалғасуда. Оқытудың алғашқы жобасын голландия
педагогы Д. Сил, неміс профессоры И. Штурм, жүйені жобалаған И. Лойологт,
ал теориялық негіздемені Я. А. Коменский жасаған.
Сонымен білім берудің, оқытудың басты формасы сыныптық сабақтық жүйе.
Қазіргі кезеңде
а) – қосымша;
ә) – сыныптан тыс;
б) – сабақтан тыс;
в) – жұмыстары;
г) - өзіндік;
д) - өзін-өзі тану; деп аталатын формалары қолданылады.
Сыныптың - сабақтық формасы келесі ерекшеліктер айғақтайды:
– жастары шамалас және дайындық деңгейі жуық бірдей жастағы тұрақты
құрамдағы оқушылар.
– әрбір сыныпта жылдық жоспарға – оқу жоспарына қатысты жұмыс оқу-
тәрбие жұмысында (оытуды жоспарлау)
– оқу процесі өзара байланысқан, бірінен кейін бірі өтілетін бөліктерден,
сабақтардан тұратын өтетін үрдіс.
– әрбір сабақ тек бір пәнге арналады (монизм);
– сабақтардың тұрақты алмасуы (сабақ кестесі);
– мұғалімнің басқарушылық ролі (педагогикалық басқару);
– оқушылардың танымдық қызметтерінің түрі мен формасының әртүрлілігі;
Сыныптық – сабақ форманың басқа формалармен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтары бар:
– қатаң ұйымдастырушылық құрылымы бар.
– оқушылармен бір мезгілде жұмыс істеуі;
– оқушыларды өзара білім алуына ыңғайлы;
– ұжымдық қызмет, біріне -бірі көмектеседі;
– тәрбиелеу, білім алу, дамытылуда жарысушылық.
Тәрбиелі, білімді, өзін -өзі жетілдіруге, бірін -бірі тануға, өзін
-өзі тануға салыстыру, қарама -қайшылықтар қозғаушы күш туындатады.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың формаларын
пайдалану әдістемесіне талдама жасау;
Зерттеу міндеттері:
– Бастауыш сыныпта оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын пайдалануы
арқылы оқу-тәрбие жұмыстарын жетілдірудің мәнін анықтау;
– Педагогикалық жағдайларды анықтау;
– Технологиясына талдама жасау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі;
Зерттеу пәні: бастауыш сыныпты оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын
пайдаланулар нәтижесін анықтау.
Зерттеу әдістері:
- педагогикалық зерделеу;
- педагогикалық бақылау;
- педагогикалық талдау, салыстыру;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен пікірлесу;
- ата-аналармен кеңесу;
- озық педагогикалық тәжірибені зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
Диплом жұмысы: кіріспеден; екі тараудан; қорытындыдан; пайдаланған
әдебиеттерден; қосымшадан тұрады.
Жұмыста психология, педагогика, этнопедагогика, педагогика тарихы,
Қазақстан Республикасындағы білім берудің негізгі тұжырымдамалар жайлы
әдебиеттер пайдаланылды.
І - тарау. Бастауыш сынып оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын
пайдаланудың ғылыми теориялық негіздері.
1.1. Оқытуды ұйымдастырудың формаларының мәні, мазмұны және түрлері.
Әлемдік педагогикалық ойдың тарихы мен мектепте оқытудың
практикасында оқытуды ұйымдастыру формалары жүйесіне берік көзқарас
қалыптасты. Оқытуды жүзеге асыруда білім мен оқытуды ұйымдастыруда оны
модернизациялау көзделеді. Түрлері деген ұғым латын тілінен
аударғанда Forma сыртқы көрініс дегенді білдіреді, Сыртқы сызық белгілі
орныққан тәртіп. Философиялық сөздікте: Түрлері ішкі мазмұнды ұйымдастыру
деген анықтама береді. Яғни Түрлері ішкі байланысты білдіреді және
ұйымдастыру тәсілдері, өзара құбылыс, сыртқы жағдайлармен сабақтастықта.
Жоғарыда Түрлері ұғымының мәнін басшылыққа отырып, оқытудың формасына
былай анықтама беруге болады: Оқыту формасы – оқу материалын меңгеруден
оқушылардың өзара әрекеті. Оқыту формасы әдіспен, амалдарға, құралдарға,
оқушылардың іс- әрекетіне тәуелді болады. Ресей педагогы Чередов И.М.
бойынша: Педагогикалық іс- әрекетті бұл бірімен – бірі, өзара байланысты
ықпалдасық, әсер етушілік белгілі бір тапсырманы орындау кезіндегі
оқушылар мен мұғалімнің қарым -қатынасы деп түсіндіріледі. Оқытудың
формасы – оқыту үрдісінің белгілі бір оқу материалын игеру барысындағы
оқушының оқу іс- әрекетін басқару мен оқу тәсілдерін меңгерумен
сабақтас. болып саналады. Сабақтың сыртқы көрінісі оқу материалының ішкі
бөліктерінің басын біріктіріп және дидактикалық категория ретінде оқу
үрдісін ұйымдастырудың сыртқы пішімін белгілейді, мұның өөзі оқушылардың
білім сапасының көрсеткішімен өтетін уақыты және орны, оның жүзеге
асырылу тәртібі секілді жағдайлармен байланысты.
Педагогикалық сөздікте: Оқуды ұйымдастыру формасы- оудың -әдіс
тәсілдерін тиімді қолдануды жүзеге асыру үшін оқушыларды топтастыру
деп анықтама берілген.
Г.Усмановтың Педагогика атты оқулығында: Оқытуды ұйымдастырудың
формасы- бұл мұғалім мен оқушылардың оқу әрекетіне қолайлы жағдай жасау
үшін арнайы ұйымдастырылған? белгілі бір тәртіппен өтілетін жұмыс деп
қарастырылады.
Оқытуды ұйымдастырудың формалары-белгілі бір тәртіп пен режим
негізінде жүзеге асырылатын оқыту процесін ұйымдатыру тәсілі.
Мектептердің даму тарихыда ұлы педагогтардың тұжырымдамалары және
оқуды ұйымдастырудың әртүрлі формалары белгілі. Оның дамып жетілуі,
қоғамның қажеттілігі мен сұранысының талап- мүдесіне қатысты.
Оқытуды тиімді ұйымдастыру мәселелерімен педагогиканың дидактика деп
аталатын арнаулы саласы шұғылданады. Дидактика бұл - білім мен оқытудың
теориясын жасап шығаратын, педагогика саласы. Дидактиканың негізгі
проблемалары оқыту процесінің заңдылығын ашу, білімнің мазмұнын
анықтау, оқытудың барынша тиімді әдістері мен ұйымдастыру формаларын
жасап шығару болып табылады.
Оқытуды ұйымдастыру формасы ұғымының мәнін ашу үшін оқыту ұғымының
педагогикалық анықтамасы на тоқтала кетейік:
Оқыту- жеке адамның қалыптасуының және бірінші кезекте, ақыл -ойы мен
жалпы білімін дамытудың маңызды құралы. Оқытудың білім алудың қалған
барлық басқа түрлерінен және өздігінше білім алудан мынадай айырмашылығы
бар. Ол белгілі бір жүйеде және жоспар бойынша, мұғалімнің басшылығымен
өтіп жатқан бағдарлы мақсатқа бағытталған процесс болып табылады. Әрбір
пәнді оқыған кезде оқушылар білімнің кейбір жиынтығын меңгереді және
сол саламен байланысты белгілі іскерлік пен дағдыға ие болды. Іскерлік –
деп іс жүзіндегі қимыл шәкірт алған білімнің негізінде жүзеге асырылатын
және жаңа білім алуға алдағы уақытта ықпал жасай алатын әрекет деп
айтуға болады.
Сонымен оқытуды ұйымдастырудың формасы ұғымының мәні Оқыту және
Ұйымдастыру формалары деген категориялардың жиынтығы ғана емес, олардың
синтезі болып табылады.
Педагогика тарихында ұлы педагогтардың тұжырымдары және оқытуды
ұйымдастырудың әртүрлі тәсілдері белгілі. Оның дамып, жетілуі қоғамның
қажеттілігімен сұраныстың талап- мүддесіне қатысты. Оқытуды
ұйымдастырудың формалары бойынша жәктеледі:
– оқушыың саны мен құрамы
– жұмыс орны
– оқу жұмысының ұзақтығы
Оқушылар санына байланысты оқытуды ұйымдастырудың формасының жіктелуі
мынадай:
Сызба №2
Оқытуды ұйымдастыру формасы (оқушының саны мен құрамы)
бойынша
Көпшілік Топтық
Жеке -дара
1. Пәндік олимпиада 1. Сабақ
1. Үй жұмысы
2. Оқу конференциясы 2. Cаяхат 2.
Қосымша жұмыс
3. Өндірістік тәжірибе 3. Экскурция 3.
Консультация
4. Зертханалық жұмыс
4. Сұхбаттасу
5. Факультатив
5. Сынақ
6. Практикум
6. Емтихан.
Оқыту процесінің әрқашанда мұғалімнің басшылығымен өтеді. Сын
көзімен қарамаушылықтың нәтижесінде оқытудың әртүрлі формалары шетел
педагогикасынан ауысып, мектептерде қолданылады. Біріншіден, мұғалім
ролінің төмендеуі; екіншіден оқушылардың ғылым негіздерінен терең білім
алуына зиянды әсер етті.
Шетел мектептерінен ауысып келген оқытуды ұйымдастырудың көптеген
формалары қатты сынға алынды.
Ғалым -педагогтардың тәжірибелері бойынша оқытуды ұйымдастырудың
формаларын былайша топтастырылады:
- жеке (бір ғана оқушымен жұмыс істейді);
- жеке жұптық (оқушы- оқушымен, мұғалімнің оқушымен қарым- қатынасы,
жеке оқушының әзірлік үрдісіндегі қызметімен) айқындалады.
- жеке топтық: топ мектепте жұмысістейді, бірақ бір мектепте
оқытылатын оқушылардың жасы әр шаманы құрайтын топ болады. (оқытудың
бұл түрлі орта ғасыр мектептерінде қолданылған).
- Өзара бірлескен оқыту (аталған оқыту жүйесі Англяда пайда болған,
атауы Балланкастер жүйесі).
- Саралап оқыту, оқытудың бұл түрі – оқушылардың қабілетіне қарай
өтіледі. (Мангейм жүйесі).
- Бригадалық оқыту, тапсырманы бригада алады: бір сыныпта 5-6 оқушы
ұйымдасады, есеп беруші – бригадир (оқытудың бұл түрі ХХ- ғасырдың
20- жылдарына тән).
- Американдық Винетка- жоспар , Грамле жоспар және т.б.
- Оқытудың микротоптық жүйесі (фронтальдық, ұжымдық жұмыс және т.б)
Мектеп практикасының тарихында оқытуды ұйымдастырудың сыныптық оқу
жүйесін зерделеу және қорытынды, сабақтың орнықты ғылыми теориясын
жасауды алғаш рет қолға алған А.Я. Коменскии болды.
Я.А. Коменский Ұлы дидактика (1632) атты әйгілі еңбегінде сабақтың
бір мезгілде басталуы; сабақтың белгілі бір уақыттағы; сабақ арасындағы
үзіліс; топтағы балалардың саны мен жас шамасының біркелкілігі;
материалды оқыту қарқынының бірдейлігі; сабақты белгілі бір
ұйымдастырылған түрде өткізу мұғалімнің түсіндіруіне оқушылардың
назарын аудару; оқушыларға сұрақтар қою, тақырыпты игеруін бақылау
сияқты талаптарды қанағаттандыратын оқу сабақтарын өткізетін топтың
түрінің тиімділігін және қажетті теория жүзінде негіздеді. Сыныптық оқу
аталған топтық оқытудың осындай түрі кеңіннен таралып, нығая бастады
және қазірдің өзінде жетілдіру үстінде.
А.Әбілқасымованың Қазіргі заманғы сабақ атты еңбегінде Оқытуды
ұйымдасырудың негіәзгі формасы сыныптық – сабақтық жүйесінің өзіне тән
ерекшеліктерін көрсетеді:
– жастары және дайындық деңгейлері біркелкі оқушылар бір сыныпты құрайды
және мектептегі оқыту кезеңінде негізінен тұрақты құрамын сақтап
қалады.
– Сынып тұрақты кестеге сәйкес, бірыңғай жылдық жоспармен және
бағдарламамен жұмыс істейді.
– Сабақ оқудың негізгі бірлігі болып саналады.
– Сабақ оқу пәніне, тақырыпқа арналады, Сондықтан сынып оқушылары сол
материалмен жұмыс істейді.
– Сабақта оқушылардың жұмысына мұғалім басшылық жасайды, ол аз пән
бойынша оқу нәтижесін, әрбір оқушының мегеру деңгейін жекеше
бағалайды және оқу жылының соңында оқушыны келесі сыныпқа көшіру
туралы шешім қабылданды.
Жоғарыда қарастырылған ерекшеліктерге сүйене отырып, сыныптық-
сабақтық жүйенің негізгі белгілерін мына №2 сызба арқылы көрсетуге
болады.
