Әкiмшiлiк құқық субъектілері
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Әкiмшiлiк құқық субъектілері
2. Қазақтан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары
3. Әкiмшiлiк жауаптылықтың негiзi
4. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық үшiн жауаптылық туралы заңдардың уақыт жағынан қолданылуы
Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ. Негізгі бөлім
1. Әкiмшiлiк құқық субъектілері
2. Қазақтан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары
3. Әкiмшiлiк жауаптылықтың негiзi
4. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық үшiн жауаптылық туралы заңдардың уақыт жағынан қолданылуы
Пайдаланылған әдебиеттер
Әкімшілік құқық – бұл қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттеуге арналған ҚР құқықтық жүйесінің саласы. Олардың басты ерекшелігі олар Әкімшілік құқықтың пәні — бұл мемлекеттік басқару сферасында туындайтын, дамитын және тоқтатылатын қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік құқықтың пәніне мына қатынастарды жатқызуға болады:
1) Атқарушы билік органдарының ұйымы байланысты;
2) Басқаруда атқарушы билік органдарының әкімшілік – биліктік өкілеттіліктерді жүзеге асыру барысында және азаматтармен, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттерінде туындайтын;
3) Әкімшілік құқық бұзушылықтарды істегені үшін туындайтын;
Әкімшілік құқық үшін тән құқықтық реттеу әдістері:
1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);
2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны басқару екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады)
3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар арасында)
4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді қабылдайды)
Әкімшілік құқықтың жүйесі — бұл салаларды құрайтын салашықтарға жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті құрылым.
Әкімшілік құқықтың пәніне мына қатынастарды жатқызуға болады:
1) Атқарушы билік органдарының ұйымы байланысты;
2) Басқаруда атқарушы билік органдарының әкімшілік – биліктік өкілеттіліктерді жүзеге асыру барысында және азаматтармен, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттерінде туындайтын;
3) Әкімшілік құқық бұзушылықтарды істегені үшін туындайтын;
Әкімшілік құқық үшін тән құқықтық реттеу әдістері:
1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);
2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны басқару екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады)
3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар арасында)
4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді қабылдайды)
Әкімшілік құқықтың жүйесі — бұл салаларды құрайтын салашықтарға жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті құрылым.
1. Құқықтану: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарльқ бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / А.Ибраева, Б.Қуандыков, Ш.Маликова, С.Есетова. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007.
2. http://kk.wikipedia.org/wiki/
2. http://kk.wikipedia.org/wiki/
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Әкiмшiлiк құқық субъектілері
2. Қазақтан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары
3. Әкiмшiлiк жауаптылықтың негiзi
4. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық үшiн жауаптылық туралы заңдардың уақыт
жағынан қолданылуы
Пайдаланылған әдебиеттер
Әкiмшiлiк құқық субъектілері
Әкімшілік құқық – бұл қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттеуге
арналған ҚР құқықтық жүйесінің саласы. Олардың басты ерекшелігі олар
Әкімшілік құқықтың пәні — бұл мемлекеттік басқару сферасында туындайтын,
дамитын және тоқтатылатын қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік құқықтың пәніне мына қатынастарды жатқызуға болады:
1) Атқарушы билік органдарының ұйымы байланысты;
2) Басқаруда атқарушы билік органдарының әкімшілік – биліктік
өкілеттіліктерді жүзеге асыру барысында және азаматтармен, мемлекеттік және
мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттерінде туындайтын;
3) Әкімшілік құқық бұзушылықтарды істегені үшін туындайтын;
Әкімшілік құқық үшін тән құқықтық реттеу әдістері:
1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар
әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);
2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны басқару
екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады)
3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар арасында)
4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын
субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді қабылдайды)
Әкімшілік құқықтың жүйесі — бұл салаларды құрайтын салашықтарға
жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық
нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті
құрылым.
Әкімшілік құқықтың қайнар көздері – бұл басқару қатынастарының
субъектілерінің мінез – құлық ережелері көрсетілген және бекітілген
мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдаған нысандар.
Құқықтың қайнар көзі болып табылуы үшін әрбір осындай нысанда бірқатар
мынадай белгілер болуы қажет:
1) Субъектілердің белгілі бір категориялары орындау үшін міндетті бір
немесе бірнеше мінез – құлық ережелері (құқық нормалары) болуы қажет.
2) Осындай болуы үшін мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдауы қажет.
