Қарым-катынае мәдениеті адамзат мәдениетінің негізгі сатысы
1. Қарым.қатынас мәдениеті туралы түсінік.
2. Қарым.қатынас мәдениетінің негізгі ұғымдары.
3. Қарым.қатынас мәдениеті қызмет түрі ретінде.
4. Қарым.қатынас мәдениеті адамзат мәдениетінің құрамдас бөлігі
2. Қарым.қатынас мәдениетінің негізгі ұғымдары.
3. Қарым.қатынас мәдениеті қызмет түрі ретінде.
4. Қарым.қатынас мәдениеті адамзат мәдениетінің құрамдас бөлігі
Қарым-қатынас не үшін, қандай қызмет үшін керек? Неге қарым-қатынас мәселесіне әлеуметтік-гуманитарлық (педагогика, психология, мәдениеттану, әлеуметтану, философия, әлеуметтік психология т.б.) білімдер теориясы мен тәжірибесіне ерекше назар аударады және ол күннен-күнге өсіп отыр. Жалпы қарым-қатынас формасындағы мазмұнында үлкен өзгеріс жасады. XXI гасыр жаңа техникалық жарақтану заманы. Осы жагдайдың өзі еңбек ұйымдастыру формалары мен әдістерінің жаңашалануына ғана емес, адамдар көзқарасына өзгеріс жасап, оны жаңаша дамытуды талаптауда. Ол әрбір адам үшін, оның қандай ұлт, халықтың, ұлыстың, әлеуметтік топтың, қогамдық қозгалыстардың немесе саяси партиялардың тагы сол сияқты өкілі екендігіне қарамастан өмір сүрудің негізі алғы шартына айналып отыр.Ұжым мен жеке кәсіпкер, тапсырыс беруші мен қабылдауы арасындагы шарттастық тиімділігі жалпы еңбек өнімділігі мен сапасының артуы - өмір сүріп отырган ортадагы барлық адамдармен жарасымды да сыйлы қарым-қатынас жасаудың өнегелілігіне тәуелді екенін корсетуде. Міне осы сияқты мәселелердің өзі-ақ қарым-қатынас әлеуметінің қогам оміріндегі орнын көрсетіп отыр. Ендеше адамдардың бірлесіп қызмет жасау сүранымынан туган, қалыптасуы мен тарихы сан мың жылдық тарихтан тұратын күрделі әрі сан-салалы жоспарлы процесс болатын қарым-қатынас адамдар арасындагы өзара тыгыз байланысты қамтамасыз етуге, іс- әрекеттерді үйлестіріп реттеуге дүрыс багытты түзеуге, ой-сананың дамуына, ягни әр адамның өмірден лайықты оз орнын табуга мүмкіндік тугызуга керек басты қүралы. Ол еңбек өнімділігі саласының өсу тиімділігінің атру кепілі.
Сонымен қатар адамдардың өзара пікір алмасып, болісуі, әр түрлі көңіл-күйлерін білдіріп, олардың өту деңгейі өздері өмір сүріп жатқан обьективті жағдайға ғана емес, мұраға қалган мәдениет дәстүрлеріне, әдет-ғұрыптарға оларды өмір салты игілігіне асу шамасына да байланысты. Ендеше қарым-қатынас деңгейі әрбір адамның рухани даму көрсеткіші сол арқылы қоғам зайырлығының да көрсеткіші бола алады. Олай болса қарым-қатынас қоғамдық процеске де үлкен ықпал жасайтын күш.
Қарым-қатынас мәдениеті - адамдар арсындағы өзара тыгыз байланыстылықты қамтамасыз етуге, соның негізінде іс-әрекеттер жүйесін үйлестіріп, реттеуге, дұрыс бағыт түзеуге, ой-сананы дамытып, әркімнің емірден лайықты орнын табуға мүмкіндік туғызу. Бұл мәселені дұрыс әрі ғылыми негізде шешу қарым-қатынас мәдениеті функциясына қатысты жиі кездесетін ұғымдарды логикалық, диалектикалық, тарихнамалық, жүйелілік тұрғыдаи талдап алу қажет. Ол ұғымдарға -"мәдениет", "өркениеттілік","тәрбие", "әдеп", "табиғат" тағы сол сияқты терминдерді жатқызуға болады.
"¥ғым" терминінің психолоғиялық сипаты - қорытындылаудың жоғары деңгейі, ойлаудың логикалық формасының бірі деген мағынада түсіндіріледі. Ұғымның жалпы мән мағынасын К.Маркс " Сезім арқылы қабылданатын алуан түрлі заттардың жалпы қаситтерінің ойымызда қамтылған, ықшамдалған түрінен басқа ештеңе де емес ", - деп анықтаған.
"Мәдениет" деген ұғым алғашқы пайда болған кезде, ол адамдардың табиғатқа ықпал етуін анықтау үшін, яғни табиғаттың дүлей күштерін бағындырып, өздерінің көздеғен мақсатына жететіндігін білдіру үшін қолданылған. "Мәдениет" - адамдардың еңбегі мен қоғамдық қызметінің жемісі деп түсінгеніміз жөн. Ендеше, мәдениетті қоғам мен табиғаттың өзара байланыстылығы, қоғамдық сананың бір түрі ретінде мәдениеттің табиғаты мен мән-мағынасын материалистік тарихилық принцип тұрғысынан зерттеудің дұрыстығы анықталды.
Сонымен қатар адамдардың өзара пікір алмасып, болісуі, әр түрлі көңіл-күйлерін білдіріп, олардың өту деңгейі өздері өмір сүріп жатқан обьективті жағдайға ғана емес, мұраға қалган мәдениет дәстүрлеріне, әдет-ғұрыптарға оларды өмір салты игілігіне асу шамасына да байланысты. Ендеше қарым-қатынас деңгейі әрбір адамның рухани даму көрсеткіші сол арқылы қоғам зайырлығының да көрсеткіші бола алады. Олай болса қарым-қатынас қоғамдық процеске де үлкен ықпал жасайтын күш.
Қарым-қатынас мәдениеті - адамдар арсындағы өзара тыгыз байланыстылықты қамтамасыз етуге, соның негізінде іс-әрекеттер жүйесін үйлестіріп, реттеуге, дұрыс бағыт түзеуге, ой-сананы дамытып, әркімнің емірден лайықты орнын табуға мүмкіндік туғызу. Бұл мәселені дұрыс әрі ғылыми негізде шешу қарым-қатынас мәдениеті функциясына қатысты жиі кездесетін ұғымдарды логикалық, диалектикалық, тарихнамалық, жүйелілік тұрғыдаи талдап алу қажет. Ол ұғымдарға -"мәдениет", "өркениеттілік","тәрбие", "әдеп", "табиғат" тағы сол сияқты терминдерді жатқызуға болады.
"¥ғым" терминінің психолоғиялық сипаты - қорытындылаудың жоғары деңгейі, ойлаудың логикалық формасының бірі деген мағынада түсіндіріледі. Ұғымның жалпы мән мағынасын К.Маркс " Сезім арқылы қабылданатын алуан түрлі заттардың жалпы қаситтерінің ойымызда қамтылған, ықшамдалған түрінен басқа ештеңе де емес ", - деп анықтаған.
"Мәдениет" деген ұғым алғашқы пайда болған кезде, ол адамдардың табиғатқа ықпал етуін анықтау үшін, яғни табиғаттың дүлей күштерін бағындырып, өздерінің көздеғен мақсатына жететіндігін білдіру үшін қолданылған. "Мәдениет" - адамдардың еңбегі мен қоғамдық қызметінің жемісі деп түсінгеніміз жөн. Ендеше, мәдениетті қоғам мен табиғаттың өзара байланыстылығы, қоғамдық сананың бір түрі ретінде мәдениеттің табиғаты мен мән-мағынасын материалистік тарихилық принцип тұрғысынан зерттеудің дұрыстығы анықталды.
Бөлім І
1-лекция. Қарым-катынае мәдениеті адамзат мәдениетінің негізгі сатысы.
1. Қарым-қатынас мәдениеті туралы түсінік.
2. Қарым-қатынас мәдениетінің негізгі ұғымдары.
3. Қарым-қатынас мәдениеті қызмет түрі ретінде.
4. Қарым-қатынас мәдениеті адамзат мәдениетінің құрамдас бөлігі.
Қарым-қатынас не үшін, қандай қызмет үшін керек? Неге қарым-қатынас
мәселесіне әлеуметтік-гуманитарлық (педагогика, психология, мәдениеттану,
әлеуметтану, философия, әлеуметтік психология т.б.) білімдер теориясы мен
тәжірибесіне ерекше назар аударады және ол күннен-күнге өсіп отыр. Жалпы
қарым-қатынас формасындағы мазмұнында үлкен өзгеріс жасады. XXI гасыр жаңа
техникалық жарақтану заманы. Осы жагдайдың өзі еңбек ұйымдастыру формалары
мен әдістерінің жаңашалануына ғана емес, адамдар көзқарасына өзгеріс жасап,
оны жаңаша дамытуды талаптауда. Ол әрбір адам үшін, оның қандай ұлт,
халықтың, ұлыстың, әлеуметтік топтың, қогамдық қозгалыстардың немесе саяси
партиялардың тагы сол сияқты өкілі екендігіне қарамастан өмір сүрудің
негізі алғы шартына айналып отыр.Ұжым мен жеке кәсіпкер, тапсырыс беруші
мен қабылдауы арасындагы шарттастық тиімділігі жалпы еңбек өнімділігі мен
сапасының артуы - өмір сүріп отырган ортадагы барлық адамдармен жарасымды
да сыйлы қарым-қатынас жасаудың өнегелілігіне тәуелді екенін корсетуде.
Міне осы сияқты мәселелердің өзі-ақ қарым-қатынас әлеуметінің қогам
оміріндегі орнын көрсетіп отыр. Ендеше адамдардың бірлесіп қызмет жасау
сүранымынан туган, қалыптасуы мен тарихы сан мың жылдық тарихтан тұратын
күрделі әрі сан-салалы жоспарлы процесс болатын қарым-қатынас адамдар
арасындагы өзара тыгыз байланысты қамтамасыз етуге, іс- әрекеттерді
үйлестіріп реттеуге дүрыс багытты түзеуге, ой-сананың дамуына, ягни әр
адамның өмірден лайықты оз орнын табуга мүмкіндік тугызуга керек басты
қүралы. Ол еңбек өнімділігі саласының өсу тиімділігінің атру кепілі.
Сонымен қатар адамдардың өзара пікір алмасып, болісуі, әр түрлі көңіл-
күйлерін білдіріп, олардың өту деңгейі өздері өмір сүріп жатқан обьективті
жағдайға ғана емес, мұраға қалган мәдениет дәстүрлеріне, әдет-ғұрыптарға
оларды өмір салты игілігіне асу шамасына да байланысты. Ендеше қарым-
қатынас деңгейі әрбір адамның рухани даму көрсеткіші сол арқылы қоғам
зайырлығының да көрсеткіші бола алады. Олай болса қарым-қатынас қоғамдық
процеске де үлкен ықпал жасайтын күш.
Қарым-қатынас мәдениеті - адамдар арсындағы өзара тыгыз
байланыстылықты қамтамасыз етуге, соның негізінде іс-әрекеттер жүйесін
үйлестіріп, реттеуге, дұрыс бағыт түзеуге, ой-сананы дамытып, әркімнің
емірден лайықты орнын табуға мүмкіндік туғызу. Бұл мәселені дұрыс әрі
ғылыми негізде шешу қарым-қатынас мәдениеті функциясына қатысты жиі
кездесетін ұғымдарды логикалық, диалектикалық, тарихнамалық, жүйелілік
тұрғыдаи талдап алу қажет. Ол ұғымдарға -"мәдениет",
"өркениеттілік","тәрбие", "әдеп", "табиғат" тағы сол сияқты терминдерді
жатқызуға болады.
"¥ғым" терминінің психолоғиялық сипаты - қорытындылаудың жоғары
деңгейі, ойлаудың логикалық формасының бірі деген мағынада түсіндіріледі.
Ұғымның жалпы мән мағынасын К.Маркс " Сезім арқылы қабылданатын алуан түрлі
заттардың жалпы қаситтерінің ойымызда қамтылған, ықшамдалған түрінен басқа
ештеңе де емес ", - деп анықтаған.
"Мәдениет" деген ұғым алғашқы пайда болған кезде, ол адамдардың
табиғатқа ықпал етуін анықтау үшін, яғни табиғаттың дүлей күштерін
бағындырып, өздерінің көздеғен мақсатына жететіндігін білдіру үшін
қолданылған. "Мәдениет" - адамдардың еңбегі мен қоғамдық қызметінің жемісі
деп түсінгеніміз жөн. Ендеше, мәдениетті қоғам мен табиғаттың өзара
байланыстылығы, қоғамдық сананың бір түрі ретінде мәдениеттің табиғаты мен
мән-мағынасын материалистік тарихилық принцип тұрғысынан зерттеудің
дұрыстығы анықталды.
Қарым-қатынас адам өмірінің барлық салаларына терең ендеп бара жатқан
құбылыс. Оның мән-мазмұнының өте-мөте сан алуан екендігінде күмән жоқ.
Қарым-қатынас тіршілік атаулының қалыптылығын сақтауды қамтудан бастап,
адамдардың мән- мазмүнды табиғатындағы толымды өмір сүру жолын жетілдіру,
оның амалдарын табу, таңдап өңцеу, оларды өмір салты қүралдарына айналдыру
мақсатындағы саналы байланысын, өткені мен бүгінгі және болашақтың
сабақтастылығын қамтамасыз етеді. Қарым-қатынас жеке көңіл-күй әсерін
жеткізуден бастап, ақпараттар тасымалдау алмау, жекеленген адамдардың,
ықшам және әлеуметтік топтардың, халықтардың, үрпақтардың мақсаты өзара
ықпалдастығын орнатып, жүзеге асыратын құрал. Осы айтылған пікірлердің өзі
қарым-қатынасқа берілер сипаттамалар мен анықтамалар мүмкіндігінің толассыз
болатындығын, оның әлі де беймәлім түстары мен мәндері қарсыларының ашыла
беретінін көрсетіп отыр. Біздің негізгі мақсатымыз осы қарым-қатынас туралы
берілген сипаттамалар мен анықтамалар ішінен мәні жоғары деп саналатын яғни
қалыпты жағдайда сондай көзқарас орныққан, атап айтқанда " қарым-қатынасты
" қызмет түрі деп санайтын мәселеге ерекше тоқталып, орнын ажырата көрсету
болып отыр. Сонымен қарым-қатынас қызмет түрі. Өйткені ол да қызметтің
басқа түрлері сияқты белгілі бір мақсатқа жүгініңкі, нормаға тәуелді.
Ендеше оның берер нәтижесі бар.Белгілі бір жағдайда өзінің тиімділігін
көрсетеді деген сөз. Қарым-қатынастың мақсаты әрбір жеке адамның немесе
түтас алып қарағанда қоғамның бірлескен қызметіне түзетулер ендіру мен
жоспарлау жатады. Яғни қарым-қатынас басқа коммуникативті емес қызметтерді
де қамтиды. Олай болған жағдайда қарым-қатынас нақтылы өндірімді қызмет
түріне жатады. Яғнн қызметтің бұл түрі материалдық және рухани игілігі бар
өзгешелігі болуымен сипатталады.
Адам өмірі тәжірибесінен алып қарағанда және қарым-қатынас туралы
анықтамаға сүйенсек жалпы қарым-катынас көп салалы адам қызметінің бір
түріне жатады. Ал адам баласына ежелден -ақ белгілі болған мәселе қызметтің
қайсы бір түрін алып қарамайық, оның мақсат мүддеге сай жүзеге асырылуы
әйтеуір бір қүралдың пайдалануына байланысты екендігінде. Адам баласының
саналы іс-әрекетіндегі әр түрлі қолданатын амалдары, адамдар арасындағы
өзара ықпалдастықтардың, әсер жасаудың өтілуіне алғы шартты, мүмкіндіктерді
қалайтын болғандықтан сол „мәдени қарым-қатынас,, - деп айту күмән
туғызбайды. Жоғарыдағы ойымызды жүйелеп айтар болсақ „белгілі бір қүралдар
арқылы (сөз, ишара-ым т.с.с.) нақтылыққа - асатын яғни адамдардың ғана
арасында болатын саналы байланыс процесін қалайтын яғни қамтамасыз ететін
адам баласына ғана тән қолданыстағы ерекше бір тәсілдегі іс-әректтерді
мәдени қарым-қатынас,, - деп атауымызға болады.
2-лекция. Қарым-қатынас мәдениеті ғылыми білім саласы.
* Қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу әдістеріне сипаттама.
* Қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу мәселесіндегі халық педагогикасының
мәні.
* Адамдардағы коммуникативті сапалық қалыптастырудың озық әдістері.
Әрбір адамның қарым-қатынас мәдениеті, оның дара тұлға ретінде
қалыптасуы өткен белгілі бір әлеуметтік топтың мәдениетін меңгерген
жағдайда ғана орнығады.
Адам әлеуметтену барысында тілді үйренеді, мінез-кұлық үлгілерін,
қарым-қатынас нормалары мен ережелерін меңгереді, мәдениет сырын таниды.
Бұларды меңгеру дегеніміз адамның олардың пайдасы туралы мәліметтерді
білумен ғана шектелмей өз игілігіне де айналдыруьі екен. Сайып келгенде
адам сойлеуді үйреніп, басқа адамдарды түсіне бастайды, олардың іс-
әрекеттерін аңғарады, озінің жеке басты мінез-қүлықтарын қалыптастырады
және реттейді, ішкі байлық ясүйесін жасайды. Қарым-қатынастың мәдениет
формалары жеке игілігіне асуы үшін кемінде екі процестің өтуі шарт. Олар:
біріншіден қарым-қатынастың мәдени қүралдарымен танысу; екіншіден осы
қүралдарды оз деңгейінде игеру мақсатында адамдардың белсенді
өзараықпалдастықта болуы және оларды қолдануды үйрену, қарым-қатынастың
жаңа амалджарын іздеу, оны өздерінің жасауы.
Қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу мәселесіне (әсіресе, мінез-құлық
мәдениеті) халық педагогикасы үлкен мән берген. Әрбір халықтың өз адамдары,
ұрпақтары қандай болуы керек, талап-тілек үрдісінен шығуы үшін не істеуі
керек, қалай қол жеткізіге болады деген ойлары, ұғымдары, пікірі болады.
Осы ойлар халық педагогикасының теориялық негізін қалады. Қарым-қатынастың
дағдылары мен өркениеттілікке ұстаным алуды жасау процессі, балалар өсіп
жатқан әрбір огтбасының күнделікті өмірінде қамтылып жатты. Бала дүниеге
келген күннен бастап ертегі, мақал-мәтел, ән-жыр, аңыз-әңгімелерді,
жаңылтпаш- санамақтарды т.с.с. естіп өнеге өсиетке толы үлгілі істерден
мағлұматтар алып жатады. Ал бұл рухани дүниелерде өмірдегі үлгілі, ізгі
әдеп нормалары мен ережелері, қағидалары, әлеуметтік өмір салтының озық
нұсқаулары оларға үйреніп үйреншікті дағдыдан әдетке айналдырудың жолдары,
өркениетті өмір салтына қайшы келетін іс-әркеттерге қарсы амалдар
жинақталған. Осы дүниелер негізінде жас сәбилерге (ал олардың көңілдері
қашанда пәк, сондықтан тез қабылдайды) одан мінез құлығындағы үлгілі
нұсқаулармен, қалыптасқан омірге қайшы айып саналатын мінез-құлық түрлерін
көрсетіп келеді. Баланың жасаған қылықтарына лайықты есіне бірден
қалатындай әсерлі онеге үлгісі істерді мысалыға келтіре отырып әділ
бағаларды беретін болған. Ал мұндай амаладырдың әсері қашанда өнімді
болған.
Қоғам өмірінде қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеуде дінде елеулі рөл
атқаратын киелі діни кітапты уағыздарында адам баласының күнәдән-айыптан
сақтанудың, іс-әрекеттердегі үлгілі тәртіпті орынатудың, жалпы адам баласын
құрметтеудің адамгершілікке толы өсиеттері сан мыңдап кездеседі. Діни
уағыздарда әр түрлі кездесетін сәт, жағдайлар, орай адамдардың жынысына,
жас ерекшелік белгілеріне қарай мінез-құлық формаларын реттілікке келтіру
жолдары жазылғанда дінді мойындайтындардың барлығына да оларды орындау
міндеті екендігі көрсетілген. Діндер адамдар қанша қоғам өмірі реттілігін
бұзушыларға кеңес беріп, күнә жолынан арылу амалдарын корсетіп, игі бастама
жасағанадарға қолдау көрсетіп, аманатқа амалдық болу шарттарын уағыздап
отырған.
Қарым-қатынас мәдениеттілігіне тәрбиелеудің жоғарыда корсетілген
формаларынан басқа нақтылы өмірдегі ситуацияларға қатысты басқада формалары
бар болған, бар да.
Мысалыға, ғұрыптарды, дәстүрлерді алуға болады. Атап айтқанда жасоспірім
қолына ата кәсіпті жалғастыркшы - яғни шопан ата таяғын тапсыру бір сөзбен
айтқанда жас өспірімді адамзат санатына досу, азамат аталуы арнауын мысалға
алуға болады. Бұл арнауды ел ақсақалдары, құрметтілері игі тілек білдіріп,
осиет-онеге толы өмір тәжірибелерінен үлгі келтіріп, үлкенді құрметтеу,
кішіге қамқор болу т.с.с. міндеткерлігін аманаттайды. Осындай шаралар
арқылы жас өркен өз ортасы омірі мен заңдарынан өзіне буын беймәлім болып
келген мәліметтермен танысып, толығады.
Адам мінез-құлығы коп жағдайда оны өз ортасы. Қалайша көреді, және де әр
адам өзін-өзі қалайша көре білдеі, соғанда байланысты анықталынады. Мысалы
қазақ қоғамында 13-13 жасар қыз балалардың шашына шолпы тағу рәсімі, қыз
баланың балалық шағының аяқталып бойжеткен сәті басталғанын, енді олардың
бой түзеп, сән сақтау кезегінің жеткендігін яғни ересек тобына жататындығын
білдіретін болған. Осы рәсім жасөспірімдер санасына да одан басқа адамадр
тарапынан күткен үміткеде игі әсер жасаған.
Осындай рәсімдер мен ғүрыптар мәдени қарым-қатынасты қалаушы маңызды
амалдардың бірі ретінде ежелде құрметпен қарастырылған. Сондай-ақ өмірде
мінез-құлықтың әлеуметтік мақұлданған, түрін насихаттау және орнықтыруда
басты мақсатты алған ғұрыптары болған.
Тарихи мұраларға әдістер қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу мәселесіне
үстем тап өкілдері, тектілер, зиялылық үлкен мән беріп қараған. Мінез-қүлық
формалары арқылы үстем тап өкілдері т.с.с. көрнекілеп көрсететін баолған.
Кейде адамадар мінез-құлық мәндерінен адамның қандай ортада тәрбиеленгенін
біліп те қоятын болған.
Қорыта айтқанда қоғамның дәстүрлі мәдениеті жағдайында қарым-қатынас
мәдениетін тиімді қалыптастыруға мына факторлар: күмән келтірмейтін, пікір
туғызбайтын құндылық жүйесінің бар болуы; кезе-келген жағдайда сай өзіңді
қалай ұстау әдебиетіне жол көрсететін қүндылықтар жүйесінің игілікке
асырылуы; қарым-қатынас формаларын жеткізетін амалдар мен білімдердің
тәжірибеде қалыптастқан түрлерінің болуы; олардың осы қарым-қатынас
формаларының әрбәр адам игілігіне асу ықпалының мол болуы алғы шарттар
жасайды. Әлеуметтік қолдану тапқан мінез-құлық формаларын игіліктеудің
қамтамасыз етудің: тәрбие процесіне түскендердің әр түрлі өмір сәті
жагдайындағы белсенді нақтылы өзара әсерлері; тәрбиелеушілердің
тәрбиеленушілерге берген қайтымды байланыстары; әлеуметтік қолдау алған
мінез-құлық формаларының артықшылығының болуы мен еліктеуге тұрарлық мінез-
құлық формаларының үлгілі түрінің болуы - негізгі шарттар болып саналады.
Көптеген елдерде қарым-қатынасқа үйрететін адамдар да, коммуникативтік
қабілетті дамыту мәселелерімен айналысатын ғылыми мекемелер де бар. Ондай
мекемелерді немесе құрылымдық "әлеуметтік - психологиялық тренинг" - деп
атау қалыптасқан.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг - деп әр түрлі саладағы қызмет
барысындағы пара-пар өзара әсер үшін қажетті қарым-қатынас дағдыларына,
біліктіліктеріне, білімдеріне мақсаты үйрену прогресін іске асыратын қызмет
түрін айтады.
Әлеуметік-психологиялық тренинг мазмұнын коммуникация процесі және өзара
әсер ретінде қарым-қатынастың кейбір жақтарын қамтиды. Әлеуметтік-
психологиялық тренингтің өзіндік (ерекше) әдістрінің бөлініп көрінуі,
үйретудің топтық және активті әдістеріне ерекше назар аударылуынан
білінеді. Активті әлеуметтік-психологиялық дайындаудың бір түрлі әдістері
шетелдердегі әлеуметтік психологияда жан-жақты жасалынған аталады. Бүрынғы
Кеңестер Одагы ғылымында ӘПТ әдістерін тәжірбиеде кейінгі жылдарда ғана
алына бастаған болатын. Айта кететін жәйт, бұрынғы Одақ Ғылымында 30-шы
жылдары кейбір ондірістер мен жоғары оқу орындарында "іскер ойын" әдістері
жасалынып ойдағыдай қолданғанда болатын. Дегенмен бұрынғы Кеңестер Одағы
ғылымында адамдар арасындағы коммуникативті қабілеттерді қалыптастыру
мәселесінде қол жеткен жетістіктердің болғандығы аян. Отандық және шет
елдік тәжірибиелер негізінде қарым-қатынасқа үйренудің белсенді нақты
әдістерін үсынатын еңбектер 80-90 шы жылдары көптеп жарық көрген болатын.
Енді ӘПТ әдістеріне қысқаша шолу жасап көрелік.
ӘПТ әдістері сан-сала мамандық иелерін кәсіби қарым-қатынасқа үйретуде
көп қолданылады. ӘПТ-ің басты бір саласы күнделікті өмірде қарым-қатынас
кезінде әр түрлі қиындықтарды сезіп қиналатын, жақын адамдарымен тіл табыса
алмайтын, жалғыздықта қамыққан адамдарға коммуникативті қабілеттерді
дамытуға көмек беру болып табылады. Сондай- ақ бұл әдіс жан күйзелістегі
әрі жаны жаралы болған, жан салауаттылығын жоғалтқан адамдарды қарым-
қатынас әлеміне таратуда қолданылады.
Алдымен қарым-қатынасқа үйретудің мамандар арасында көбірек қолданып
жүрген. Қандай әдістері бар соған тоқталайық. Негізінде мамандар арасындан
қолданып жүрген бүл кезде белсенді топтың оқыту әдістері бағдарламасының
негізгі ққрамдас бөлігі ретінде. Солай бола тұрғанымен олар өз бетінше де
мәнге ие. Сонымен қарым-қатынасқа үйретудің кең тараған әдісі-лекңия.
Лекңиялар (лекция оқу) қарым-қатынас формалары, және адамдар арасындағы
өзара әсердің өту заңдылықтары туралы білім береді. Лекцияда сондай-ақ
байланысты жүзеге асырудың субъективті алғы шарттары туралы мәлімеггер
беріледі.
Оқымыстылар мен мамандардың айтуынша мәліметтер таратуда кең тараған
форма - осы лекциялық болып табылады. Лекция оқудың тиімділігі егерде,
лектор материалды жақсы меңгеріп қарым-қатынас мәдениеті және психология
туралы ғылымның жалпы шарттарын тыңцармандардың мүқтаждарына
(сәйкестендірген) ыңғайлағанда арта түседі. Лекциялық маслихаттың келесі
маңызы әсерлік шарты-материалдың қонымдылығы, оны ой елегінен откізу
мүмкіндігімен өмір ситуациясына сай игілікке асыру. Соынмен қатар лектор
және оның сөзі тыңдармандар тарапынан сенімге ие болып оның жасаған
ұсыныстарын басшылыққа алуға дайын (көңілін білдіруді) көңіл-күй туғыза
білуі аса маңызға ие. Айтар аттың жақсы меңгерілуіне ашық-қанықты көрнекі
мысалдарды ықпал жасайды.
Кинофильмдер мен бейн таспалар мінез-құлықтың әр түрлі үлгілерін
демонстрациялауға мүмкіндік береді. Кез-келген эпизодтардың бірін-бірнеше
рет қайта көру арқылы, өмірде байқала бермейтін адамдар арасындағы қарым-
қатынастың бір сәтіне назар аударуға технкиа толық мүмкіндік қалай алады.
ӘПТ процесінде жасалған бейне таспа (бейнежазу) жазуы адамға өзін көру
арқылы оның өз ортадағы әрекеттері туралы пікірін қалыптастырады.
Арнайы әдебиеттерді оқуда қарым-қатынасқа үйретудің дәстүрлі бір әдісі
болып табылады. Арнайы әдебиеттерде мінез ережелері, оның ішінде белгілі
бір қоғам кезеңдеріндегі әлеуметтік топтардың мінез-қүлық формаларына
талдау жасалған, үлттық ерекшелікке байланысты әр түрлі халықтардың үстғана
әдептілік ережелері көрсетілғен, белғілі бір кәсіп саласы қызметкерлері
арасындағы қарым-қатынас ережелері, іскер адамдар арасындағы байланыс
ережелері, үсыныстар берілген топтамалар, кітаптар жатады.
Өркениетті, экономикалық дамыған елдерде мінез-құлықтың қағидалары мен
негізгі ережелері мазмұндалып, кездесетін жағдайға сай өзінді қалай ұстау
керек екендігі туралы нақтылы кеңестер берілген әдебиеттер көптеп
шығарылады. Қазіргі кезде біздің әдептану оқулықтары мектеп оқушыларына,
орта және жоғары оқу орындары стулденттері үшін жасалып оқу бағдарламасына
қосылуда.
ӘПТ жүйесіне пікір толы әдісі де кіреді. Шындығында пікір талас іс-
әрекеттің бойатындығы белгілі, әр түрлі осы әрекет әдістің міндетті шарты
болып табылады. Пікір таластың объектісіне адамдардың өзара бір-біріне
деген көзқарасын, коммуникативті ситуациялы идеяларды жатқызуға болады.
Айталық топтық пікірталас барысында идеяны талқылау, қатысушылардың
интеллектуалдық қызметін ынталандырып, әркімнің өз өкзқарасының дүрыстығын
дәлелдейтін аргументтерді табуға итермелейді. Пікірталас жаңа дәлелдер мен
қарсы аргументтердің әсерінен жеке бас позияңияның қата қаралуына дейін
жеткізеді.
Пікірталастың жемісті нәтижесі-оның әр түрлі идеяларды жан-жақты және
терең талданудан, ой елегінен өткізіп және талқылауға түскен мәселе бойынша
баршаға ортақ ішкі позицияның қалыптасуында.
Сондай-ақ күрделі бір сәтті талқылаудың жекелеген түріне - өндіріс
тәжірбиесінде кездесетін жағдайларды қорғау жатады. Мұндай әдіс мамандардың
кәсібі коммуникативті хабарлығын (жете білушілігін) дамытуға жәрдемдеседі.
Сонымен қатар топтық пікір талас барысында өзара қарым-қатынас
(көзқарас) мәселесі де талқылануы мүмкін. Мұндай жағдайдағы нәтижеге жеке
бас көзқарас жүйесіндегі озгерістің болуын жатқызуға болады. Сонымен қатар
бүл әдіс өзінді-өзін тереңірек түсінуге, өзге адамдардың қамтуға көңіліне
сезіну қабілетін дамытуға игі әсер жасайды.
Келесі әдіс - қызметті өтеу барысындағы коммуникативті қабілет дамыту
әдісі.
Қызмет атқару барысында, яғни адамдармен жанды байланысқа түсіп,
қателіктер жіберіп, оын түзеп, өзі беделді санаған үйренуден өтпей-ақ қарым-
қатынас жасау жолдарына үйрене алады. Дегенмен бүл процестің тиімділігін
арттыруға мүмкіндік қалайтын жолдарды табылғанын атап айтқанда: марапаттау
және айыптауларды қолдана отырып өзара әеерін қалай өткендігін білдіретін
қайтымды байланысты ұйымдастыру; қарым-қатынас жасау дағдыларын
меңгергендердің адам мінез-құлықтарына бақылау орнатуы; тәрбиеленушінің іс-
әрекеті бақылап, қайтымды байланыс сеансын тиянақты жасап тұратын
жетекшінің бар болуы - арнайы үйренуден тыс қарым-қатынас дағдыларына
үйретудің танымал жолдары болып табылады.
Кәсібі коммуникативті біліктіліктер мен дағдыар әріптемелер әрекетіне
бақылау жүргізу және іскерлік қарым-қатынас ситуаңияларында меңгеріледі.
Қарым-қатынастың күнделікті дағдылары түрмыстық өмір сәттері арқылы да
қаланады.
Қарым-қатынасқа үйренудің келесі әдісін рөлдік ойын (іскерлік ойын)
әдісі дейміз. Бүл әдіс коммуникативті біліктілік пен дағдыларын жаттыгу
жүргізу, мінез қүлық стратегиялары мен әдептілік жолдары меңгеру әдісі
саналады. Рөлдік ойында тәрбиеленуші әксперимент жағдайында мінез-қүлықтың
жаңа амалдарына үйреніп, олардың қолданыста қалайша орныққаны жайлы
қайтымды байланыстан біле отырады.