№ 2 Сызба
Сабақтар кестесі
Оқу жылы Сыныптық – сабақтық Оқу
демалыстар,
жүйенің негізгі белгілері
үзілістер
Оқу күні
Оқудың сыныптық – сабақтық жүйесі осы кезге дейін әлем педагогтарын
ойландырып келеді. Оның жетістіктері мен кемшіліктері дидактика
жөніндегі көптеген оқу пәндерін оқыту әдістері жөніндегі көптеген іргелі
еңбектерде сондай -ақ педагогикалық психологиялық өнімдегі еңбектерде жан
-жақты талданған және сипатталған. Бұл еңбектердің авторлары оқытудың
сыныптық сабақтық жүйесінің даралап оқытумен салыатырғанда бірқатар
артықылықтарын және кемшіліктерін атап көрсетеді.
Сыныптық сабақтық жүйесінің артықшылықтары:
– оқу- тәрбие процессін түгелдей тәртіпке келтіруді қамтамасыз ететін
ұйымдастыру құрылымының айқындығы;
– Басқарудың қарапайымдылығы;
– Балалардың проблемаларды ұжымдық талқылауда міндеттерге ұжымдық
шешіміздестіруде бір біріне өзара әсер ету мүмкіндігі;
– Оқыту процесіндегі оқушыларды тәрбиелеу ісінде мұғалімнің оларға
ұдайы эмиционалдық әсерінің болуы;
– Оқытудың үнемділігі және оқушылардың жеткілікті дәрежедегі үлкен
тобымен жұмыс істеуі
Сыныптық - сабақтық жүйенің кейбір кемшіліктері:
– Қабілеті орташа оқушыға биімділік, және нашар оқушыға қиындықтар
туғызса, жақсы оқушының қабілетінің дамуын тежейді.
– Мұғалім оқытудың мазмұны, жылдамдығы, және әдістері бойынша жеке
ұйымдастыру жұмыстарында оқушылардың даралық ерекшеліктерін ескеруге
қиындық туғызуы;
– Ересек балалар мен жасы кіші оқушылардың ұйымдсқан түрде араласуын
қамтамасыз етпеуі және т.б;
Оқыту теориясын дамытуда К.Д. Ушинскийдің ролі ерекше. Ол сабақта
барлық негізгі жақтарын, сабақтың әрір құрамдас мағынаға толы қызметке
сай болуын, өйткені онсыз оқушының көптеген жақсы қасиеттерін дамыту
мүмкін еместігін талап ете отырып, талдау жасады және шығармашылықпен
жұмыс істеді.
(К.Д. Ушинский. Собр. соч., 6т, с.25)
Сабақта және оны жетілдіруге қатысты проблемаларды Ушинскиймен қатар
және одан кейін де белгілі орыс педагогтары Д.А. Семенов, Н.А. Корор,
М.И. Демков, Н.Ф. Каптерев және т.б. зерттеді.
1960 жылдары дидакттар және әдіскерлер сабақты ұйымдастыруды
жетілдіре отырып, топтарын үлгіден бірте – бірте бас тарта бастады. Олар
тақырыбы, бағдарламалардың бөлімдері бойынша өзара байланысты сабақтар
жүйесін дайындауды қолға алды. Эксперименттер мен оқытудың жалпылама
тәжірибесі сабақтың бұрыннан қалыптасқан теориясы мен практикасының жаңа
міндеттерге сай еместігін көрсетті. Психологтар В.В. Давыдов, Л.В.
Заньков., Н.А. Менчинская., Д.Б. Элкониннің зерттеулерінің арқасында
балалардың психологиялық ерекшеліктері мен балалардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуға құрылған, осы процесте теориялық білімі мен
жалпылау ролін көтеретін оқытуға көшуге мүмкіндік беретіні түсінікті
болды. Осы уақыттарда В.В. Давыдов, Л.В.Заньков, Н.А.Менчинский, И.А.
Маркушевич К.И. Нешков, А.М. Пышколо П.М.Эрдиев және т.б. төменгі сынып
оқушыларын математикадан тәжірибелі оқытуда нәтиже берген идеалары
кеңінен тарай бастады.
Сабақ теориясы мен практикасының жағдайын дәлірек анықтау үшін
қазіргі бастауыш мектептің өзіндік келбеті бәрінен бұрын оқушыларды
оқыту толыққанды қызметін және оқуға сұранысы мен ынтасын топтастыруға
бағытталуы тиіс бұрынғыша тек қана пәнді білімді, оқу, жазу және
есептеу білімі мен дағдысын меңгерумен шектелмеуі тиіс. Осыған орай,
оқытудың барлық мазмұны, әдістері, құралдары сабақты оқыту процесін
ұйымдастыру осы мақсаттарға жетуге ғана бағытталуы тиіс.
Оқытудың әдістемелік жүйесін жетілдіру процесінде оқытудың
мазмұнын, әдістерін және құралдарын дамытуға бағытты күшейтудің
әсерінен сабақ әдістерінің проблемасы өткір тұрды. Осы уақыттарда
педагогтардың, психологтардың жүргізген белгілі эксперименттік
зерттеулерінің арқасында бұрын қалыптасқан сабақ әдістемесі, оның
мазмұны және ұйымдастыруы оқушыларды оқытудың жаңа талаптары мен
міндеттеріне сай еместігі анықталады.
Сонымен жоғарыда аталған оқыту жұмысын ұйымдастырудың формаларының
артықшылықтары мен кемшіліктерін келесі 3- сызбанұсқа арқылы көрсетуге
болады.
Жоғарыда көрсетілген оқу жұмысын ұйымдастыру формаларын оқу
процесінде пайдалану бастауыш сыныптарда өте тиімді. Сондай -ақ бастауыш
сыныпта оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда және танымдық іс
-әрекетін дамытуда оқытудың басқа да формаларын пайдалану ерекше мәнге
ие болып саналады. Осыған байланысты келесмі тақырыпта оқу -тәрбие
процесінде оқытудың түрлі формаларын пайдалану бастауыш сынып
оқушыларының танымдық әрекетін дамыту факторы ретінде қарастырылады.
1.2 Оқытуды ұйымдастырудың түрлі формалары - бастауыш сынып
оқушыларының танымдық әрекетін дамытудың негізгі факторы.
Біздің елімізде жеті жылдық жалпы білім беруді (1949) енгізгенге дейін
бастауыш мектеп өз бетінше тұйықталған, оқшауланған күйде болды. Көптеген
балалар бастауыш сыныпты бітірісімен білім алуды аяқтап, алған білімдерімен
шынайы өмірге араласты. Тек аз ғана бөлігі білім алуды немесе кәсіптік
оқуды жалғастырды. Ол кезде бастауыш мектеп өзінің әлеуметтік міндетін
атқарды – балаларды практикалық өмірге дайындады. Оның өз түлектерін
қажетті практикалық біліммен, оқу, жазу және есептеу дағдысымен,
машықтарымен қаруландыруы өте орынды еді.
Бастауыш білім берудің бір кездердегі мұндай жалпы мақсатты әлеуметтік
сұранысқа толығымен сәйкес келді және оқытудың өзіндік мазмұнын, әдістерін
және ұйымдастыру формаларын талап етті. Ол кездегі оқу бағдарламалары мен
жоспарларына географиялық, математикалық және бастауыш мектепті бітірісімен
бірден өндіріске баратын оқушыларға қажетті басқа шарттарды пропедевтикалық
таныстыру енгізілген. Бұл фактілерді оқушылар саналы игеруі мүмкін.
Сондықтан да сабақтар, қолданылатын оқыту әдістері тапсырманы белгілі үлгі
бойынша орындауға бағытталды және оқушының атқарушылық, өндірушілік
(репродуктивті) қызметінің басымдығын анықтады. Бұл кезеңдерде бастауыш
сыныптарда оқытудың түрлі формаларын пайдалану білімді дайын түрде игеруге
бағытталды.
Д.Б.Эльконин осы кезеңдердегі бастауыш мектептердегі оқытудың
принциптері мен тәсілдерін талдай келе, оқытуды ұйымдастырудың түрлі
формаларында білімді игеру мынадай үш буыннан тұрады деп атап көрсетті:
1) мұғалім өмір шындығының қандай да бір саласы туралы мәлімет береді
және түсіндіреді, ал оқушы оны қабылдай отырып, өзінің даму деңгейіне
сәйкес түсінуге және есте сақтауға тырысады;
2) мұғалім бірнеше біртектес міндеттер ұсынады, кейде шешімінің үлгісін
көрсетеді, ал оқушы осы үлгіні қабылдайды немесе қарапайым міндеттерді
шешуге білімін өз бетінше қолдануға тырысады, яғни көптеген біртектес
жаттығуларды атқару арқылы білімін, білігін және дағдысын бекітеді.
19 – 20 жылдары мектептерді құлдырататын сенімсіз педагогикалық
тұжырымдамаларға орай “жобалар әдісі” деген атты икемденген оқыту формасы
пайда болды. Оқушылар ауылшаруашылығы өндірісіне, сондай-ақ тұрмыстық
еңбекке қатысты тапсырмаларды орындауы тиіс болды. Мысалы, белгілі бір
тауық санына сәйкес тауыққора жобалауға тапсырма беріледі. Оқытудың осы
формасын жасаушылардың ойынша, балалар сызбаларды, есептеулерді жасау
процесінде математикадан, ана тілінен, физикадан, химиядан, сызудан,
суреттен, еңбектен және басқа да пәндерден кешенді білім алды. Оқытуды
ұйымдастырудың бұл формасы үзіп-жұлма, кездейсоқ білім алуға алып келді,
әрине, кейбір жекелеген оқу сабақтарын пәнаралық байланыстарды, ынта мен
ықыласты арттыру мақсатында осылай жүргізу тиімді болса да, ол оқу пәнінің
мазмұнына, жүйелілігіне, ғылымилығына кері әсер етті.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті ең өзекті мәселелердің
бірі болып табылады.
Оны психология ғылымының көрнекті өкілдерінің бірі Л.С.Выготский де
зерттей отырып, оқыту мен дамудың арақатынасы мәселесін шешудің өзіндік
тәсілдерін ұсынды:
- оқыту мен даму бір-біріне тәуелсіз екі түрлі процесс;
- оқыту кемелденуге негізделеді, оқыту мен даму процесінде пайда
болатын мүмкіндіктерді пайдаланады;
- оқыту мен даму екі түрлі салыстырмалы процесс;
- оқыту дамудан кейін жүріп отыруы мүмкін, сонымен қатар дамуды алға
жылжыта отырып, оның алдында болуы да мүмкін.
Баланы оқыту мен дамытудың арақатынасы мәселесінің шешімін түрлі
зерттеушілер әртүрлі тәсілдермен іздестіреді:
- Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдов оқытудың мазмұнының өзгерісін іздестіру
керек деп есептеді;
- Н.А.Менчинская, Д.И.Богоявленская, Е.А.Кабанова, Миллер білімді,
іскерлікті және дағдыны меңгеру тиімділігі ақыл – ой іс-әрекетінің
тәсілдерін жетілдірудің көмегімен арттыруға болады деп дәлелдеді;
- Б.Г.Ананьев, А.А.Любинская оқытудың түрлі әдістерінің арту жағдайын
зерттеуге мән береді;
- Л.В.Занков оқытудың дамытушылық әдістеріне ен бірінші, оқыту
процесінің өзін жетілдіру арқылы қол жекізуге болады деп тұжырымдайды;
- П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина баланың ой-өрісінің дамуына ақыл-ой
әрекетінің кезеңді қалыптастырудың әсерін зерттеді;
- Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин оқытудың дамытушылық әсері педагогикалық
әрекеттер мазмұнында проблемалы оқытудың рөлін арттырғанда ғана артатынын
дәлелдейді.
Психологиялық және педагогикалық теорияларды қорытындылау негізінде,
осы ұғымдардың әрқайсысы жөніндегі түсінік нақтылана түсті. Жалпы
қолданысқа төмендегі түсініктер енгізілді:
- даму бұл организмнің жүйке жүйесінің психикасының, тұлғаның сандық
және сапалық өзгерістерінің көрінісі;
- оқыту - қоғамның – тарихи тәжірибені мақсатты жүргізу, білімді,
іскерлікті және дағдыны меңгерудің ұйымдастыру процесі.
Оқыту мен тәрбие беру мазмұны бойынша терең ұлттық, көпқырлы дәстүрлі,
ұлттық психологияны сипаттайды. Оқытудың дәстүрлі жүйесіндегі басты рөлді
білім беру, мұғалімнің іс-әрекеті атқарады. Оны Я.А.Коменский,
И.Песталоцци, И.Гербарт секілді педагогтардың тұжырымдамасы және немістің
классикалық гимназиясының дидактикасы құрайды.
Бүгінгі ұстаздардың білім беру жолы тек сабақпен шектелмейді. Ол
әртүрлі қосымша сабақ, өз бетінше білімін жетілдіру, ақпарат құралдары
арқылы оқу т.б. Осылардың нәтижесінде сабақтың көп түрі жүйесі қалыптасуда.
Ұстаздың шәкіртке білім беру жүйесіндегі, сабақтарды үшке бөлуге
болады: 1. Негізгі. 2. Қосалқы. 3. Көмекші.
1. Негізгі сабақтарға: Сыныптық сабақтар, лекция, семинар, үй жұмысын
орындау, емтихан жатады. Осы көрсетілген сабақтың түрлерінен басқа негізгі
сабақтарға : өндірістік бригадалы жұмыс, мектепаралық оқу-еңбек
комбинатындағы оқу, құрылыс отрядындағы жұмыс, шығармашылық – практикалық
қызметтегі – лабораториялық, практикалық, үйірмелік, секциялық топтардың
қызметтері жатады.
2. Қосалқы сабақтарға: оқу саяхаты, бригадалық – лабораториялық сабақ,
консультация, конференция, жеке бағдарлама бойынша жұмыс істеу жатады. Ал,
еңбек сабақтарында: тәжірибе алмасу, кеңесу, тәжірибені қорытындылау
жатады. Шығармашылық – практикалық қызметте: симпозиум, көрме жұмысты
қорғау кіреді.
3. Көмекші сабақтарға: үлгермейтін оқушылармен жұмыс істеу, жеке және
топтық қосымша сабақ, артта қалған балаларды репетитор арқылы қатарға қосу
жатады.
Сонымен, жоғарыда қарастырылған мәселелер оқыту жұмысын тек сабақ
арқылы ұйымдастыру мүмкін еместігін көрсетеді. Сыныптық - сабақ
жүйесінің негізгі кемшілігі – оқушылардың дара ерекшеліктерін дамытуға
жеткілікті мүмкіндіктерінің болмауы – оқытуды ұйымдастырудың басқа жолдарын
іздестіруге себеп болады. Сондықтан, оқушылардың сыныптық сабақтағы
танымдық әрекетін дамыту, толықтыру және оқушылардың өзіндік шығармашылық
белсенділіктерін, қабілеттерін арттыру мақсатында оқыту жұмысын
ұйымдастырудың қосымша түрлері қолданылады. Олардың қатарына семинар,
экскурсия, факультативтік, қосымша, конференция сабақтары, өндірістік оқу,
үйдегі оқу жұмысы, тәжірибелік-зертханалық (практикум) және пәндік үйірме
жұмыстары, олимпиада, сынақ және емтихан, өзіндік жұмыс түрлерін жатқызуға
болады.
Семинар сабақтары көбінесе оқылған лекция тақырыбына байланысты негізгі
өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін
дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді.
Тақырып сұрақтарына сай пікір алмасу, өз көзқарастарын дәлелдеу,
мұғалімдерге оқушылардың оқу материалын қаншалықты меңгергенін, соған орай
сенімдері мен түсініктерінің қалыптасқандығын бақылап, тексеріп, бағалап
және бағыт – бағдар беріп отыруға мүмкіндік туғызады.
Саяхат жұмысының мақсаты – оқушылардың сабақта алған теориялық оқу
материалдарын практикамен жалғастыру және бекіту болып табылады.
Сондықтан, оқыту процесінде оның мазмұны зор. Ол барлық оқу пәндерінде,
әсіресе, дүниетану, табиғаттану және еңбек сабақтарында кеңінен
қолданылады. Бұл оқушыларды оқу процесін бақылай білуге жаттықтырады және
оқу материалын өмірмен байланыстыра алуға үйретеді.
Саяхат сабағын өткізу орнына: мектептің алаңына, табиғат аясына, ауыл
шаруашылығына, өндіріске, көрмелерге, музейге бару т.б. нысаналар жатады.
Оқытуды саяхат жолымен ұйымдастырудың үш түрі бар:
Біріншісі – кіріспе саяхат деп аталады. Ол сабақта күрделі тарау,
тақырыптарды өтер алдында ұйымдастырылады. Саяхаттың бұл түрін бастауыш
сыныптарда алдын-ала өткізсе, олар үшін сабақ өте қызықты жағдайда болады.
Екіншісі – ілеспелі саяхат деп аталады. Ол белгілі бір тақырыпқа
арналып, сабақ барысында оның орта шенінде жүргізілуі мүмкін.
Үшіншісі – қорытынды саяхат деп аталады. Ол күрделі тарау немесе
тақырыпты өтіп болғаннан кейін оқушылардың сабақтар жүйесінде алған
теориялық білімдерін пысықтау, бекіту мақсатын көздейді.
Оқу саяхаты оқытудың дидактикалық және политехникалық принциптерін іске
асырады. Оқушылардың техникалық ой-өрісін кеңейтеді, өсімдіктер дүниесін,
тірі организмдерді зерттеуге мүмкіндік туғызады, танымдық ынтасын дамытады.
Саяхаттың мақсаты: сыныпта өтілген оқу материалдарын тереңдету және
бекіту.
Саяхатты өткізу үшін жоспар жасалады, онда мынадай мәселелер
бейнеленеді:
Саяхаттың Оқушылармен Саяхат Оқушыларды Кіріспе сабақта
мақсаты мен алдын-ала барысында бірнеше топқа мұғалім
объектісі. объектіге істелетін бөліп, оларға оқушыларады
байланысты түрліжұмыстар: нақты саяхат
жұмыстар бақылау, тапсырмалар жоспарымен
жүргізіледі. өлшеу, сурет беру. таныстырады,
(әңгіме, салу, есептеу, олармен
бақылау, жазып алу, ұйымдастыру
тәжірибе және объектіні мәселелерін
т.б.) толық қарау. талқылайды.
Саяхат біткеннен кейін оқушылармен оқу конференциясы өткізіледі. Онда
оқушылар алған тапсырмалары бойынша баяндама жасап, сөз сөйлейді.
Конференцияны бірнеше қатар сыныптар оқушыларымен өткізу өте тиімді болады.
Ең соңында конференция жұмысын жетекші мұғалім қорытындылайды.
Оқыту жұмысын ұйымдастырудың факультатив түрі оқушылардың сұранысы мен
қызығушылығы негізінде әртүрлі пәндерге қатысты ұйымдастырылады. Оның
қызметі көпжылдық: оқушыларды ғылымға қатыстыра отырып, олардың
дүниетанымын терңдетеді және кеңейтеді; белгілі бір пәнге қатысты танымдық
қызығушылықтарын тұрақты қалыптастырады.
Оқушылардың факультативтік оқуда алған білімдері мен дағдылары
сабақтарда белсенді қолданылып, олардың міндеттері, мазмұны мен әдістері
арасындағы өзара байланыс логикалық тұрғыда іске асса, онда оқу жүйесінің
нәтижесі анағұрлым артады.
Конференция ретінде өткізілген сабақ түрлері кейбір тақырыптарды
тереңірек меңгеру, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатын көздейді. Сол үшін
де семинар сабақтарына қарағанда, конференция түрінде өткізілген оқу жұмысы
ұсынылған әдебиеттер мен қосымша құралдардың көлемі кеңірек болады. Оны
дайындау және өткізу тәртібі семинар сабағына ұқсас келеді. Бірақ, оқу
конференциясында баяндамашылар мен сөйлеушілердің саны көбірек болуы қажет.
