Қазақстанда әлеуметтік қорғау мәселесін жүзеге асырудағы мемлекеттің рөлі

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

қазақстанда әлеуметтік қорғау мәселесін жүзеге асырудағы мемлекеттің рөлі

2. 1 Әлеуметтік қорғауға алынатын топтар

Бұл бөлімде әлеуметтік қорғау мәселесін ең алдымен кедей топтар тұрғысынан қарауды жөн көрдік. Кедей топтар мәселесі социологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, ол өте күрделі құбылыс болып табылады. Оның басты жақтары төмендегідей.

Кедейлік мәселесiнің қаржы-қаражаттық жағы . Кедейліктің бұл жағы әдетте адамдардың күнделікті тіршілігін сақтауға қажетті азық-түліктің бағасымен (көлемімен) есептейді. Мұндайда кедейлік адамдардың тіршілік етуінің абсолюттік деңгейлері тұрғысынан түсіну болып табылады. Бұл кедейлiктiң табыс немесе тұтыну-пайдалану жақтарынан алғандағы түсінігі. Мұндайда адамдардың орташа айлығы, зейнетақы, жәрдемақы сияқты көрсеткіштері ескеріледі. Бұл мәселе өз орайында, жалпы мемлекеттің табысымен, халықтың еңбектегі белсенділігімен байланысты қаралады. Кедейліктің адамдардың әртүрлі топтарының табыстарына байланысты қаралатын тағы бір жағы - ол оны себеп-салдарлық жақтарынан талқылау болып табылады. Бұл мәселелер өз кезегінде, халықтың қоныстану аймақтарына байланысты бөліп, оның әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы қатарларының аз немесе көп екендігімен байланысты қарауға болады. Кедейлік мәселесінің мемлекет көлемінде қаралатын келесі қыры - ол халықтың әл-ақуалының деңгейлеріне қарап оларды әртүрлі аймақтарға бөлу.

Мысалы, «Комкон-2 Евразия» социологиялық зерттеу орталығының деректері бойныша 2001 жылы Қазақстан бойынша сауалмен қамтылған респондент-тердің 24 %-ы өз жағдайларын өте төмен деп есептейді. Бұл орташа деректің нақтылы жақтарын облыстарға шаққандағы бөлінуі мынандай. Алматы облысында 43 %, Жамбыл облысында 39 %, Ақмола облысында 36 %. Бұл тұрғыдан алғандағы ең төменгі көрсеткіш - 9 % Батыс Қазақстан облысында, Алматы қаласында 10 %, Астанада 13 %. 2001 жылдың бірінші жартысымен салыстырғанда сол жылдың екінші жартсында тұрмыс жағдайлары төмендегендер Карағанды облысында 14, 7 % болса, сол аралықта Павлодар обысының респондентеррінің пікірінше 15 % халықтың жағдай төмендеген. Ал осы кезеңде Атырау облысының тұрғындарының ішінде 13, 5 % тұрғындарының жадайы жақсарған, ал Оңтүстік Қазақстан облысында 12, 3 %, Батыс Қазақстан облысында 11, 8 %, ал жалпы Қазақстан бойынша орташа 2, 5 % тұрғындардың жағдайы жақсарды деп қаралады [53] .

Кедейлік мәселелерiн мемлекеттiң ұйымдастырушылық-орындаушылық шараларының тұрғысынан қарастыру. Келесi түсiнiк, алдыңғы екі түсініктің негізінде қарау, яғни адамның кедейлігін тек оның жан сақтауы мен баспанасы болуы тұрғысынан ғана емес, адамның өзінің мүмкіндігін онан әрі жетілдіріп, оны іс жүзіне асыра алу мүмкіндіктері тұрғысынан қарастыру. Бұл түсінік тұрғысынан алғанда кедейліктің болуы мен оны жоюды күрделі әлеуметтік құбылыс деп қарау [54] .

Біздің диссертациялық зерттеу тақырыбымыз тұрғысынан алғанда “кедейлік” деген ұғымның соңғы түсінігі өте актуалды мәселе. Себебі әлеуметтік кедей топтарды мемлекеттік тұрғыдан қорғауды социологиялық тұрғыдан түсіну олардың әлеуметтік жағдайын жүйелі құбылыс есебінде қарағанда ғана толық айқындалады. Кедейлікті тек табыс тұрғысынан ғана талдау ол мәселенің экономикалық ғылымдар тұрғысынан алғандағы мәнін көрсетеді. Қоғамдық ғылымдарда әлеуметтік топ деген ұғыммен қатар, еңбектегі ең басты белгі - өндірістік құралдарға немесе қаржылық капиталға деген жеке меншіктің болуы немесе болмауы адамдардың үлкен топтары «таптар» деп аталады. Бұл топтық белгінің маңыздылығы жалпы қоғамдық жұмыстың басты тетігі - бір еңбектің саласының болуы немесе болмауы, олардан түсетін кірістерді бөле алу мүмкіндігі немесе бөле алмайтындығы, жұмысқа басқа адамдарды алу мүмкіндігі немесе басқалар ұйымдастырған еңбекке жалдану ғана т. с. с.

Капиталистік өндірістік-экономикалық қатынастардың еуропалық және америкалық елдерде жаңа шығып қалыптасуы кездерінде еңбек құралдары мен қаражат капиталына деген меншіктік белгі жалданушыларға асқан қанаушылық үстемдігін жүргізді. Сондықтан ХХ ғ. I жартысына дейін таптық белгі өте үлкен роль атқарды. Сол белгілерге қарап К. Маркс қоғам тарихындағы мемлекеттердің типтерін формациялық белгілерге бөлді (ол туралы 1. 2 бөлімшенің екінші жартысында қарастырдық) . К. Маркстің ашып көрсеткен таптар, таптық күрес туралы тұжырымдары тарихтың өзінің шындығында үлкен негізі бар формациялық процестер. Біздің пікірімізше, бұл мәселелер маңызды қоғамдық процестер қатарына жатады. Бiздiң тақырыбымыз тұрғысынан алғанда таптық қатынастар жеке меншiкке негiзделген қоғамдық-экономикалық қатынастар кезiндегi кедей топтардың шығуы туралы терең мағаналы тұжырымдар жасауға болады. Айтылған мәселелрмен бірге, Маркстің теориясының осалдау жерлері де бар. Мемлекеттiң шығуы мен оның таптар арасындағы қатынастарды реттеу туралы қортындылары ерекше терең, әрі күрделі.

Кедейлердiң және кедейлiктiң пайда болуы туралы, оларды таптар мен топтарға бөлудің басты критериі өндірістік-экономикалық процесс.

Бұл процесс адамдардың адам есебінде өмір сүруінің негізігі тәсілі болып табылады. Бұл процеске сүйену мемлекеттің құрлымының мазмұндық және сапалық сипатын терең ғылыми талдауға мүмкіндік береді.

Сонымен бірге экономикалық қатынастар мемлекеттің әлеуметтік қорғау функциясын жүзеге асырудың басты типтерін түсінуге жол ашады.

Ол туралы М. С. Аженов пен Д. Э. Бейсенбаевтар былай деп көрсетеді:

Таптық күрестің міндетті түрде пролетариат диктатурасына әкеледі, ал соңғы тапсыз қоғам құруға негіз болады деген қортындыны әзірге адамзат тарихы іс жүзінде дәлелдеген жоқ;
Таптық күрес әрқашанда ымырасыз болып түбінде жаңа таптың жеңісімен аяқталады деген пікір біржақты болып табылады, сол себепті, бұрынғы таптық күрес деген Маркстың теориясындағы басты терминінің орнына таптық шиеленіс деген ұғымды пайдалану керек;
Маркстің әлеуметтік революция әрқашанда бір қоғамдық құрлымнан келесі қоғамдық құрлымға өтудің басты жолы деген пікірінің де сыңаржақтылау қортынды екендігін тарих талай рет дәлелдеп көрсетті. Әйтседе әлеуметтік революция тек кейбір елдерде және тарихтың кейбір жағдайларында ғана Маркс айтқан мазмұнда жүзеге асты;
Маркстің ХΙХ ғ. орта кезінде жасаған әлеуметтік-экономикалық зерттеулеріндегі басты таптар, ғылыми-техниканың жетілуі мен жаңа орта кластардың пайда болуының негізінде болып жатқан жаңа жағдайларды талдап түсінуге көмегін тигізе алмайды, оны тарихтың өзіде дәлелдеді;
КСРО кезіндегі советтік қоғамдағы таптар туралы талдаулар мен тұжырымдар өзіне ғана тән экономикалық негізде жасалмады. Советтік саяси-экономикалық қатынастар халықты тапсыз қоғамға жақындата алмады;
Маркстік әлеуметтік топтарға бөлу қоғамдық ғылымдардағы жалғыз ғана теория емес еді, ХΙХ ғасырдың екіші жартысынан бастап, ХХ ғасырда онан әрі дамыған басқа да әлеуметтік стратификациялық теориялар маркстік теорияның жетіспеген жақтары мен тарихтың жаңа кезеңдерінде пайда болған әлеуметтік топтардың қоғамдық қатнастардағы орындары мен рольдерін жаңаша талдайды. (Бұл мәселеге кейінірек ораламыз) [2, 16, 18 бб. ] .

Жоғарыда келтірілген авторлардың маркстік теория туралы ойлары жалпы алғанда дұрыс деп есептейміз. Сонымен қатар, бұл жерде, біздің ойымызша, маркстік таптық-стратификациялық теорияға деген көзқарасқа біздер зерттеп отырған әлеуметтік қорғау мәселесіне байланысты қоғамдық-экономикалық формациялар тұрғысынан да қараған абзал деп есептейміз.

Егер маркстік социологиялық теорияны осы тұрғыдан қарастырсақ, онда ол туралы тағы мынандай пікірлерді қосып айтуға болады. Жалпы қоғамдық процестердi экономикалық тұрғыдан алғанда, кедейлiк туралы мәселелердi кең мағнадағы саяси күрестер мен қайшылықтар тұрғысынан қазіргі тарихи жағдайда түсiнуге болады. Адамдарды таптық белгіге қарап бөлу, соған байланысты қоғамдық қатынастар мен мемлекеттiң әлеуметтік қорғалу мәселелерін қазіргі кезеңде шешудің де өте үлкен мәні бар. Біздіңше, тап деген ұғымның өзі қазіргі кезде де өзінің меншік түрлері мен мөлшерлеріне байланысты критерилік мәнін жойған жоқ. Тек таптық күрестер мен олардың мақсаты, жүзеге асыру тәсілдері өте өзгеше. Бірақ соңғы ерекшеліктер таптың түбегейлі мәнісін жойған жоқ. “Таптар” деген ұғымнан кейiнгi кең мазмұнды ұғым әлеуметтiк топтар деген ұғым. Олар әрбiр таптардың iшiнде болатын жiктелу, стратификациялық ерекшелену процестерін дәлірек талдаулар жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл деңгейдегi әлеуметтiк жiктеулер мен олардың арақатынастары туралы әртүрлi талдаулар мемлекеттiң қоғамды қорғау мәселелерiн ерекше тұрғылардан талдауға жол ашады.

“Таптар” мен әлеуметтік топтар деген ұғымдармен қатар социологияда өте маңызды және адамдардың барлығына қатысты тағы бір ұғым, - ол әлеуметтік қатарлар деген ұғым.

“Әлеуметтік қатарлар“ деп, бір жағынан, әрбір таптың немесе топтың ішіндегі адамдарды шағын топтарға бөлу (жалпы меншік иелерін ауыр өндірістік құралдары барларға, немесе қаржылық капиталға, немесе жерге деген меншіктеріне қарап), екінші жағынан, басқа бір критерийлерге қарап оларды тағы да әртүрлі топтардың қатарларына жатқызуға болады.

Мысалы, “ерлер” десе, онда барлық ер адамдарды, олардың бай, немесе кедей екеніне қарамастан, қандай ұлтқа т. б. жататынына көңіл бөлмей бір қатардағы топқа жатқызамыз.

Ал келесі бір критерийге байланысты сол ерлерді басқа бір топтарға бөлгенде олардың қатарына енді әйелдерде қоса қаралатын болады. Мысалы, “ұлт” деген белгімен қарағанда ол топқа ерлер де, әйелдер де, байлар да, кедейлер де қоса есептелетін болады. Біздердің зерттеп отырған мәселеміз «әлеуметтік қорғау» мәселесі болғандықтан, біздер негізінен адамдардың топтарын олардың алатын табыс деңгейлеріне қарап бөлу маңызды болып есептеледі. Әрине адамдардың табысының болмау себебі оның тек еңбек ету етпеуімен тікелей байланысты бола бермеуі де мүмкін.

Мысалы, ауылдағы фермерлік жұмысын жаңадан бастаған шаруалардың жерден өнім алуға мүмкіндігі болмаса, немесе егін шықпай қуаңшылық болып қалса, онда ондай фермердің жағдайы, ауылдағы жері жоқ, бірақ сол фермердің қарамағында істеп, сонымен бірге басқа істерді де қосымша үлгіріп, қосымша жалақы табатан шаруаның жағдайынан да төмен болып шығуы мүмкін. Міне осындай зерттелерді жүргізу кезінде тап деген ұғыммен бірге әлеуметтік «топ», «қатар» деген ұғымдарды қолданған нақтылы социологиялық зерттеулерге қосымша көп мүміндіктер береді. Егер белгілі бір қоғамда адам өзінің ұлттық (мысалы фашистік Германиядағы еврейлер) немесе нәсілдік (ХХ ғ. ортасына дейінгі Оңтүстік Африка Еліндегі қара нәсілділер) ерекшеліктеріне қарап қуғынға ұшырау, кейде қырылу қаупі туса, онда ондай әлеуметтік қорғау мәселесі экономикалық емес ұлттық, нәсілдік мәселелермен байланысты өрбіген болар еді.

Қазіргі замандағы бүкiл дениежүзілік көлемде әлеуметтік, қоғамдық қорғауға алынатын топтарға әйелдер (гендерлік мәселе), жастарды есірткітәуел-діліктен қорғау мәселелері өте маңызды болып келеді.

Мұндай жағдайлармен салыстырғанда, біздің Қазақстан Республикасын-дағы ұлттар мен ұлыстардың араларындағы қатынастардың бейбіттілігі, жастарымыздың әлі де болса есірткітәуелділікке аз ұшырауы, «әлеуметтік қорғау» деген тақырып қозғалғанда ең басты мәселе таптар мен басқа да еңбек процесiнiң жақтарына қарап бөлiнетiн әлеуметтiк топтар деген мәселелерге келіп тіреледі.

Ал социологиялық теория тұрғысынан алғанда біздің келтірген әлеуметтік топтар, қатарлар туралы талдауларымыз өз маңызын жоймайды, керісінше, нығая түседі.

1917 жылғы большевиткердiң басқаруымен болған пролетарлық Қазан төңкерiсiн даярлау мен жүзеге асыруда пайдаланылған басты себептердiң бiрi - ол патшалық Ресей мемлекетiнiң кедей таптарды дұрыс қорғай алмағандығы болды.

Большевиктiк партия сол кездегi кедей таптар мен топтардың қажеттiлiктерi мен мұқтаждықтарына өте мұқият көңiл бөлiп, керек кездерiнде соларды үлкен шеберлiкпен идеологиялық мақсаттарда пайдаланып отырды. КСРО-ның құрылуы мен дамуы кезеңдерiнде де СОКП Орталық комитетi өте кедей әлеуметтiк топтарға сүйене отырып, күрестер жүргiзген кездерi кедейлiк проблемаларын саяси құрал есебінде кең пайдаланды. Аталған жағдайдан басқа Советтік мемлекет, патшалық Ресей кезіндегі кедей халықтарды, соның ішінде аш-жалаңаштарды жоспарлы және пәрменді түрде қорғағандығын да тарихи әділеттілік үшін арнайы атап айту қажет. Осы әділеттілік тұрғысынан айтсақ, “тоқырау заманында”, яғни 1975-1980-ші жылдардан бастап, онан бұрын қарқынды дамып келген өндірістік-экономикалық процестердің қортын-дыларын халықтың күнделікті тіршілігін онан әрі көтере түсудің тікелей мүмкіндігіне айналдыра алмады. Оның орнына, шектен тыс кеткен әскери-космостық шығындар, әлемнің әр түкпіріндегі коммунистік құрлымға өткісі келген де келмеген де елдердің мемлекеттік құрлымдары мен коммунистік партияларына (мысалы, Кубаға, Вьетнамға, Ауғанстанға т. б. ) кеткен шығындар, солармен қатар КСРО көлеміндегі құны миллиардтаған сом тұратын, бірақ қайырымы жоқ гиганттық құрлыстардың ауыртпалықтары халықты әбден титықтатты. Халық өз еңбегінің рахатын дер кезінде көре алмады. Ертеңгі коммунизм мақсатына арналған, пайдасы үздіксіз өскен “екпінді еңбектің” шамалысына да теңелмейтін төлемдер адамдардың сол коммунизмге деген ықыласын құлдыратты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.