Рөлдік ойындарды (іскер ойын) үшін, осы ойын арқылы шешілетін
проблемалар тізімі жасалынады. Рөлдік ойындағы ситуациялар мынадар
кезеңдерді қамтиды.
1. жаттықтырушы өзі үйрететені әлеуметтік біліктіліктер туралы лекция оқиды
немесе пікір талас өткізеді; кейбір жағдайда бүл кезеңде мінез-қүлықтың
жағымды модельдерін демонстрацияллауғада болады;
2. өз кезегінде оқушылар (үйренушілер) бір қатар ситуациялы проблемалық
рөлде ойнайды, ал олардың алдына проблеманы беру керек;
3. әрбір қойылымнан (жаттыгу • ойынынан) соң қайтымды байланыс деп
орындауға және топтың пікір байлнысты жаттықтырушының түсініктемесін
қамтиды. Бүданда басқа дыбыстық және бейне таспа жазу қүралдарында
қолданудың өте-мөте пайдасын бар. Мүндада жаттықтырушының немесе
жаттығушылардың түсініктемелері беріліп түруы шарт.
Келесі бір кең тараған әдіс - Т-тобы әдісі. Бүл әдіс 40ж. Аяғында АҚШ-да
даму алып, кейінірек Батыс Европада қарқынды дамыды. Т-тобы практиктері
алдарына мынадай негзгі мақсаттар қояды: топ мүшелерінің сезімталдығын
арттыру, өзіңді-өзің нақты түсініп, басқа адамдар тарапынан мінез-қүлығын
қалай қабылданатынын дәл білуге үйрену, топпен тиімді жүмыс жасауға үйрену
және т.б.
Адамдағы коммуникативті сапалықты жасау әдістерінің бірі - психотерапия
болып табылады. Оқымысты психологтардың дәлелдеуінше психотерапия ішкі жан
дүние әлемінен сезімінде кейбір сәтсіздіктердің болуына байланысты қарым-
қатынаста кездесетін қиындықтарды жеңуге жәрдем беретін екен.
2.Педагогикалық қатынас- профессионалды қатынастың әртүрлілігі
Педагогикалық үдерісте – қарым-қатынас тәрбиемен білім беру барысында
кең маңызды бөлігі қалыптасады. Көптеген мұғалімдерге таныс: оқытушыға
болған қатынас оның беретін пәніне әсерін тигізіп отырады. Бұл көптеген
педагогикалық психологиялық зерттеулер барысында анықталды. Педагогикалық
үдерісте қарым-қатынас материя сияқты алдынғы орында тұрады. Соның
негізінде біліммен тәрбие қоректенеді. Барлығы жиналып жеке тұлға ретінде
қалыптасуына септігін тигізеді.Дегенмен олардың өзара қарым-қатынасы,
психологиялық, технологиялық қабаты педагогтар тарапынан іс әрекеттерінің
биіктегені.Мұндай жағдайаттан шығудың бірана жолы бар – ол мұғалімнің
зерттеген қоғамдық жұмыстары.
Кезінде арнайы зерттеу жүргізген өндірістік профтехникалық білім беруде
жүйесінде. Бұрынғы жұмысшылар өздерінің педагогикалық қабілеттерін
тексеріп көреді. Зерттеуде көзделген мақсат педагогикалық іс әрекет барысын
талқылау. Солардың ішінде төмендегілерді атап өтейік:
1) Іс-әрекеттің өзгермелі жағдайлары, шығармашылықты, жаңа
тапсырмаларды орындауға болған қажеттілік.
2) Педагогикалық еңбекте қарым –қатынастың маңызы.
3) Дауыс ырғағын, сөйлеуін, ым-ишаралық мүмкіндіктері.
4) Педагогикалық сұраныс ретінде адамдармен қатынас барысында
психикалық жағдайын басқара алуы.
Байқағанымыздай педагогикалық еңбектің екі жақты аспектісі нақтыланады,
балалармен қарым –қатынас барысындағы шығармашылық, шығармашылық үдеріс
негізінде балалармен қатынас жасау.
Адамзат іс-әрекетінің барлығында қатынас маңызды орын алады. Бірақ
еңбектің кейбір түрлері бар сонда фактордан іс-әрекетке айналады. Сонымен
бірге координалды категориямен профессионалды маңыздыға ауысады. Жалпы
айтқанда тек қана қатынас құралы ғана емес функционалды категория ретінде
.Дәлірек айтсақ педагогикалық іс-әрекетке қатынастыңфункционалды
профессионалды аңыздылыққа ие болуы қосымша ауырлық түсіреді.
Педагогикалық қатынас білім алушы жүйесінде профессионалды
қатынастың тәрбиеші , басшы, еркін білім беру шебері ретінде әртүрлілігі
байқалады.
Тәжірибе дәлелдегендей үйлесімді қатынас үдерісі білім алушфылардың көп
күш жұмсамай мақсатқа қол жеткізуі біраз қиыншылық тудырады. Педагог
қатынас құрылымымен заңдылықтарын жақсы білмегендігі үшін коммунмкативті
мәдениеті мен қабілеті төмен болады.
Жалпы қатынас сферасынан коммуникативті жағдайға көшу қыиншылық
тудырады. Педагогикалық қатынас құылымымен заңдылықтарын жақсы білмегендігі
үшін коммуникатиті мәдениеті мен қабілеті төмен болады. Жалпы қатынас
сферасынан коммуникатиті жағдайға көшу, қиыншылық тудырады.
Психологиялық экспериментке көшейік. Бір топ тәжірибеге қатысушылар жұп
болып өзара кез-келген тақырыпта әңгіме дүкен құруы керек .(бұрын оқыған
кітабы,сатып алған заты,түрлі жағдайаттар) әңгіме кезекпен жүргізіледі,
экспериментатор кедергі жасайды кезекпен басталған әңгімені енді жалпы
аудиторияға жалғастыруын айтады.
Дегенмен барлық экспериментке қатысушылар қатынастың қиындатылғанын
сезінді. Себебі профессионалды-педагогикалық жүктеме жасалды. Міне
зерттелушілердің интервью барысында берген жауаптарына назар аударамыз:
1) Әңгімені қалай жалғастыруды білмегендігі үшін ынғайсыз жағдайға
түсу (68%).
2) Ойын нақты дәл жеткізе алмағаны үшін қобалжу (57%).
3) Қатынас мақсатының күрт өзгеруі (36%)
4) Қарым-қатынаста қолданылған әдістің өзгеруі (32%)
5) Қарым-қатынаста өзгеріс еңгізу керек бірақ қандай өзгеріс
екенгін табаалмау (26%)
6) Көпшіліктің алдында сөйлей алмау (49%)
7) Бұрын табиғи болған жағдайлар: жалпы өзін-өзі ұстауы, Іс-
әрекеті, Ым-ишараның еркін болмауы (71%)
8) Айқын орындалатын қатынас компоненттерін өзгертуге болған
қажеттілік (47%)
9) Жоспарланған ақпаратты өз деңгейінде немесе адекватты жеткізуге
әрекеттену (42%)
10) Тыңдармандарды сұхбатқа қызықтыра білу (22%)
11) Ақпараттың мазмұны және оны тарату формасы (54%)
Жаңа буын оқу-әдістемелік топтамасын мектепке еңгізу тәжирібесі
педагогикалық іс-әрекетте мамандықтың интенситі үрдісі қзарастырады. В.А
Сухомлинский айтуы бойынша: Мұғалім сөзі - -тәрбиеленушілердің жанына
жылулық ұялататын құрал. Мұғалімнің шеберлігі ең алдымен сөз байлығында
адам жүрегіне жол таба алуында. Педагог әр қашанда көп қырлы
коммуникативті іс-әрекетте болады. Сол себепті негізгі рөлді болашақ
педагог мамандарын даярлауда қарым-қатынастың қыр-сырларын үйрету негізгі
рөлді иеленеді. Негізгі өзекті мәселе ақпарат ауысуда социологиялық-
психологиялық өзара қарынаста мұғалім-оқушының ортасында бір жүйе
қалыптасады. Педагог бұл үрдісте активатор болып,ұйымдастырады, басқарады.
А.А.Леонтьев педагогикалыққатынастың тәрбиелі-дидактикалық қызметінің
маңыздылығын атап өте келе педагогтың оқушымен оптималды қатынаста оқу-
тәрбиелеу барысында шығармашылық міңезді, оқушының тұлға ретінде
қалыптасуына байланысты. Ондай болса, педагогикаық ықпал етудің негізі
ретінде қатынасты атап көрсетуге болады. Бұл үрдісте тек қана тәрбие мен
оқыту маңызды емес сонымен бірге басқада педагогикалық мәселелер шешіледі.
Қатынас педагогтың жұмысында біріншіден, оқудағы тапсырмаларды шешу
болса екіншіден социологиялық –психологиялық тұрғыда тәрбиелеу, үшіншіден
педагог шәкірттерін үйлесімді қарым-қатынаста.А.С. Макаренко- мен
сенімдімін балаға түсінікті айтылған үлкен маңызға ие. Мүмкін біз
ұйымдастыру барысында көптеген қатеге жол бергенміз. өйткені біз
шәкірттермен қалай дұрыс сөйлесуді бүгінгі күнге дайін білмейміз.
Айтылған әр бір сөздеріңізден ерікті ... .өзіндік тұлғаңызды сезінуі керек.
Бұл үшін көп ізденіс қажет.
Сонымен қатынас көпқызметті жүйе Б.Ф.Ломов қарым-қатынас қызметінің
төмендегідей классификациясы ұсынады: ақпаратты –коммуникативті, реттеу-
коммуникатиті,аффективті-коммуникат ивті.
Мұғалім өз қызметінде қатынастың барлық функциясын қамту керек. Ақпараттар
жинағы ретінде, басқа адам немесе бір топ адамдардың және қоғамдық іс-
әрекетте,қатынас ұйымдастырушылық тәжірібе мұғалімдерде ең көп таралған
қателік қатынасты ұйымдастыра алмау. Мысалы,сабақты жоспарламас бұрын
ақөпаратты қалай жеткізуді ойластырмайды.Нәтижеде сабақтың
конспекті,көрнекі құралдар жеткілікті, мұғалімнің сабаққа дайындағы жақсы
дегенмен сабақ жоспарланғандай сапалы болмайды, сыныппен контакт жоқ,
біркелкі педагогикалық қатынас үрдісі. Тек қана өзара сыйластықсыз тек
ақпараттық-коммуникатиті функциясы қарым-қатынас қабатына кірген жоқ.
Баршаға мәлім білім беру барысында үш негізгі мәселе қарастырылады. 1)
оқыту 2) тәрбиелеу 3) дамыту. Бұл жерде қандай орны бар?
Оқыту мәселесін шешу барысында білім алушылармен қарым-қатынаста нағыз
психологиялық контакт өрбиді, үйлесімді білім-беру мотивациясын
қалыптастырады; коллективті бірлесе ойлап, танымдық ізденісті
қалыптастырады. Тәрбиелеу мәселелерін шешуде қатынас көмегімен
педагогикалық және тәрбие орын алады. Оқыту үдерісінде тиімді етуде
психологиялық контакт білім берушімен білім алушы ортасындағы тұлғаны
зерттеп танитын бағыт пайда болады. Тұлға аралық қатынас дамып оқытуда
нәтижелі болады.
- Әлеуметтік-психологиялық факторлардың қатынастың нәтижесінде
(сенімсіздік, ұялшақтық, тұйықтық) кемшіліктер бірте-бірте
жойылады.
- Оқушылардың жеке дара ерекшеліктерін анықтауға
- Жеке тұлғалық қасиеттердің қалыптасуында социологиялық-
психологиялық коррекциялау (сөйлеу, ойлау және т.б) білім беру
үрдісінде педагогикалық қатынастың диапозоны осындай. Озат педагогикалық
тәжирібе зерттеуде совет педагогтары А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинскийдің
педагогикалық әсер ету құралы ретінде қарым-қатынасты пайдалана білу оқыту-
тәрбиелеу үдерісінде тиімді нәтиже береді.
Тағы бір педагогикалық қарым-қатынас аспекті - өзін-өзі басқару
қабілеті психологиялық жағдайларын игере алуы, психологиялық барьерлерден
өте алу, шығармашылық қабілетін оята алу, әр қашанда оптимист бола білу.
Назар аударыңыз! Мұғалімнің көңіл күйі сыныптағы оқушыларда байқалады. Осы
жағдайды есте сақтаңыз! Өз эмоциянызды игеріп үйреніңіз!
Өз-өзіңізді тәрбиелеуде басқа педагогтар баламен қарым-қатынасы қандай
екенін ескеріңіз. Төмендегідей бағдарлама ұсынамыз:
1) Басқа мұғалімдердің сабағына қатысып, балалармен қарым-қатынас жасау
барысын бақылаңыз олардың көңіл-күйін. Бақылаудың қорытындысын
әріптестермен талқыға салыңыз.
2) Мұғалімдер қарым-қатынаста қандай әдісті көбірек пайдаланады және
бұл өз нәтижесін бере ма?
3) Оқушылармен әр бір мұғалімнің қарым-қатынас жасау ерекшелігін
қолданып көріңіз? технологиясының мәніне үніліңізӨзіңізге тиімді әрі
ынғайлысын саралаңыз.
4) Тәжірибелі педагогтардың тәрбиелік іс-шараларына қатысып, оқушы
көңіл-күйін қандай жағай болады олардың дара ерекшеліктері бұл қандай
нәтиже береді.
5) Бірнеше мұғалімдердің сабағына қатысып, айырмашылықты, себебін
анықтаңыз .
3-лекция. Қарым-қатынас мәдениетін танудың дүниетанымдық негіздері.
* Қарым-қатынас мәдениетін ғылыми білім саласы ретінде зерттеудің
кейбір бағыттары.
* Қарым-қатынас мәдениетінің дүниетанымдық негіздері.
Адам баласының қоғамдық дамуы тарихының қайсы бір кезеңін алып
қарасақта қалыптасқан қарым-қатынастың формаларымен олардың функционалдық
мазмүны, мән-мағынасы, олардың өсіп даму динамикасы бір катар факторларға,
байланысты, яғни тәуелді келетіні көрініп тұрады .Атап айтар болсақ
факторлардың ішінде аса маңыздысы болып ең алдымен қоғам өмірінің
материалдық қарт, оның негізі ерекше байқалды.Сондықтанда материалдық
факторды табиғи фактор деп атайды.Себебі ,материалдық игілікті өндіруші
өндіріс тәсілі мен одан туындайтын өндірістік қатынас сипаты адамдар
болатын жанды қарым-қатынас формаларын жасайды.Адамдардың қауымдасқан еңбек
тиімділігін жетілдіру арттыру,басқаларға үйрету әрекеттері, қоршаған
ортадағы болып жатқан қүбылыстарға немесе нақты дүниелерге оз мүдделері
үшін игілікті ықпал жасауы қарым-қатынас формаларын өзгертеді, жетілдіреді.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы олардың қоғамдағы орны мен жағдайына қарай
,яғни адамдардың әлеуметтік статусына қарай ажыратылады түрлерге де
бөлінеді.
Осы әлеуметтік ажыратылым негізінде әр топтың өкілдері арасында өзара
қарым-қатынаста қолданатын сөз түрлері пайда болады.Оларда киім кию
үлгілері,жүріс түрыс мәнерлері де дараланады. Мүндай даралану әрбір
әлеуметтік топтың қалыптасқан өмір сүру салтына да байланысты болды. Ал
өмір салты оны сақтау ережелері мен нормалары адамдардың білімдік дәреже
деңгейіне, кәсіби біліктілік қызығушышылығыа материалдық иғіліктермен
қамтылу жағдайына байланысы қалыптасып жетіліп отырған.
Осы даралаушы фактор адамдардың қандай әлеуметтік топқажататынын яғнй
топ өкілі екендігін білдіріп түратын көрсеткішке де
айналған. Ал осы көрсеткіш тәсіл ретінде адамдарды, топтарды бір-біріне
қарама- қайшылықтағы лагерге бөліп қарсы қоядыды немесе топтың ішінде
дараланып тұратын байланысты құрайды.
Осы табиғи фактор әлі өзінің функциасын жоғалтпай келеді. Кеңестік
қүрылым мен оның идеялогиясы осы қарым-қатынастың табиғи факторын жоққо
шығаруға саясат үстанады.Алайда жасандылық жасау үзаққа бара алмайтынын,
Кеңес дәуірі өмірі дәлелдеп берді. Алайда деректерге сүйенсек ежелден бері
әлуметтік ерекшеліктерді білдіретін соған сай қарым-қатынас номаларын
сақтайтын ережелер болған.
Айталық біздің жыл санауымыздың бұрын ежелгі Үнді жерінде елдегі
береді. Руханиат өкілдері дәулетті-зиялылардың әр түрлі жас шама
көрсетілген ережелер болган. Соның негізінде қоғамдагы реттілікпен
әдептілікті бұзбау жолдары ақталып отырған. Адамдар арасындағы өркенйетті
қарым-қатынас жасау жолына насихаттық өнеге үлгі көрсеткен бүкіл Шығыс
елдеріне ортақ рухани қазына „Кабуснамада„ біздің әрамыздың 1-ші ширегінде
дүниеге келген.
Сондай-ақ 1204 жылы „Клерикалис тәртібі„деген атпенен Испандық Петрус
Алберонус тегіне, әлеуметтік алған орнына, мәртебесіне т.с.с. коғам
өміріндегі жағдайы мен күй-ахуалына қарай мінез -қүлық ережелерін сақту
менен қарым-қатынас мәдениеттілігін орнату нормалары көрсетілген нүсқау
ісүрастырғаи. Оның үзақ жылдар бойы башылыққа алынғаны тарихта білғілі 1716
жылы ежелгі неміс қаласы Гамборгте „Әдептті өмір мен мәдениетті әңгіме
огкізу үшін лауазымды әңгіие қайырымды жандармен қарым-қатынас жасаудағы
дағдылар сондай-ақ осы тектес әйелдегі дағдылар сондай-ақ әйелдермен қарым-
қатынас орнату тәсілдері деген нүсқауды қүрастырған осы сияқты мінез қүлық
ережелері мен қарым-қатынас жасау әдептері нормалары мен реттілік жолдары
көрсеілген нүсқаулар мен әдептану дүнйелері басқа да халықтарды не жазба
түрінде немесе мақал-мәтел түрлерінде болды.
Осы әлеуметтік қүндылықтар негізінде болды әрбір адам шыққан тегіне,
білім дәрежесімен денгейіне материалдық игілік иемдену шамасына қарай
келісті мінез қүлық ережелерін сақтап әдеп нормаларын бүзбаған, олады
үйреншікті дағдыларға және қажетті жағдайда түрмыстық т.б. өмір салтында
оларды ретті пайдаланып отырған.
Қарым-қатынас мәдениетін сақтап оны қалауды қоғам өмірінің материалдық
негізінің ықпал жасайтындығын еш қашанда терістеуге болмайды. Мұның
қоғамның формаңиясында болмасын ықпал болғандығын мойынамай келе қарым-
қатынас формаларына мынадай факторлардың да үлттық, діни әдеп ғүрыптардың
үлкен ықпал жасайтындығын да есте сақтау керек. Жоғарыда айтылған
факторлардың қоғамдағы әр түрлі топтар өкілдерін топтастырып,кейде ажырату
шектерін шығарып,ажыратылымының сан түрлі тәсілдерін қолданысқа тарту әбден
мүмкін. Белгілі бір әлеуметтік топтағы қалыптасқан дәстүлердің күнделікті
қолданыу жолдары, әртүлі себептермен сол топтың кейбір өкілдері бүрынғы
әлеуметтік статусы мен материалдық жағдайдан айрылып қалған жағдайдан өзіне
де, субьекті мінез-құлқына оның мәңгілігіне қозғау салып үйреншікті қолдану
әдеті жалғаса берді.
Мәселен жер аударылған орыс ақсүйектері (19 ғасыр) бұрынғы
қолданыстарға лайықты. Қарым-қатынас формаларын, мінез-құлық мәдениет
ережелерін, жүріс-тұрыс яғни костюм формасына, жеке бас гигенасына баса
назар аударып, оларды мінез сақтағандары туралы көрме фильмдік, әдебиет-
мемориальдық материалдар дәлел.
Қазақ жазушысы И.Есенберлинің тарихи трилогиясында Төлебидің қолында
түйеші болып жүрген болашақ үлы қазақ ханы Абылайдың да текті ұя тәлімінен
шыққандығын өзінің күнделікті дағдылы іс-әрекеттерімен мнез- қүлықтарындағы
бекзаттылыққа тән қылықтары арқылы өз ортасын тәнті еткен дәлелдер
келтірілді.
Қарым-қатынас түрлерінің жасаушысы, сақтаушысы және тасымалдаушысы -
адамзат баласы өз өмірінің тарихында әртүрлі әлеуметтік-мәдени және
дүниетанымдық деңгейлерді бастан кешірді. Осы тарихи мерзім аралығында
жалпы биопсихологиялық талаптар мен қажеттіліктерді қанағаттандырудан
бастап саналы іс-әрекеттер қауымдастығын қамтамасыз етуге, олардың жүйесі
реттілігін қалауға, танымдық қүралының байуына, сана-сезім, әрбір адам
баласының өмірден өз орнын табуға мүмкіндік жасауға дейін алғы шарт қалаған
қарым-қатынас өз субьектілерінің сипатына қарай әр салаға жіктелінген
зерттеу нысандарына айналды.
Қарым-қатынас субьектісі ретінде ең алғашқы зерттеу нысанына жалпы
адамзат өмірі мен оның даму тарихы, яғни дәлірек айтқанда адамзат баласының
пайда болғаны осы кезеңге дейінгі тарихи қарым-қатынас формалары алынды.
Мұнда жалпы адамзатқа тән болған қарым-қатынас формалары тұтастық дүние
түрінде қарастырылады. Бүл зерттеу бағытының ерекшелігі мұнда зерттеу
мүддесіне әр түрлі халықтар мен ұлттар, ұлыстар тағдыры мен даму тарихының
айырмашылықтары, өзіндік ерекшеліктері зерттеу негізіне алынады.
Мұндай себептермен жүргізілген зерттеулерде мәдениет саласындағы
өзгерістер, қоғам дамуының сатылы формациялық деңгейіне үйлесімді келген,
тарихи мәдениет типтерінің ретінде көрсетіледі және олар нақты дәлелдермен
негізделеді.
Қарым-қатынастың белгілі бір халықта, сол халықтың тек өзіне ғана тән
қалыптасқан формаларын және де сол халықтың жер бетінің әр түпкірінде
шашыраған топтарында орныққан қарым-қатынас түрлері зерттеу нысанының дара
түрін қалаған. Белгілі бір халықтың үстаған қарым-қатынас формалары сол
халықтың мәдениетінің ажырағыссыз бөлігі болып табылады. Бұған көз жеткізу
үшін сол халықты өзгеше бір әлеуметтік және тарихи - мәдени қауымдастық
ретінде зерттеп, сол халықтың мәдениетінің қалыптасуына өткен және қазіргі
кезде қандай обьективті факторлар әсер еткендігі қарастырылады.
Кең мағынада алып қарағанда пснхотерапня дегеніміз адамның ішкі жан
дүниесіне игі әсер жасак арқылы оған өзін-озі кім екенін түсінугк, өзге
адамдарға түсініктілікпен қарауга, қоршаған ортадағы оқиғаларға да
түсініктілікпен қарап, өзінің көңіл-күй жабырқауына реттілік жасай білуді
бірте-бірте қалау болып табылады екен. Мұндай психотерапевтік әсерді
бірінші кезекті достар жасайды.
4-лекция. Коммуникативтік қабілеттілік қарым-қатынас қызметінің рөлі.
* Коммуникативтік қабілеттілік туралы түсінік.
* Ағылшын психологы М.Аргайлоның коммуникғацияға үлкен ықпалы.
* К.К.Платонов жасаған қарым-қатынас концепциясы.
Адам баласының сан мыңдаған жыл аралығында жинаған өмір тәжірибесі
негізінде бай мәдени қарым-қатынас жүйесінің амалдары пайда болуы дамыды.
Өмірге келген соң әрбір адам баласына басқа адамдармен байланыс жасауы үшін
қоршаған әлеуметтік орта қабылдаған қарым-қатынас қүралдарын меңгеруі оның
өмір сүруінің бірден-бір алғы шартына айналады.
Адам баласына тілді, айналасындағы адамдардың іс-әрекеттерін, олардлың
мінез- қүлығы мен әдістерін түсініп меңгеруі үшін оларды үйренуі
қажеттілікке айналды. Екінші бір жағынан қажетті тәжірибелерді дағдыға
айналдырған соң өз талап-тілектерін, ой- арманын, аңсарын, сезім-күйлерін
бү\ілдіруге, қарым-қатынасқа түскен серіктерімен өз іс-әрекеттерін
үйлестіруге де үйренуі керек болады.
Осылардың барлдыгы қарым-қатынас қүралдарын пайдалануға қозғау жасап
беретін адамға аса қажетті психофизиологиялық сапалықтардың адам бойында
дамуын қажеттейтін ішгей дамудың алғы шартын қалады.
Педагогикалық ғылымда белгілі бір қызмет түрін табысты атқарудың алғы
шарты саналатын жеке адамдағы белгілі бір ерекшелікті білдіретін
қабілеттілік деген үғым қалыптасқан. Онда қарым-қатынасты коммуникативті
қызмет ретінде қарастырсақ, осы қарым-қатынас қызметін жүзеге асыруға
мүмкіндік жасайтын адамдағы ерекше бір қадір- қасиеттердің жиынтығы болып
табылатын сапалық коммуникативтік қабілеттілік деп атауға толық негіз бар
деуге болады екен.
Коммуникативті қабілет белгілі мәдени ортада қабылдаған қарым-қатынас
амалдарын меңгеру және оны пайдалану шарттарын қалау нәтижесі, яғни
қоғамдық қүбылыс ретіндегі мәдени қарым-қатынастың жекелеген формасы болып
табылады. Екінші бір жағынан алып қарағанда коммуникативті қабілет жеке
дара адамдағы ерекше бір қадір қасиеттердің болатындығын түсіндіреді, яғни
коммуникативті қабілет дегеніміз нақтылы психологиялық мән-мазмүнды
білдіретін нақтылық болып табылады.
Коммуникативті қабілетті ғылым нысанына айналдырып талдау жұмыстарын
жүргізу отандық педагогикада ХХ-шы ғасырдың 70-ші, 80-ші жылдарында
қарқынды жүргізілді.
Ғалымдар коммуникативті процесті іске асыру шарттарын қарастыра келіп
қарым- қатынасқа түсушілерге қажетті психологиялық сапа белгілерін көрсетіп
берді.Оқымыстыларды әртүрлі мамандық қызмет сала ерекшелігіне қарай
қызметті үйымдастыруға қажетті сапалық коммуникативті қабілеттер туралы
мәселеде аса қызықтырды.
Адамдағы қарым-қатынасқа ерекше әсер жасайтын психологиялық сапалық
түрлеріне терең талдау жасаған еңбектер қатары өсті. Ол екбектерде әсіресе
дара түлға коммуникативті компоненттілігі түсінігі жан-жақты зерттелінді.
Атап айтқанда, жағдайды обьективті түрғыда көре білудің ең маңызды шарты
адамдағы коммуникативті сезімталдықты әсіресе бақылағыштық сезімталдылық
сипатын айқын корсету іске асты.
Ағылшын психологы М.Аргайло коммуникаңияға үлкен ықпал жасайтын 8
әлеуметтік біліктіліктің тізімін үсынды. Әсіресе оқымысты адам сотиваңиясын
(сылтау-себептерін) сипаттайтын қадір-қасиеттерді көрсетеді. Оларға
доминанттық көнгіштік, тіл алғыштық, байсалдылық, әлеуметтік мазасыздану,
үрейлілік т.б. оқымыстының дәлелдеуі бойынша өзара ықпалдастықты іске
асыруды бірден-бір қамтамасыз ететін сапалық белгілерге: бейімділік және
көтермелей білу біліктілік, қарым-қатынастағы серіктестіктіәмоңионалды
қолдап түру, қоян-қолтық байланысты іске асыруға жағджай жасаушы
біліктілік, әлеуметтік өзара әсер жасауға бақылау жүргізе білу
қабілеттілігі, қарым-қатынасқа түскен серігіңді дүрыс түсіну үшін сонымен
қоса қайтымды байланысты алу үшін талаптанатындар.
Орыс оқымыстысы К.К.Платонов қарым-қатынас жасауға ықпал жасаушы дара
тұлғаның динамикалық функңионалдық конңепңиясын жасады. Концепцияга
байланысты жеке адам қабілетін қүрылым ішінен 4 кіші қүрылымды бөле-жара
қарастырды.
1. кіші қүрылым адамның адамгершілік танытатын ерекшелік белгілерін
топтайды. Бүлар тәрбие жолымен қалыптасады. Мүны әлеуметтік кіші қүрылым
деп атауға болатыны ескертілген.
2. кіші қүрылым адамдағы білім, біліктілік, дағды және әдеттерді (өз іс-
әрекет, үйрену жолымен қалаған) топтайды. Мүны тәжірибелік кіші қүрылымы
деп атау үмтылған. Кейде бүл кіші күрылымды жекелік мәдениет - деп те
атауға болатыны ескертіледі.
3. кіші қүрылым адамдағы жеке даралық ерекшеліктің кейбір психологиялық
процестері:қабылдау, есте сақтау, ойлау, әмоция сияқтыларды топтастырады.
4 кіші кұрылым адамдағы қызуқандылық, жыныстылық және жас
ерекшеліктерді топтайды.
Қорыта айтқанда адамның барлық қасиет қадірлі басқа адамдарме,н қалай
қарым- қатынас жасағанынан білініп тұрады: оның бағыт-бағдары, білім
меңгеруі, біліктілігі мен дағдылары, есте сақтау ерекшелігі,
ойлампаздылығы, әмоңиясы мен қызуқандылығы қарым-қатынас жасау барысында
көрініс береді екен.
Бірінші құрылымда көрсетілген адам бойындағы бағыты - бағдарлықты
ұстануда топталатын кіші құрылым қарым-қатынастың мазмұнына ықпал жасайды.
Ал, білім, біліктілік, дагды қабылдау ерекшеліктері мен еске сақтау
қабілеттіліктер қарым-қатынастың технологиялық жағын қамтамасыздандыра
алады.
Ал қызуқандылық, жыныстық және жас ерекшелік - коммуникативті мінез-
құлыққа жеке даралық сапалық жасай алады.
Осы қасиеттер әртүрлі мүмкіндікте мақсатты іс-әрекетке байланысты
қалыптасады, дамиды немесе керісінше болады. Айталық психологиялық
проңестер жаттығуға, дамуғатәуелді. Ал жоғары деңгейдегі қасиеттер
(бағыттылықгағы және тәжірибелік) әлеуметтік тәжірибе әсері негізінде
қалыптасады.
Сонымен мәдени қарым-қатынасты тәрбиелеу процесін ішкі мән-мазмұнын
құраушы коммуникативті қабілеттіліктерді қалыптастыру- белгілі бір
багыттылықты ұстануды, білім алу үшін оқуды, дағды мен біліктілікті
қалауды, таным, қабылдау, есте сақтау, ойланымпаздылық т.с.с. психологиялық
процестерді жетілдіріп тұруды қажеттейді екен.
5-лекция. Коммуиикативтік қабілеттіліктің мән-мазмұны мен формасы.
• Коммуникативтік қабілеттіліктің мән-мазмұны.
• Коммуникативтік қабілеттіліктің функциясы.
Бұл мәселені талдауда белгілі орыс оқымыстысы В.А.Яров үлкен
жетістіктерге жеткен. Ғалым түжырымы мінез-құлықты (белгілі жерге орнату)
диспозициялық реттеу, яғни белгілі жерге орналастыру деп аталады. Осы
концепңияға байланысты субьект мінез- құлығына психологиялық реттілік жасау
жеке адамның диспозициялык - ұстаным жүйесі негізінде анықталыналы.
Диспозициялық құрылу сатылы жағдайда қалыптасады. Сатының төменгі
деңгейінде әлементарлы бағыт-бағдар көрсетілсе, екінші деңгейде әлеуметтік
бағдар берілуі тиіс екен.
Үшінші деңгейде адам өмірі мақсатындағы қүндылық бағдар жүйесі
құрылады және осы мақсаттарға қол жеткізу құралы жасалады. Яғни қарым-
қатынас процесін реттеу Здеңгейде өтілуі шарт болып тұр.
1- ші деңгей, яғни бағыт-бағдарды ажыратуды, қарым-қатынастағылардың
қозғалысы, тұруы т.б. іс-әрекеттер әлементтерін өзара координациялау
ойланусыз-ақ автоматты түрде орындалады.
2- ші деңгейдегі әлеуметтік үстаным бағдар, адам мінез-қүлығын оздерінің
әлеуметтәк ролді меңгеруі арқылы реттейді.
3- ші қүндылық бағдар-үстаным адамның әлеуметтік мінез-қүлыгының жалпы бет
алысын белгілеп береді.
Қарым-қатынас процесін жетілдіру үшін осы қарым-қатынас процесіне
адамның үш бағыттағы көзқарасының маңызы ерекше екен.
Бүл біріншіден: адамның қарым-қатынас процесіне қатысты көзқарасы.