Сондықтан, оған бірнеше қатар сыныптардың оқушыларын қатыстыруға болады.
Пәндік үйірме жұмыстары сабаққа қарағанда бағыты, мазмұны, ұйымдастыру
тәсілі мен уақыт өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшеліктер бар. Олар
оқушылардың қызығушылығы мен пәндерге бейімділігін дамытуда және
тапсырылған жұмыстарды нәтижелі орындауға қолайлы жағдайлар туғызып
отырады. Сонымен қатар, оқытудың өмірмен байланысын қамтамасыз ету,
пәнаралық байланысты нығайтуға ықпалын тигізеді.
Сынақ жұмыстарын бастауыш сынып оқушыларына енгізудегі мақсат-
бағдарламадағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде
оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін
орнықтыру.
Сынақ жұмыстары өзінің ұйымдастыру ерекшелігіне сай оқу жұмысынан тыс
оқушылардың өзіндік білім алуын жалғастыруға ықпал етеді.
Сынақ жұмысы, ереже бойынша бағдарламаның негізгі бөлімін, тарауын оқып
болғаннан кейін жүргізіледі. Мұғалім оның өткізу мерзімін, тақырыптары мен
талқыланатын сұрақтарын оқушыларға алдын-ала хабарлайды.
Үйдегі оқу жұмысы. Оқушылардың үйде өз беттерінше орындайтын оқу
жұмыстары сыныпта өткен сабақтардың жалғасы ретінде саналады. Сондықтан да
оны кей жағдайда оқыту процесінің бір компоненті ретінде қарастырылады.
Оқушының үйдегі оқу жұмысын сыныптағы оқу жұмысымен жалғастырып,
толықтырып отырса, онда олардың алған білімдері терең және берік болады.
Оның маңызы оқыту жұмысын ұйымдастырудың сабақтың басқа түрлеріне қарағанда
ерекше. Бұл жұмыстың танымдық қызметімен бірге оның тәрбиелік мәні де зор.
Себебі, үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушылардың дербестігі,
ойлау қабілеті артып, өздігінен білім алуға жүйелі түрде дағдыланады. Олар
өзінің оқу жұмысын жоспарлауға, қажетті оқу материалын жинақтауға
дағдыланады, сабақта алған білімдері мен біліктерін өзіндік еңбекте қолдана
білуге жаттығады, өзін-өзі бақылау және кітаппен жұмыс істей білу
тәсілдерін меңгереді, оқытудың әртүрлі амал-тәсілдерін қолдана отырып, өз
бетінше баяндама жасауға дайындалады. Соның негізінде білім мен біліктілік
өте берік меңгеріледі, оқушының ақыл-ой әрекетінің жеке дара дәстүрі
қалыптасады.
Оқушының үйдегі оқу жұмысын дұрыс ұйымдастырудың мынадай шарттары бар:
1. Үй тапсырмаларын бергенде мұғалім оларды орындаудың қандай тиімді
әдіс – тәсілдерін қолдануға болатыны туралы жақсылап нұсқау беруі қажет.
2. Үйге берілетін тапсырмалар оқушыларды қызықтыратындай болуы және
өмірмен, олардың іс – тәжірибелерімен байланысты болғаны жөн.
3. Үй тапсырмасы бәріне бірдей бірыңғай мазмұнда емес, мүмкін болған
жағдайда бірнеше нұсқада болғаны пайдалы.
4. Үй тапсырмасының мазмұны шығармашылық сипатта болғаны жөн.
5. Үйдегі оқу жұмысының табысты болуы, көбінесе сабақта мұғалімнің үй
тапсырмасын орындау тәсілін оқушылараға тыңғылықты етіп түсіндіруіне
байланысты.
6. Үй тапсырмасының көлемін белгілеуде мұғалім оқушылардың жас
ерекшеліктері мен таным қабілеттерін ескергені жөн.
7. Үй тапсырмасын тексеру және бағалау барысында мұғалім, оның орындалу
сипатына айрықша мән беріп, жетістігі мен кемшілігіне оқушылардың назарын
аударып отырғаны жөн.
8. Мұғалімнің берген бағасы әділетті болса, онда ол оқушының ынтасын
арттырып, үй тапсырмасын тыңғылықты орындап отыруға септігін тигізеді.
9. Мұғалімнің бағалауы оқушылардың өзін - өзі бағалауымен ұштасып
отырса ғана ол жемісті болмақ.
Оқушылардың өзіндік жұмыстары.
Оқушылардың оқу жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарының
маңызы ерекше.
Бүгінгі таңда оқушылардың үзіліссіз білім алу міндеттерін жетілдіруге
сай мектеп мұғалімдерінен олардың ойлау қабілеттерін одан әрі арттыру,
танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, сонымен қатар, өзіндік
жұмыстарына қатысты іскерліктері мен дағдысын тәрбиелеу талап етілуде. Ол
үшін өзіндік жұмыс оқушылардың тек үй жұмысын орындау барысында ғана емес,
оқыту процесінің өз бойында өз орнын табуы тиіс. Оқушылардың әртүрлі
өзіндік жұмыстары негізінде сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің
белсенділігін арттыруға болады.
Оқытуды ұйымдастырудың түрлі формаларын білім берушілік және тәрбиелік
мақсатта пайдалануға мүмкіндік береді. Оқытуды ұйымдастырудың түрлі
формаларын тиімді пайдалану үшін бастауыш сынып оқушыларының жас және дара
ерекшеліктерін есепке алу өте қажетті, маңызды қағида екендігін айтуға
болады.
1.3. Оқу-тәрбие процесінде бастауыш сынып оқушыларының жас және дара
ерекшеліктерін есепке алу мүмкіндіктері.
Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңында: білім беру
жүйесінің басым міндеттері – жеке адамның шығармашылық, рухани және дене
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы
интеллектін байыту - деп көрсетілген. Мұнда бүгінгі таңда бастауыш сынып
оқушыларының жас және дара ерекшеліктерін есепке алу – мұғалімнің оқу-
тәрбие процесінде ұстанатын ең басты қағидасы болу керек екендігін
көздейді. Осыған орай, біз мұғалім өзінің кәсіби педагогикалық міндетін
атқаруда оқушылардың жас ерекшеліктері мен олардың бойындағы дара қажет,
қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысында ескерілуі
тиісті кейбір ерекшеліктерге тоқталамыз.
Бастауыш сынып оқушыларын өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің,
әрбір жас адамның жеке тұлғасының өмірлік бағыт-бағдарын анықтайтын
дүниетанымын қалыптастырудың қоғам алдындағы зор міндеттері мектепке
жүктелген. Тәрбие шын мәнінде, жеке тұлғаның дамуы мен жалпы қоғамның
негізгі мақсаты болып табылады және ол қоғамның әрбір мүшесінің жан-жақты
дамуына жағдай жасауға бағытталған.
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігі
тән ерекшеліктер мен сипаттарды айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық
процесте ескеру қажет және соған сәйкес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін,
әдістемелік және тәсілін пайдалану керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланың салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6
жастан 12 жасқа дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есе артып, 18
килограммнан 36 килограмға дейін артады. Осы жаста үлкен адам миының 90
пайызындай болса, 10 жаста 95 пайызына тең болады.
Нерв жүйесінің жетілуі де жалғасады. Нерв клеткалары арасында жаңа
байланыстар түзіліп, мидың жарты шарында икемділік күшейеді. 7-8 жаста
жарты шарды жалғап тұрған нерв талшықтары жетіле түседі және олардың өзара
қарым-қатынасының арта түсуін қамтамасыз етеді. Нерв жүйесіндегі бұл
өзгешеліктер баланың ақыл-ойы дамуының келесі кезеңінің ірге тасы қалануына
негіз болады.
Баланың білім алудағы іс-әрекеті де, бұған дейінгі барлық іс-
әрекеттен (манипуляциялық, пәндік, ойын арқылы) сияқты, оған ену тәжірибесі
арқылы бірте-бірте дамиды.
Білім алу іс-әрекеті оқушы баланың өзіне бағытталған іс-әрекеттен
тұрады. Бала тек білім алуды ғана емес, сонымен бірге оны қалай меңгеруді
де үйренеді. Жазу, есептеу, оқу және тағы басқаларын үйрену арқылы бала
өзін-өзі өзгертуге қарай бағыттай алады, яғни, ол іс-әрекеттік және ақыл-
ойлық қажетті әдістерді (оны қоршап тұрған мәдениетке тән) меңгереді.
Рефлексиялы түрде, яғни, өз санасы арқылы өзінің психологиялық күйіне ой
жүгіртіп, ол өзін бұрынғы және бүгінгі қалпымен салыстыра алады. Өзіндік
өзгерістері өз бойындағы жетістіктері арқылы қадағаланады және айқындалады.
Білім алу іс-әрекетіндегі баланың маңызды әрекеті – бұл оның өз-өзіне
деген рефлекциясы, жаңа жетістіктерін және болған өзгерістерді қадағалай
алуы. Бұған дейін қолымнан келмеді – енді келеді, Бұған дейін жасай
алмадым-енді жасаймын, Бұрын қандай болдым – қазір қандаймын, міне,
бұлар қол жеткізілгендер мен өзгерістердің терең рефлекциясы қорытындысына
берілген негізгі бағалар. Баланың өзін-өзі үшін өзгеріс мәні және осы
өзгерістерді өзі үшін жүзеге асыратын субьекті бола алуы өте маңызды. Егер
бала өзінің өрлеуіндегі оқу іс-әрекетінің, өзін-өзі дамытудың жетілген
түрінің рефлекциясына қанағат алса, демек, бала оқу іс-әрекетіне
психологиялық жағынан толықтай кірісті деген сөз.
Бала мектеп табалдырығын аттағаннан кейін, оның әлеуметтік жағдайы
өзгереді, бірақ ішкі әлемі, психологиясы әлі мектепке дейінгі қалыпта
болады. Баланың ең негізгі іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды
құрастыру болып қала береді. Оқу іс-әрекеті әлі де дамуды қажет ететін
деңгейде болады. Оқу іс-әрекетіндегі, тәртіп сақтаудағы қажетті іс-әрекетке
еріктілік беру алғашқы кездерде ғана мүмкін болады, бұл кезде балаға жақын
арада істелінуі тиіс мақсаттар және оның күш салуын қажет ететін
тапсырмалардың мөлшерінің аздығы түсінікті болады. Оқу іс-әрекетіне ерікті
түрде назар аударту ол балаға жеңіл тиеді.
Мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, баланың алдына оқу іс-
әрекетінің шарттарын қойса, бұл баланың шын мәнінде оқу іс-әрекетіне тез
араласып кетуіне себеп болады немесе өзінің шамасы келмейтін оқу
тапсырмаларының алдында сасқалақтап, бірте-бірте өзіне деген сенімін
жоғалтады, мектепті және оқуды ұнатпаушылық сезімін оятып, бұл тіпті
баланың бойындағы әдетке айналады. Тәжірибеде бұл екі вариант та типтік
болып табылады: білім алуға дайын тұрған балалардың саны да, бұл жағдаймен
оқуға шамасы жетпейтін балалардың саны да өте жоғары.
Оқу іс-әрекетінің жағдайында балаға оның ойын емес екендігін
түсіндіруге тырысу керек, сонда ғана ол оқуға ат үстілікпен емес,
ынтасымен, шын көңілмен назар аударып, өзін-өзі шынайы өзгертуге үйренеді.
Балалар ойынға құрылған тапсырмалар мен оқу тапсырмаларын айыра біліп, оқу
тапсырмаларына құлқы болса да, болмаса да оны қалайда орындауы керектегін
білуге үйренуі керек. Әрине, ойын баланың белсенді өмірінің аясынан шығып
қалмауы тиіс. Балаға оның енді үлкен екендігін, кішкентай балалар сияқты
ойыншықтармен ойнап отыру ұят деген сияқты сөздерді айтуға болмайды. Ойын
тек қана балалықтың ғана іс-әрекеті емес, ол барлық жастағы адамдардың бос
уақыттарында айналысып, көңіл көтеретін құралы. Әдетте бала адамдардың
әлеуметтік қарым-қатынасы жүйесіндегі өзінің жаңа орнында ойынның мәнін
бірте-бірте түсіне бастайды әрі ойнағанда да аса бір құштарлықпен ойнайтын
болады. Ойнай жүріп бала өзіне аса маңызды әлеуметтік дағды қалыптастырады.
Балалар қоғамының ролі мен ережелері үлкендер қоғанымының қалыптасқан
ережелері туралы белуіне мүмкіндік жасайды. Ойын үстінде ынтымақтастық пен
бәсекелестік сезімі қалыптасады. ал әділеттілік пен әділетсіздікке көз
жеткізу, теңдік, лидерлік, бағыныштылық, адалдық, сатқындық әрекеттері
баланың бойындағы жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады.
Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі – танып білуге деген
белсенділігі. Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы
әлемнің құрылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп
тәжірибеден өтеді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелсізділіктің себебін
ашуға тырысады. Ол мысалы, қандай заттардың суға батып кететінін, қандай
заттардың қалқып жүретінін біле алатын болады. Бала ой-қабілеті жағынан
неғұрлым белсенді болса, ол соғұрлым сұрақты көп қояды және әр түрлі
сұрақтар қоятын болады. Баланы бәрі қызықтыруы мүмкін: Мұхиттың тереңдігі
қандай? Су астындағы жәндіктер қалай тыныс алады? Жер шарының көлемі неше
мың километр болады? Бала білуге ұмтылады, ал сол білімді игеруі Неге?,
Қалай?, Неліктен?, деген сұрақтар арқылы игеріледі. Ол білімге
сүйенгенге, жағдайды бағамдауға және өз сұрағына жауап табудың жолын
іздеуге тырысуға мәжбүр болады. Кейбір мәселелер туа қалған жағдайда бала
оны өзі шешуге тырысады, әрине, ол оны тек ойша ғана шеше алады. Бала болып
жатқан жағдайды бағамдайды және оған өзі ойша араласып, іс-әрекет жасайды.
Сол жағдайды шешу үшін образды деп аталады. Образды ойлау – бастауыш сынып
жасындағы баланың негізгі ойлау түрі болып табылады.
Мектепте оқыта бастағанда баланың ойлау жүйесі өзінің эгоцентизмімен,
белгілі бір мәселелерді дұрыс шешуге қажет болатын білімінің жоқтығынан
ойлау үрдісінің ерекше болуымен назар аудартады. Мысалы, бала өзінің
білімдік тәжірибесінде заттардың ұзындығы, көлемі, салмағы сияқты
ерекшеліктерін онша түсіне бермейді.
Білімінде жүйеліліктің жоқтығымен, түсініктерінің жеткілікті түрде
даму дәрежесіне жетпегендігінен ойлау жүйесінде көріністі тек қана қабылдау
логикасы басым болады. Мысалы, судың, құмның, пластилиннің және т.б. бәрдей
мөлшерін ыдысқа салғанда, ол заттардың сол ыдыстың қалыбын алғанын көріп
тұрып, бірақ оны бағамдау баланың қабілеті жетпейді. Балалар ол заттардың
әрқайсысының өзгерісін көрген сәтіндегі әр жағдайға тәуелділікте болады.
Алайда бала төменгі сыныптардың өзінде-ақ кейбір деректерді салыстыра
алатын, оларды біртұтас кескінде көре алатын, тіпті өз деңгейінде тікелей
өздерінен алыс жатқан абстрактылы білім қалыптастыруға қабілеті жететін
дәрежеде болады.
Бала қоршаған ортаны зерттеуге бағытталған танымдық белсенділігімен
өзі зерттеу бастаған объектісінен ұзақ уақыт бойы назарын алмайды, бұл
әрекеті ол оған қызықсыз болып қалғанға дейін жалғаса береді. Егер 6-7
жастағы бала өзі үшін аса маңызды ойын ойнап жатса, ол одан екі немесе үш
сағат бойы бас алмауы мүмкін. Сондай-ақ ол өнімді жұмыс жасауда, да,
мысалы, сурет салуға, ойыншықтарды құрастыруға, өзіне қажетті әлденелерді
жасауға да осындай ынтамен кірісе алады. Балалар назарының бір нәрсеге ұзақ
қадалуы, оның сол өзі жасап отырған іс-әрекетіне деген ерекше ынтасымен
көрсетеді. Егер бала өзіне ұнамайтын нәрсемен айналысып, соған ұзақ уақыт
назарын салып отыруға мәжбүр болса, ол шаршамайды, көңілі басқа жаққа
алаңдай береді, тіпті ол өзін соншалықты бақытсыз сезінеді.
Үлкен адам сөзбен айту арқылы баланың назарын белгілі бір нәрсеге
бұрып, ұйымдастыра алады. Ол оған тапсырманы орындаудың қажет екендігін
түсіндіреді және оны қалай жасау керектігінің әдісін де айтады. Балалар,
альбомдарыңды ашыңдар. Қызыл қарындашты алыңдар да қағаздың сол жақтағы
бұрышына, міне, мына жерге дөңгелік сызыңдар және т.б.
Бастауыш сынып жасындағы бала белгілі деңгейде өзінің атқаратын
жұмысын өзі де жоспарлай алады. Мұндай кезде ол не істеу керек екендігін
және неден кейін нені орындау керек екендігін өзіне-өзі күбірлеп айтатынын
да байқаймыз. Бұлайша жоспарлау, сөз жоқ, баланың назарын жүйелеп,
ұйымдастырады.
Алайда, бала төменгі сыныпта жүрген кезінде-ақ өзінің мінез-құлқын
өзі үйлестіре алады десек те, оның назарының өз еркінен тыс басқа жаққа тез
ауып кету жағдайлары көбірек болады. Балаларды біртектес, тез жалықтыратын
немесе қызғылықты болса да, бірақ ойлануды қажет ететін жұмыстар тез
жалықтырады. Ал бала назарының анда-санда қиынсыздықтар араласып, оның
мазмұнын бағамдай алатын болады, яғни, әңгіменің не туралы болып жатқанын
ұғынып, сөздің негізгі тақырыбының дамуын қадағалап, соған сәйкес сұрақтар
беруге және диалог құруға шамасы жететін болады. Бала өзіндік сөздік қорын
ынталы түрде кеңейтуге ұмтылып, өзі үйренген сөздер мен сөз тіркестерін жиі
пайдалануға, қарапайым грамматикалық түрлер мен құрылымдарды меңгеруге
тырысады. Мұның бәрі баланың сөйлеу қабілетінің және ақыл-ой қабілетінің
дамуындағы жетістіктер.
Бұл меңгеру базасында жаңа әлеуметтік қатынастар пайда болады, олар
баланың ойлау жүйесін байытып, және өзгертіп қана қоймайды, сонымен бірге,
оны жеке тұлға ретінде қалыптастырады. Бала мектепке барған кезден бастап,
оның сезімталдық дамуы оны қоршаған сырт адамдарға және оның сырттан алған
тәжірибесіне қатысты болады.
Баланың үрейленуі өзін қоршаған ортаны қабылдауының санада сәулеленуі
болып табылады, ал қоршаған орта бала үшін біртіндеп кеңейе береді. Үрейдің
негізгі бөлігі отбасындағы, мектептегі және өз құрбылары арасындағы
жағдайлардан құралады. Өткен уақыттағы адам түсіндіріп бере алмайтын және
ойдан құрылған қорқыныштары бірте-бірте күнделікті тіршіліктің толып жатқан
саналы мәселелерімен алмасады. Ал баланың үрейленуіне негіз болатын алда
тұрған сабақ немесе укол, тіпті түрлі табиғи құбылыстар немесе жора-
жолдастарының арақатынасы болуы да мүмкін.
Бұл жастағы балаларда бірте-бірте оларға тән; мектепке барғысы келмеу
әдеті пайда болады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz