Қазақстанда әлеуметтік қорғау мәселесін жүзеге асырудағы мемлекеттің рөлі

Бұл бөлімде әлеуметтік қорғау мәселесін ең алдымен кедей топтар тұрғысынан қарауды жөн көрдік. Кедей топтар мәселесі социологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, ол өте күрделі құбылыс болып табылады. Оның басты жақтары төмен¬дегідей.
Кедейлік мәселесiнің қаржы-қаражаттық жағы. Кедейліктің бұл жағы әдетте адамдар-дың күнделікті тіршілігін сақтауға қажетті азық-түліктің баға¬сымен (көлемімен) есептейді. Мұндайда кедейлік адамдардың тіршілік етуінің абсолюттік дең¬гейлері тұрғысынан тү¬сіну болып табылады. Бұл кедейлiктiң табыс немесе тұ¬тыну-пайда¬лану жақтарынан алғандағы түсінігі. Мұндайда адамдардың орташа айлығы, зейнетақы, жәрдемақы сияқты көрсеткіштері ескеріледі. Бұл мәселе өз орайында, жалпы мемлекеттің табысымен, халықтың ең¬бектегі белсенділігімен байланысты қаралады. Кедейліктің адамдардың әртүрлі топтарының табыстарына бай¬ланысты қаралатын тағы бір жағы — ол оны себеп-салдарлық жақ¬тарынан талқылау болып табылады. Бұл мәселелер өз кезегінде, ха¬лықтың қоныстану аймақта¬рына бай¬ланысты бөліп, оның әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы қатарла¬рының аз немесе көп екенді¬гімен байланысты қарауға болады. Кедейлік мәселесінің мемлекет көлемінде қаралатын келесі қы¬ры — ол халықтың әл-ақуалының деңгейлеріне қарап оларды әр¬түрлі аймақ¬тарға бөлу.
Мысалы, «Комкон-2 Евразия» социологиялық зерттеу орта¬лығының деректері бойныша 2001 жылы Қазақстан бойынша сауалмен қамтылған респондент-тердің 24 %-ы өз жағдай¬ларын өте төмен деп есептейді. Бұл орташа деректің нақтылы жақ¬тарын облыс-тарға шақ¬қандағы бөлінуі мынандай. Алматы облы¬сында 43 %, Жамбыл облысында 39 %, Ақмола облысында 36 %. Бұл тұрғыдан алғандағы ең төменгі көрсеткіш — 9 % Батыс Қазақстан облысында, Алматы қаласында 10 %, Астанада 13 %. 2001 жылдың бірінші жартысымен салыстырғанда сол жылдың екінші жартсында тұрмыс жағдайлары төмендегендер Карағанды об¬лысында 14,7 % болса, сол аралықта Павлодар обысының респон¬дентеррінің пікірінше 15 % халықтың жағдай төмендеген. Ал осы ке¬зеңде Атырау облысының тұрғындарының ішінде 13,5 % тұрғын¬да¬рының жадайы жақсарған, ал Оңтүстік Қазақстан облысында 12,3 %, Батыс Қазақстан облысында 11,8 %, ал жалпы Қазақстан бойынша орташа 2,5 % тұрғындардың жағдайы жақсарды деп қаралады [53].
Ке¬дейлік мәселелерiн мемлекеттiң ұйымдастырушылық-орын¬даушылық шараларының тұрғысынан қарастыру. Келесi түсiнiк, ал¬дыңғы екі түсініктің негізінде қарау, яғни адамның кедейлігін тек оның жан сақтауы мен баспанасы болуы тұрғысынан ғана емес, адамның өзінің мүмкіндігін онан әрі жетіл¬діріп, оны іс жүзіне асыра алу мүмкіндіктері тұрғысынан қарас¬ты¬ру. Бұл түсінік тұрғысынан алғанда кедейліктің болуы мен оны жоюды күрделі әлеу¬меттік құбылыс деп қарау [54].
Біздің диссертациялық зерттеу тақырыбымыз тұрғысынан ал¬ғанда “кедейлік” деген ұғымның соңғы түсінігі өте актуалды мәселе. Себебі әлеуметтік кедей топтарды мемлекеттік тұрғыдан қорғауды социологиялық тұрғыдан түсіну олардың әлеуметтік жағ¬дайын жүйелі құбылыс есебінде қарағанда ғана толық айқын¬далады. Кедей¬лікті тек табыс тұрғысынан ғана талдау ол мәселенің эконо¬микалық ғылымдар тұрғысынан алғандағы мәнін көрсетеді. Қоғамдық ғылымдарда әлеуметтік топ деген ұғыммен қатар, еңбектегі ең басты белгі — өндірістік құралдарға немесе қар¬жылық капиталға деген жеке меншіктің болуы немесе болмауы адам¬дардың үлкен топтары «таптар» деп аталады. Бұл топтық бел¬гінің маңыз-дылығы жалпы қоғамдық жұмыстың басты тетігі — бір еңбектің саласының болуы немесе болмауы, олардан түсетін кірістерді бөле алу мүмкіндігі немесе бөле алмайтындығы, жұмысқа басқа адамдар¬ды алу мүмкіндігі немесе басқалар ұйымдастырған еңбекке жалдану ғана т.с.с.
Капиталистік өндірістік-экономикалық қатынастардың еуропа¬лық және америкалық елдерде жаңа шығып қалыптасуы кездерінде еңбек құралдары мен қаражат капиталына деген меншіктік белгі жалдану¬шыларға асқан қанаушылық үстемдігін жүргізді.