Екіншіден қарым-қатынасқа түскен серіктесіне қатысты козқарас; үшіншіден
озіне қатысты көзқарас әрбір бағытқа қатысты алғанда диспозицияның үш
деңгейінде корініс береді.
1. Қарым-қатынас процесіне қандай көзқараспен қарауымыз керек.
Мүнда өмірдің талабына сай қойылған міндеттерді шешу мақсатында қарым-
қатынас іфоцестерін белсенді түрде пайдалану бағдарын үстану ықтималдығымен
білінеді. Бүл жерде қойылған мақсатқа жеткізетін тиімді қүрал ретінде қарым-
қатынастың рөл атқара алатындығы туралы түсініктің орнығуы іске асады.
Сондай-ақ перспективаға оң әмоционалды көзқарас танытудан айналадағы
адамдармен байланысқа түсу, партнермен өзара ықпалдастық процесін жақсы
жолға қою үшін барлық күш-жігерді жүмсауға дайындық пен қүштарлық таныту
орын алады.
2. Қарым-қатынасқа түскен серіктестікке қатысты көзқарас.
Табысты қарым-қатынасты қалау үшін ең бастысы алдыңғы бөтен адамға
көңіл бөлу аса қажеттілік. Ғылыми тілмен, яғни А.А.Ухтомскийдің сөзімен
айтқанда әңгімелеуші доминантқа деген коңіл бөлу өз алдына ерекше болу
керек. Барлық күш-қайрат, ынта- жігер, жан шуағы, көңіл-күй, яғни барлық
мақсаттағы бет алыс, қарама-қарсаңында отырған адаммен өз арадағы
тосқауылды, сезіктік, күдіктік пиғыл ойды сейілтіп сен сенімділік әлеміне
жол ашуға жүмсалуы керек.
3. Өзіңе қатысты көзқарас.
Өзің туралы, өзіңнің кім, қандай екендігіңді елестете білу, оз
бағаңды білу, басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға өзара ықпалдастықта
болуга елеулі әсерін жасайды.Адманың өзін-өзі, өз орнын, бағасын білу оның
қоршаған ортаны түсінуінде қабылдануында сезіліп тұрады. Өз-өзін білетін
адам басқаның бойындағы бар асылды немесе керісінше кемшілікті реалистік -
ақиқатты тұрғыда көре алады.
4. Коммуникативті тапсырма
Педагогикалық іс-әрекетте сіздің алдыңыздан әрқашан стандартты емес
педагогикалық ситуация қиындықтан қашып, стандарт бойынша істейміз деп
бекер әуереленбеңіз керісінше қарым-қатынаста шығармашылық жолды
іздестіріңіз.
Түрлі тапсырмалар орындауда шығармашылықпен орындауға әрекеттеңіз.
Мысалы оқушыларды метал жинау үшін ұйымдастыру керек. Бұл жағдайда
қызықты шығармашылықты жүйе ойластырыңыз. Немесе мектепке жаман көңіл-
күймен келген оқушыларға назар аударыңыз. Олармен әңгімелесіп көріңіз.
Профессионалды педагогикалық үдеріс мұғалім тарапынан көптеген
коммуникатиті тапсырманы әр қашан өзгертіп, дамыту.
А.С.Макаренко бекерге балаларды тәрбиелеуде қажетті әдістерді зерттеген
жоқ тәрбиеші тәрбиеленушіге зерттеу объктісі ретінеде қарамай ,
тәрбиелену объектісі ретінде қарау керек деп жазған еді.
Елестетіңіз, сізге педагогикалық ықпал ету керек жаңа тақырыпты
түсіндіру, ескерту айту бірішіден біз жағдайды талыламаймыз , екіншіден
шешім шығаруда тиімді вариантты тез уақыт ішінде іздейміз. Оптималды әдіс
таңдаймыз содан кейін іс-әрекет орындаймыз. Педагогикалық тапсырманы
орындағаннан кейін ықпал етудің әдістерінің негізінде коммуникатиті шартты
орындау керек.
Коммуникативті міндеттің педагогикалық міндеттен айырмашылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-лекция. Қарым-катынае мәдениеті адамзат мәдениетінің негізгі сатысы.
1. Қарым-қатынас мәдениеті туралы түсінік.
2. Қарым-қатынас мәдениетінің негізгі ұғымдары.
3. Қарым-қатынас мәдениеті қызмет түрі ретінде.
4. Қарым-қатынас мәдениеті адамзат мәдениетінің құрамдас бөлігі.
Қарым-қатынас не үшін, қандай қызмет үшін керек? Неге қарым-қатынас
мәселесіне әлеуметтік-гуманитарлық (педагогика, психология, мәдениеттану,
әлеуметтану, философия, әлеуметтік психология т.б.) білімдер теориясы мен
тәжірибесіне ерекше назар аударады және ол күннен-күнге өсіп отыр. Жалпы
қарым-қатынас формасындағы мазмұнында үлкен өзгеріс жасады. XXI гасыр жаңа
техникалық жарақтану заманы. Осы жагдайдың өзі еңбек ұйымдастыру формалары
мен әдістерінің жаңашалануына ғана емес, адамдар көзқарасына өзгеріс жасап,
оны жаңаша дамытуды талаптауда. Ол әрбір адам үшін, оның қандай ұлт,
халықтың, ұлыстың, әлеуметтік топтың, қогамдық қозгалыстардың немесе саяси
партиялардың тагы сол сияқты өкілі екендігіне қарамастан өмір сүрудің
негізі алғы шартына айналып отыр.Ұжым мен жеке кәсіпкер, тапсырыс беруші
мен қабылдауы арасындагы шарттастық тиімділігі жалпы еңбек өнімділігі мен
сапасының артуы - өмір сүріп отырган ортадагы барлық адамдармен жарасымды
да сыйлы қарым-қатынас жасаудың өнегелілігіне тәуелді екенін корсетуде.
Міне осы сияқты мәселелердің өзі-ақ қарым-қатынас әлеуметінің қогам
оміріндегі орнын көрсетіп отыр. Ендеше адамдардың бірлесіп қызмет жасау
сүранымынан туган, қалыптасуы мен тарихы сан мың жылдық тарихтан тұратын
күрделі әрі сан-салалы жоспарлы процесс болатын қарым-қатынас адамдар
арасындагы өзара тыгыз байланысты қамтамасыз етуге, іс- әрекеттерді
үйлестіріп реттеуге дүрыс багытты түзеуге, ой-сананың дамуына, ягни әр
адамның өмірден лайықты оз орнын табуга мүмкіндік тугызуга керек басты
қүралы. Ол еңбек өнімділігі саласының өсу тиімділігінің атру кепілі.
Сонымен қатар адамдардың өзара пікір алмасып, болісуі, әр түрлі көңіл-
күйлерін білдіріп, олардың өту деңгейі өздері өмір сүріп жатқан обьективті
жағдайға ғана емес, мұраға қалган мәдениет дәстүрлеріне, әдет-ғұрыптарға
оларды өмір салты игілігіне асу шамасына да байланысты. Ендеше қарым-
қатынас деңгейі әрбір адамның рухани даму көрсеткіші сол арқылы қоғам
зайырлығының да көрсеткіші бола алады. Олай болса қарым-қатынас қоғамдық
процеске де үлкен ықпал жасайтын күш.
Қарым-қатынас мәдениеті - адамдар арсындағы өзара тыгыз
байланыстылықты қамтамасыз етуге, соның негізінде іс-әрекеттер жүйесін
үйлестіріп, реттеуге, дұрыс бағыт түзеуге, ой-сананы дамытып, әркімнің
емірден лайықты орнын табуға мүмкіндік туғызу. Бұл мәселені дұрыс әрі
ғылыми негізде шешу қарым-қатынас мәдениеті функциясына қатысты жиі
кездесетін ұғымдарды логикалық, диалектикалық, тарихнамалық, жүйелілік
тұрғыдаи талдап алу қажет. Ол ұғымдарға -"мәдениет",
"өркениеттілік","тәрбие", "әдеп", "табиғат" тағы сол сияқты терминдерді
жатқызуға болады.
"¥ғым" терминінің психолоғиялық сипаты - қорытындылаудың жоғары
деңгейі, ойлаудың логикалық формасының бірі деген мағынада түсіндіріледі.
Ұғымның жалпы мән мағынасын К.Маркс " Сезім арқылы қабылданатын алуан түрлі
заттардың жалпы қаситтерінің ойымызда қамтылған, ықшамдалған түрінен басқа
ештеңе де емес ", - деп анықтаған.
"Мәдениет" деген ұғым алғашқы пайда болған кезде, ол адамдардың
табиғатқа ықпал етуін анықтау үшін, яғни табиғаттың дүлей күштерін
бағындырып, өздерінің көздеғен мақсатына жететіндігін білдіру үшін
қолданылған. "Мәдениет" - адамдардың еңбегі мен қоғамдық қызметінің жемісі
деп түсінгеніміз жөн. Ендеше, мәдениетті қоғам мен табиғаттың өзара
байланыстылығы, қоғамдық сананың бір түрі ретінде мәдениеттің табиғаты мен
мән-мағынасын материалистік тарихилық принцип тұрғысынан зерттеудің
дұрыстығы анықталды.
Қарым-қатынас адам өмірінің барлық салаларына терең ендеп бара жатқан
құбылыс. Оның мән-мазмұнының өте-мөте сан алуан екендігінде күмән жоқ.
Қарым-қатынас тіршілік атаулының қалыптылығын сақтауды қамтудан бастап,
адамдардың мән- мазмүнды табиғатындағы толымды өмір сүру жолын жетілдіру,
оның амалдарын табу, таңдап өңцеу, оларды өмір салты қүралдарына айналдыру
мақсатындағы саналы байланысын, өткені мен бүгінгі және болашақтың
сабақтастылығын қамтамасыз етеді. Қарым-қатынас жеке көңіл-күй әсерін
жеткізуден бастап, ақпараттар тасымалдау алмау, жекеленген адамдардың,
ықшам және әлеуметтік топтардың, халықтардың, үрпақтардың мақсаты өзара
ықпалдастығын орнатып, жүзеге асыратын құрал. Осы айтылған пікірлердің өзі
қарым-қатынасқа берілер сипаттамалар мен анықтамалар мүмкіндігінің толассыз
болатындығын, оның әлі де беймәлім түстары мен мәндері қарсыларының ашыла
беретінін көрсетіп отыр. Біздің негізгі мақсатымыз осы қарым-қатынас туралы
берілген сипаттамалар мен анықтамалар ішінен мәні жоғары деп саналатын яғни
қалыпты жағдайда сондай көзқарас орныққан, атап айтқанда " қарым-қатынасты
" қызмет түрі деп санайтын мәселеге ерекше тоқталып, орнын ажырата көрсету
болып отыр. Сонымен қарым-қатынас қызмет түрі. Өйткені ол да қызметтің
басқа түрлері сияқты белгілі бір мақсатқа жүгініңкі, нормаға тәуелді.
Ендеше оның берер нәтижесі бар.Белгілі бір жағдайда өзінің тиімділігін
көрсетеді деген сөз. Қарым-қатынастың мақсаты әрбір жеке адамның немесе
түтас алып қарағанда қоғамның бірлескен қызметіне түзетулер ендіру мен
жоспарлау жатады. Яғни қарым-қатынас басқа коммуникативті емес қызметтерді
де қамтиды. Олай болған жағдайда қарым-қатынас нақтылы өндірімді қызмет
түріне жатады. Яғнн қызметтің бұл түрі материалдық және рухани игілігі бар
өзгешелігі болуымен сипатталады.
Адам өмірі тәжірибесінен алып қарағанда және қарым-қатынас туралы
анықтамаға сүйенсек жалпы қарым-катынас көп салалы адам қызметінің бір
түріне жатады. Ал адам баласына ежелден -ақ белгілі болған мәселе қызметтің
қайсы бір түрін алып қарамайық, оның мақсат мүддеге сай жүзеге асырылуы
әйтеуір бір қүралдың пайдалануына байланысты екендігінде. Адам баласының
саналы іс-әрекетіндегі әр түрлі қолданатын амалдары, адамдар арасындағы
өзара ықпалдастықтардың, әсер жасаудың өтілуіне алғы шартты, мүмкіндіктерді
қалайтын болғандықтан сол „мәдени қарым-қатынас,, - деп айту күмән
туғызбайды. Жоғарыдағы ойымызды жүйелеп айтар болсақ „белгілі бір қүралдар
арқылы (сөз, ишара-ым т.с.с.) нақтылыққа - асатын яғни адамдардың ғана
арасында болатын саналы байланыс процесін қалайтын яғни қамтамасыз ететін
адам баласына ғана тән қолданыстағы ерекше бір тәсілдегі іс-әректтерді
мәдени қарым-қатынас,, - деп атауымызға болады.
2-лекция. Қарым-қатынас мәдениеті ғылыми білім саласы.
* Қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу әдістеріне сипаттама.
* Қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу мәселесіндегі халық педагогикасының
мәні.
* Адамдардағы коммуникативті сапалық қалыптастырудың озық әдістері.
Әрбір адамның қарым-қатынас мәдениеті, оның дара тұлға ретінде
қалыптасуы өткен белгілі бір әлеуметтік топтың мәдениетін меңгерген
жағдайда ғана орнығады.
Адам әлеуметтену барысында тілді үйренеді, мінез-кұлық үлгілерін,
қарым-қатынас нормалары мен ережелерін меңгереді, мәдениет сырын таниды.
Бұларды меңгеру дегеніміз адамның олардың пайдасы туралы мәліметтерді
білумен ғана шектелмей өз игілігіне де айналдыруьі екен. Сайып келгенде
адам сойлеуді үйреніп, басқа адамдарды түсіне бастайды, олардың іс-
әрекеттерін аңғарады, озінің жеке басты мінез-қүлықтарын қалыптастырады
және реттейді, ішкі байлық ясүйесін жасайды. Қарым-қатынастың мәдениет
формалары жеке игілігіне асуы үшін кемінде екі процестің өтуі шарт. Олар:
біріншіден қарым-қатынастың мәдени қүралдарымен танысу; екіншіден осы
қүралдарды оз деңгейінде игеру мақсатында адамдардың белсенді
өзараықпалдастықта болуы және оларды қолдануды үйрену, қарым-қатынастың
жаңа амалджарын іздеу, оны өздерінің жасауы.
Қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу мәселесіне (әсіресе, мінез-құлық
мәдениеті) халық педагогикасы үлкен мән берген. Әрбір халықтың өз адамдары,
ұрпақтары қандай болуы керек, талап-тілек үрдісінен шығуы үшін не істеуі
керек, қалай қол жеткізіге болады деген ойлары, ұғымдары, пікірі болады.
Осы ойлар халық педагогикасының теориялық негізін қалады. Қарым-қатынастың
дағдылары мен өркениеттілікке ұстаным алуды жасау процессі, балалар өсіп
жатқан әрбір огтбасының күнделікті өмірінде қамтылып жатты. Бала дүниеге
келген күннен бастап ертегі, мақал-мәтел, ән-жыр, аңыз-әңгімелерді,
жаңылтпаш- санамақтарды т.с.с. естіп өнеге өсиетке толы үлгілі істерден
мағлұматтар алып жатады. Ал бұл рухани дүниелерде өмірдегі үлгілі, ізгі
әдеп нормалары мен ережелері, қағидалары, әлеуметтік өмір салтының озық
нұсқаулары оларға үйреніп үйреншікті дағдыдан әдетке айналдырудың жолдары,
өркениетті өмір салтына қайшы келетін іс-әркеттерге қарсы амалдар
жинақталған. Осы дүниелер негізінде жас сәбилерге (ал олардың көңілдері
қашанда пәк, сондықтан тез қабылдайды) одан мінез құлығындағы үлгілі
нұсқаулармен, қалыптасқан омірге қайшы айып саналатын мінез-құлық түрлерін
көрсетіп келеді. Баланың жасаған қылықтарына лайықты есіне бірден
қалатындай әсерлі онеге үлгісі істерді мысалыға келтіре отырып әділ
бағаларды беретін болған. Ал мұндай амаладырдың әсері қашанда өнімді
болған.
Қоғам өмірінде қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеуде дінде елеулі рөл
атқаратын киелі діни кітапты уағыздарында адам баласының күнәдән-айыптан
сақтанудың, іс-әрекеттердегі үлгілі тәртіпті орынатудың, жалпы адам баласын
құрметтеудің адамгершілікке толы өсиеттері сан мыңдап кездеседі. Діни
уағыздарда әр түрлі кездесетін сәт, жағдайлар, орай адамдардың жынысына,
жас ерекшелік белгілеріне қарай мінез-құлық формаларын реттілікке келтіру
жолдары жазылғанда дінді мойындайтындардың барлығына да оларды орындау
міндеті екендігі көрсетілген. Діндер адамдар қанша қоғам өмірі реттілігін
бұзушыларға кеңес беріп, күнә жолынан арылу амалдарын корсетіп, игі бастама
жасағанадарға қолдау көрсетіп, аманатқа амалдық болу шарттарын уағыздап
отырған.
Қарым-қатынас мәдениеттілігіне тәрбиелеудің жоғарыда корсетілген
формаларынан басқа нақтылы өмірдегі ситуацияларға қатысты басқада формалары
бар болған, бар да.
Мысалыға, ғұрыптарды, дәстүрлерді алуға болады. Атап айтқанда жасоспірім
қолына ата кәсіпті жалғастыркшы - яғни шопан ата таяғын тапсыру бір сөзбен
айтқанда жас өспірімді адамзат санатына досу, азамат аталуы арнауын мысалға
алуға болады. Бұл арнауды ел ақсақалдары, құрметтілері игі тілек білдіріп,
осиет-онеге толы өмір тәжірибелерінен үлгі келтіріп, үлкенді құрметтеу,
кішіге қамқор болу т.с.с. міндеткерлігін аманаттайды. Осындай шаралар
арқылы жас өркен өз ортасы омірі мен заңдарынан өзіне буын беймәлім болып
келген мәліметтермен танысып, толығады.
Адам мінез-құлығы коп жағдайда оны өз ортасы. Қалайша көреді, және де әр
адам өзін-өзі қалайша көре білдеі, соғанда байланысты анықталынады. Мысалы
қазақ қоғамында 13-13 жасар қыз балалардың шашына шолпы тағу рәсімі, қыз
баланың балалық шағының аяқталып бойжеткен сәті басталғанын, енді олардың
бой түзеп, сән сақтау кезегінің жеткендігін яғни ересек тобына жататындығын
білдіретін болған. Осы рәсім жасөспірімдер санасына да одан басқа адамадр
тарапынан күткен үміткеде игі әсер жасаған.
Осындай рәсімдер мен ғүрыптар мәдени қарым-қатынасты қалаушы маңызды
амалдардың бірі ретінде ежелде құрметпен қарастырылған. Сондай-ақ өмірде
мінез-құлықтың әлеуметтік мақұлданған, түрін насихаттау және орнықтыруда
басты мақсатты алған ғұрыптары болған.
Тарихи мұраларға әдістер қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу мәселесіне
үстем тап өкілдері, тектілер, зиялылық үлкен мән беріп қараған. Мінез-қүлық
формалары арқылы үстем тап өкілдері т.с.с. көрнекілеп көрсететін баолған.
Кейде адамадар мінез-құлық мәндерінен адамның қандай ортада тәрбиеленгенін
біліп те қоятын болған.
Қорыта айтқанда қоғамның дәстүрлі мәдениеті жағдайында қарым-қатынас
мәдениетін тиімді қалыптастыруға мына факторлар: күмән келтірмейтін, пікір
туғызбайтын құндылық жүйесінің бар болуы; кезе-келген жағдайда сай өзіңді
қалай ұстау әдебиетіне жол көрсететін қүндылықтар жүйесінің игілікке
асырылуы; қарым-қатынас формаларын жеткізетін амалдар мен білімдердің
тәжірибеде қалыптастқан түрлерінің болуы; олардың осы қарым-қатынас
формаларының әрбәр адам игілігіне асу ықпалының мол болуы алғы шарттар
жасайды. Әлеуметтік қолдану тапқан мінез-құлық формаларын игіліктеудің
қамтамасыз етудің: тәрбие процесіне түскендердің әр түрлі өмір сәті
жагдайындағы белсенді нақтылы өзара әсерлері; тәрбиелеушілердің
тәрбиеленушілерге берген қайтымды байланыстары; әлеуметтік қолдау алған
мінез-құлық формаларының артықшылығының болуы мен еліктеуге тұрарлық мінез-
құлық формаларының үлгілі түрінің болуы - негізгі шарттар болып саналады.
Көптеген елдерде қарым-қатынасқа үйрететін адамдар да, коммуникативтік
қабілетті дамыту мәселелерімен айналысатын ғылыми мекемелер де бар. Ондай
мекемелерді немесе құрылымдық "әлеуметтік - психологиялық тренинг" - деп
атау қалыптасқан.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг - деп әр түрлі саладағы қызмет
барысындағы пара-пар өзара әсер үшін қажетті қарым-қатынас дағдыларына,
біліктіліктеріне, білімдеріне мақсаты үйрену прогресін іске асыратын қызмет
түрін айтады.
Әлеуметік-психологиялық тренинг мазмұнын коммуникация процесі және өзара
әсер ретінде қарым-қатынастың кейбір жақтарын қамтиды. Әлеуметтік-
психологиялық тренингтің өзіндік (ерекше) әдістрінің бөлініп көрінуі,
үйретудің топтық және активті әдістеріне ерекше назар аударылуынан
білінеді. Активті әлеуметтік-психологиялық дайындаудың бір түрлі әдістері
шетелдердегі әлеуметтік психологияда жан-жақты жасалынған аталады. Бүрынғы
Кеңестер Одагы ғылымында ӘПТ әдістерін тәжірбиеде кейінгі жылдарда ғана
алына бастаған болатын. Айта кететін жәйт, бұрынғы Одақ Ғылымында 30-шы
жылдары кейбір ондірістер мен жоғары оқу орындарында "іскер ойын" әдістері
жасалынып ойдағыдай қолданғанда болатын. Дегенмен бұрынғы Кеңестер Одағы
ғылымында адамдар арасындағы коммуникативті қабілеттерді қалыптастыру
мәселесінде қол жеткен жетістіктердің болғандығы аян. Отандық және шет
елдік тәжірибиелер негізінде қарым-қатынасқа үйренудің белсенді нақты
әдістерін үсынатын еңбектер 80-90 шы жылдары көптеп жарық көрген болатын.
Енді ӘПТ әдістеріне қысқаша шолу жасап көрелік.
ӘПТ әдістері сан-сала мамандық иелерін кәсіби қарым-қатынасқа үйретуде
көп қолданылады. ӘПТ-ің басты бір саласы күнделікті өмірде қарым-қатынас
кезінде әр түрлі қиындықтарды сезіп қиналатын, жақын адамдарымен тіл табыса
алмайтын, жалғыздықта қамыққан адамдарға коммуникативті қабілеттерді
дамытуға көмек беру болып табылады. Сондай- ақ бұл әдіс жан күйзелістегі
әрі жаны жаралы болған, жан салауаттылығын жоғалтқан адамдарды қарым-
қатынас әлеміне таратуда қолданылады.
Алдымен қарым-қатынасқа үйретудің мамандар арасында көбірек қолданып
жүрген. Қандай әдістері бар соған тоқталайық. Негізінде мамандар арасындан
қолданып жүрген бүл кезде белсенді топтың оқыту әдістері бағдарламасының
негізгі ққрамдас бөлігі ретінде. Солай бола тұрғанымен олар өз бетінше де
мәнге ие. Сонымен қарым-қатынасқа үйретудің кең тараған әдісі-лекңия.
Лекңиялар (лекция оқу) қарым-қатынас формалары, және адамдар арасындағы
өзара әсердің өту заңдылықтары туралы білім береді. Лекцияда сондай-ақ
байланысты жүзеге асырудың субъективті алғы шарттары туралы мәлімеггер
беріледі.
Оқымыстылар мен мамандардың айтуынша мәліметтер таратуда кең тараған
форма - осы лекциялық болып табылады. Лекция оқудың тиімділігі егерде,
лектор материалды жақсы меңгеріп қарым-қатынас мәдениеті және психология
туралы ғылымның жалпы шарттарын тыңцармандардың мүқтаждарына
(сәйкестендірген) ыңғайлағанда арта түседі. Лекциялық маслихаттың келесі
маңызы әсерлік шарты-материалдың қонымдылығы, оны ой елегінен откізу
мүмкіндігімен өмір ситуациясына сай игілікке асыру. Соынмен қатар лектор
және оның сөзі тыңдармандар тарапынан сенімге ие болып оның жасаған
ұсыныстарын басшылыққа алуға дайын (көңілін білдіруді) көңіл-күй туғыза
білуі аса маңызға ие. Айтар аттың жақсы меңгерілуіне ашық-қанықты көрнекі
мысалдарды ықпал жасайды.
Кинофильмдер мен бейн таспалар мінез-құлықтың әр түрлі үлгілерін
демонстрациялауға мүмкіндік береді. Кез-келген эпизодтардың бірін-бірнеше
рет қайта көру арқылы, өмірде байқала бермейтін адамдар арасындағы қарым-
қатынастың бір сәтіне назар аударуға технкиа толық мүмкіндік қалай алады.
ӘПТ процесінде жасалған бейне таспа (бейнежазу) жазуы адамға өзін көру
арқылы оның өз ортадағы әрекеттері туралы пікірін қалыптастырады.
Арнайы әдебиеттерді оқуда қарым-қатынасқа үйретудің дәстүрлі бір әдісі
болып табылады. Арнайы әдебиеттерде мінез ережелері, оның ішінде белгілі
бір қоғам кезеңдеріндегі әлеуметтік топтардың мінез-қүлық формаларына
талдау жасалған, үлттық ерекшелікке байланысты әр түрлі халықтардың үстғана
әдептілік ережелері көрсетілғен, белғілі бір кәсіп саласы қызметкерлері
арасындағы қарым-қатынас ережелері, іскер адамдар арасындағы байланыс
ережелері, үсыныстар берілген топтамалар, кітаптар жатады.
Өркениетті, экономикалық дамыған елдерде мінез-құлықтың қағидалары мен
негізгі ережелері мазмұндалып, кездесетін жағдайға сай өзінді қалай ұстау
керек екендігі туралы нақтылы кеңестер берілген әдебиеттер көптеп
шығарылады. Қазіргі кезде біздің әдептану оқулықтары мектеп оқушыларына,
орта және жоғары оқу орындары стулденттері үшін жасалып оқу бағдарламасына
қосылуда.
ӘПТ жүйесіне пікір толы әдісі де кіреді. Шындығында пікір талас іс-
әрекеттің бойатындығы белгілі, әр түрлі осы әрекет әдістің міндетті шарты
болып табылады. Пікір таластың объектісіне адамдардың өзара бір-біріне
деген көзқарасын, коммуникативті ситуациялы идеяларды жатқызуға болады.
Айталық топтық пікірталас барысында идеяны талқылау, қатысушылардың
интеллектуалдық қызметін ынталандырып, әркімнің өз өкзқарасының дүрыстығын
дәлелдейтін аргументтерді табуға итермелейді. Пікірталас жаңа дәлелдер мен
қарсы аргументтердің әсерінен жеке бас позияңияның қата қаралуына дейін
жеткізеді.
Пікірталастың жемісті нәтижесі-оның әр түрлі идеяларды жан-жақты және
терең талданудан, ой елегінен өткізіп және талқылауға түскен мәселе бойынша
баршаға ортақ ішкі позицияның қалыптасуында.
Сондай-ақ күрделі бір сәтті талқылаудың жекелеген түріне - өндіріс
тәжірбиесінде кездесетін жағдайларды қорғау жатады. Мұндай әдіс мамандардың
кәсібі коммуникативті хабарлығын (жете білушілігін) дамытуға жәрдемдеседі.
Сонымен қатар топтық пікір талас барысында өзара қарым-қатынас
(көзқарас) мәселесі де талқылануы мүмкін. Мұндай жағдайдағы нәтижеге жеке
бас көзқарас жүйесіндегі озгерістің болуын жатқызуға болады. Сонымен қатар
бүл әдіс өзінді-өзін тереңірек түсінуге, өзге адамдардың қамтуға көңіліне
сезіну қабілетін дамытуға игі әсер жасайды.
Келесі әдіс - қызметті өтеу барысындағы коммуникативті қабілет дамыту
әдісі.
Қызмет атқару барысында, яғни адамдармен жанды байланысқа түсіп,
қателіктер жіберіп, оын түзеп, өзі беделді санаған үйренуден өтпей-ақ қарым-
қатынас жасау жолдарына үйрене алады. Дегенмен бүл процестің тиімділігін
арттыруға мүмкіндік қалайтын жолдарды табылғанын атап айтқанда: марапаттау
және айыптауларды қолдана отырып өзара әеерін қалай өткендігін білдіретін
қайтымды байланысты ұйымдастыру; қарым-қатынас жасау дағдыларын
меңгергендердің адам мінез-құлықтарына бақылау орнатуы; тәрбиеленушінің іс-
әрекеті бақылап, қайтымды байланыс сеансын тиянақты жасап тұратын
жетекшінің бар болуы - арнайы үйренуден тыс қарым-қатынас дағдыларына
үйретудің танымал жолдары болып табылады.
Кәсібі коммуникативті біліктіліктер мен дағдыар әріптемелер әрекетіне
бақылау жүргізу және іскерлік қарым-қатынас ситуаңияларында меңгеріледі.
Қарым-қатынастың күнделікті дағдылары түрмыстық өмір сәттері арқылы да
қаланады.
Қарым-қатынасқа үйренудің келесі әдісін рөлдік ойын (іскерлік ойын)
әдісі дейміз. Бүл әдіс коммуникативті біліктілік пен дағдыларын жаттыгу
жүргізу, мінез қүлық стратегиялары мен әдептілік жолдары меңгеру әдісі
саналады. Рөлдік ойында тәрбиеленуші әксперимент жағдайында мінез-қүлықтың
жаңа амалдарына үйреніп, олардың қолданыста қалайша орныққаны жайлы
қайтымды байланыстан біле отырады.
Рөлдік ойындарды (іскер ойын) үшін, осы ойын арқылы шешілетін
проблемалар тізімі жасалынады. Рөлдік ойындағы ситуациялар мынадар
кезеңдерді қамтиды.
1. жаттықтырушы өзі үйрететені әлеуметтік біліктіліктер туралы лекция оқиды
немесе пікір талас өткізеді; кейбір жағдайда бүл кезеңде мінез-қүлықтың
жағымды модельдерін демонстрацияллауғада болады;
2. өз кезегінде оқушылар (үйренушілер) бір қатар ситуациялы проблемалық
рөлде ойнайды, ал олардың алдына проблеманы беру керек;
3. әрбір қойылымнан (жаттыгу • ойынынан) соң қайтымды байланыс деп
орындауға және топтың пікір байлнысты жаттықтырушының түсініктемесін
қамтиды. Бүданда басқа дыбыстық және бейне таспа жазу қүралдарында
қолданудың өте-мөте пайдасын бар. Мүндада жаттықтырушының немесе
жаттығушылардың түсініктемелері беріліп түруы шарт.
Келесі бір кең тараған әдіс - Т-тобы әдісі. Бүл әдіс 40ж. Аяғында АҚШ-да
даму алып, кейінірек Батыс Европада қарқынды дамыды. Т-тобы практиктері
алдарына мынадай негзгі мақсаттар қояды: топ мүшелерінің сезімталдығын
арттыру, өзіңді-өзің нақты түсініп, басқа адамдар тарапынан мінез-қүлығын
қалай қабылданатынын дәл білуге үйрену, топпен тиімді жүмыс жасауға үйрену
және т.б.
Адамдағы коммуникативті сапалықты жасау әдістерінің бірі - психотерапия
болып табылады. Оқымысты психологтардың дәлелдеуінше психотерапия ішкі жан
дүние әлемінен сезімінде кейбір сәтсіздіктердің болуына байланысты қарым-
қатынаста кездесетін қиындықтарды жеңуге жәрдем беретін екен.
2.Педагогикалық қатынас- профессионалды қатынастың әртүрлілігі
Педагогикалық үдерісте – қарым-қатынас тәрбиемен білім беру барысында
кең маңызды бөлігі қалыптасады. Көптеген мұғалімдерге таныс: оқытушыға
болған қатынас оның беретін пәніне әсерін тигізіп отырады. Бұл көптеген
педагогикалық психологиялық зерттеулер барысында анықталды. Педагогикалық
үдерісте қарым-қатынас материя сияқты алдынғы орында тұрады. Соның
негізінде біліммен тәрбие қоректенеді. Барлығы жиналып жеке тұлға ретінде
қалыптасуына септігін тигізеді.Дегенмен олардың өзара қарым-қатынасы,
психологиялық, технологиялық қабаты педагогтар тарапынан іс әрекеттерінің
биіктегені.Мұндай жағдайаттан шығудың бірана жолы бар – ол мұғалімнің
зерттеген қоғамдық жұмыстары.
Кезінде арнайы зерттеу жүргізген өндірістік профтехникалық білім беруде
жүйесінде. Бұрынғы жұмысшылар өздерінің педагогикалық қабілеттерін
тексеріп көреді. Зерттеуде көзделген мақсат педагогикалық іс әрекет барысын
талқылау. Солардың ішінде төмендегілерді атап өтейік:
1) Іс-әрекеттің өзгермелі жағдайлары, шығармашылықты, жаңа
тапсырмаларды орындауға болған қажеттілік.
2) Педагогикалық еңбекте қарым –қатынастың маңызы.
3) Дауыс ырғағын, сөйлеуін, ым-ишаралық мүмкіндіктері.
4) Педагогикалық сұраныс ретінде адамдармен қатынас барысында
психикалық жағдайын басқара алуы.
Байқағанымыздай педагогикалық еңбектің екі жақты аспектісі нақтыланады,
балалармен қарым –қатынас барысындағы шығармашылық, шығармашылық үдеріс
негізінде балалармен қатынас жасау.
Адамзат іс-әрекетінің барлығында қатынас маңызды орын алады. Бірақ
еңбектің кейбір түрлері бар сонда фактордан іс-әрекетке айналады. Сонымен
бірге координалды категориямен профессионалды маңыздыға ауысады. Жалпы
айтқанда тек қана қатынас құралы ғана емес функционалды категория ретінде
.Дәлірек айтсақ педагогикалық іс-әрекетке қатынастыңфункционалды
профессионалды аңыздылыққа ие болуы қосымша ауырлық түсіреді.
Педагогикалық қатынас білім алушы жүйесінде профессионалды
қатынастың тәрбиеші , басшы, еркін білім беру шебері ретінде әртүрлілігі
байқалады.
Тәжірибе дәлелдегендей үйлесімді қатынас үдерісі білім алушфылардың көп
күш жұмсамай мақсатқа қол жеткізуі біраз қиыншылық тудырады. Педагог
қатынас құрылымымен заңдылықтарын жақсы білмегендігі үшін коммунмкативті
мәдениеті мен қабілеті төмен болады.
Жалпы қатынас сферасынан коммуникативті жағдайға көшу қыиншылық
тудырады. Педагогикалық қатынас құылымымен заңдылықтарын жақсы білмегендігі
үшін коммуникатиті мәдениеті мен қабілеті төмен болады. Жалпы қатынас
сферасынан коммуникатиті жағдайға көшу, қиыншылық тудырады.
Психологиялық экспериментке көшейік. Бір топ тәжірибеге қатысушылар жұп
болып өзара кез-келген тақырыпта әңгіме дүкен құруы керек .(бұрын оқыған
кітабы,сатып алған заты,түрлі жағдайаттар) әңгіме кезекпен жүргізіледі,
экспериментатор кедергі жасайды кезекпен басталған әңгімені енді жалпы
аудиторияға жалғастыруын айтады.
Дегенмен барлық экспериментке қатысушылар қатынастың қиындатылғанын
сезінді. Себебі профессионалды-педагогикалық жүктеме жасалды. Міне
зерттелушілердің интервью барысында берген жауаптарына назар аударамыз:
1) Әңгімені қалай жалғастыруды білмегендігі үшін ынғайсыз жағдайға
түсу (68%).
2) Ойын нақты дәл жеткізе алмағаны үшін қобалжу (57%).
3) Қатынас мақсатының күрт өзгеруі (36%)
4) Қарым-қатынаста қолданылған әдістің өзгеруі (32%)
5) Қарым-қатынаста өзгеріс еңгізу керек бірақ қандай өзгеріс
екенгін табаалмау (26%)
6) Көпшіліктің алдында сөйлей алмау (49%)
7) Бұрын табиғи болған жағдайлар: жалпы өзін-өзі ұстауы, Іс-
әрекеті, Ым-ишараның еркін болмауы (71%)
8) Айқын орындалатын қатынас компоненттерін өзгертуге болған
қажеттілік (47%)
9) Жоспарланған ақпаратты өз деңгейінде немесе адекватты жеткізуге
әрекеттену (42%)
10) Тыңдармандарды сұхбатқа қызықтыра білу (22%)
11) Ақпараттың мазмұны және оны тарату формасы (54%)
Жаңа буын оқу-әдістемелік топтамасын мектепке еңгізу тәжирібесі
педагогикалық іс-әрекетте мамандықтың интенситі үрдісі қзарастырады. В.А
Сухомлинский айтуы бойынша: Мұғалім сөзі - -тәрбиеленушілердің жанына
жылулық ұялататын құрал. Мұғалімнің шеберлігі ең алдымен сөз байлығында
адам жүрегіне жол таба алуында. Педагог әр қашанда көп қырлы
коммуникативті іс-әрекетте болады. Сол себепті негізгі рөлді болашақ
педагог мамандарын даярлауда қарым-қатынастың қыр-сырларын үйрету негізгі
рөлді иеленеді. Негізгі өзекті мәселе ақпарат ауысуда социологиялық-
психологиялық өзара қарынаста мұғалім-оқушының ортасында бір жүйе
қалыптасады. Педагог бұл үрдісте активатор болып,ұйымдастырады, басқарады.
А.А.Леонтьев педагогикалыққатынастың тәрбиелі-дидактикалық қызметінің
маңыздылығын атап өте келе педагогтың оқушымен оптималды қатынаста оқу-
тәрбиелеу барысында шығармашылық міңезді, оқушының тұлға ретінде
қалыптасуына байланысты. Ондай болса, педагогикаық ықпал етудің негізі
ретінде қатынасты атап көрсетуге болады. Бұл үрдісте тек қана тәрбие мен
оқыту маңызды емес сонымен бірге басқада педагогикалық мәселелер шешіледі.
Қатынас педагогтың жұмысында біріншіден, оқудағы тапсырмаларды шешу
болса екіншіден социологиялық –психологиялық тұрғыда тәрбиелеу, үшіншіден
педагог шәкірттерін үйлесімді қарым-қатынаста.А.С. Макаренко- мен
сенімдімін балаға түсінікті айтылған үлкен маңызға ие. Мүмкін біз
ұйымдастыру барысында көптеген қатеге жол бергенміз. өйткені біз
шәкірттермен қалай дұрыс сөйлесуді бүгінгі күнге дайін білмейміз.
Айтылған әр бір сөздеріңізден ерікті ... .өзіндік тұлғаңызды сезінуі керек.
Бұл үшін көп ізденіс қажет.
Сонымен қатынас көпқызметті жүйе Б.Ф.Ломов қарым-қатынас қызметінің
төмендегідей классификациясы ұсынады: ақпаратты –коммуникативті, реттеу-
коммуникатиті,аффективті-коммуникат ивті.
Мұғалім өз қызметінде қатынастың барлық функциясын қамту керек. Ақпараттар
жинағы ретінде, басқа адам немесе бір топ адамдардың және қоғамдық іс-
әрекетте,қатынас ұйымдастырушылық тәжірібе мұғалімдерде ең көп таралған
қателік қатынасты ұйымдастыра алмау. Мысалы,сабақты жоспарламас бұрын
ақөпаратты қалай жеткізуді ойластырмайды.Нәтижеде сабақтың
конспекті,көрнекі құралдар жеткілікті, мұғалімнің сабаққа дайындағы жақсы
дегенмен сабақ жоспарланғандай сапалы болмайды, сыныппен контакт жоқ,
біркелкі педагогикалық қатынас үрдісі. Тек қана өзара сыйластықсыз тек
ақпараттық-коммуникатиті функциясы қарым-қатынас қабатына кірген жоқ.
Баршаға мәлім білім беру барысында үш негізгі мәселе қарастырылады. 1)
оқыту 2) тәрбиелеу 3) дамыту. Бұл жерде қандай орны бар?
Оқыту мәселесін шешу барысында білім алушылармен қарым-қатынаста нағыз
психологиялық контакт өрбиді, үйлесімді білім-беру мотивациясын
қалыптастырады; коллективті бірлесе ойлап, танымдық ізденісті
қалыптастырады. Тәрбиелеу мәселелерін шешуде қатынас көмегімен
педагогикалық және тәрбие орын алады. Оқыту үдерісінде тиімді етуде
психологиялық контакт білім берушімен білім алушы ортасындағы тұлғаны
зерттеп танитын бағыт пайда болады. Тұлға аралық қатынас дамып оқытуда
нәтижелі болады.
- Әлеуметтік-психологиялық факторлардың қатынастың нәтижесінде
(сенімсіздік, ұялшақтық, тұйықтық) кемшіліктер бірте-бірте
жойылады.
- Оқушылардың жеке дара ерекшеліктерін анықтауға
- Жеке тұлғалық қасиеттердің қалыптасуында социологиялық-
психологиялық коррекциялау (сөйлеу, ойлау және т.б) білім беру
үрдісінде педагогикалық қатынастың диапозоны осындай. Озат педагогикалық
тәжирібе зерттеуде совет педагогтары А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинскийдің
педагогикалық әсер ету құралы ретінде қарым-қатынасты пайдалана білу оқыту-
тәрбиелеу үдерісінде тиімді нәтиже береді.
Тағы бір педагогикалық қарым-қатынас аспекті - өзін-өзі басқару
қабілеті психологиялық жағдайларын игере алуы, психологиялық барьерлерден
өте алу, шығармашылық қабілетін оята алу, әр қашанда оптимист бола білу.
Назар аударыңыз! Мұғалімнің көңіл күйі сыныптағы оқушыларда байқалады. Осы
жағдайды есте сақтаңыз! Өз эмоциянызды игеріп үйреніңіз!
Өз-өзіңізді тәрбиелеуде басқа педагогтар баламен қарым-қатынасы қандай
екенін ескеріңіз. Төмендегідей бағдарлама ұсынамыз:
1) Басқа мұғалімдердің сабағына қатысып, балалармен қарым-қатынас жасау
барысын бақылаңыз олардың көңіл-күйін. Бақылаудың қорытындысын
әріптестермен талқыға салыңыз.
2) Мұғалімдер қарым-қатынаста қандай әдісті көбірек пайдаланады және
бұл өз нәтижесін бере ма?
3) Оқушылармен әр бір мұғалімнің қарым-қатынас жасау ерекшелігін
қолданып көріңіз? технологиясының мәніне үніліңізӨзіңізге тиімді әрі
ынғайлысын саралаңыз.
4) Тәжірибелі педагогтардың тәрбиелік іс-шараларына қатысып, оқушы
көңіл-күйін қандай жағай болады олардың дара ерекшеліктері бұл қандай
нәтиже береді.
5) Бірнеше мұғалімдердің сабағына қатысып, айырмашылықты, себебін
анықтаңыз .
3-лекция. Қарым-қатынас мәдениетін танудың дүниетанымдық негіздері.
* Қарым-қатынас мәдениетін ғылыми білім саласы ретінде зерттеудің
кейбір бағыттары.
* Қарым-қатынас мәдениетінің дүниетанымдық негіздері.
Адам баласының қоғамдық дамуы тарихының қайсы бір кезеңін алып
қарасақта қалыптасқан қарым-қатынастың формаларымен олардың функционалдық
мазмүны, мән-мағынасы, олардың өсіп даму динамикасы бір катар факторларға,
байланысты, яғни тәуелді келетіні көрініп тұрады .Атап айтар болсақ
факторлардың ішінде аса маңыздысы болып ең алдымен қоғам өмірінің
материалдық қарт, оның негізі ерекше байқалды.Сондықтанда материалдық
факторды табиғи фактор деп атайды.Себебі ,материалдық игілікті өндіруші
өндіріс тәсілі мен одан туындайтын өндірістік қатынас сипаты адамдар
болатын жанды қарым-қатынас формаларын жасайды.Адамдардың қауымдасқан еңбек
тиімділігін жетілдіру арттыру,басқаларға үйрету әрекеттері, қоршаған
ортадағы болып жатқан қүбылыстарға немесе нақты дүниелерге оз мүдделері
үшін игілікті ықпал жасауы қарым-қатынас формаларын өзгертеді, жетілдіреді.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы олардың қоғамдағы орны мен жағдайына қарай
,яғни адамдардың әлеуметтік статусына қарай ажыратылады түрлерге де
бөлінеді.
Осы әлеуметтік ажыратылым негізінде әр топтың өкілдері арасында өзара
қарым-қатынаста қолданатын сөз түрлері пайда болады.Оларда киім кию
үлгілері,жүріс түрыс мәнерлері де дараланады. Мүндай даралану әрбір
әлеуметтік топтың қалыптасқан өмір сүру салтына да байланысты болды. Ал
өмір салты оны сақтау ережелері мен нормалары адамдардың білімдік дәреже
деңгейіне, кәсіби біліктілік қызығушышылығыа материалдық иғіліктермен
қамтылу жағдайына байланысы қалыптасып жетіліп отырған.
Осы даралаушы фактор адамдардың қандай әлеуметтік топқажататынын яғнй
топ өкілі екендігін білдіріп түратын көрсеткішке де
айналған. Ал осы көрсеткіш тәсіл ретінде адамдарды, топтарды бір-біріне
қарама- қайшылықтағы лагерге бөліп қарсы қоядыды немесе топтың ішінде
дараланып тұратын байланысты құрайды.
Осы табиғи фактор әлі өзінің функциасын жоғалтпай келеді. Кеңестік
қүрылым мен оның идеялогиясы осы қарым-қатынастың табиғи факторын жоққо
шығаруға саясат үстанады.Алайда жасандылық жасау үзаққа бара алмайтынын,
Кеңес дәуірі өмірі дәлелдеп берді. Алайда деректерге сүйенсек ежелден бері
әлуметтік ерекшеліктерді білдіретін соған сай қарым-қатынас номаларын
сақтайтын ережелер болған.
Айталық біздің жыл санауымыздың бұрын ежелгі Үнді жерінде елдегі
береді. Руханиат өкілдері дәулетті-зиялылардың әр түрлі жас шама
көрсетілген ережелер болган. Соның негізінде қоғамдагы реттілікпен
әдептілікті бұзбау жолдары ақталып отырған. Адамдар арасындағы өркенйетті
қарым-қатынас жасау жолына насихаттық өнеге үлгі көрсеткен бүкіл Шығыс
елдеріне ортақ рухани қазына „Кабуснамада„ біздің әрамыздың 1-ші ширегінде
дүниеге келген.
Сондай-ақ 1204 жылы „Клерикалис тәртібі„деген атпенен Испандық Петрус
Алберонус тегіне, әлеуметтік алған орнына, мәртебесіне т.с.с. коғам
өміріндегі жағдайы мен күй-ахуалына қарай мінез -қүлық ережелерін сақту
менен қарым-қатынас мәдениеттілігін орнату нормалары көрсетілген нүсқау
ісүрастырғаи. Оның үзақ жылдар бойы башылыққа алынғаны тарихта білғілі 1716
жылы ежелгі неміс қаласы Гамборгте „Әдептті өмір мен мәдениетті әңгіме
огкізу үшін лауазымды әңгіие қайырымды жандармен қарым-қатынас жасаудағы
дағдылар сондай-ақ осы тектес әйелдегі дағдылар сондай-ақ әйелдермен қарым-
қатынас орнату тәсілдері деген нүсқауды қүрастырған осы сияқты мінез қүлық
ережелері мен қарым-қатынас жасау әдептері нормалары мен реттілік жолдары
көрсеілген нүсқаулар мен әдептану дүнйелері басқа да халықтарды не жазба
түрінде немесе мақал-мәтел түрлерінде болды.
Осы әлеуметтік қүндылықтар негізінде болды әрбір адам шыққан тегіне,
білім дәрежесімен денгейіне материалдық игілік иемдену шамасына қарай
келісті мінез қүлық ережелерін сақтап әдеп нормаларын бүзбаған, олады
үйреншікті дағдыларға және қажетті жағдайда түрмыстық т.б. өмір салтында
оларды ретті пайдаланып отырған.
Қарым-қатынас мәдениетін сақтап оны қалауды қоғам өмірінің материалдық
негізінің ықпал жасайтындығын еш қашанда терістеуге болмайды. Мұның
қоғамның формаңиясында болмасын ықпал болғандығын мойынамай келе қарым-
қатынас формаларына мынадай факторлардың да үлттық, діни әдеп ғүрыптардың
үлкен ықпал жасайтындығын да есте сақтау керек. Жоғарыда айтылған
факторлардың қоғамдағы әр түрлі топтар өкілдерін топтастырып,кейде ажырату
шектерін шығарып,ажыратылымының сан түрлі тәсілдерін қолданысқа тарту әбден
мүмкін. Белгілі бір әлеуметтік топтағы қалыптасқан дәстүлердің күнделікті
қолданыу жолдары, әртүлі себептермен сол топтың кейбір өкілдері бүрынғы
әлеуметтік статусы мен материалдық жағдайдан айрылып қалған жағдайдан өзіне
де, субьекті мінез-құлқына оның мәңгілігіне қозғау салып үйреншікті қолдану
әдеті жалғаса берді.
Мәселен жер аударылған орыс ақсүйектері (19 ғасыр) бұрынғы
қолданыстарға лайықты. Қарым-қатынас формаларын, мінез-құлық мәдениет
ережелерін, жүріс-тұрыс яғни костюм формасына, жеке бас гигенасына баса
назар аударып, оларды мінез сақтағандары туралы көрме фильмдік, әдебиет-
мемориальдық материалдар дәлел.
Қазақ жазушысы И.Есенберлинің тарихи трилогиясында Төлебидің қолында
түйеші болып жүрген болашақ үлы қазақ ханы Абылайдың да текті ұя тәлімінен
шыққандығын өзінің күнделікті дағдылы іс-әрекеттерімен мнез- қүлықтарындағы
бекзаттылыққа тән қылықтары арқылы өз ортасын тәнті еткен дәлелдер
келтірілді.
Қарым-қатынас түрлерінің жасаушысы, сақтаушысы және тасымалдаушысы -
адамзат баласы өз өмірінің тарихында әртүрлі әлеуметтік-мәдени және
дүниетанымдық деңгейлерді бастан кешірді. Осы тарихи мерзім аралығында
жалпы биопсихологиялық талаптар мен қажеттіліктерді қанағаттандырудан
бастап саналы іс-әрекеттер қауымдастығын қамтамасыз етуге, олардың жүйесі
реттілігін қалауға, танымдық қүралының байуына, сана-сезім, әрбір адам
баласының өмірден өз орнын табуға мүмкіндік жасауға дейін алғы шарт қалаған
қарым-қатынас өз субьектілерінің сипатына қарай әр салаға жіктелінген
зерттеу нысандарына айналды.
Қарым-қатынас субьектісі ретінде ең алғашқы зерттеу нысанына жалпы
адамзат өмірі мен оның даму тарихы, яғни дәлірек айтқанда адамзат баласының
пайда болғаны осы кезеңге дейінгі тарихи қарым-қатынас формалары алынды.
Мұнда жалпы адамзатқа тән болған қарым-қатынас формалары тұтастық дүние
түрінде қарастырылады. Бүл зерттеу бағытының ерекшелігі мұнда зерттеу
мүддесіне әр түрлі халықтар мен ұлттар, ұлыстар тағдыры мен даму тарихының
айырмашылықтары, өзіндік ерекшеліктері зерттеу негізіне алынады.
Мұндай себептермен жүргізілген зерттеулерде мәдениет саласындағы
өзгерістер, қоғам дамуының сатылы формациялық деңгейіне үйлесімді келген,
тарихи мәдениет типтерінің ретінде көрсетіледі және олар нақты дәлелдермен
негізделеді.
Қарым-қатынастың белгілі бір халықта, сол халықтың тек өзіне ғана тән
қалыптасқан формаларын және де сол халықтың жер бетінің әр түпкірінде
шашыраған топтарында орныққан қарым-қатынас түрлері зерттеу нысанының дара
түрін қалаған. Белгілі бір халықтың үстаған қарым-қатынас формалары сол
халықтың мәдениетінің ажырағыссыз бөлігі болып табылады. Бұған көз жеткізу
үшін сол халықты өзгеше бір әлеуметтік және тарихи - мәдени қауымдастық
ретінде зерттеп, сол халықтың мәдениетінің қалыптасуына өткен және қазіргі
кезде қандай обьективті факторлар әсер еткендігі қарастырылады.
Кең мағынада алып қарағанда пснхотерапня дегеніміз адамның ішкі жан
дүниесіне игі әсер жасак арқылы оған өзін-озі кім екенін түсінугк, өзге
адамдарға түсініктілікпен қарауга, қоршаған ортадағы оқиғаларға да
түсініктілікпен қарап, өзінің көңіл-күй жабырқауына реттілік жасай білуді
бірте-бірте қалау болып табылады екен. Мұндай психотерапевтік әсерді
бірінші кезекті достар жасайды.
4-лекция. Коммуникативтік қабілеттілік қарым-қатынас қызметінің рөлі.
* Коммуникативтік қабілеттілік туралы түсінік.
* Ағылшын психологы М.Аргайлоның коммуникғацияға үлкен ықпалы.
* К.К.Платонов жасаған қарым-қатынас концепциясы.
Адам баласының сан мыңдаған жыл аралығында жинаған өмір тәжірибесі
негізінде бай мәдени қарым-қатынас жүйесінің амалдары пайда болуы дамыды.
Өмірге келген соң әрбір адам баласына басқа адамдармен байланыс жасауы үшін
қоршаған әлеуметтік орта қабылдаған қарым-қатынас қүралдарын меңгеруі оның
өмір сүруінің бірден-бір алғы шартына айналады.
Адам баласына тілді, айналасындағы адамдардың іс-әрекеттерін, олардлың
мінез- қүлығы мен әдістерін түсініп меңгеруі үшін оларды үйренуі
қажеттілікке айналды. Екінші бір жағынан қажетті тәжірибелерді дағдыға
айналдырған соң өз талап-тілектерін, ой- арманын, аңсарын, сезім-күйлерін
бү\ілдіруге, қарым-қатынасқа түскен серіктерімен өз іс-әрекеттерін
үйлестіруге де үйренуі керек болады.
Осылардың барлдыгы қарым-қатынас қүралдарын пайдалануға қозғау жасап
беретін адамға аса қажетті психофизиологиялық сапалықтардың адам бойында
дамуын қажеттейтін ішгей дамудың алғы шартын қалады.
Педагогикалық ғылымда белгілі бір қызмет түрін табысты атқарудың алғы
шарты саналатын жеке адамдағы белгілі бір ерекшелікті білдіретін
қабілеттілік деген үғым қалыптасқан. Онда қарым-қатынасты коммуникативті
қызмет ретінде қарастырсақ, осы қарым-қатынас қызметін жүзеге асыруға
мүмкіндік жасайтын адамдағы ерекше бір қадір- қасиеттердің жиынтығы болып
табылатын сапалық коммуникативтік қабілеттілік деп атауға толық негіз бар
деуге болады екен.
Коммуникативті қабілет белгілі мәдени ортада қабылдаған қарым-қатынас
амалдарын меңгеру және оны пайдалану шарттарын қалау нәтижесі, яғни
қоғамдық қүбылыс ретіндегі мәдени қарым-қатынастың жекелеген формасы болып
табылады. Екінші бір жағынан алып қарағанда коммуникативті қабілет жеке
дара адамдағы ерекше бір қадір қасиеттердің болатындығын түсіндіреді, яғни
коммуникативті қабілет дегеніміз нақтылы психологиялық мән-мазмүнды
білдіретін нақтылық болып табылады.
Коммуникативті қабілетті ғылым нысанына айналдырып талдау жұмыстарын
жүргізу отандық педагогикада ХХ-шы ғасырдың 70-ші, 80-ші жылдарында
қарқынды жүргізілді.
Ғалымдар коммуникативті процесті іске асыру шарттарын қарастыра келіп
қарым- қатынасқа түсушілерге қажетті психологиялық сапа белгілерін көрсетіп
берді.Оқымыстыларды әртүрлі мамандық қызмет сала ерекшелігіне қарай
қызметті үйымдастыруға қажетті сапалық коммуникативті қабілеттер туралы
мәселеде аса қызықтырды.
Адамдағы қарым-қатынасқа ерекше әсер жасайтын психологиялық сапалық
түрлеріне терең талдау жасаған еңбектер қатары өсті. Ол екбектерде әсіресе
дара түлға коммуникативті компоненттілігі түсінігі жан-жақты зерттелінді.
Атап айтқанда, жағдайды обьективті түрғыда көре білудің ең маңызды шарты
адамдағы коммуникативті сезімталдықты әсіресе бақылағыштық сезімталдылық
сипатын айқын корсету іске асты.
Ағылшын психологы М.Аргайло коммуникаңияға үлкен ықпал жасайтын 8
әлеуметтік біліктіліктің тізімін үсынды. Әсіресе оқымысты адам сотиваңиясын
(сылтау-себептерін) сипаттайтын қадір-қасиеттерді көрсетеді. Оларға
доминанттық көнгіштік, тіл алғыштық, байсалдылық, әлеуметтік мазасыздану,
үрейлілік т.б. оқымыстының дәлелдеуі бойынша өзара ықпалдастықты іске
асыруды бірден-бір қамтамасыз ететін сапалық белгілерге: бейімділік және
көтермелей білу біліктілік, қарым-қатынастағы серіктестіктіәмоңионалды
қолдап түру, қоян-қолтық байланысты іске асыруға жағджай жасаушы
біліктілік, әлеуметтік өзара әсер жасауға бақылау жүргізе білу
қабілеттілігі, қарым-қатынасқа түскен серігіңді дүрыс түсіну үшін сонымен
қоса қайтымды байланысты алу үшін талаптанатындар.
Орыс оқымыстысы К.К.Платонов қарым-қатынас жасауға ықпал жасаушы дара
тұлғаның динамикалық функңионалдық конңепңиясын жасады. Концепцияга
байланысты жеке адам қабілетін қүрылым ішінен 4 кіші қүрылымды бөле-жара
қарастырды.
1. кіші қүрылым адамның адамгершілік танытатын ерекшелік белгілерін
топтайды. Бүлар тәрбие жолымен қалыптасады. Мүны әлеуметтік кіші қүрылым
деп атауға болатыны ескертілген.
2. кіші қүрылым адамдағы білім, біліктілік, дағды және әдеттерді (өз іс-
әрекет, үйрену жолымен қалаған) топтайды. Мүны тәжірибелік кіші қүрылымы
деп атау үмтылған. Кейде бүл кіші күрылымды жекелік мәдениет - деп те
атауға болатыны ескертіледі.
3. кіші қүрылым адамдағы жеке даралық ерекшеліктің кейбір психологиялық
процестері:қабылдау, есте сақтау, ойлау, әмоция сияқтыларды топтастырады.
4 кіші кұрылым адамдағы қызуқандылық, жыныстылық және жас
ерекшеліктерді топтайды.
Қорыта айтқанда адамның барлық қасиет қадірлі басқа адамдарме,н қалай
қарым- қатынас жасағанынан білініп тұрады: оның бағыт-бағдары, білім
меңгеруі, біліктілігі мен дағдылары, есте сақтау ерекшелігі,
ойлампаздылығы, әмоңиясы мен қызуқандылығы қарым-қатынас жасау барысында
көрініс береді екен.
Бірінші құрылымда көрсетілген адам бойындағы бағыты - бағдарлықты
ұстануда топталатын кіші құрылым қарым-қатынастың мазмұнына ықпал жасайды.
Ал, білім, біліктілік, дагды қабылдау ерекшеліктері мен еске сақтау
қабілеттіліктер қарым-қатынастың технологиялық жағын қамтамасыздандыра
алады.
Ал қызуқандылық, жыныстық және жас ерекшелік - коммуникативті мінез-
құлыққа жеке даралық сапалық жасай алады.
Осы қасиеттер әртүрлі мүмкіндікте мақсатты іс-әрекетке байланысты
қалыптасады, дамиды немесе керісінше болады. Айталық психологиялық
проңестер жаттығуға, дамуғатәуелді. Ал жоғары деңгейдегі қасиеттер
(бағыттылықгағы және тәжірибелік) әлеуметтік тәжірибе әсері негізінде
қалыптасады.
Сонымен мәдени қарым-қатынасты тәрбиелеу процесін ішкі мән-мазмұнын
құраушы коммуникативті қабілеттіліктерді қалыптастыру- белгілі бір
багыттылықты ұстануды, білім алу үшін оқуды, дағды мен біліктілікті
қалауды, таным, қабылдау, есте сақтау, ойланымпаздылық т.с.с. психологиялық
процестерді жетілдіріп тұруды қажеттейді екен.
5-лекция. Коммуиикативтік қабілеттіліктің мән-мазмұны мен формасы.
• Коммуникативтік қабілеттіліктің мән-мазмұны.
• Коммуникативтік қабілеттіліктің функциясы.
Бұл мәселені талдауда белгілі орыс оқымыстысы В.А.Яров үлкен
жетістіктерге жеткен. Ғалым түжырымы мінез-құлықты (белгілі жерге орнату)
диспозициялық реттеу, яғни белгілі жерге орналастыру деп аталады. Осы
концепңияға байланысты субьект мінез- құлығына психологиялық реттілік жасау
жеке адамның диспозициялык - ұстаным жүйесі негізінде анықталыналы.
Диспозициялық құрылу сатылы жағдайда қалыптасады. Сатының төменгі
деңгейінде әлементарлы бағыт-бағдар көрсетілсе, екінші деңгейде әлеуметтік
бағдар берілуі тиіс екен.
Үшінші деңгейде адам өмірі мақсатындағы қүндылық бағдар жүйесі
құрылады және осы мақсаттарға қол жеткізу құралы жасалады. Яғни қарым-
қатынас процесін реттеу Здеңгейде өтілуі шарт болып тұр.
1- ші деңгей, яғни бағыт-бағдарды ажыратуды, қарым-қатынастағылардың
қозғалысы, тұруы т.б. іс-әрекеттер әлементтерін өзара координациялау
ойланусыз-ақ автоматты түрде орындалады.
2- ші деңгейдегі әлеуметтік үстаным бағдар, адам мінез-қүлығын оздерінің
әлеуметтәк ролді меңгеруі арқылы реттейді.
3- ші қүндылық бағдар-үстаным адамның әлеуметтік мінез-қүлыгының жалпы бет
алысын белгілеп береді.
Қарым-қатынас процесін жетілдіру үшін осы қарым-қатынас процесіне
адамның үш бағыттағы көзқарасының маңызы ерекше екен.
Бүл біріншіден: адамның қарым-қатынас процесіне қатысты көзқарасы.
Екіншіден қарым-қатынасқа түскен серіктесіне қатысты козқарас; үшіншіден
озіне қатысты көзқарас әрбір бағытқа қатысты алғанда диспозицияның үш
деңгейінде корініс береді.
1. Қарым-қатынас процесіне қандай көзқараспен қарауымыз керек.
Мүнда өмірдің талабына сай қойылған міндеттерді шешу мақсатында қарым-
қатынас іфоцестерін белсенді түрде пайдалану бағдарын үстану ықтималдығымен
білінеді. Бүл жерде қойылған мақсатқа жеткізетін тиімді қүрал ретінде қарым-
қатынастың рөл атқара алатындығы туралы түсініктің орнығуы іске асады.
Сондай-ақ перспективаға оң әмоционалды көзқарас танытудан айналадағы
адамдармен байланысқа түсу, партнермен өзара ықпалдастық процесін жақсы
жолға қою үшін барлық күш-жігерді жүмсауға дайындық пен қүштарлық таныту
орын алады.
2. Қарым-қатынасқа түскен серіктестікке қатысты көзқарас.
Табысты қарым-қатынасты қалау үшін ең бастысы алдыңғы бөтен адамға
көңіл бөлу аса қажеттілік. Ғылыми тілмен, яғни А.А.Ухтомскийдің сөзімен
айтқанда әңгімелеуші доминантқа деген коңіл бөлу өз алдына ерекше болу
керек. Барлық күш-қайрат, ынта- жігер, жан шуағы, көңіл-күй, яғни барлық
мақсаттағы бет алыс, қарама-қарсаңында отырған адаммен өз арадағы
тосқауылды, сезіктік, күдіктік пиғыл ойды сейілтіп сен сенімділік әлеміне
жол ашуға жүмсалуы керек.
3. Өзіңе қатысты көзқарас.
Өзің туралы, өзіңнің кім, қандай екендігіңді елестете білу, оз
бағаңды білу, басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға өзара ықпалдастықта
болуга елеулі әсерін жасайды.Адманың өзін-өзі, өз орнын, бағасын білу оның
қоршаған ортаны түсінуінде қабылдануында сезіліп тұрады. Өз-өзін білетін
адам басқаның бойындағы бар асылды немесе керісінше кемшілікті реалистік -
ақиқатты тұрғыда көре алады.
4. Коммуникативті тапсырма
Педагогикалық іс-әрекетте сіздің алдыңыздан әрқашан стандартты емес
педагогикалық ситуация қиындықтан қашып, стандарт бойынша істейміз деп
бекер әуереленбеңіз керісінше қарым-қатынаста шығармашылық жолды
іздестіріңіз.
Түрлі тапсырмалар орындауда шығармашылықпен орындауға әрекеттеңіз.
Мысалы оқушыларды метал жинау үшін ұйымдастыру керек. Бұл жағдайда
қызықты шығармашылықты жүйе ойластырыңыз. Немесе мектепке жаман көңіл-
күймен келген оқушыларға назар аударыңыз. Олармен әңгімелесіп көріңіз.
Профессионалды педагогикалық үдеріс мұғалім тарапынан көптеген
коммуникатиті тапсырманы әр қашан өзгертіп, дамыту.
А.С.Макаренко бекерге балаларды тәрбиелеуде қажетті әдістерді зерттеген
жоқ тәрбиеші тәрбиеленушіге зерттеу объктісі ретінеде қарамай ,
тәрбиелену объектісі ретінде қарау керек деп жазған еді.
Елестетіңіз, сізге педагогикалық ықпал ету керек жаңа тақырыпты
түсіндіру, ескерту айту бірішіден біз жағдайды талыламаймыз , екіншіден
шешім шығаруда тиімді вариантты тез уақыт ішінде іздейміз. Оптималды әдіс
таңдаймыз содан кейін іс-әрекет орындаймыз. Педагогикалық тапсырманы
орындағаннан кейін ықпал етудің әдістерінің негізінде коммуникатиті шартты
орындау керек.
Коммуникативті міндеттің педагогикалық міндеттен айырмашылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz