Шетел қазақтары (тарихи-этнологиялық зерттеу)

КІРІСПЕ
1. «Шетел қазақтарының қалыптасу тарихы»
2. «Шетелдегі қазақтардың орналасуы және этнодемографиясы»
3. «Шетелдегі қазақ диаспорасының отанға оралуы және бейімделу мәселелері»

Тақырыптың өзектілігі. Еліміз ұлттық идеяны қалыптастыру мақсатында шетелдердегі қандастарымыздың этникалық тарихын, дәстүрлі мәдениетінің сақталуын, өзгерісін, бөгде ортадағы этникалық және этномәдени үдерістерін ғылыми талдауды маңызды міндет етіп қояды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Дүние жүзі қазақтарының ІІ құрылтайында жасаған баяндамасында: «Дүниеде қазақ деген ұлт біреу, демек оның ұлттық болмысы, салт-санасы, әдет-ғұрпы – барша қазаққа тән, оның ғажайып мол рухани қазынасы да – бөліп-жаруға жатпайтын ортақ байлық. Сондықтан сырттағы қазақтың әдебиеті, мәдениеті, өнері деген қолдан жасалатын шекара болмауға тиіс. Тағдырдың жазуымен туған топырақтан шеттеп кетуге мәжбүр болған ата-бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ жасаған мол рухани қазынаны шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны ата-жұртта және барша әлемге таныстыру аса маңызды шаруа»,- деп көрсетті 1, 8-б. Өзімізді танып білу, жоғымызды іздеу тек еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін мүмкін болғаны белгілі. Қазіргі әлемдік өркениет жағдайында болып жатқан түбегейлі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени үдерістер Шетел аймағындағы елдерге де тікелей қатысты болып отыр. Себебі, сырттағы қазақтардың тарихи даму үрдісі де, этникалық және этномәдени үдерістері де қазақ этносы дамуының тұтас бір бөлігі. Олай болса, зерттеу аумағындағы жергілікті халықтар ықпалындағы қазақтардың қалыптастырған дәстүрлі мәдениетіндегі ерекшеліктерді, ұқсастықтарды сараптау тарих пен этнология ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
Шетел диаспорасының үлкен бір қауымын қазақтар құрайтындығы белгілі. Өз республикасынан тыс, шет жерлер мен шет елдерге таралу жағынан да қазақтар алдыңғы орындарда тұр. Халқымыздың 5,5 миллионға жуығы төл ортадан жырақта өмір сүруде. Соның ішінде саяси-экономикалық құрылымы әртүрлі елдерде өз қандастарынан бөлек ортада өмір сүріп отырған қазақтардың үлкен бір қауымын шетелдегі қазақтар құрайды. Мәселен, Қытайда 1.462.588 (2010), Өзбекстанда 800.000 – 1.100.000, Ресейде 647.732 (2010), Моңғолияда 101.526, Түркіменстанда 98.000, Қырғызстанда 42.657, Түркияда 30.000, Канадада 7.000, АҚШ-та 3.000, Германияда 1.000 қазақ болғанын көрсетеді 2. Қандастарымыздың шет жерлерге таралу тарихы да баршамызға аян. Елбасы Н.Назарбаев қазақ халқының басынан өткізген қиын да ауыр тағдыры жөнінде былай дейді: «...өз жерімізде өзіміз қуғынға түстік. Мыңдаған жандар қырылып, мыңдаған жандар ата жұртын тастап кетуге мәжбүр болды. 1932-1933 жылдары қазақ даласында болған адам айтса нанғысыз ашаршылық, 6 миллиондай халықтың 2,2 миллионы айдың күні аманында опат болғаны, сталиндік репрессия жылдарында аяулы да абзал азаматтарымыздың жойылғаны - большевизмнің бетіне басылар қара таңба, біздің ғасырлар бойы ұмытпайтын қасіретіміз», - деп көрсетті 3, 8-б. Тақырыптың өзектілігі міне, осы сырттағы қазақтардың төл Отанынан жырақта жүру себептерін және бөгде ортадағы дәстүрлі мәдениетінің сақталуы, жалғастылығы мен өзгерісін талдаумен сипатталады.

1. Назарбаев Н.Ә. Дүние жүзі қазақтарының ІІ-құрылтайында жасаған баяндама // Дүние жүзі қазақтарының шежіресі. – ІІ кітап. – Алматы: Дүние жүзі қазақтарының қауымдастығы, 2005. – 71 б.
2. Итоги Всесоюзной переписи насления 1989 г. Национальный состав. М: ЦСУ, 1991. – 356 с.; Демографический ежегодник Узбекистана. – Ташкент: Государственный Статистический комитет РУ, 2006. – 191 с.; Статсборник население Кыргызстана. – Бишкек, 2000. Кн. 11. – Часть. 1. – 272 с.; Население Республики Таджикистан. – Душанбе, 2000. – 155 с.
3. Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
4. Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Аму-Дарьии. К истории взаймоотношений народов Каракалпакии в ХVІІІ – ХХ вв. – Ташкент: Фан, 1966. – 336 с.
5. Камалов С.К. Каракалпаки в ХVІІІ – ХІХ вв.(К истории взаймоотношений с Россией и среднеазиатскими ханствами). – Ташкент: Фан, 1968. – 327 с.
6. Шаниязов К. К вопросу расселения и родовых делении канглы //
7. Этнографическое изучение быта и культура узбеков. – Ташкент, 1972. – С. 5–10.; Шаниязов К. Основные отрасли животноводства в дореволюционном Узбекистане // Хозяйственные - культурные традиций народов Средней Азии и Казахстана. – М, 1975. – С. 188–192.
8. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма. – Москва: Наука, 1986. – 243 с.
9. Козыбаев М.К. История и современность. – Алматы: Ғылым, 1991. – 254 с.
10. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. – Алматы: Ғылым, 1997. – 261 с.; Мендикулова Г.М. Казахская диаспора: История и современность. – Алматы: Реиз, 2006. – 343 с.
11. Алимбай Н., Аргынбаев Х., Муканов М. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов (очерки теорий и историй). – Алматы: Ғылым, 1998. – 234 с.
12. Жолдасбаев С. Қазақтардың жартылай отырықшылық мәдениеті (ХVІ – ХVІІІ ғғ). (Жетісу аймағының материалдары бойынша) – Алматы,1998. –157 б.; Жолдасбайұлы С. Жетісу тарихы (XVI – XVIII ғғ. тарихи және палеоэтнологилық зерттеу). Алматы, 1996. – 298 б.
13. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар, 1996. – 288 б.
14. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – начало ХХ вв). – Алматы: Ғылым, 1991. – 214 б.
15. Ажигали С.Е. Традиционная система скотоводческого поселения казахов (в историческом развитии) // Этнографо- археологические комплексы: Проблемы культуры и социума. – Новосибирск, 2002. – Т. 5. – С. 143–190.
16. Қыдыралин У. Маңқыстау қазақтары. – Алматы, 1998. – 165 б.
17. Тохтабаева Ш. Шедевры Великой степи. – Алматы: Дайк Пресс 2009. – 237 с.
18. Артыкбаев Ж. Казахское общество: традиции и инновации. – Астана: Парасат Әлемі, 2003. – 290 с.; Артыкбаев Ж.О. Материалы к историй правящего дома казахов. – Алматы: Ғылым, 2001. – 204 с.
19. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов (Этнографические очерки). – Алматы: Казахстан, 1998. – 184 с.
20. Мустафина Р. Представления, культы, обряды у казахов. – Алматы, 1991. – 163 с.