Христиан діні пайда болу тарихы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ХРИСТИАН ДІНІ

1. Жалпы мағлұмат

Қазіргі кезде әлемнің әр түкпірінде христиан дінінің өкілдерін кездестіруге болады. Ол дүниежүзі халықтары санының 1/5-ін құрайды. Христиан діні ең алғаш рет Палестинада пайда болды. Ол 1 млрд. 400 мың өкілі бар әлемдік дінге жатады. Христиан діні уахи-аянға және қасиетті кітапқа сүйенетін, түп негізінде біртәңірлік сенімі бар, сонымен қатар үштік сенімге бас иетін тәңірден келген дін болып табылады. Бұл дінде де пайғамбар, періште ақырет, тағдыр сияқты діни түсініктер бар. Бірақ бұл ұғымдардың Ислам дінінен едәуір айырмашылықтары бар.

Христиандықта Иса маңызды орынға ие. Қазіргі таңдағы христиандық иудаизмнің сенім, құлшылық және дәстүрлерімен Грек-Рим әлемінің діни салт-дәстүрлерін біріктірген құтқарушы Тәңір діні.

Христиан дінінде Иса - ұлы тұлға. Христиан діні назареттік Исаны басшылыққа алатын иудей мәсіхшілігінің басты негізі болып табылады. Иса Израйльді келешекте жүзеге асатын Құдай Патшалығына әзірлеген болатын. Бірақ қазіргі христиан діні Исаның шәкірттерінің арасына кейіннен қосылған Павелдің пайымдауларымен мүлдем басқаша сипат алды.

Христиан дегеніміз - Мәсіхке бас иію дегенді білдірді. Бұл сөз грекшедегі Христостан шыққан. Ивритшесі - Машиях сөзі «майланған» деген мағынаны білдіреді. Патшалар қызметіне кіріспес бұрын маймен сыланғандықтан иудейлер ілгері заманда келуге тиісті құтқарушыларын осылай атайтын болған. Хз. Иса өзін иудей әрі мәсіх екендігін мәлімдеген болатын. Бірақ иудейлер оған сенбеді. Өйткені олар мәсіх бір келсе, Дәуіттің ұрпағынан келетініне, патша болатынына, тек қана еврейлерді құтқаратынына және оларды дүниежүзіне үстем ететініне бек сенімді еді. Дегенмен Хз. Иса пайғамбар ретінде адамдарды туралыққа, бауырластыққа, сүйіспеншілікке, жанқиярлыққа, қысқасы ақиқатқа шақырған еді. Иудей діндарлары діннің негізінен ауытқып, формализмге және пайдакүнемдікке ұрынды. Хз. Исаның айтқан сөздері, ой-пікірлері олардың мүдделеріне қайшы келді. Тек қана халық арасынан саф таза, күнәһар болса да көңілі шынайы аз ғана адам оған сенді. Мұның нәтижесінде ресми иудейлік орталардың және римдіктердің назары Хз. Иса мен оның төңірегіндегілерге ауды. Алайда иудейлер түрлі жаугершілік, соғыс, басқыншылықтар мен қиыншылықтардан кейін өздерін бұдан құтқарып, Хз. Дәуіттің кезеңіндегідей сән-салтанатқа жеткізіп, әлемнің билігін алып беретін құтқарушы патшаны күткен болатын. Хз. Иса оларға келетін Тәңір Патшалығымен қатар оларға осы дүниелік емес ақыреттік, рухани және ахлақи нәрселерге шақырды. Бұл насихатқа мойынсұнғысы келмеген және өздерінің пайдаларын алға қойған иудейлер айқыш ағашқа керілуге себепкер болды. Уақыт өте келе христиандар айқыш ағаш оқиғасы жайында сенім негіздерін ойластырып жатқанда, яхудилер Мәсіх жеңімпаз болады, айқышқа өлмейді деп Хз. Исаның Мәсіх еместігін айтып оның пайғамбарлығын қабыл етпеді. Иудейлер Хз. Исаны күнәһар, жай жүрген қарапайым адам ретінде көрсе, христиандар тіптен ұшқары кетіп, оны тәңірге айналдырып жіберді. Ислам діні «айқыш» оқиғасына жаңа түсінік қалыптастырып, айқышқа керілген Хз. Иса еместігін мәлімдеді. Інжілдерде Хз. Иса өз шәкірттерімен айқышқа керілгеннен үш күн өткеннен кейін 40 күндей бірге болғандығы айтылған. Ал Ислам діні Хз. Иса тәңірдің емес, Мариямның ұлы, Аллаһтың құлы әрі елшісі екендігін дәріптеді. Осылайша христиандар мен иудейлер арасындағы түрлі келіспеушіліктер, қайшылықтар мәселесі нақты айқындалды, екеуінің арасынан ортақ ерекшеліктер қалыптасты.

а. Інжілдердегі христиан діні

Інжілдерде «христиан», «христиан діні» секілді сөздер кездеспейді. Бұл терминдер тұңғыш рет Хз. Исадан 20-30 жылдан кейін Антакияда қолданыла бастады (116) . Бұл Інжілдер Хз. Исаның өмір жолдары жазылған кітап секілді ерекшелікке ие.

Христиан діні монотейстік дінге жатады. Інжілдерде және өзге жазбаларда осы пікірімізді растай түсетін сөздер бар. Онда Құдайдың бірлігі туралы сөз болады (117) . Бірақ дәл сол Інжілдердегі бірқатар сөйлемдер, астарлы сөздер кейініректе үштік түсініктің шығуына жол ашты. Бұл мәселеде Інжілдің авторлары өздеріне жеткен деректерді жинап, топтастырды. Шіркеу дұрысқа шығарған бұл жазбаларда Иса «Тәңірдің ұлы», ал Құдай «Исаның әкесі» ретінде сипатталды. Сонымен қатар дәл сол жазбаларда Иса үшін «пайғамбар» атауы қолданылады Інжілдерде Исаның Тәңірге дұға еткендігі, сонымен бірге кейбір адамдардың Исаға сәжде еткендігі, оның күнәларды кешіргендігі айқын көрінеді.

Інжілдерде Тәңірге қатысты баяндаулар Исаға қарағанда тым аздау. Сондай-ақ Құдай «көк пен жердің тәңірі», оның «бір» екендігі де сөз болады.

Үштік түсінікті өте айқын түрде христиан дінінің қасиетті кітабының ешбір жерінен кездестіре алмаймыз. Бірақ « Мен және Әке - бірміз», «Әкеміздің рухы», «Құдайдың рухы» сияқты тіркестер бірте-бірте Құдайдың қатарында Иса мен Киелі Рух та бар деген пайымдауларға жол ашты. Мұндай пікірді алғаш айтқан хауариларға кейіннен қосылған Павел болатын. «Исаның ғасырының ең үлкен теологы» деген Павел қазіргі христиан дінінің негізін салған тұлға ретінде көрінеді. Қазіргі заманның ғылыми болжамдары бойынша қазіргі таңдағы христиан діні - Иса әкелген жүйе дегеннен гөрі Паувелдің жеке пайымдаулары, пікірлері болып табылады. Тіпті кейінгі ғасырларда христиандар діни сенімдерін Інжілдерден гөрі Павелдің жорамал, пайымдауларынан ала бастағандығы айтылады. Павел Құдайды емес, Иса Мәсіхті ерекше дәріптеді. Оның пікірінше Иса жай бір адам емес, Құдайдың құдіретімен тірілген тұлға. Иса Мәсіх еді. Павел Исаның туылуы, өмірі, уағыздары және іс-әрекеттері туралы сөз қозғамайды. Оның бар әңгімесі Исаның айқышқа керілуі және қай тірілуі төңірегінде. Хз. Иса жайында тоқталмаса да Павел негізгі күнә жайындағы ойларында өте мұқиятты. Оның пайымдауынша адам қатаң Таураттың талабымен емес, Исаның өлімі мен қайта тірілуімен өзін кемелдендіретін шомылу арқылы құтыла алады (118) .

Павелдің айтуынша Таураттың мақсаты бір айнада өз бейнесін көргені секілді, адамға күнәһәр екенін көрсету. Өлімнің себебі күнә болатын және Павел күнәнің бастауын адамзаттың атасы Хз. Адам (а. с. ) -ның мойынсұнбағанына дейін апарады (119) . Бұл негізгі күнә сенімі тек Павелдің ғана емес, біршама иудей ғұламаларының көзқарасы. Бірақ бұл көзқарас христиандарда болғаны сияқты, яхудилердің арасында да оның жақтаушылары кездеспейді.

Павелдің пайымдауынша барлық адам - күнәһар. Павел «адам -тумысынан күнәһар» деген көзқарасты қатаң ұстанды. Оның ойынша Адам (а. с. ) пайғамбар абайсызда тыйым салынған жемісті жеп қоюының кесірінен әрбір туылған нәресте дүниеге күнәһар болып туылады. Бұл күнә олар жасап қойған жаман әдеттерден, олардың лас, күнәһар табиғатынан туындайды. Бірақ Иса адам табиғатындағы осындай жамандықтан құтылар жолды тапты. Исаның өлімі арқылы бүкіл адамзаттың күнәсі кешірілді. Исаның қайта тірілуі соның бір дәлелі. Адам пайғамбар және Иса - адам баласының өкілі. Біріншісі - адамзатты күнә батпағына белшесінен батырса, соңғысы - сол күнәні жоятын жолды көрсетіп кеткен. Бұның бір ғана жолы - шомылдыру рәсімінен өту. Адам шомылдыру рәсімінде Исаның өлімі мен тірілуін өзімен бірлестіру арқылы толықтай құтқарылады (120) .

Негізінде Исаның тұлғалығы және қайта тірілуі жөніндегі Павелдің ой-пікірлері шешімі қиын көптеген проблемаларға жол ашты. Бұл проблемаларды былайша тізбектеуге болады: Исаның Құдай және адаммен қатынасы қаншалықты? Оны адам немесе Құдай ретінде түсіну керек пе? Әлде бір бөлігі адам, бір бөлігі Тәңір ме? Ол бір көзқараста «Тәңірдің бір жаратқаны» ма, әлде Одан пайда болған жаратылыс па? Мәдени негіздері басқа болса да барлық адамдар күнәһар және Исаның жолынан басқа жолда болғаны үшін сынақтан өте алмаған бола ма? Адам атадан тараған барлық адамзат күнәлі, тумысынан күнәһар болса, Исаның өлімі және қайта тірілуіне байланысты жауапты бола ма?

Жиырма ғасырға жуық уақыт өтсе де әлі күнге дейін жауабы жоқ осындай сұрақтар сансыз ой-пікірлер ағымы мен мазхаптардың шығуына себеп болған еді.

Исаның табиғаты, үштік сенім, Киелі Рух, негізгі күнә, сүндеттің және яхуди дінінің дәстүрлерінен бір бөлім тыйымдарының күшін жоғалтуы сияқты мәселелердегі пікірталастар, бөлінулер, мәзһәбтар, әлі де жалғасып келе жатқан бөлінулер, адасулардың да басым бөлігі Павелдің көзқарасынан және христиан киелі кітабындағы кейбір мәліметтерден туындайды. Қазіргі таңдағы христиандық көріп тұрғанымыздай Павелдің көзқарастарына сүйенеді. Негізінде Інжілдердегі «Әкемнен естідім», «Маған берген уәделерің», «Інжілдер» секілді мәліметтерді саралар болсақ, қазіргі Христиандардың қолдарындағы Інжілдерден де бұрын кейбір Інжілдердің бар болғандығы мәлім. Лұқа Інжілінің басындағы мына сөздер мәселені анықтай түседі: «Арамызда болып жатқан оқиғаларды, басы-қасында болып, көзімен көрген және бұл сөздерге қызмет етушілердің бізге жеткізгендеріне көңіл бөлсек біршама адам оны реттестіруге кірісті, мен де басынан бастап мұқият зерттеп, анықтай отырып, Уа абзал Теофилос, болғандарды болғанындай етіп саған жеткізуді дұрыс деп таптым. Есіңде болсын саған үйретілген кәләмнің тура екендігін біл» (121)

Көңіл аударатын тағы бір мәселе ең маңызды Інжіл авторы Лұқаның Павелдің шәкірті болуы. Сол себепті киелі мәтіндер алғашқы шіркеу, алғашқы христиан сенімдері қортындылайтын болсақ христиандық Павелдің еңбегінің жемісі. Павелдің жазғанын алып тастасақ, Хз. Иса пайғамбар, Аллаһ бір, сүннет бар, доңыз етіне тыйым салынған. Сондықтан-да түпнұсқасы сақталмаған, бұрмаланған болса да, Інжіл христиандығында таухид іздерін көре аламыз (Үштік сенімі кейіннен пайда болған) . Бұл тәсілді христиандық, христиан әлемі қабыл етпесе де, Барнаба Інжілі мен эбионитердің киелі жазбаларынан анық байқалады.

ә. Құран-Кәрім бойынша христиан діні

Құран-Кәрімде христиан сөзінің орнына «насрани», ал христиандар үшін «насара» сөзі қолданылған. Сонымен бірге христиандарды «кітап иелері» деп атаған жерлері де бар. Али-Имран сүресіндегі мына аят осыған бір мысал бола алады: «(Мұхаммед с. а. у. ) «Әй Кітап иелері! Біздің арамызбен сендердің араларыңа бірдей бір сөзге келіңдер; жалғыз Аллаһқа құлшылық қылайық, Оған ешнәрсені ортақ қоспайық. Сондай-ақ Аллаһтан өзге бір-бірімізді тәңір тұтпайық . . . » (122) . Бұл аятта Ұлы Аллаһ иман келтіргендердің бірлесетін ортақ нәрсесі Аллаһтың барлығы және бірлігі (таухид) екендігін, христиан дінінің түп негізінде таухид сенімі болғандығын білдіреді. Және Құранда Хз. Ибраһим туралы ол яхуди де, христиан да емес, ол «ханиф» және «муслим» яғни таухид Ислам сенімінің негізінде екендігін айқындайды (123) . Осылайша Құран үш иләһи дінде де үлкен пайғамбар саналатын Хз. Ибраһимнің иудаизм мен христиандықтағы секілді шектен шығушылықтан ұзақ екендігін, таухид жолының үлгі аларлық тұлғасы болғандығын баяндайды.

Құран Кәрімде христиандарды яхудилермен бірге және ретіне қарай яхудилерден кейін де сөз етеді. Яхуди және христиандар тек қана өздерінің ғана жәннәтқа кіретіндіктерін алға тартып тартысқа түседі (124) . Олардың әрбірі тура жолдың тек қана өздерінің діндері екенін, қарсыласының өзінің дініне кіру арқылы ғана құтыла алатындығын айтады (125) . Бұған жауап ретінде Ұлы Аллаһ оларды Аллаһқа ортақ қоспайтын «Ибраһимнің дініне» мойынсұнуға шақырады (126) . Өйткені аят Хз. Ибраһимнің «Раббы (Ибраһимге) «мұсылман бол» деді. Ол «Әлемдердің Раббысына мойынсұнамын» деген еді» (127) деп Ислам жолын ұстанып, мойынсұнғанын білдіреді, бұл жол басқа пайғамбарлардың да жолы: (Мұхаммед с. а. у. ) «Біз Аллаһқа, өзімізге түсірілген Құранға, Ыбрайым, Ысмайыл, Ысқақ, Яғқұп (ғ. с) және ұрпақтарына түсірілгенге және Мұса, Ғиса (ғ. с) сондай-ақ пайғамбарларға Раббыларынан түсірілгенге де иман келтірдік; ешбіреуінің араларында айырмашылық жасамаймыз. Сондай-ақ біздер Ол Аллаһқа мойұсынушылардың қатарынанбыз» де (128) .

Құран барлық пайғамбарлардың жолының «Ислам» болғандығын, Мұсылман болып өтуді ұлдарына насихат еткендерін (129), Аллаһ оларды мойынсұнатындардан ету, ұрпақтарынан да мойынсұнатын үммет шығаруы үшін дұға еткендіктерін (130) айтып мына сұрақты қояды: «Немесе сендер: «Ыбрайым, Ысмайыл, Ысқақ, Яғқұп және ұрпақтары: яһуди немесе христиан еді» дейсіңдер ме? (Мұхаммед с. а. у. ) оларға «Сендер жақсы білесіңдер ме? Аллаһ жақсы біле ме?» , -де (131) .

Құран бойынша иудейлер секілді христиандар да берген уәделерінде тұрмағандықтан қияметке дейін араларында өзара жауласу мен дұшпандық оты лаулады. Хз. Мұхаммед (с. а. у. ) оларға да жіберілген пайғамбар еді. Ол кітап иелерінің жасырған, құпия ұстаған нәрселерінің көпшілігін оларға егжей-тегжейлі түсіндіріп берген болатын. Бірақ иудейлер мен христиандар өздерін «Құдайдың ұлдарымыз, сүйіктілеріміз» деп санап, Хз. Мұхаммедке (с. а. у. ) қарсы шықты. Олар Эзраны (Узейір), Исаны Құдайдың баласы санаған, адамды тәңірге айналдырып, күпірлікке түскен еді (132) . Шын мәнінде Құдай Тағала - біреу, серігі жоқ, шексіз биліктің иесі, еш нәрсеге мұқтаж емес, тумаған да, туылмаған. Құран бұл мәселенің шешімін тауып, олардың бұл айтқандарына жауап ретінде аятта былай баяндайды: «Егер Аллаһ, Мәриям ұлы Мәсіхты және оның шешесін де, тіпті жер жүзіндегі біртұтас жан иесін жоқ етуді қаласа, Аллаһтан құтқаруға кім ие?», -де (133) .

Құран Кәрім Хз. Иса Ұлы Аллаһтың құлы және елшісі, ол таухид дінін дәріптеді, Ол да пайғамбарлардың бірі, оған Інжіл деген кітап берілген дейді. Хз. Исаның тәңірлігіне мүлдем қарсы болды. Шын мәнінде, Інжіл - шынайы жол, жарқыраған нұр, үгіт-насихат айтушы, жөн сілтеуші кітап. Онда христиандардың Аллаһ тағалаға, ақырет күніне сенулері, игі іс жасаулары әмір етілген болатын. Бірақ Кітап иелері киелі кітаптағы бұйрықтарға құлақ аспай, дінде шектен шыққан әрекеттерге барды, берген уәдені бұзды, жүзеге асырылуы тиісті үкімдерді орындаудан бас тартты. Иудей раввиндері секілді христиан монахтары да өздеріне жүктелген жауапкершілікке салғырт қарады, айналасындағы адамдарды күнә істеуден, дұшпандықтан және харам ас жеуден тыймады. Шын мәнінде Хз. Иса және Інжіл Тауратты растаушы, қолдаушы, кейініректе келетін Ахмед есімді пайғамбарды сүйіншілеу үшін жіберілді. Құранда Інжіл иелерінен ондағы Аллаһтың үкімдерімен амал ету талап етілген және мойынсұнбайтындардың адасатындығы айтылған (134) .

Сонымен қатар олардың Аллаһқа және ақырет күніне иман етіп, ізгі амал істегендеріне қорқыныш жоқ (135) . Алайда олар «Расында Мәриям ұлы Мәсіхты «Аллаһ» дегендер кәпір болды. Негізінде Мәсіх: «Әй Израйл ұрпақтары! Аллаһқа құлшылық қылыңдар! Менің Раббым; әрі сендердің Раббыларың! . . . деген «Мәриям ұлы Мәсіх; бір пайғамбар ғана» (136) .

Мәриям ұлы Исаны тәңір еткен христиандар: «Аллаһ үштің үшіншісі» (137) деп тура жолдан адасқан, таухид сенімінен ұзақтаған. Таухидтен ұзақтаған христиандарды Ұлы Аллаһ діндерінің негізіне, таухид пен Ислам жолына шақыруда (138) . Аллаһ Хз. Мұхаммед жайында барлық дін иелеріне араларындағы келіспеушілік жайында былай баяндайды: (Мұхаммед с. а. у. ) «Саған шынайы түрде Құранды өзінен бұрынғы кітаптарды растаушы және оларды қорғаушы түрінде түсірдік. Олардың араларына Аллаһтың өзіңе түсіргенімен үкім қыл. Өзіңе келген шындықтан айрылып, олардың ойларына еліктеме! Сендердің әрбіреулерің үшін бір жол-жоба қойдық. Егер Аллаһ қаласа еді, барлығыңды бір-ақ үммет қылар еді. Алайда сендерге берген жол-жобаларында сынамақшы. Ендеше жақсылыққа жарысыңдар. Біртұтас барар жерлерің Аллаһ жақ, Ол сендердің таласқан нәрселеріңді білдіреді» (139) .

Құран Кәрім бойынша муминдер иудейлер мен христиандармен дос болмауы тиіс. Өйткені олар бір-бірімен дос (140) . Муминдерге ең басты дұшпан яхудилер мен мүшріктер. «Біз христиандармыз» дегендер сүйіспеншілік жағынан муминдерге жақын. Өйткені олардың араларында тәкәппарланбайтын монахтар бар (141) .

б. Христиан дінінің тарихы

Хз. Иса туылған жылдары Палестина Рим империясының қарамағында еді. Иудейлер түрлі мәзһәбтарға бөлініп, діни тақырыптар мүдде мәселесіне айналған болатын. Құдыстағы қасиетті ғибадатхана сауда орнына айналып, формализмнің шырмауында еді. Бір Тәңірге иман еткен иудейлер пұтқа табынушы римдіктерден құтылу жолын іздеп жатқан болатын. Сондықтан бір құтқарушыны күткен еді. Осы уақытта Хз. Иса ортаға шықты. Ол адамдарды тура жолға шақырды. Алайда оған хауарилерден басқа аз ғана адам иман келтірді. Шағым айтқандар көбейгендіктен «Айқыш ағашқа асу оқиғасы» орын алды. Хз. Исадан кейін иман келтіргендердің саны күрт артты. Хз. Исаның пікірлерін қабыл еткендер көбейген сайын Римнің қысымы мен зұлымдығы арта түсті. Хз. Исадан біршама уақыттан кейін иман келтіргендер бір араға жиналды. Олар өздерін «христиан» деп атады. Христиандық оған иман еткендердің көмегімен түрлі өлкелерге жайылды. Алайда Павелдің христиан болуы жамағатқа жаңадан өзгеріс енгізумен қатар, қайшы пікірлердің туындап, олардың екіге бөлінуіне себепкер болды. Б. з. 49-жылдарында хауарилер мен Хз. Исаның туыстары жиналып мән-жәйды талқылады. Бұл жиын хауарилер консилі деген атпен танымал. Алауыздықтың шыққан жері жаңадан христиан болғандардың иудей әдет-ғұрыптарын орындап-орындамауынан бастап бірнеше мәселелер еді. Бұл алғашқы консильде Павелдің ұстанған көзқарасына жол берілді. Осылайша Павел ендігі христиандықта орнын алды, әрі Хз. Исаны тәңір қылуға дейінгі оның табиғатымен қатысты мәселелерді бастады. Павелға қарсы шыққандардың бірі «хауарилердің басшысы» Петр, «Эбиониттердің басшысы» Якоб болатын.

Бұл алғашқы «иудей - христиандар» басқа христиандардан ерекше өзгешеліктерге ие. Бұлар христиандықты иудейлер арасында жаюды мақсат еткен, бұл діннің яхудилерден басқаларға таралуын қаламады. Осы себептен яхуди діни дәстүрінен кейбір нәрселерді дінмен бірге алып жүрді. Иудей дәстүрінен сақтап келгендерінің басында бір құдайшылық сенімі еді.

Рим императоры Нерон 64 жылы Рим өртіне христиандарды жауапты деп білді. Сол себепті христиандарға деген қысым мен зұлымдық кезеңі басталды. Павел мен Петр Римде өлтірілді (142) . Рим тәңірлеріне құрмет көрсетпеген христиандар түрмелерге жабылды, азапталды және өлтірілді. Мұнымен қатар христиандықтың таралуы тоқтаған жоқ және ІІ ғасырдың аяғына таман Алдыңғы Азиядан Галлерге дейінгі жерде жайылғандығын көрсетті. Бұл даму Рим Императорлығына да ықпал етті. 313 жылы Император Константиннің христиандарға қамқорлығы басталды. Осылайша христиандар сенімдерін еркін жайып, өмір сүре бастады.

Жоғарыда тоқталған христиандар арасындағы алғашқы келіспеушілікке жаңадан тағы бірі қосылды. Константин бұл келіспеушіліктердің шешімін табу үшін 325 жылы Изникте бір консиль жинады. Христиан сенімдері осы консильде талқыға түсті. Император Константиннің көмегімен Хз. Исаның тәңірлігіне келіспей оның жаратылғандығын айтқан арисшілерге қарсы Исаның тәңірлігін жақтаған Павелдің дәстүрін ұстанушылар басым түсті. Алдыңғы эбиониттердің сақтап келген таухид, Хз. Исаның тек пайғамбар болуы, сүннет, біршама дәрет, ғұсыл секілді сенім мен дәстүрлері ІV ғасырдан кейін сахнадан көрінбеді.

Император үлкен Теодиси (Theodosius) 380 жылы ресми сенім ретінде қабылдады. Рим Епископы басқаларының алдында күшке ие болды және Папа деген атқа ие болды. 476 жылы Римның саяси тұрғыдан әлсіреуінің нәтижесінде Папа тек шіркеудің емес, бүкіл Батыс елдерінің басшысы болды. Риммен қатар шығыс шіркеулерін Византия патриархы өкілеттілігі атқарды. Сонымен қоса Искендерия мен Антакияда да патриархтар бар еді. Шығыста Армения, Сирия, Эфиопия және копт шіркеулері ұлттық әрі тәуелсіз шіркеулер еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.