Әкімшілік құқықтың басқа құқық салаларымен арақатынасы — әкімшілік
құқық бірыңғай жүйенің құрамды бөлігі бола отырып құқық салаларының
барлығымен өте тығыз байланысты.
ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 28 бабына сәйкес
Әкімшілік құқық бұзушылық – бұл мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке,
белгіленген басқару тәртібіне қол сұғатын, құқыққа қайшы, кінәлі әрекет
немесе әрекетсіздігі, сол үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық қарастырылған
(мультимедиялық-презентация).
Әкімшілік құқық бұзушылық ерікті мінез –құлық актісі – іс-қимыл болып
табылады және мінез – құлықтың екі аспектісінен тұрады: әрекет немесе
әрекетсіздік. Әрекет-бұл міндеттерді, заңды талаптарды белсенді о
орындамау, сонымен қатар тиым салушылықты бұзу (мысалы, егінді улау немесе
ауыл шаруашылық дақылдарын жою, көкнәр немесе сораны заңсыз егу және
өсіру). Әрекетсіздік -бұл міндеттемелерді бәсең орындамау, мысалы,
мемлекеттік статистикалық байқауды жүргізуден бас тарту, өндіріс
қалдықтарын көму бойынша және ағынды суларды төгудің талаптарын орындамау.
Әкімшілік құқық бұзушылықты жасау әкімшілік жауаптылықтың, тұлғаға
әкімшілік жаза қолданудың фактілік негізі болып табылады(нормативті негізі
– құқық нормасы, соған сәйкес әкімшілік жауаптылық белгіленеді және
қолданылады).
Әкімшілік құқық бұзушылықтың негізгі белгілері:
1) қоғамдық қауіптілік — бұл іс — әрекеттің қоғамның, мемлекеттің,
азамататрдың мүдделеріне зиян келтіруі, мысалы, ұсақ бұзақылық, мас күйінде
көлік құралдарын басқару
2) құқыққа қайшылық – құқық нормасын бұзатын іс-әрекеттерді жасауы
3) кінәлілік – бұл ерікті, саналы іс — әрекет. Кінә тұлғаның істеген
ісіне және оның салдарына психикалық қатысын білдіреді. Іс-әрекетті құқық
бұзушылық деп деп тану үшін оның ерік-жігерлік және саналы көрініс
екендігін анықтау қажет, яғни саналы ойлайтын адамның психикалық қызметінің
нәтижесі екендігін анықтау қажет.
4) жазаланушылық – бұл іс-әрекет әкімшілік құқық бұзушылық деп
танылады, егерде оны істегені үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық
қарастырылған болса.
5) жаппай өріс алуы (массовость) — бұл егерде қандайда болмасын іс-
әрекетті істеудің таралуы, жаппай өріс алуы қоғамдық қатынастарға қауіп
төндірсе, заң шығарушы осы қатынастарға қорғалатын мәртебе беруге мәжбүр,
заңнамалық түрде мінез-құлық ережесін бекітуге және оны бұзғаны үшін
жауапкершілік белгілеуге мәжбүр болады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы — бұл әкімшілік жауапкершілікке
тартатындай жеткілікті белгілердің (элементтердің) жиынтығы.
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық, және оны жасағаны үшiн қолданылатын
әкімшілік-құқықтық ықпал ету шаралары тек осы Кодекспен белгiленедi. Осы
Кодексте белгiленген негiздер мен тәртiптен басқа жағдайларда, ешкiм де
әкiмшiлiк жазаға, әкімшілік-құқықтық ықпал ету шараларына немесе әкiмшiлiк
құқық бұзушылық туралы iс жүргiзудi қамтамасыз ету шараларына ұшыратылуға
тиiс емес.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша өндірісті жүзеге
асыру кезіндегі әкімшілік практика, Қазақстан Республикасының заңнама
талаптарын сақтауды қамтамасыз ету мәселелерінде Қазақстан Республикасы
Ішкі істер министрлігі жол полициясының құқық қолдану қызметін одан әрі
жетілдіру, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға жағдай туғызатын
нормаларды болдырмау.
Ескерту немесе мөлшері бес айлық есептік көрсеткіштен аспайтын айыппұл
алу төріндегі әкімшілік жаза қолдануға әкеп соғатын әкімшілік құқық
бұзушылық жасалған және тұлға (жеке адам, орган немесе заңды тұлғаны
басқару функциясын жүзеге асыратын адам) құқық бұзушылық жасау фактісін
мойындаған жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасалмайды.
Ескерту төріндегі жазаны (15-қосымша) оған уәкілетті лауазымды адам
әкімшілік құқық бұзушылық жасалған жерде ресімдейді. Айыппұл салу төріндегі
жазаны қолдану кезінде қатаң қаржылық есептегі құжат болып табылатын
белгіленген әлгідегі квитанцияны оған уәілетті адам әкімшілік құқық
бұзушылық жасалған жерде береді.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адам қолданылған жазамен өґзінің
келісетінін ескертудің немесе төлем құжатының екінші данасына қол қоя
отырып растайды.";
Жол қозғалысы қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Заңында
белгіленген жолдардан тыс жерлерде материалдық зиян келтірумен байланысты
оқиғалар жасалған жағдайда әкімшілік іс қозғалмайды. Көрсетілген оқиғалар
бойынша бастапқы материалдарды (түсініктемелер, сызбалар, фотосуреттер)
жинау жүзеге асырылады, олар жеке баянатпен ішкі істер органдары
бөлімшесінің басшылығына баяндалады және одан әрі әкімшілік практика
бөлімшелерінде сақталады.";
Қазақтан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары
1. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы осы кодексiнен
тұрады. Әкiмшiлiк жауаптылықты көздейтiн өзге заңдар осы Кодекске олар
енгiзiлгеннен кейiн ... жалғасы
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Әкiмшiлiк құқық субъектілері
2. Қазақтан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары
3. Әкiмшiлiк жауаптылықтың негiзi
4. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық үшiн жауаптылық туралы заңдардың уақыт
жағынан қолданылуы
Пайдаланылған әдебиеттер
Әкiмшiлiк құқық субъектілері
Әкімшілік құқық – бұл қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттеуге
арналған ҚР құқықтық жүйесінің саласы. Олардың басты ерекшелігі олар
Әкімшілік құқықтың пәні — бұл мемлекеттік басқару сферасында туындайтын,
дамитын және тоқтатылатын қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік құқықтың пәніне мына қатынастарды жатқызуға болады:
1) Атқарушы билік органдарының ұйымы байланысты;
2) Басқаруда атқарушы билік органдарының әкімшілік – биліктік
өкілеттіліктерді жүзеге асыру барысында және азаматтармен, мемлекеттік және
мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттерінде туындайтын;
3) Әкімшілік құқық бұзушылықтарды істегені үшін туындайтын;
Әкімшілік құқық үшін тән құқықтық реттеу әдістері:
1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар
әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);
2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны басқару
екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады)
3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар арасында)
4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын
субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді қабылдайды)
Әкімшілік құқықтың жүйесі — бұл салаларды құрайтын салашықтарға
жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық
нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті
құрылым.
Әкімшілік құқықтың қайнар көздері – бұл басқару қатынастарының
субъектілерінің мінез – құлық ережелері көрсетілген және бекітілген
мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдаған нысандар.
Құқықтың қайнар көзі болып табылуы үшін әрбір осындай нысанда бірқатар
мынадай белгілер болуы қажет:
1) Субъектілердің белгілі бір категориялары орындау үшін міндетті бір
немесе бірнеше мінез – құлық ережелері (құқық нормалары) болуы қажет.
2) Осындай болуы үшін мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдауы қажет.
Әкімшілік құқықтың басқа құқық салаларымен арақатынасы — әкімшілік
құқық бірыңғай жүйенің құрамды бөлігі бола отырып құқық салаларының
барлығымен өте тығыз байланысты.
ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 28 бабына сәйкес
Әкімшілік құқық бұзушылық – бұл мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке,
белгіленген басқару тәртібіне қол сұғатын, құқыққа қайшы, кінәлі әрекет
немесе әрекетсіздігі, сол үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық қарастырылған
(мультимедиялық-презентация).
Әкімшілік құқық бұзушылық ерікті мінез –құлық актісі – іс-қимыл болып
табылады және мінез – құлықтың екі аспектісінен тұрады: әрекет немесе
әрекетсіздік. Әрекет-бұл міндеттерді, заңды талаптарды белсенді о
орындамау, сонымен қатар тиым салушылықты бұзу (мысалы, егінді улау немесе
ауыл шаруашылық дақылдарын жою, көкнәр немесе сораны заңсыз егу және
өсіру). Әрекетсіздік -бұл міндеттемелерді бәсең орындамау, мысалы,
мемлекеттік статистикалық байқауды жүргізуден бас тарту, өндіріс
қалдықтарын көму бойынша және ағынды суларды төгудің талаптарын орындамау.
Әкімшілік құқық бұзушылықты жасау әкімшілік жауаптылықтың, тұлғаға
әкімшілік жаза қолданудың фактілік негізі болып табылады(нормативті негізі
– құқық нормасы, соған сәйкес әкімшілік жауаптылық белгіленеді және
қолданылады).
Әкімшілік құқық бұзушылықтың негізгі белгілері:
1) қоғамдық қауіптілік — бұл іс — әрекеттің қоғамның, мемлекеттің,
азамататрдың мүдделеріне зиян келтіруі, мысалы, ұсақ бұзақылық, мас күйінде
көлік құралдарын басқару
2) құқыққа қайшылық – құқық нормасын бұзатын іс-әрекеттерді жасауы
3) кінәлілік – бұл ерікті, саналы іс — әрекет. Кінә тұлғаның істеген
ісіне және оның салдарына психикалық қатысын білдіреді. Іс-әрекетті құқық
бұзушылық деп деп тану үшін оның ерік-жігерлік және саналы көрініс
екендігін анықтау қажет, яғни саналы ойлайтын адамның психикалық қызметінің
нәтижесі екендігін анықтау қажет.
4) жазаланушылық – бұл іс-әрекет әкімшілік құқық бұзушылық деп
танылады, егерде оны істегені үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық
қарастырылған болса.
5) жаппай өріс алуы (массовость) — бұл егерде қандайда болмасын іс-
әрекетті істеудің таралуы, жаппай өріс алуы қоғамдық қатынастарға қауіп
төндірсе, заң шығарушы осы қатынастарға қорғалатын мәртебе беруге мәжбүр,
заңнамалық түрде мінез-құлық ережесін бекітуге және оны бұзғаны үшін
жауапкершілік белгілеуге мәжбүр болады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы — бұл әкімшілік жауапкершілікке
тартатындай жеткілікті белгілердің (элементтердің) жиынтығы.
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық, және оны жасағаны үшiн қолданылатын
әкімшілік-құқықтық ықпал ету шаралары тек осы Кодекспен белгiленедi. Осы
Кодексте белгiленген негiздер мен тәртiптен басқа жағдайларда, ешкiм де
әкiмшiлiк жазаға, әкімшілік-құқықтық ықпал ету шараларына немесе әкiмшiлiк
құқық бұзушылық туралы iс жүргiзудi қамтамасыз ету шараларына ұшыратылуға
тиiс емес.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша өндірісті жүзеге
асыру кезіндегі әкімшілік практика, Қазақстан Республикасының заңнама
талаптарын сақтауды қамтамасыз ету мәселелерінде Қазақстан Республикасы
Ішкі істер министрлігі жол полициясының құқық қолдану қызметін одан әрі
жетілдіру, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға жағдай туғызатын
нормаларды болдырмау.
Ескерту немесе мөлшері бес айлық есептік көрсеткіштен аспайтын айыппұл
алу төріндегі әкімшілік жаза қолдануға әкеп соғатын әкімшілік құқық
бұзушылық жасалған және тұлға (жеке адам, орган немесе заңды тұлғаны
басқару функциясын жүзеге асыратын адам) құқық бұзушылық жасау фактісін
мойындаған жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасалмайды.
Ескерту төріндегі жазаны (15-қосымша) оған уәкілетті лауазымды адам
әкімшілік құқық бұзушылық жасалған жерде ресімдейді. Айыппұл салу төріндегі
жазаны қолдану кезінде қатаң қаржылық есептегі құжат болып табылатын
белгіленген әлгідегі квитанцияны оған уәілетті адам әкімшілік құқық
бұзушылық жасалған жерде береді.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адам қолданылған жазамен өґзінің
келісетінін ескертудің немесе төлем құжатының екінші данасына қол қоя
отырып растайды.";
Жол қозғалысы қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Заңында
белгіленген жолдардан тыс жерлерде материалдық зиян келтірумен байланысты
оқиғалар жасалған жағдайда әкімшілік іс қозғалмайды. Көрсетілген оқиғалар
бойынша бастапқы материалдарды (түсініктемелер, сызбалар, фотосуреттер)
жинау жүзеге асырылады, олар жеке баянатпен ішкі істер органдары
бөлімшесінің басшылығына баяндалады және одан әрі әкімшілік практика
бөлімшелерінде сақталады.";
Қазақтан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары
1. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы осы кодексiнен
тұрады. Әкiмшiлiк жауаптылықты көздейтiн өзге заңдар осы Кодекске олар
енгiзiлгеннен кейiн ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz