Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық көрсеткіштеріне әсері теориясын негіздеу және ғылыми-әдістемелік талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ГИГИЕНАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ӘСЕРІ
1.1 Дене жаттығулары ұғымының қоғамдық және ғылыми сауығу мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Адам ағзасының гигиеналық және физиологиялық көрсеткіштер әсері ретінде қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ӘСЕРІ ӘДІСТЕМЕСІН ТАЛДАУ
2.1 Дене жаттығулары физиологиясының қызметтер жүйесі ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Дене жаттығуларымен және спортпен шұғылдану барысындағы физиологиялық көрсеткіштер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Дене жаттығулары кезіндегі физиологиялық көрсеткіштер әсері ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
1. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ГИГИЕНАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ӘСЕРІ
1.1 Дене жаттығулары ұғымының қоғамдық және ғылыми сауығу мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Адам ағзасының гигиеналық және физиологиялық көрсеткіштер әсері ретінде қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ӘСЕРІ ӘДІСТЕМЕСІН ТАЛДАУ
2.1 Дене жаттығулары физиологиясының қызметтер жүйесі ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Дене жаттығуларымен және спортпен шұғылдану барысындағы физиологиялық көрсеткіштер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Дене жаттығулары кезіндегі физиологиялық көрсеткіштер әсері ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі мерзімге арналған білім беру ісін дамыту тұжырымдамасында отандық білім беруді жетілдіру мен оның әлемдік білім беру аясына ықпалдасуының басты бағыттары белгіленген .
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауында Қазақстандағы білім беру жүйесінің алдында тұрған негізгі мәселелерге тоқталып, оның басты міндеті – еліміздегі білім берудің ұлттық үлгісін әлемдік стандарттарға сәйкестендіре отырып, білім сапасын арттыру- деп көрсетті [1].
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі- білімді де білікті, іскер де белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу маңызды, алған білімі мен біліктілігі негізінде өмірді еркін бағдарлай алатын, өзін-өзі дамытып, өз бетінше дұрыс, жауапты шешім қабылдай білетін тұлғаны тәрбиелеу мақсаты қойылған.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында ең алғаш рет әр баланың интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту мәселелері сөз болады. Жеке адамды тек жеке тұлғаның өзі ғана тәрбиелеп өсіретіні айдан анық. Осыған орай бүгін педагог кадрларын дайындау жүйесінде болашақта терең мағыналы, жан-жақты ойлау,білу қабілеті бар, болашақты толық сезінетін, өз жұмысына соншалықты берілген, алда тұрған міндетін атқара білетін мамандарды тәрбиелеп өсіру жұмысының маңызы зор.«Жоғары оқу орны мамандар даярлауда білімді, ғылым мен білімді ұштастыру, оқытудың белсенді әдістері, жаңа ақпараттық технологиялар кешенін қолдана отырып даярлау негізінде студенттердің шығармашылық және практикалық қабілеттерін дамыту, қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу арқылы жүзеге асырылады»,- делінген [2].
Білім беру мазмұнына оны ұйымдастыру, құрылымы, бағдарламасы енгізіледі. Білім беру қызметінің ұйымдастырылуы оқу-тәрбие процесі мен білім мазмұнын жоспарлау және оларды жүргізу тәсілдерін таңдау арқылы жүзеге асырылады.
Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс.
2011 жылғы Азия ойындары үшін біз дайындап жатқан спорттық инфрақұрылымдар өңірлерді Астана мен Алматыдан қалып қоймауға итермелей отырып, бұқаралық дене шынықтыру-спорттық қозғалысын дамыту үшін қажетті алғышарттар жасайтын болады.
Туризм және спорт министрлігі әкімдермен бірге елде бұқаралық спортты дамыту үшін бірлескен іс-шараларды анықтап, оларды нақты іске айналдыруы тиіс.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауында Қазақстандағы білім беру жүйесінің алдында тұрған негізгі мәселелерге тоқталып, оның басты міндеті – еліміздегі білім берудің ұлттық үлгісін әлемдік стандарттарға сәйкестендіре отырып, білім сапасын арттыру- деп көрсетті [1].
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі- білімді де білікті, іскер де белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу маңызды, алған білімі мен біліктілігі негізінде өмірді еркін бағдарлай алатын, өзін-өзі дамытып, өз бетінше дұрыс, жауапты шешім қабылдай білетін тұлғаны тәрбиелеу мақсаты қойылған.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында ең алғаш рет әр баланың интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту мәселелері сөз болады. Жеке адамды тек жеке тұлғаның өзі ғана тәрбиелеп өсіретіні айдан анық. Осыған орай бүгін педагог кадрларын дайындау жүйесінде болашақта терең мағыналы, жан-жақты ойлау,білу қабілеті бар, болашақты толық сезінетін, өз жұмысына соншалықты берілген, алда тұрған міндетін атқара білетін мамандарды тәрбиелеп өсіру жұмысының маңызы зор.«Жоғары оқу орны мамандар даярлауда білімді, ғылым мен білімді ұштастыру, оқытудың белсенді әдістері, жаңа ақпараттық технологиялар кешенін қолдана отырып даярлау негізінде студенттердің шығармашылық және практикалық қабілеттерін дамыту, қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу арқылы жүзеге асырылады»,- делінген [2].
Білім беру мазмұнына оны ұйымдастыру, құрылымы, бағдарламасы енгізіледі. Білім беру қызметінің ұйымдастырылуы оқу-тәрбие процесі мен білім мазмұнын жоспарлау және оларды жүргізу тәсілдерін таңдау арқылы жүзеге асырылады.
Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс.
2011 жылғы Азия ойындары үшін біз дайындап жатқан спорттық инфрақұрылымдар өңірлерді Астана мен Алматыдан қалып қоймауға итермелей отырып, бұқаралық дене шынықтыру-спорттық қозғалысын дамыту үшін қажетті алғышарттар жасайтын болады.
Туризм және спорт министрлігі әкімдермен бірге елде бұқаралық спортты дамыту үшін бірлескен іс-шараларды анықтап, оларды нақты іске айналдыруы тиіс.
1. Қазақстан-2050 стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. 15.12. 2012
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы // Егемен Қазақстан, 1999. – 11 маусым.
3. Жұмабаев М.Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -106 б.
4. Г.Ильясова Спорт түрлерінің физиологиясы (оқу құралы). Түркістан 2004
5. Г.Ильясова. Спорт физиологиясы пәнінен лабораториялық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау. Түркістан-2004
6. Спортивная физиология. Учебник для институтов физической культуры. Под ред. Я.М.Коца. Москва, ФиС, 1986
7. Физиология мышечной деятельности. Учебник для институтов физической культуры. Под ред. Я.М.Коца. Москва, ФиС, 1982
8. Физиология человека. Под ред. Н.В.Зимкина. Москва, ФиС. 1975
9. Ө.Парпиев, И.А.Потапов, С.Т.Сәрсенова. Спортфизиологиясының негіздері. Алматы, 1988
10. Физиология человека. Под ред. Г.И.Косицкого. Москва, Медицина, 1985
11. Ю.Н.Ермолаев. Возрастная физиология. Москва, Высшая школа. 1985
12. Н.А.Фомин. Физиология человека. Москва, просвещение, 1982
13. Әбділлаев Ә.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі: ІІ-ІІІ-ІV бөлімдер. Жоғары оқу орындарының дене шынықтыру және спорт мамандықтары студенттеріне арналған оқу құралы. Түркістан, Тұран баспаханасы, 2007. -300 бет.
14. Возрастная физиология. Руководство по физиологий. Ленинград, Наука, 1975
15. Н.А.Фомин, Ю.Н.Вавилов. Физиологические основы двигательной активности. Москва, ФиС, 1991
16. Руне Федман. Спортивная физиология. Перевод со шведского С.К.Елисеевой. Москва, ФиС, 1980
17. П.К.Анохин. Очерки по физиологий физических систем, Москва, 1975
18. Ю.И.Данько. Очерки по физиологий физических упражнений. Москва, Медицина, 1974
19. Ө.Парпиев. Адам физиологиясының негіздері. Алматы, 1996
20. Физиология движений. Руководство по физиологий. Л., 1976
21. Физиология дыхания. Руководство по физиологий. Л., 1973
22. Н.А.Бренштейн. О построений движений. Москва, 1967
23. Е.Б.Керимбеков. Русско-казахский толковый словарь физиологических терминов. Алматы, Қазақстан, 1991
24. Е.П.Ильин. Психофизиология физического воспитания. Москва, «просвещение» 1980
25. М.Т.Матюшонок, Г.Г.Турик, А.А.Крюкова. Балалар мен жасөспірімдер физиологиясы және гигиенасы. Алматы, Мектеп, 1986
26. Фарфель В.С. Физиология спорта. Очерки. ФиС. Москва, 1960
27. Әбділлаев Ә.К., Оңалбек Ж.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. – Түркістан: Тұран, 2004. -277б.
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы // Егемен Қазақстан, 1999. – 11 маусым.
3. Жұмабаев М.Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -106 б.
4. Г.Ильясова Спорт түрлерінің физиологиясы (оқу құралы). Түркістан 2004
5. Г.Ильясова. Спорт физиологиясы пәнінен лабораториялық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау. Түркістан-2004
6. Спортивная физиология. Учебник для институтов физической культуры. Под ред. Я.М.Коца. Москва, ФиС, 1986
7. Физиология мышечной деятельности. Учебник для институтов физической культуры. Под ред. Я.М.Коца. Москва, ФиС, 1982
8. Физиология человека. Под ред. Н.В.Зимкина. Москва, ФиС. 1975
9. Ө.Парпиев, И.А.Потапов, С.Т.Сәрсенова. Спортфизиологиясының негіздері. Алматы, 1988
10. Физиология человека. Под ред. Г.И.Косицкого. Москва, Медицина, 1985
11. Ю.Н.Ермолаев. Возрастная физиология. Москва, Высшая школа. 1985
12. Н.А.Фомин. Физиология человека. Москва, просвещение, 1982
13. Әбділлаев Ә.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі: ІІ-ІІІ-ІV бөлімдер. Жоғары оқу орындарының дене шынықтыру және спорт мамандықтары студенттеріне арналған оқу құралы. Түркістан, Тұран баспаханасы, 2007. -300 бет.
14. Возрастная физиология. Руководство по физиологий. Ленинград, Наука, 1975
15. Н.А.Фомин, Ю.Н.Вавилов. Физиологические основы двигательной активности. Москва, ФиС, 1991
16. Руне Федман. Спортивная физиология. Перевод со шведского С.К.Елисеевой. Москва, ФиС, 1980
17. П.К.Анохин. Очерки по физиологий физических систем, Москва, 1975
18. Ю.И.Данько. Очерки по физиологий физических упражнений. Москва, Медицина, 1974
19. Ө.Парпиев. Адам физиологиясының негіздері. Алматы, 1996
20. Физиология движений. Руководство по физиологий. Л., 1976
21. Физиология дыхания. Руководство по физиологий. Л., 1973
22. Н.А.Бренштейн. О построений движений. Москва, 1967
23. Е.Б.Керимбеков. Русско-казахский толковый словарь физиологических терминов. Алматы, Қазақстан, 1991
24. Е.П.Ильин. Психофизиология физического воспитания. Москва, «просвещение» 1980
25. М.Т.Матюшонок, Г.Г.Турик, А.А.Крюкова. Балалар мен жасөспірімдер физиологиясы және гигиенасы. Алматы, Мектеп, 1986
26. Фарфель В.С. Физиология спорта. Очерки. ФиС. Москва, 1960
27. Әбділлаев Ә.К., Оңалбек Ж.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. – Түркістан: Тұран, 2004. -277б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ГИГИЕНАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ
ӘСЕРІ
1.1 Дене жаттығулары ұғымының қоғамдық және ғылыми сауығу мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Адам ағзасының гигиеналық және физиологиялық көрсеткіштер әсері ретінде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..15
2. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ӘСЕРІ ӘДІСТЕМЕСІН ТАЛДАУ
2.1 Дене жаттығулары физиологиясының қызметтер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Дене жаттығуларымен және спортпен шұғылдану барысындағы физиологиялық
көрсеткіштер әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..38
2.3 Дене жаттығулары кезіндегі физиологиялық көрсеткіштер әсері
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі мерзімге арналған білім беру ісін дамыту тұжырымдамасында отандық
білім беруді жетілдіру мен оның әлемдік білім беру аясына ықпалдасуының
басты бағыттары белгіленген .
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2050 стратегиясы – қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты жолдауында Қазақстандағы білім беру
жүйесінің алдында тұрған негізгі мәселелерге тоқталып, оның басты міндеті –
еліміздегі білім берудің ұлттық үлгісін әлемдік стандарттарға сәйкестендіре
отырып, білім сапасын арттыру- деп көрсетті [1].
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі- білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу маңызды, алған білімі мен біліктілігі негізінде
өмірді еркін бағдарлай алатын, өзін-өзі дамытып, өз бетінше дұрыс, жауапты
шешім қабылдай білетін тұлғаны тәрбиелеу мақсаты қойылған.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ең алғаш рет әр
баланың интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту мәселелері
сөз болады. Жеке адамды тек жеке тұлғаның өзі ғана тәрбиелеп өсіретіні
айдан анық. Осыған орай бүгін педагог кадрларын дайындау жүйесінде
болашақта терең мағыналы, жан-жақты ойлау,білу қабілеті бар, болашақты
толық сезінетін, өз жұмысына соншалықты берілген, алда тұрған міндетін
атқара білетін мамандарды тәрбиелеп өсіру жұмысының маңызы зор.Жоғары оқу
орны мамандар даярлауда білімді, ғылым мен білімді ұштастыру, оқытудың
белсенді әдістері, жаңа ақпараттық технологиялар кешенін қолдана отырып
даярлау негізінде студенттердің шығармашылық және практикалық қабілеттерін
дамыту, қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу арқылы жүзеге
асырылады,- делінген [2].
Білім беру мазмұнына оны ұйымдастыру, құрылымы, бағдарламасы
енгізіледі. Білім беру қызметінің ұйымдастырылуы оқу-тәрбие процесі мен
білім мазмұнын жоспарлау және оларды жүргізу тәсілдерін таңдау арқылы
жүзеге асырылады.
Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты
жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық саласындағы және халықтың
күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс.
2011 жылғы Азия ойындары үшін біз дайындап жатқан спорттық
инфрақұрылымдар өңірлерді Астана мен Алматыдан қалып қоймауға итермелей
отырып, бұқаралық дене шынықтыру-спорттық қозғалысын дамыту үшін қажетті
алғышарттар жасайтын болады.
Туризм және спорт министрлігі әкімдермен бірге елде бұқаралық спортты
дамыту үшін бірлескен іс-шараларды анықтап, оларды нақты іске айналдыруы
тиіс.
30%-ға дейінгі Қазақстандықтар бұқаралық спортқа тартылуы керек.
Осындай жағдайда ғана біз дамуды көреміз.
Бұл бүкіл Үкіметтің міндеті де.
Денсаулық сақтау нысандарын салу және жабдықтау, кадрларды даярлау,
саламатты өмір салты жөніндегі мемлекеттік шаралар кешені 2020 жылға қарай
ана мен бала өлімін екі есе төмендетіп, жалпы өлімді 30%-ға азайтып,
туберкулезбен ауруды 20%-ға қысқартуы тиіс деп атап көрсетілген .
Мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде физиологиялық көрсеткіштеріне
әсері проблемасының шешімін табу және тиімділігін көрсету.
Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдаулар көрсеткендей, ғалымдарымыздың
еңбектеріндегі тұжырымарды ескере отырып, мектеп оқушыларына дене шынықтыру
сауықтыру әрекетінде физиология мүмкіндіктерін дамыту мәселесі арнайы
зерттелініп, жүйеге келтіру қажеттілігі туындап отыр.
Зерттеудің нысаны – Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық
көрсеткіштеріне әсері үдерісі.
Зерттеу пәні – Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық
көрсеткіштеріне әсері.
Зерттеудің мақсаты – Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық
көрсеткіштеріне әсері теориясын негіздеу және ғылыми-әдістемелік талдау.
Зерттеу міндеттері:
1. Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық көрсеткіштеріне
әсері теориясын негіздеу.
2. Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық көрсеткіштеріне
әсері әдістемесін көрсету.
Дипломның құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ
СТУДЕНТТЕРДІҢ ГИГИЕНАЛЫҚ ЖӘНЕ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ӘСЕРІ
1.1 Дене жаттығулары ұғымының қоғамдық және ғылыми сауығу мәні ретінде
Дене мәдениеті (ДМ) - дене дамуы, сауықтыру және адамдар тәрбиесі
аясында басымырақ өткенді меңгеру және жаңа құндылықтарды жасау бойынша
шығармашылық қызмет болып табылатын қоғамның жалпы мәдениетінің бір бөлігі.
Спорт - қарсыластық (сайыстық) жағдайда қозғалыс мүмкіндіктерін ашуға
(айқындауға) бағытталған адамның және қоғамның мәдени қызметінің
спецификалық формасы.
Дене мәдениетінің құндылықтары - әлеуметтік және кәсіби бағдарланған,
сол сияқты жеке тұлғаның міндеттерін шешуге бағытталған дене мәдениетінің
іс жүзіндегі маңызды негізі.
Дене жетілдірілуі - адамға дене мәдениетінің ерекше әсер етуінің
барынша көрінуі.
Денені тәрбиелеу - спецификасы адамның дене сапаларын дамыту және
жетілдірілуін басқару, сол сияқты қозғалыс әрекеттерін үйретумен
қорытындыланатын тәрбие үрдісінің түрі.
Дене дамуы - өмір сүру барысындағы адам ағзаларының табиғи құрылымдық-
қызметтік (морфофункциялық) қасиеттерінің өзгеру процесі.
Психологиялық дене дайындығы - мақсатты бағыттағы процесс, арнайы
шұғылдану жүйесі, яғни оның іргетасы адамның психологиялық жағдайы мен оның
денінің саулығы арасындағы өзара байланыстылық және өзара тәуелділік болып
табылады.
Психологиялық дене жаттығуы - негізінде белгілі дене жүктемесі мен
реттеу әдістері үйлесімділігін пайдалану әдістемесі бар оқу-жаттығу үрдісі.
Дене және қызметтік даярлық - адамның мақсатты қызмет әрекеті
түрлерін орындау немесе меңгеруі үшін қажетті ағзаның жұмыс қабілеттілігі
деңгейін арттыру және білгілі бір қозғалыс дағдыларын меңгерудің соңғы
нәтижелері.
Денеге білім беру - адамға әртүрлі өмір жолдарында және қызмет
түрлерінде дене мәдениеті құралдарын пайдалану бойынша теориялық білімдерді
меңгеру, белгілі уақыт аралығында және кеңістікте өз денесінің қозғалысын
басқару, қозғалыс біліктілігі мен дағдыларын оқытып, үйрету үрдісі.
Қозғалыс белсенділігі - адамның салауатты өмір режімінің маңызды
компоненттерінің бірі, яғни оның негізінде жынысына, денсаулық жағдайына
сәйкес, дене мәдениеті мен спорт құралдарын жүйелі пайдалануы.
Қозғалыс біліктілігі - қозғалыс әрекетінің әдістерін сапалы түрде
меңгеру (ми қабығындағы кешенді қозғалыстың, белгілі әрекеттің үлгісі),
яғни жаттығу құралдары мен әдістерін пайдалану барысында дағдыға айналдыру.
Қозғалыс дағдысы - қозғалыс әрекетінің әдісін санадан тыс меңгеру
деңгейі, яғни қозғалыс әрекетін басқару іс-жүзінде автоматты түрде жүзеге
асады. Бұған қозғалысты орындаудың жоғары сенімділігі тән.
Дене тәрбиесінің кәсіби бағыттылығы - мәдениеттің негізгі жүйелерінің
тармағының бірі ретінде кәсіби-қолданбалы дене даярлығы түрінде жүзеге
асырылады, яғни адамның тиімді кәсіби қызметіне нақтылы даярлыққа жетуіне
мүмкіндік туғызатын оның міндеттеріне арнайы қолданбалы білім, сапа,
біліктілік, дағдыларды қалыптастырады.
Н.Г.Чернышевский: Адамның денесін жетілдіру табиғат сыйлығы емес,
бұл оны мақсатты бағытта қалыптастыру нәтижесі, - деген болатын.
Адамның дамуы мен жетілуі барысында дене және рухани күштері, олардың
адамгершілік, интеллект құндылықтарымен жүйелі үйлестірілуі жоғары
бағаланып келді. Ұлы ойшылдар мен ғалымдар жастардың жан-жақты дамуы
қажеттілігін, олардың денені немесе рухани тәрбиелеу приоритетін бөліп
қарамай дененің қандайда бір сапасын басымырақ дамытып қалыптастыру, артық
бағалау жеке тұлғаның үйлесімді дамуының бұзылуына әкелетінін терең
түсініп, өз еңбектерінде атап көрсетті. Сонау адам қоғамының қалыптасу
кезеңінде қолданысқа енген мәдениет термині бір мағыналы емес, яғни
жерді өңдеу, тәрбиелеу, дамыту, қадірлеу сияқты ұғымдармен тығыз
байланыста. Бұл термин қазіргі заманғы қоғамдағы қайта құру қызметі аясында
және оның нәтижелері сәйкес келетін құндылықтар, соның ішінде өзінің жеке
жаратылысын қайта құру түрінде кең аясын қамтиды[3].
Дене мәдениеті - адамдарды тәрбиелеу, сауықтыру және дамыту аясындағы
басымырақ жаңа құндылықтарды жасау және бұрынғыларын жетілдіріп, меңгеру
бойынша шығармашылық қызметі болып табылып, жалпы қоғамдық мәдениеттің бір
бөлігін құрайды.
Дене мәдениеті адамды дамыту, тәрбиелеу және жетілдіру мақсатында
жеке тұлға мүмкіндіктерін, табиғаттың жаратылыс күштерін, ғылымның адам
туралы жетістіктерін, медицинаның, гигиенаның, анатомияның, физиологияның,
психологияның, педагогиканың, әскери істердің және т.б. нақтылы ғылыми
зерттеу нәтижелері мен нұсқауларын пайдаланады.
Дене мәдениеті адамдардың кәсіби-өндірістік, экономикалық, қоғамдық
қарым-қатынастарында түбірлі бірлестікте ұйысып, олардың адамгершілік және
мәдени-шығармашылық миссияларын атқара отырып, оларға елеулі әсер етеді.
Бүгінгі таңдағы жоғарғы оқу орындары жұмыстарын реформалау кезеңінде және
алдыңғы концепцияның мәнін қайта қарауда бұл ерекше құнды және мағыналы.
Академик Н.И.Понаморев дене тәрбиесінің пайда болу және алғашқы
кездегі даму тарихы үшін негізге алынатын кең ауқымдағы материалдардың
нәтижелеріне сүйене отырып, адам тек еңбек құралдарын дамыту арқылы ғана
емес, сонымен бірге өзінің денесін үнемі жетілдіру барысында адам болды,
адам ағзасы басты өндіргіш күш, - деп тұжырымдады. Мұнда аң аулауды дамыту
жұмыс түрі ретінде шешуші рөлді ойнады. Атап айтқанда, адам осындай жаңа
біліктілік пен дағдылардың, өмірде қажетті қозғалыстардың, күш сапаларының,
төзімділіктің, шапшаңдықтың қажеттілігін басымырақ бағалады.
Археология мен этнография ежелгі дәуірден бастап адам дамуын, оның
ішінде, әрине дене мәдениетінің дамуын зерттеуге мүмкіндік туғызды. Ғылыми
зерттеу жұмыстарының нәтижелері қорытынды жасауға мүмкіндік берді, яғни
еңбек қимылдарынан келіп, өмірде қолданыста қажетті дене мәдениеті б.д.д.
40-25 мың жылдар бұрынғы кезеңде адам қызметінің дербес түрі ретінде
бөлініп шықты. Лақтырғыш қарудың, одан кейінгі садақтың пайда болуы
аңшыларды, жауынгерлерді дайындау, дамыту және жетілдіру қажеттілігін
туындатты. Сонау тас дәуірінде дене тәрбиесі жүйесінің пайда болуымен
қозғалыс-қимыл саласы табысты аңшылық, жаудан қорғану және т.б. кепілі
болды. Көптеген халықтардың салты мен дәстүрлерінде бір жас ерекшелігі
тобынан екіншісіне өткендегі дәстүрінде дене мәдениетінің тәрбиелеу
компонентін пайдалану ендірілді. Мысалы, ер балаларға белгілі бір сынақ
жаттығуларын орындамайынша үйленуге, ал қыздарға дербес өмір сүру
қабілеттілігін дәлелдегенше ерге шығуға рұқсат етілмеді.
Жаңа Гибридтер аралдарының бірінде жылма-жыл дәстүрлі мереке өткізіліп,
оның шарықтау шегі мұнарадан құрғақтау жерге секіру болған (Л.Кун). Бұл
сайысқа қатысушы аяқтың қызыл асығынан лиан (шырмауық түрі) жібімен
бекітіліп басымен төмен қарай 30 м биіктіктен ұшады. Басы жерге сәл жетпей
серіппелі лиан жібі тартылады да адамды кері серпеді, содан кейін ол
аяғымен жерге жайымен түседі.
Алғашқы қауымдық кезеңде дене мәдениеті тайпаның әрбір мүшесінің дене
даярлығын, қатаң ерік-жігер, орнықтылық, батылдықты дамыта отырып, өз
тайпаластарының мүдделерін қорғауы бойынша бірлестік сезімін тәрбиелейді.
Ежелгі Грецияда дене мәдениетіне ерекше назар аударылған, яғни кім
оқи, жаза және жүзе алмаса сауатсыздыққа санаған (В.У.Аиевец, 1983 ж.),
ежелгі гректің Спарта және Афина мемлекеттерінде гимнастика, семсерлесу, ат
спорты, жүзу, жүгіру 7 жастан, күрес пен жұдырықпен сайысу 15 жастан
оқытылады.
Бұл мемлекеттердегі дене мәдениетінің даму деңгейін сипаттаудың
маңызды мысалы Олимпиада ойындарын ұйымдастыру және өткізу болып табылады.
Бүкіл әлемге танымал ежелгі дүниенің ұлы адамдары, атақты спортшылар
болды: философ Платон - жұдырықтасушы, математик және философ Пифагор –
жұдырықтасудан Олимпиада чемпионы, Гиппократ - жүзгіш, балуан.
Қиялдағы батырлар, орасан зор күш иелері барлық халықтарда болған:
Геракл мен Ахиллес - гректерде, Гильганес- вавилондықтарда, Самсон -
еврейлерде, Рүстем - сақтарда, Илья Мурамец, Добрыня Никитин - славяндарда.
Адамдар олардың ерлігін, сайыстардағы жеңістерін, зұлымдықпен және
жаратылыс күштерімен сайысуын дәріптеу арқылы өздері де денсаулығы мықты,
күшті, епті және еңбек сүйгіш, болуға ұмтылды, яғни бұлардың тәрбие
ерекшеліктерінде, дене тәрбиесінде көрініс табуы табиғи құбылыс.
Ойшыл-философ Ұлы Аристотельдің: Адамды дененің ұзақ
әрекетсіздігінен артық ешнәрсе бұзбайды, - деген дене мәдениетінің
маңыздылығы туралы гректер үшін айтқан мағыналы сөзінің мәні зор.
Дене тәрбиесі туралы ғылым жаттығуларды орындауда, еркін қозғалыс табиғаты
мен негізгі қозғалыс дағдылары туралы, белсенді демалыс, сыртқы орта
күштері туралы, белгісіз бұлшық ет сезінуі мен жаттығуларды орындаудағы
басқа сезім мүшелерінің рөлі жайлы академик И.М.Сеченовтың ережесін одан
әрі дамытады. Дене тәрбиесі туралы ғылымды дамытуда көрнекті орыс
педагогтары К.Д.Угинский, П.Ф.Лесгафт, кейінірек И.П.Павловтың,
А.И.Крестовниковтың, Н.Н.Яковлевтердің еңбектері үлкен әсерін тигізді.
Дене тәрбиесі туралы ғылымның үлкен нәтижесі дене жаттығуларын емдік
мақсатында пайдаланудың ұйымдастыру және әдістемелік формаларын жасау болып
табылады.
Осыған байланысты дене мәдениеті құндылықтарының әртүрлілігі және көп
компоненттілігі академик М.Я.Виленскийдің еңбектерінде айқын мазмұндалған.
1. Әлеуметтік маңыздылығы - қоғамда жеке тұлғаны қалыптастыру бойынша
білім беру - тәрбиелеу іс тәжірибесін уақытпен белгілейтін мақсаттар,
ұсынылымдар, талаптар, ережелер, яғни оның дамыған дене мәдениетінің
деңгейінің мүмкіндігі бар, жалпы мәдени дамуы және оның әлеуметтік рөлінің
орындалуы үшін қажетті және өзінің мәдениетті салауатты өмір сүру
бейнесінің қызметін ұйымдастыруы болып табылады.
2. Кәсіби маңыздылығы - кәсіби қызмет үрдісін және жағдайларын
мәдениеттендіретін идеяларды, концепцияларды, ережелерді
инструментальды білімді, практикалық біліктілікті, қажетті сапалар мен
қасиеттерді жинақтау және дамыту, оларға табысты бейімделудің, адамгершілік
мораль және психологиялық дене күшін жұмсамай-ақ орындаудың алғы шарттарын
жасайды.
3. Жеке тұлғалық - жеке тұлғаның мақсатты бағыттығы және мотивациялық
бағытын, яғни оның дене жетілуін, валеологиялық мәдениетін, сана сезімін,
әлеуметтік-психологиялық сапалары мен қасиеттерін дамыту, бірегейлік және
жеке тұлғалықты сезінуін қалыптастыру, өзара қарым-қатынас қабілеттерін
ояту.
Осылардың негізінде ЖОО мамандарды даярлау негізінде оқу-ғылыми,
практикалық бағдарланған пәндердің мазмұнды компоненті ретінде дене
мәдениеті құндылықтарының өзара байланысты топтарын одан әрі жүйелеуге
болады.
Олар келесі топтарға бөлінген:
1. Мақсатты-құндылықтары - маманның әлеуметтік-кәсіби қызметінде дене
мәдениетін пайдаланудың мағынасы мен мәнін ашады: студент-кәсіпкердің жеке
тұлға ретіндегі негізгі ой-пікірі оның әртүрлі қызмет аясында көрінуі, Мен
- кәсіпкермін, яғни кәсіби өздігінен жетілгендігі ретіндегі концепциясы.
2. Құрал-құндылықтары - әлеуметтік-кәсіби қызметін іске асыруда дене
мәдениетін пайдаланудың әдістері мен құралдарының мағынасы мен мәнін
көрсетеді: өз денесін дамыту, сана сезімі, өзін-өзі басқару, өзін-өзі
бақылау үшін әдістемелік-практикалық білім мен біліктіліктің қажетті
технологияларын меңгеру.
3. Қарым-қатынас құндылықтары - өзіне, кәсіби қызметінде, жақын
социумыне және т.б. қатынастардың жиынтығы ретінде дене мәдениетіне
қатынастардың мағынасы мен мәнін сипаттайды. Олар дене мәдениетінен өмір
жолдарында пайдалану, іске асырудың пәндік бағдарын береді.
4. Білім құндылықтары - әлеуметтік-кәсіби қызмет үрдісінде дене
мәдениеті бойынша білімнің маңыздылығы мен мәні: жеке тұлғаның дене
мәдениетінде, оның дүние танымдық ұстанымы мен сенімділігін, өздігінен
сенімділігін дамыту үшін қажетті ой өрісін айқындайтын теориялық,
әдістемелік білім.
5. Сапа құндылықтары - әлеуметтік-кәсіби қызметі үшін болашақ
маманның маңызды сапалары мен қасиеттерінің маңыздылығы мен мәнін ашады:
жеке тұлғалық, кәсіби-қызметтік, сыртқы жүріс-тұрыстық, психологиялық дене
сапалары.
Дене мәдениетінің ерекше маңыздылығы кәсіби бағыттағы оқыту үрдісінде
кәсіби қолданбалы дене дайындығы түрінде берілген, оның мақсаты нақтылы
еңбек, рекреациялық үрдістерде және әрекеттерде оңды нәтижесін беретін
сапаларды, біліктілікті, дағдылар мен арнайы білімдерді дамыту болып
табылады.
Оқу-жаттығу сабақтары үрдісінде, жарыстарға дайындалу және жарыс
барысында дене жаттығулары, жүктемелер қайталанады, шаршау, шалдығу
басылады, спецификалық еңбек үрдісі жүреді. Шұғылданушыларды болашақта
басқа әрекеттеріне және кәсіби қызметіне кіретін еңбексүйгіштік, дене
сапалары қалыптасады. Осындай бейнеде кәсіби еңбекке тәрбиелеуде оңды әсер
етеді.
Ұжымдық, қызықты көріністік ағымда өткізілетін жарыстарда, оқу-
жаттығу сабақтарында мінез-құлық ерекшеліктері, сонымен бірге олардың
негізінде азаматтық, отан сүйгіштік сезім, өз қылық істеріне, мінезіне,
отбасына, жұмысына қатысты жауапкершілік қалыптасады. Әсіресе жарыстарда
алға қойған мақсатқа жету үшін қажетті шешімшілдік, батылдық, ерік-жігер
күшін, тәртіптілік, берік ұстаным, сабырлылық және көптеген басқа сапаларды
тұрақты көрсете білу қажет.
Сонымен, дене тәрбиесі, адамгершілік ой, сананы тәрбиелеумен тұтас
байланыста адамның және азаматтың жоғары жеке тұлғалық сапаларын
қалыптастырады.
Адамның үйлесімді дене дамуы, яғни зерде, назар аудару,
орнықтылықтың, жоғары деңгейін, түйсігін, байқағыштығын, ақыл-ой жұмыс
қабілеттілігі сияқты сапаларының жақсы дамитынын дәлелдеудің қажеті жоқ.
Дене тәрбиесі бойынша шұғылдану қатарында жеке тұлға тіршілік ету
қызметінің ұтымды әдістерін, үйлесімді әрекеттерді, жеке және қоғамдық
гигиена ережелерін, шынығу және т.б. меңгереді, яғни ақыл, ой дамуына, ақыл-
ой тәрбиесі үрдісіне, интеллектіге оңды әсер етеді.
Адам ағзасы - барлық органдар өзара тығыз байланысты және өзара күрделі
қарым-қатынаста болады, бұл жүйе өзін-өзі реттеуге, гомеостазды
сүйемелдеуге, өзін-өзі жетілдіруге қабілетті (И.П.Палов).
Гомеостаз (грекше - тұру, тұрып қалу) - тұрақтылықты бұзатын сыртқы
және ішкі қозғаушы күштерді жоюға бағытталған, бейімделген реакциялар
есебінен ағзаның ішкі ортасының (қан, сары су) динамикалық тұрақтылығын
сүйемелдеу.
Рефлекс (латынша - қарсы жауап беру, тойтарыс) - орталық жүйке жүйесі
арқылы ағзаның әсер етуге жауап беру реакциясы.
Адаптация (латынша - бейімделу) - қоршаған ортаның өзгеруіне ағзаның
немесе органның бейімделуін қамтамасыз ететін ағза реакциясының жиынтығы.
Адинамия - іс жүзінде нөлдік қозғалыс белсенділігі.
Гиподинамия (грекше - күшке байланысты қатынастағы төмендеу) - қозғалыс
күшінің азаюы нәтижесінде қозғалыс қимылының төмендеуі.
Гипокинезия (грекше - қозғалыс қимылдың төмендеуі) – аз қозғалыстың
нәтижесінде қозғалыс көлемінің амалсыздан төмендеуі, бірқатар ауру
құбылыстарын туындатады.
Гипоксия (грекше - төмендеу, латынша - оттегі) - оттегі тапшылығы
ұлпадағы оттегі құрамының төмендеуі.
Оттегіні максимальді қолдану (ОМҚ) - тыныс алу және қан айналу
жүйелерінің функциональдық жағдайының өлшем бірлігі (критериі).
Қозғалыс біліктілігі мен дағдылары - сәйкес келетін жаттығулармен
шартты рефлекс механизмі бойынша қалыптасқан қозғалыс стереотиптерінің
формалары.
Онтогенез, филогения (грекше - тайпа, тек, түр, пайда болу) - әртүрлі
типтердің, класстардың, топтардың, жанұялардың, тектердің және түрлердің,
яғни органикалық әлемнің немесе тарихи дамуы. Қайсібір органдардың
филогенезі туралы айтуға болады. Оттогенезбен бірлікте және өзара
сәйкестікте қарастырылады.
Р.Декарт: Егер сіздің ақыл, ойыңыз дұрыс жұмыс жасасын десеңіз өз
денеңізді бақылаңыз, - деген екен.
Тыныс алу (респирацио) немесе дем алу деп тірі организм тіндерін
оттегімен қамтамасыз етіп, көмірқышқыл газын сыртқа шығаруға бағытталған
физиологиялық құбылыстар жинағын айтады.
Газ алмасуы – көп сатылы күрделі құбылыс. Оның негізгі кезеңдері:
сыртқы тыныс – сыртқы орта мен өкпе альвеолары ауасының алмасуы; - өкпе
альвеолары мен өкпе қылтамырлары арасындағы газ алмасуы; оттегі мен
көмірқышқыл газдарын тасымалдау; - қылтамырлар мен тіндер арасындағы
алмасу; - тін тынысы, не жасушалардағы (клетка) тотығу құбылыстары.
Сыртқы орта мен өкпе альвеолары ауасының алмасуы сыртқы тыныс деп аталса,
тін қылтамырлары мен жасушалар арасындағы газ алмасуын тін тынысы дейді[4].
Тексеру әдістерінің спорттық тәжірибеде қолдануға қолайлығынан спорттық
медицинада көбінесе сыртқы тыныс ұлпаларының қызметтік мүмкіншілігі
анықталады.
Сыртқы тыныстың оттегін тасымалдаушы жүйенің ең бастысы болмағанымен,
организмді оттегімен қамтамасыз етуде өзіндік орны бар. Сыртқы тыныс
вентиляция және диффузия арқылы атқарылады. Вентиляция - өкпенің ауа
алмастыруы, диффузия - өкпе альвеолары мен қылтамырлар арасындағы
қалқаншадан газдардың өтуі. Осы арқылы өкпе қылтамырларында веналық, не
көктамырлық қан оттегімен байытылып, артериалық, не күретамырлық қанға
айналады. Тыныштық күйде сау адамдардың күре тамырлар қанының оттегімен
қанықтылығы 96–98% деңгейінде. Ал жаттығу барысында организмнің оттегіне
мұқтаждығы жүктемелердің қарқындылығына байланысты өзгереді. Егер ол толық
қамтамасыз етілмесе, күре тамырлар қанының оттегімен қанығуы нашарлап
(гипоксемия), организмде оттегінің тапшылығы – гипоксия пайда болады.
Спортшының гипоксияға төзімділігі, оны толықтыру мүмкіншіліг – көп спорт
түрлерінде арнайы жұмыс қабілетінің басты көрсеткіштерінің бірі.
Жүйелі жаттығу барысында тыныс жүйесінің қызметтік мүмкіншілігі артып,
дем алып, дем шығару мен қимыл-қозғалыс бірлігі қалыптасады. Сол арқылы
организм мұқтаждығына пара-пар оттегі әлпісі қамтамасыз етіледі. Тыныс
жүйесінің сыртқы әсерлерге бейімделуі жүйке жүйесі және қан мен ішкі бездер
арқылы басқарылады.
Сыртқы тыныс алу жүйесінің негізгі көрсеткіштері: тыныс жиілігі (ТЖ, не
f), тыныс тереңдігі, не тыныс көлемі (ТК), өкпенің жалпы сыйымдылығы (ӨЖС)
мен тіршілік сыйымдылығы (ӨТС), алмастырылған ауаның минөттік көлемі (МАК)
мен оның шегі (ААШ), тыныс бұлшық еттерінің күші мен төзімділігі,
кеңірдектің ауа өткізу жылдамдығы, өкпенің диффузиялық қабілеті.
Тыныс жүйесінің, біртұтас оттегін тасымалдаушы жүйенің ортақ қызметтік
көрсеткіші – аэробты қуаттылық. Аэробты қуаттылықты оттегін тұтыну шегі
(ОТШ) сипаттайды.
Тыныс жүйесінің жүктемелерге бейімделуі өкпенің жалпы сыйымдылығын
түзетін көлемдерінің, ауа алмастыру көлемінің, альвеолардың ауа алмастыру
біркелкілігінің, альвеолар қалқаншаларының газдарды өткізу қабілетінің
өзгеруінің арқасында қамтамасыз етіледі.
өкпенің ауа алмастыруының минөттік көлемі деп І минөт ішінде өкпеден
сыртқа шыққан ауа мөлшерін айтады. Ол І минөттегі тыныс жиілігі мен
теріңдігінің көбейтіндісі. Бұл және басқа сыртқы тыныс жүйесінің қызметтік
көрсеткіштерін спирограмма бойынша анықтауға болады.
Тыныштық қалпында спортшыларда өкпенің ауа алмастыруының минөттік
көлемі жай адамдардікімен шамалас (15-18 л), бірақ организмі үнемді жұмыс
істейтін, тыныс алуы сирек, жоғары маманды, спорттың төзімділікті талап
етеін түрлерімен шұғылданушы спортшыларда 5-12 лмин аралығында
қалыптасады. Спортшылардың барынша қарқындылықпен жаттыққанда минөтіне 60-
120 литрге дейін ауа алмастыру мүмкіншіліктері бар. Оттегін тұтыну шегіне
жеткенде 200- 220 литр ауа алмастырулары мүмкін.
өкпенің ауа алмастыру көлемі дем алудың жиілеуі мен тереңдеуі арқылы
өседі. Қалыпты жағдайда ересек адамдар минөтіне 14-18, спортшылар 10-16 рет
дем алып дем шығарады. Дем алу жиілігі жұмыс қуатына тура тәуелділікпен
өсіп, барынша жоғары қарқынды жүктеме орындағанда минөтіне 50 – 70 ретке
жетуі, тіпті одан асуы да мүмкін.
Тыныс көлемінің қалыпты мөлшері – 400-700 мл. Бұл ӨТС-ның 15-17%
шамасы. Кейбір спортшыларда өкпенің жалпы көлемінің өсуіне, дем алу
жиілігінің сиреуіне байланысты тыныс көлемі 1000-1300 мл-ге дейін
тереңдейді.
Тыныс көлемі қуаттылығы онша жоғары емсе жүктемелер орындаған кезде
ғана өседі. Жұмыс қуаты ең жоғары шегіне жақындағанда немесе жеткенде тыныс
көлемі (Y max) 3-3,5 л деңгейінде тұрақталып, әрі қарай өспейді.
Мұндайлықты терең дем алу өкпенің тіршілік сыйымдылығы 5-6 литрден кем
болмаса ғана мүмкін. Жаттығу кезінде дем алу мен қимыл жиіліктері үйлесімді
болуын талап ететін спорт түрлерінде (мысалы, ескек есу) тыныс көлемі 4,5-5
литрге дейін тереңдейді. Демек, ӨТС 6,5-7 л болуы керек, өйткені тыныс
көлемінің ең жоғарғы шегі суда жүзушілер мен ескек есушілерде ӨТС-ның 50-
60% тең.
Тыныштық күйде немесе субмаксимальді жүктемелер орындау кезінде
биіктікте организмнің оттегі тұтынуы тегіс жердегі сияқты мөлшерде қала
береді. Сондықтан организмді оттегімен дұрыс қамтамасыз ету үшін биіктікте
ауадағы оттегі молекулалары санының азаюы соған сәйкесінше өкпе
желдетілуінің жоғарылауымен орнын толықтырып отыруы тиіс. Бұл негізгі
қызметтік механизм биіктікте гипоксиялық, яғни оттегі жетіспеушілік
жағдайға организмнің тез икемделуі болып табылады.
3000-3500 метрге дейінгі биіктікте тыныштық күйде өкпенің желдетілуі
бастапқы кезде оншалықты өзгермейді. Сондықтан әсіресе альвеолярлық ауадағы
оттегінің парциальды қысымының көбірек төмендеуі жиі және тез байқалады[3].
Барометрлік қысым, әр түрлі биіктіктегі атмосфералық және альвеолярлық
ауадағы оттегінің парциальды қысымы
Биіктік,мБарометрлік Атмосфералық ауадағы Тыныштық күйдегі
қысым оттегінің парциальды альвеолярлық ауадағы
қысымы, с.б.мм оттегінің парциальды
қысымы, с.б.мм
с.б.мм АТМ
0 760 1,0 149 105
1000 680 0,9 142 94
2000 600 0,8 125 78
3100 530 0,7 111 62
4300 450 0,6 94 51
5600 380 0,5 75 42
7000 305 0,4 64 31
9000 230 0,3 48 19
Биіктікте бұлшық ет жұмысын орындаған кезде тегіс жерге қарағанда
өкпенің желдетілуі бастапқы кезден бастап едәуір жоғарырақ. Бірдей
абсолютті жүктеме (оттегі тұтынуы тең жағдайда) берілгенде сол адамда
өкпенің желдетілуі биіктік жоғарылаған сайын күштірек бола түседі (1.1-
сурет).
Бір жағынан жоғары биіктіктегі ауа тығыздығының төмендеуі сыртқы тыныс
алуды жеңілдетеді, ал екінші жағынан – төменгі барометрлік қысымда тыныс
алу бұлшық еттерінің қабілеті жоғарылап, ішкі кеуделік қысым төмендейді.
Жалпы, биіктікте тыныс алу аппаратының барынша жоғары мүмкіндіктері теңіз
деңгейіне қарағанда жоғарырақ. Жоғары биіктікте барынша қарқынды жұмыс
орындау кезінде өкпенің желдетілуі минутына 200 литрге жетуі мүмкін.
Өкпенің желдетілуі және басқа да физиологиялық механизмдер қандағы
және басқа ұлпалардағы оттегі мөлшерінің кетуіне кедергі жасаса да
барометрлік қысымның төмендеуі организмнің оттегі тасымалдау жүйесінің
барлық бөлімдеріндегі оттегінің парциальды кернеуінің азаюына әкеледі (1.2-
сурет). Нәтижесінде теңіздеңгейінде митохондрия маңындағы оттегі қысымы
с.б.10 мм-не және 5600 метр биіктікте с.б.5 мм-не тең болуы мүмкін. Мұндай
қысым әлі де болса клеткалардағы тотығу ферментативті реакциялардың өтуіне
дұрыс жағдай жасай алуына және қамтамасыз етуіне жеткілікті.
Альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымы осы газдың жұтқан
ауадағы қысымымен және өкпе желдетілуінің мөлшерімен анықталады. Соңғысы
жоғары болған сайын, яғни өкпедегі ауа жақсыалмасқан сайын альвеолярлық
ауаның құрамы атмосфералық ауадағыға жақындай түседі. Бірақ кез-келген
жағдайда альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымы атмосфералық
(жұтқан ауа) ауадағыға жақындай түсуі мүмкін, бірақ онымен теңесу және одан
асып кетуі мүмкін емес. Сондықтан биіктік жоғарылаған сайын атмосфералық
және соған сәйкесінше альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымы
төмендейді[5].
Атмосфералық және альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымының
төмендеуіне пропорционал артерия қанындағы оттегінің парциальды кернеуі
төмендейді. Бұл тыныштық күйдегі өкпе желдетілуі жоғарылауының маңызды
стимулының бірі болып табылады. Гипоксемия, яғни артерия қанындағы оттегі
мөлшерінің азаюы каротидті және аорталық денешіктердің хеморецепторларын
тітіркендіреді, ал ол тыныс алу орталығының белсенділігін рефлекторлы түрде
жоғарылатады.
Биіктікте өкпе желдетілуінің өсуі шыққан ауамен қаннан көмірқышқыл
газының кернеуі төмендейді, яғни гипокапния пайда болады. Ал ол бұлшық ет
спазмының және жаппай вазоконстрикцияның дамуына әсер етеді. Әсіресе бас
миы тамырларының тарылуының салдары организм үшін қолайсыз.
Көмірқышқыл газының сыртқа шығатын ауамен қаннан көп шығып кетуі
ондағы еріген көмірқышқыл газының мөлшері бикарбонатқа қарағанда көбірек
төмендейді. Сондықтан биіктіктегі өкпе желдетілуі өсуінің екінші нәтижесі
қан реакциясының сілтіге қарай ауысуы – рН белсенділігінің жоғарылауы
(тыныс алу алкалозы) болып табылады.
Биіктікте гипоксия жағдайында артерия қанындағы оттегінің парциальды
кернеуінің төмендеуі гемоглобиннің оттегімен қанығу пайызының төмендеуіне
және қандағы оттегі мөлшерінің азаюына соқтырады. 2000-3000 метр биіктікте
альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымы орташа есеппен с.б.80-60
мм-не тең, әлде де оксигемоглобиннің диссоциациясы қисық сызығының жоғары
бөлігінде “тегіс” шегінде орналасқан (1.3-сурет). Бұл өкпе қылтамырларында
қанның оттегімен қанығуы салыстырмалы жоғары – гемоглобиннің 90%-ынан
жоғарысы оксигемоглобин түрінде екендігін көрсетеді. Одан жоғары биіктікте
оттегінің альвеолярлық қысымы оксигемоглобин диссоциациясы қисық сызығының
орта бөлігіне, “жар” шегіне сәйкес келеді. Сондықтан жоғары биіктікте
оттегінің қанмен тасымалдану және байланысу қабілеттілігі бірден
төмендейді.
Артерия қанындағы оттегімен қанығуының қалыпты шамадан 80%-ға дейін
төмендеуімен “тау ауруы” деген атпен белгілі ауыр гипоксия белгілерінің
жиынтығы пайда болады: бас ауру, шаршау, ұйқының бұзылуы, ас қорытудың
бұзылуы және т.б.
1.2 Адам ағзасының физиологиялық көрсеткіштеріне әсері ретінде
қарастырылуы
ХХ ғасырдың басымырақ тән сипаттарының бірі – қазіргі заман
адамдарының қозғалыс белсенділігінің шектеулілігі. Осыдан 100 жылдар бұрын
еңбек қызметінің 99% әртүрлі механизмдердің жәрдемімен орындалды. Қоршаған
орта жағдайымен өзіне тән қарама-қайшылықтар туындауда, яғни бұрын адамның
эволюциялық қалыптасуы жоғары дене белсенділігі нәтижесінде жүрсе, қазіргі
заманғы жағдайда бұл қозғалыс сапалары аз қолданылады. Қозғалыс
белсенділігі жетіспеушілігінің орнын толтыру қажет немесе адам ағзасы
қызметі жүйелері және органдары өз сапаларын жоғалтатын жағдайға ұшырайды.
Адам ағзасының күрделі жүйелерінде үйлесімділік бұзылады, қажу басталады.
Сан түрлі ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелері арқылы ақыл, ой
еңбегі мен дене жүктемелері арасында өзара тығыз байланыстылық бар екені
ерте кезден дәлелденген. Дене жаттығулары тіршілік процестерін басқаруды
қамтамасыздандыратын өзіне тән реттегішке айналады. Сондықтан, дене
жаттығуларын тек көңіл көтеру және демалыс деп қарамай денсаулықты және
жұмыс қабілеттілігін сақтаудың барынша маңызды құралы ретінде қарастыру
қажет.
Дене жаттығулары адам денесінің қаңқасын қалыптастыруға (омыртқа
иінінің қисығы түзетіледі, дене пішінінің сымбаты жақсарады) елеулі әсер
етеді. Зат алмасу процесі, оның ішінде сүйек қатаюын, беріктігін қамтамасыз
ететін қалыпты алмасуы артады. Қаңқа тірек және қорғаныс (бас сүйек,
көкірек қуысы, жамбас сүйектері және т.б.) қызметін атқарады және өте берік
жекелеген сүйектер 2 тоннаға дейін жүктемеге шыдайды, сүйектердің (бас
сүйегі т.б.) және буынмен байланыстары жекелеген блоктарды, кинематикалық
жүйелерді үлкен еркіндікпен күрделі дене біліктеріне троекториямен орын
ауыстыруға, мүмкіндік жасайды.
Бір-бірімен тығыз байланысқан органикалық заттардың (диссимляция)
қорытылу (ассимляция) реакцияларының күрделі кешені – адам ағзасы дамуының
негізі.
Адам ағзасы генотин (тұқым қуалаушылық) әсерімен, сонымен бірге үнемі
өзгеріп отыратын сыртқы табиғи және әлеуметтік орта қозғаушы күштерінің
әсер етуімен дамиды. Адам ағзасының құрылысын, оның жекелеген
органдарындағы, органдар жүйелеріндегі және бүтіндей ағзадағы тіршілік
қызметі процесінің ерекшеліктерін білмей адамды оқытып, тәрбиелеуге және
емдеуге, сол сияқты оның дене жетілдіруін қамтамасыз етуге болмайды[6].
Өзін-өзі тану болашақ маманның жеке тұлға ретіндегі дене мәдениетін
қалыптастырудың көкейкесті мына тақырыптарды оқу кезінде қажет мәселелерін
шешудегі маңызды қадамы болып табылады:
- әртүрлі сыртқы орта жағдайында дене жаттығуларымен және спортпен
шұғылданудың әсерімен адам ағзасы және оның жекелеген жүйелері қызметінің
ерекшеліктерін зерттеу;
- өз ағзасының және оның жекелеген жүйелерінің жағдайын
диагностикалық түрде анықтай білу, дене мәдениеті және спорт құралдарымен
оларды дамытуға қажетті түзетулер ендіру;
- дене шынықтыру-спорттық қызметті ағзаның жеке ерекшеліктеріне,
еңбектің, тұрмыстың, демалыстың жағдайына үйлесімді бейімдей білу және
жоғарыда атап көрсетілген ерекшеліктері есепке алынып, дене мәдениеті мен
спорт құралдарын пайдалануды дифференциялау.
Осылардың барлығы дене мәдениетіне, салауатты өмір бейнесін ұстануға,
дене жаттығуларымен және спортпен үзіліссіз шұғылдану қажеттілігіне
мотивациялық - құндылық қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік жасайды.
Адам ағзасы - күрделі биологиялық жүйе. Адам денесіндегі барлық
органдар өзара байланысты, үнемі өзара әрекеттестікте болады, қорытындылай
айтқанда бірегей өзін-өзі реттеуші және өзін-өзі дамытушы жүйе болып
табылады. Ағза қызметі бірегей бүтін жүйе ретінде адам психикасының өзара
әрекеттестігін, қоршаған ортаның әртүрлі жағдайларымен оның қимылдық және
вегетативтік (ағзаның өсіп-өнуі) қызметі кіреді. Адам ағзасында 100
триллионнан аса (1х1014) жасушалар бар. Сонымен бірге, әрбір жасуша ағзаға
түсетін заттарды бойға тарату бойынша өндіруші фабрика, биологиялық электр
қуатын өндіруші электростанция, ақпаратты сақтайтын және беретін үлкен
көлемді компьютер болып табылады. Бұдан басқа жасушалардың белгілі бір
топтары тек өздеріне тән. Спецификалық қызметті орындайды (бұлшық ет, қан,
жүйке жүйесі және т.б.).
Орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) жасушалары - нейрондардың құрылысы
барынша күрделі. Олардың ағзадағы саны 20 миллиардтан асады. Әрбір нейрон
мыңға тарта ферменттер түзеді. Бас миындағы барлық нейрондар 10 миллиардтан
аса ақпаратты 1 секундта жинақтай алады, яғни осы заманғы ең жетілдірілген
компьютерден бірнеше есе артық.
Ағзадағы әрбір жасушаны қоректендіру заттарымен және оттегімен
қамтамасыз ету, одан тіршілік қызметі барысындағы биохимиялық реакциялардан
кейінгі қорытылған өнімдерді шығару, сонымен бірге онда жүретін
процестердің реттеуін қамтамасыз ету қажет. Бұл процестер қызметтік
нейрондарды қанды тасымалдаушы қан тамырлары мен капиллярдың өніммен
қамтамасыз етуімен іске асады.
Адамның сыртқы қызметі мен ағзада жүретін ішкі процестері орталық
жүйке жүйесінен басқарылатын рефлекстердің механизмдері бойынша іске
асырылады.
Әрбір жасуша, жасушалар тобы, орган екі режімде жұмыс істейді:
қоздыру (қызмет әрекеті жағдайында) және тежелу (қызмет әрекетінің тоқталу
жағдайы және қалпына келу). Қозу және тежелу - бұл екі қарама-қайшы
процесс, яғни олардың өзара әрекеттестігі жүйке жүйесінің жүйелі қызметін,
дене органдарының үйлесімді жұмысын, барлық ағза қызметінің реттелуін және
жетілдірілуін қамтамасыз етеді[4].
Қозғалыс - адам ағзасының маңызды қызметі. Қаңқа бұлшық еттерінің
саны арқасында адам орнынан қозғалады, жекелеген дене бөліктерін қозғалысқа
келтіре алады. Ерекше тегіс, жұмыр, бұлшық ет түрінде бұлшық ет ұлпалары
бар ішкі органдары да тұрақты қозғалыста болады (ішектердің жиырылуы,
артериалық қан тамырларының тонусын сүйемелдеу т.б.). Адамның барлық
тіршілігінде қан тамырларындағы қанның қатынауын қамтамасыз етуде насос
ретінде үзіліссіз қызмет атқаратын жүрек бұлшық еттерінің құрылысы күрделі.
Қозғалыс белсенділігі адамның эволюциялық дамуы кезінде, яғни
онтогенез бен филогенезде ағзаның жекелеген органдары мен жүйелерінің
морфологиялық дамуына (морфогенез) елеулі әсер етеді [7].
Әрбір орган ағзада белгілі бір қызмет атқарады. Бұлшық ет қызметі
бүтіндей ағзадағы әртүрлі органдар мен органдар жүйелері қызметтерінің
өзара әрекеттестігін қамтамасыз етеді. Бұлар физиологияда оқытылады.
Адам физиологясының бөлімдерінің бірі, бұлшық ет қызметі барысында
әртүрлі ағза жүйелеріндегі пайда болатын реакцияларды оқытып, зерттейтін
жаттығулар мен спорт физиологиясы болып табылады. Көп қырлы тіршілік
процесі, оның ішінде қозғалыс қызметінің қалай жүретінін білу, ұғыну үшін
анатомияны, яғни ағза құрылысын білу қажет.
Биологиялық химия адам ағзасындағы жасушалар мен ұлпалардың химиялық
құрамын және зат алмасу негізінде жатқан адам қызметінің әртүрлі
жағдайларында ағзада жүретін тірі материяға тән химиялық процестерді
оқытады, зерттейді. Адам ағзасы өзіне тән қасиеті бар жекелеген органдардан
тұрады. Органдар жүйелерінің жалпы қызметін бірлесіп атқаратын органдардың
топтары айырмаланады. Өзінің функциональдық қызметі барысында органдар
жүйелері өзара байланысты.
Көптеген функциональдық жүйелер елеулі дәрежеде адамның қозғалыс
қызметін қамтамасыз етеді. Оларға қан айналу жүйесі, тыныс алу органдарының
жүйесі, тірек-қозғалыс және ас қорыту жүйелері, сол сияқты зәр т.б. шығару
органдары, ішкі секреция бездері, сенсорлық (сезіммен байланысты) жүйелер,
жүйке жүйесі т.б.
Медициналық ғылым адам ағзасын сыртқы табиғат және әлеуметтік ортамен
бірлікте қарастырады.
Сыртқы орта жалпы түрінде алғанда үш өзара әрекеттестіктегі
элементтерден тұратын үлгі (модель) түрінде ұсынылуы мүмкін: физикалық
қоршаған орта (атмосфера, су, топырақ, күн қуаты); биологиялық қоршаған
орта (жануарлар және өсімдік әлемі); әлеуметтік орта (адам және адам
қоғамы). Сыртқы ортаның адам ағзасына әсері барынша көп қырлы. Сыртқы
табиғат ортасы мен әлеуметтік орта адам ағзасына қолайлы, жағымды да,
сонымен қатар зиянды да әсер етуі мүмкін. Адам ағзасы сыртқы ортадан
тіршілік қызметі және заттарды дамыту үшін қажеттілердің барлығын алады,
сонымен бірге сансыз көп ағзаның ішкі орта тұрақтылығын бұзуға әкелетін
тітіркену ағынын қабылдайды (температура, ылғалдылық, күн сәулесі
(радиациясы), өндірістік, кәсіптік зиянды әсерлер, т.б.).
Мұндай жағдайларда адамның дұрыс, қалыпты жағдайда өмір сүруі үшін
оның ағзасы сыртқы орта әсеріне сәйкес келетін бейімделген реакциямен өз
мезгілінде сезініп, жауап қайтарылуы және өзінің ішкі ортасының
тұрақтылығын сақтауы тиіс.
Адамның дене және ақыл-ойының даму жағдайына экологиялық проблемалар
тікелей және жанама әсерін тигізеді.
Қазіргі өскелең өмір жағдайында экологиялық проблемалар, яғни ағзаның
қоршаған ортамен өзара әрекеттестігі шын мәнінде күрделіленуде.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымдарының мәліметтері бойынша
адамдардың ауруларының 80% экологиялық жағдайлардың нашарлауымен байланысты
себептер бойынша туындайды екен.
Адамның айырмаланатын ерекшелігі, ол саналы және белсенді түрде
денсаулығын нығайту, жұмыс қабілеттілігін арттыру және әлеуметтік тұрмыстық
жағдайын өзгерте алуы болып табылады. Қоғамның қоршаған ортамен өзара
қатынасын барынша қатаң бақылауға алу қажет.
Адамның сыртқы жағдайының сәйкестіктегі өзгеруі өзінің жеке денсаулық
жағдайына, дене дамуына, дене даярлығына, ақыл-ой және дене жұмыс
қабілеттілігіне оңды әсер етеді. Денені жаттықтыру психикалық функцияларға
олардың белсенділігі мен орнықтылығын қамтамасыз ете отырып, жан-жақты
әсерін тигізеді. Дене жаттығуларымен шұғылданған және шұғылданбаған
адамдардың назар аудару, ұғыну, зерде, әртүрлі күрделі дүниелерді ауызша
санау және басқа да сапалы ойлау қабілеттілігін зерттеу бойынша көптеген
ғылыми тәжірибелік зерттеу жұмыстарының нәтижелері жинақталған.
Зерттелетін параметрлердің орнықтылығы әртүрлі тарау дәрежесі
әсерінен олардың сақталу деңгейі бойынша, сонымен бірге түнгі уақыттағы
жұмыс қабілеттілігін сақтау қабілеті бойынша бағаланып келеді. Ақыл-ой
қызметі параметрлерінің орнықтылығы жан-жақты дене даярлығы деңгейіне
тікелей тәуелді болатыны дәлелденген.
Ақыл-ой жұмыс қабілеттілігі қолайсыз сыртқы және ішкі күштердің
әсерінен дене жаттығуларымен жүйелі шұғылдану нәтижесінде аз дәрежеде
төмендейді. Денені үйлестікте жаттықтыру жоғары жүйке қызметінің бірқатар
көрсеткіштерінің сақталуын, оның ішінде екінші белгілік (сигналдық) жүйенің
қызметі тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Шаршау, шалдығу - бұл жұмыс барысында демалыс, қалпына келу
процестерінің жеткіліксіздігінен пайда болады және жұмыс қабілеттілігінің
төмендеуінен, реттеуші механизмдердің үйлестігінің бұзылуынан және шаршауды
сезінуден көрінеді. Шаршау маңызды биологиялық рөл ойнайды, бүтіндей
ағзаның және жұмыс органдарының мүмкін болатын артық күштенуін алдын-ала
ескерту белгісі (сигналы) қызметін атқарады.
Шаршаудың екі даму фазасы айырмаланады: өтелетін және өтелмейтін.
Өтелетін фазада жұмыс қабілетінің төмендеуі көрінбейді. Мұнда жұмыс басқа
ағза жүйелерін қуатты қызметке қосу есебінен іске асырылады, яғни бұл
жұмыста шаршаудың басталуы белсенді рөл атқармайды. Қажетті жұмыс
қабілеттілігінің қарқындылығын сүйемелдеудің ағзаның резервтегі тың
жүйелерін қосқан кездің өзінде мүмкін болмауы, шаршаудың өтеусіз фазасының
басталғанын көрсетеді [8].
Берілген жүктемені орындауға ағзаның тікелей сәйкес келмейтін
деңгейіндегі елеулі қарқындылықтағы жұмыс кезінде қатты шаршау пайда
болады.
Көп рет қайталанатын, шаршатып-шалдықтыратын жұмыстар кезінде пайда
болатын жүйке-бұлшық ет және орталық жүйке жүйесіндегі өзгерістердің
жиынтығы созылмалы шаршауға шалдықтырады.
Шаршау жағдайында жұмысты үздіксіз жалғастыру, артық жүйке психикалық
немесе дене зорығуымен байланысты денені жаттықтыруды, еңбекті дұрыс
ұйымдастырмау - осылардың барлығы артық шаршап, шалдығуға әкеледі.
Өткір және созылмалы, үздіксіз шаршау, сол сияқты артық шалдығу жүйке
жүйесінің бұзылуына, жүрек қан-тамыры ауруларының асқынуына, қан қысымы
(гиппертония) және асқазан жарасы (язва) ауруларына шалдығуына, ағза
күшінің әлсіреуіне әкелуі мүмкін. Мысалы, ұзаққа созылған сессияның емтихан-
сынақтарының көңіл-күй әсерінен (стресс) медициналық тексеруден өткен
студенттердің көпшілігінің қан-тамырларында қанның қамтамасыз етілуінің
қарқындылығы және орталық (бас) мидың биопотенциалдары,
электрокардиограммалық және биохимиялық көрсеткіштердің реактивтілігінде
елеулі емтихандардан соң 2-3 тәулікке дейін қалыпты жағдайға келе алмайтын
өзгерістер байқалады.
Адамның миы үлкен компенсаторлық (орнына келтіру) мүмкіндіктері
болғандықтан артық жүктемемен ұзақ уақыт өзінің шаршағанын білдірмей жұмыс
атқара береді. Біз тек артық шаршау фазасы басталғанда ғана оның шаршағанын
байқаймыз. Шаршау және артық шалдығудан кейін ағзаның қалпына келтіру
құралдары мыналар болып табылады: үйлесімді дене белсенділігі, басқа жұмыс
түрлеріне ауыстыру және жұмысты белсенді демалыспен үйлестіру, дұрыс
тамақтану, қатаң гигиеналық тіршілік бейнесін қалыптастыру. Уақытындағы
тыныш ұйқы, суға шомылу, монша, массаж және өзіне-өзі массаж жасау,
фармакологиялық құралдар, психотерапевтік процедуралар, психологиялық
реттеуші жаттығулар адам ағзасының қалпына келу процесін жеделдетеді.
Физиологиялық процестердің ырғақпен жүйелі жүруі - бұл ағзаның
маңызды қасиеті. Ағзадағының барлығы, яғни әрбір орган, жасуша, қан құрамы,
гормондар, дене температурасы, жүрек соғуы жиілігі (ЖСЖ), қан қысымы, тыныс
алу және басқа жүйелер және олардың қызмет көрсеткіштерінің секунтпен,
сағатпен, айлармен және жылдардағы өлшенетін өзінің жеке меншікті ырғағы
болады.
Жекелеген органдар мен жүйелердің бір-бірімен өзара әрекеттесетін
биологиялық ырғақтары болады және ырғақтылық процестерінің тәртіпке
келтірілген жүйесін құрайды, уақыт бойынша ағза қызметі ұйымдастыруды
қамтамасыз етеді. Мысалы, тәуліктік биологиялық ырғақтылығындағы адамның
жұмыс қабілеттілігінің ең жоғары деңгейі шамамен 8.00 ден 12.00 дейін және
17.00 ден 19.00 сағатқа дейін.
Бұл сағат аралықтарында ағзаның барлық функциялары жанданады. Түнгі
сағат 2-ден 3-ке дейін және күндізгі 13.00-ден 15.00-сағат аралықтарындағы
кезеңде психологиялық дене функциялары елеулі төмендейді. Жұмыс
қабілеттілігін көрсету кезінде сейсенбі, бейсенбі және жұма күндері барынша
нәтижелі, ал нәтижесіз күндер дүйсенбі, сенбі болып табылады. Дұрыс
құрылған күн тәртібі мен жұмыстың дұрыс бөлінуі, яғни осындай бейнеде үлкен
мөлшердегі жүктеме ағзаның үлкен мүмкіндіктеріне сәйкес келуі – денсаулықты
және жұмыс қабілеттілігін сақтаудың негізгі міндеттерінің бірі.
Биоырғақтылықтың, жұмыс күні режімінің, еңбек, оқу сабақтары,
тамақтану, демалыс, ұйқы, қозғалыс белсенділігінің бұзылуы тек жұмыс
қабілеттілігінің төмендеуіне ғана әкеліп қоймайды, сонымен бірге аурудың
ұлғаюына әсерін тигізеді.
Жеткіліксіз дәрежедегі қозғалыс белсенділігі адамның тіршілік қызметі
үшін ерекше табиғи емес жағдай туындатады, адам ағзасының барлық
ұлпаларының құрылымы мен функциясына кері әсерін тигізеді. Мұндай
жағдайларда жас ұрпақтың дамуы нашарлайды және мосқал адамдардың қартаюы
жеделдейді.
Күнделікті бұлшық ет қозғалысының жеткілікті мөлшерінің болмауынан
мидың және сезім жүйелерінің функциональдық жағдайында жағымсыз және елеулі
өзгерістер орын алады.
Бастағы мидың жоғары бөліктерінің қызметіндегі өзгерістерімен қатар
жұмысқа жауап беретін ми қабығы асты пайда болатын, мысалы сезім мүшелері
(есіту, тепе-теңдік, дем т.б.) немесе өмірде маңызды функцияларының (тыныс
алу, қан айналу, ас қорыту) деңгейі төмендейді. Осылардың салдарынан
ағзаның жалпы қорғаныс күшінің төмендеуі, әртүрлі аурулардың пайда болу
қауіптілігі байқалады.
Бұл жағдайға ең төменгі тұрақсыз көңіл-күйінің артуы, өзін-өзі ұстау
қабілетінің төмендеуі, шыдамсыздық, ұйқының бұзылуы, ұзақ еңбекке немесе
дененің күштенуіне қабілеттілігінің жоғалуы тән. Бұл белгілердің барлығы
әртүрлі дәрежеде көрінуі мүмкін.
Барынша өтімді альтернативтік қазіргі жағдайдағы гипокинезия мен
гиподинамикалар есебінде дене жаттығулары алға шығады. Ғылым мен техниканың
алға басуы адамдардан кәсіби білім мен әртүрлі бейнедегі үлкен ақпараттар
санын алудың қажеттілігін талап етті. Өмір қарқыны өлшеусіз өсті. Осылардың
барлығы қазіргі заман адамдарынан оның дене даярлығы жағдайына жоғары талап
қойды және психикалық, ақыл-ой және сезім аясына жүктемені елеулі
арттырады.
Барынша арттырылған жүктеме барысында оқу еңбегін жандандыруға
байланысты студенттердің жағдайын және оқу режімін, тұрмысын және демалысын
дене мәдениеті құралдарын пайдаланумен сауықтыру талап етіледі. Дене
мәдениеті құралдарына дене жаттығулары, табиғаттың жаратылыс күштері (күн,
ауа және су) және гигиеналық қозғаушы күштер (санитарлық-гигиеналық
жағдайлар, демалыс, ұйқы, тамақтану режімі) жатады. Табиғаттың жаратылыс
күштерін пайдалану (шынығу) ағзаның қорғаушы күштерін нығайтады және
жандандырады, зат алмасудың, жүрек, қан айналу жүйелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ГИГИЕНАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ
ӘСЕРІ
1.1 Дене жаттығулары ұғымының қоғамдық және ғылыми сауығу мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Адам ағзасының гигиеналық және физиологиялық көрсеткіштер әсері ретінде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..15
2. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ӘСЕРІ ӘДІСТЕМЕСІН ТАЛДАУ
2.1 Дене жаттығулары физиологиясының қызметтер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Дене жаттығуларымен және спортпен шұғылдану барысындағы физиологиялық
көрсеткіштер әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..38
2.3 Дене жаттығулары кезіндегі физиологиялық көрсеткіштер әсері
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі мерзімге арналған білім беру ісін дамыту тұжырымдамасында отандық
білім беруді жетілдіру мен оның әлемдік білім беру аясына ықпалдасуының
басты бағыттары белгіленген .
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2050 стратегиясы – қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты жолдауында Қазақстандағы білім беру
жүйесінің алдында тұрған негізгі мәселелерге тоқталып, оның басты міндеті –
еліміздегі білім берудің ұлттық үлгісін әлемдік стандарттарға сәйкестендіре
отырып, білім сапасын арттыру- деп көрсетті [1].
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі- білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу маңызды, алған білімі мен біліктілігі негізінде
өмірді еркін бағдарлай алатын, өзін-өзі дамытып, өз бетінше дұрыс, жауапты
шешім қабылдай білетін тұлғаны тәрбиелеу мақсаты қойылған.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ең алғаш рет әр
баланың интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту мәселелері
сөз болады. Жеке адамды тек жеке тұлғаның өзі ғана тәрбиелеп өсіретіні
айдан анық. Осыған орай бүгін педагог кадрларын дайындау жүйесінде
болашақта терең мағыналы, жан-жақты ойлау,білу қабілеті бар, болашақты
толық сезінетін, өз жұмысына соншалықты берілген, алда тұрған міндетін
атқара білетін мамандарды тәрбиелеп өсіру жұмысының маңызы зор.Жоғары оқу
орны мамандар даярлауда білімді, ғылым мен білімді ұштастыру, оқытудың
белсенді әдістері, жаңа ақпараттық технологиялар кешенін қолдана отырып
даярлау негізінде студенттердің шығармашылық және практикалық қабілеттерін
дамыту, қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу арқылы жүзеге
асырылады,- делінген [2].
Білім беру мазмұнына оны ұйымдастыру, құрылымы, бағдарламасы
енгізіледі. Білім беру қызметінің ұйымдастырылуы оқу-тәрбие процесі мен
білім мазмұнын жоспарлау және оларды жүргізу тәсілдерін таңдау арқылы
жүзеге асырылады.
Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты
жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық саласындағы және халықтың
күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс.
2011 жылғы Азия ойындары үшін біз дайындап жатқан спорттық
инфрақұрылымдар өңірлерді Астана мен Алматыдан қалып қоймауға итермелей
отырып, бұқаралық дене шынықтыру-спорттық қозғалысын дамыту үшін қажетті
алғышарттар жасайтын болады.
Туризм және спорт министрлігі әкімдермен бірге елде бұқаралық спортты
дамыту үшін бірлескен іс-шараларды анықтап, оларды нақты іске айналдыруы
тиіс.
30%-ға дейінгі Қазақстандықтар бұқаралық спортқа тартылуы керек.
Осындай жағдайда ғана біз дамуды көреміз.
Бұл бүкіл Үкіметтің міндеті де.
Денсаулық сақтау нысандарын салу және жабдықтау, кадрларды даярлау,
саламатты өмір салты жөніндегі мемлекеттік шаралар кешені 2020 жылға қарай
ана мен бала өлімін екі есе төмендетіп, жалпы өлімді 30%-ға азайтып,
туберкулезбен ауруды 20%-ға қысқартуы тиіс деп атап көрсетілген .
Мектеп оқушыларына дене тәрбиесін беруде физиологиялық көрсеткіштеріне
әсері проблемасының шешімін табу және тиімділігін көрсету.
Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдаулар көрсеткендей, ғалымдарымыздың
еңбектеріндегі тұжырымарды ескере отырып, мектеп оқушыларына дене шынықтыру
сауықтыру әрекетінде физиология мүмкіндіктерін дамыту мәселесі арнайы
зерттелініп, жүйеге келтіру қажеттілігі туындап отыр.
Зерттеудің нысаны – Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық
көрсеткіштеріне әсері үдерісі.
Зерттеу пәні – Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық
көрсеткіштеріне әсері.
Зерттеудің мақсаты – Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық
көрсеткіштеріне әсері теориясын негіздеу және ғылыми-әдістемелік талдау.
Зерттеу міндеттері:
1. Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық көрсеткіштеріне
әсері теориясын негіздеу.
2. Дене жаттығуларының шұғылданушылардың физиологиялық көрсеткіштеріне
әсері әдістемесін көрсету.
Дипломның құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. ДЕНЕ ЖАТТЫҒУЛАРЫМЕН ШҰҒЫЛДАНУШЫ
СТУДЕНТТЕРДІҢ ГИГИЕНАЛЫҚ ЖӘНЕ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ӘСЕРІ
1.1 Дене жаттығулары ұғымының қоғамдық және ғылыми сауығу мәні ретінде
Дене мәдениеті (ДМ) - дене дамуы, сауықтыру және адамдар тәрбиесі
аясында басымырақ өткенді меңгеру және жаңа құндылықтарды жасау бойынша
шығармашылық қызмет болып табылатын қоғамның жалпы мәдениетінің бір бөлігі.
Спорт - қарсыластық (сайыстық) жағдайда қозғалыс мүмкіндіктерін ашуға
(айқындауға) бағытталған адамның және қоғамның мәдени қызметінің
спецификалық формасы.
Дене мәдениетінің құндылықтары - әлеуметтік және кәсіби бағдарланған,
сол сияқты жеке тұлғаның міндеттерін шешуге бағытталған дене мәдениетінің
іс жүзіндегі маңызды негізі.
Дене жетілдірілуі - адамға дене мәдениетінің ерекше әсер етуінің
барынша көрінуі.
Денені тәрбиелеу - спецификасы адамның дене сапаларын дамыту және
жетілдірілуін басқару, сол сияқты қозғалыс әрекеттерін үйретумен
қорытындыланатын тәрбие үрдісінің түрі.
Дене дамуы - өмір сүру барысындағы адам ағзаларының табиғи құрылымдық-
қызметтік (морфофункциялық) қасиеттерінің өзгеру процесі.
Психологиялық дене дайындығы - мақсатты бағыттағы процесс, арнайы
шұғылдану жүйесі, яғни оның іргетасы адамның психологиялық жағдайы мен оның
денінің саулығы арасындағы өзара байланыстылық және өзара тәуелділік болып
табылады.
Психологиялық дене жаттығуы - негізінде белгілі дене жүктемесі мен
реттеу әдістері үйлесімділігін пайдалану әдістемесі бар оқу-жаттығу үрдісі.
Дене және қызметтік даярлық - адамның мақсатты қызмет әрекеті
түрлерін орындау немесе меңгеруі үшін қажетті ағзаның жұмыс қабілеттілігі
деңгейін арттыру және білгілі бір қозғалыс дағдыларын меңгерудің соңғы
нәтижелері.
Денеге білім беру - адамға әртүрлі өмір жолдарында және қызмет
түрлерінде дене мәдениеті құралдарын пайдалану бойынша теориялық білімдерді
меңгеру, белгілі уақыт аралығында және кеңістікте өз денесінің қозғалысын
басқару, қозғалыс біліктілігі мен дағдыларын оқытып, үйрету үрдісі.
Қозғалыс белсенділігі - адамның салауатты өмір режімінің маңызды
компоненттерінің бірі, яғни оның негізінде жынысына, денсаулық жағдайына
сәйкес, дене мәдениеті мен спорт құралдарын жүйелі пайдалануы.
Қозғалыс біліктілігі - қозғалыс әрекетінің әдістерін сапалы түрде
меңгеру (ми қабығындағы кешенді қозғалыстың, белгілі әрекеттің үлгісі),
яғни жаттығу құралдары мен әдістерін пайдалану барысында дағдыға айналдыру.
Қозғалыс дағдысы - қозғалыс әрекетінің әдісін санадан тыс меңгеру
деңгейі, яғни қозғалыс әрекетін басқару іс-жүзінде автоматты түрде жүзеге
асады. Бұған қозғалысты орындаудың жоғары сенімділігі тән.
Дене тәрбиесінің кәсіби бағыттылығы - мәдениеттің негізгі жүйелерінің
тармағының бірі ретінде кәсіби-қолданбалы дене даярлығы түрінде жүзеге
асырылады, яғни адамның тиімді кәсіби қызметіне нақтылы даярлыққа жетуіне
мүмкіндік туғызатын оның міндеттеріне арнайы қолданбалы білім, сапа,
біліктілік, дағдыларды қалыптастырады.
Н.Г.Чернышевский: Адамның денесін жетілдіру табиғат сыйлығы емес,
бұл оны мақсатты бағытта қалыптастыру нәтижесі, - деген болатын.
Адамның дамуы мен жетілуі барысында дене және рухани күштері, олардың
адамгершілік, интеллект құндылықтарымен жүйелі үйлестірілуі жоғары
бағаланып келді. Ұлы ойшылдар мен ғалымдар жастардың жан-жақты дамуы
қажеттілігін, олардың денені немесе рухани тәрбиелеу приоритетін бөліп
қарамай дененің қандайда бір сапасын басымырақ дамытып қалыптастыру, артық
бағалау жеке тұлғаның үйлесімді дамуының бұзылуына әкелетінін терең
түсініп, өз еңбектерінде атап көрсетті. Сонау адам қоғамының қалыптасу
кезеңінде қолданысқа енген мәдениет термині бір мағыналы емес, яғни
жерді өңдеу, тәрбиелеу, дамыту, қадірлеу сияқты ұғымдармен тығыз
байланыста. Бұл термин қазіргі заманғы қоғамдағы қайта құру қызметі аясында
және оның нәтижелері сәйкес келетін құндылықтар, соның ішінде өзінің жеке
жаратылысын қайта құру түрінде кең аясын қамтиды[3].
Дене мәдениеті - адамдарды тәрбиелеу, сауықтыру және дамыту аясындағы
басымырақ жаңа құндылықтарды жасау және бұрынғыларын жетілдіріп, меңгеру
бойынша шығармашылық қызметі болып табылып, жалпы қоғамдық мәдениеттің бір
бөлігін құрайды.
Дене мәдениеті адамды дамыту, тәрбиелеу және жетілдіру мақсатында
жеке тұлға мүмкіндіктерін, табиғаттың жаратылыс күштерін, ғылымның адам
туралы жетістіктерін, медицинаның, гигиенаның, анатомияның, физиологияның,
психологияның, педагогиканың, әскери істердің және т.б. нақтылы ғылыми
зерттеу нәтижелері мен нұсқауларын пайдаланады.
Дене мәдениеті адамдардың кәсіби-өндірістік, экономикалық, қоғамдық
қарым-қатынастарында түбірлі бірлестікте ұйысып, олардың адамгершілік және
мәдени-шығармашылық миссияларын атқара отырып, оларға елеулі әсер етеді.
Бүгінгі таңдағы жоғарғы оқу орындары жұмыстарын реформалау кезеңінде және
алдыңғы концепцияның мәнін қайта қарауда бұл ерекше құнды және мағыналы.
Академик Н.И.Понаморев дене тәрбиесінің пайда болу және алғашқы
кездегі даму тарихы үшін негізге алынатын кең ауқымдағы материалдардың
нәтижелеріне сүйене отырып, адам тек еңбек құралдарын дамыту арқылы ғана
емес, сонымен бірге өзінің денесін үнемі жетілдіру барысында адам болды,
адам ағзасы басты өндіргіш күш, - деп тұжырымдады. Мұнда аң аулауды дамыту
жұмыс түрі ретінде шешуші рөлді ойнады. Атап айтқанда, адам осындай жаңа
біліктілік пен дағдылардың, өмірде қажетті қозғалыстардың, күш сапаларының,
төзімділіктің, шапшаңдықтың қажеттілігін басымырақ бағалады.
Археология мен этнография ежелгі дәуірден бастап адам дамуын, оның
ішінде, әрине дене мәдениетінің дамуын зерттеуге мүмкіндік туғызды. Ғылыми
зерттеу жұмыстарының нәтижелері қорытынды жасауға мүмкіндік берді, яғни
еңбек қимылдарынан келіп, өмірде қолданыста қажетті дене мәдениеті б.д.д.
40-25 мың жылдар бұрынғы кезеңде адам қызметінің дербес түрі ретінде
бөлініп шықты. Лақтырғыш қарудың, одан кейінгі садақтың пайда болуы
аңшыларды, жауынгерлерді дайындау, дамыту және жетілдіру қажеттілігін
туындатты. Сонау тас дәуірінде дене тәрбиесі жүйесінің пайда болуымен
қозғалыс-қимыл саласы табысты аңшылық, жаудан қорғану және т.б. кепілі
болды. Көптеген халықтардың салты мен дәстүрлерінде бір жас ерекшелігі
тобынан екіншісіне өткендегі дәстүрінде дене мәдениетінің тәрбиелеу
компонентін пайдалану ендірілді. Мысалы, ер балаларға белгілі бір сынақ
жаттығуларын орындамайынша үйленуге, ал қыздарға дербес өмір сүру
қабілеттілігін дәлелдегенше ерге шығуға рұқсат етілмеді.
Жаңа Гибридтер аралдарының бірінде жылма-жыл дәстүрлі мереке өткізіліп,
оның шарықтау шегі мұнарадан құрғақтау жерге секіру болған (Л.Кун). Бұл
сайысқа қатысушы аяқтың қызыл асығынан лиан (шырмауық түрі) жібімен
бекітіліп басымен төмен қарай 30 м биіктіктен ұшады. Басы жерге сәл жетпей
серіппелі лиан жібі тартылады да адамды кері серпеді, содан кейін ол
аяғымен жерге жайымен түседі.
Алғашқы қауымдық кезеңде дене мәдениеті тайпаның әрбір мүшесінің дене
даярлығын, қатаң ерік-жігер, орнықтылық, батылдықты дамыта отырып, өз
тайпаластарының мүдделерін қорғауы бойынша бірлестік сезімін тәрбиелейді.
Ежелгі Грецияда дене мәдениетіне ерекше назар аударылған, яғни кім
оқи, жаза және жүзе алмаса сауатсыздыққа санаған (В.У.Аиевец, 1983 ж.),
ежелгі гректің Спарта және Афина мемлекеттерінде гимнастика, семсерлесу, ат
спорты, жүзу, жүгіру 7 жастан, күрес пен жұдырықпен сайысу 15 жастан
оқытылады.
Бұл мемлекеттердегі дене мәдениетінің даму деңгейін сипаттаудың
маңызды мысалы Олимпиада ойындарын ұйымдастыру және өткізу болып табылады.
Бүкіл әлемге танымал ежелгі дүниенің ұлы адамдары, атақты спортшылар
болды: философ Платон - жұдырықтасушы, математик және философ Пифагор –
жұдырықтасудан Олимпиада чемпионы, Гиппократ - жүзгіш, балуан.
Қиялдағы батырлар, орасан зор күш иелері барлық халықтарда болған:
Геракл мен Ахиллес - гректерде, Гильганес- вавилондықтарда, Самсон -
еврейлерде, Рүстем - сақтарда, Илья Мурамец, Добрыня Никитин - славяндарда.
Адамдар олардың ерлігін, сайыстардағы жеңістерін, зұлымдықпен және
жаратылыс күштерімен сайысуын дәріптеу арқылы өздері де денсаулығы мықты,
күшті, епті және еңбек сүйгіш, болуға ұмтылды, яғни бұлардың тәрбие
ерекшеліктерінде, дене тәрбиесінде көрініс табуы табиғи құбылыс.
Ойшыл-философ Ұлы Аристотельдің: Адамды дененің ұзақ
әрекетсіздігінен артық ешнәрсе бұзбайды, - деген дене мәдениетінің
маңыздылығы туралы гректер үшін айтқан мағыналы сөзінің мәні зор.
Дене тәрбиесі туралы ғылым жаттығуларды орындауда, еркін қозғалыс табиғаты
мен негізгі қозғалыс дағдылары туралы, белсенді демалыс, сыртқы орта
күштері туралы, белгісіз бұлшық ет сезінуі мен жаттығуларды орындаудағы
басқа сезім мүшелерінің рөлі жайлы академик И.М.Сеченовтың ережесін одан
әрі дамытады. Дене тәрбиесі туралы ғылымды дамытуда көрнекті орыс
педагогтары К.Д.Угинский, П.Ф.Лесгафт, кейінірек И.П.Павловтың,
А.И.Крестовниковтың, Н.Н.Яковлевтердің еңбектері үлкен әсерін тигізді.
Дене тәрбиесі туралы ғылымның үлкен нәтижесі дене жаттығуларын емдік
мақсатында пайдаланудың ұйымдастыру және әдістемелік формаларын жасау болып
табылады.
Осыған байланысты дене мәдениеті құндылықтарының әртүрлілігі және көп
компоненттілігі академик М.Я.Виленскийдің еңбектерінде айқын мазмұндалған.
1. Әлеуметтік маңыздылығы - қоғамда жеке тұлғаны қалыптастыру бойынша
білім беру - тәрбиелеу іс тәжірибесін уақытпен белгілейтін мақсаттар,
ұсынылымдар, талаптар, ережелер, яғни оның дамыған дене мәдениетінің
деңгейінің мүмкіндігі бар, жалпы мәдени дамуы және оның әлеуметтік рөлінің
орындалуы үшін қажетті және өзінің мәдениетті салауатты өмір сүру
бейнесінің қызметін ұйымдастыруы болып табылады.
2. Кәсіби маңыздылығы - кәсіби қызмет үрдісін және жағдайларын
мәдениеттендіретін идеяларды, концепцияларды, ережелерді
инструментальды білімді, практикалық біліктілікті, қажетті сапалар мен
қасиеттерді жинақтау және дамыту, оларға табысты бейімделудің, адамгершілік
мораль және психологиялық дене күшін жұмсамай-ақ орындаудың алғы шарттарын
жасайды.
3. Жеке тұлғалық - жеке тұлғаның мақсатты бағыттығы және мотивациялық
бағытын, яғни оның дене жетілуін, валеологиялық мәдениетін, сана сезімін,
әлеуметтік-психологиялық сапалары мен қасиеттерін дамыту, бірегейлік және
жеке тұлғалықты сезінуін қалыптастыру, өзара қарым-қатынас қабілеттерін
ояту.
Осылардың негізінде ЖОО мамандарды даярлау негізінде оқу-ғылыми,
практикалық бағдарланған пәндердің мазмұнды компоненті ретінде дене
мәдениеті құндылықтарының өзара байланысты топтарын одан әрі жүйелеуге
болады.
Олар келесі топтарға бөлінген:
1. Мақсатты-құндылықтары - маманның әлеуметтік-кәсіби қызметінде дене
мәдениетін пайдаланудың мағынасы мен мәнін ашады: студент-кәсіпкердің жеке
тұлға ретіндегі негізгі ой-пікірі оның әртүрлі қызмет аясында көрінуі, Мен
- кәсіпкермін, яғни кәсіби өздігінен жетілгендігі ретіндегі концепциясы.
2. Құрал-құндылықтары - әлеуметтік-кәсіби қызметін іске асыруда дене
мәдениетін пайдаланудың әдістері мен құралдарының мағынасы мен мәнін
көрсетеді: өз денесін дамыту, сана сезімі, өзін-өзі басқару, өзін-өзі
бақылау үшін әдістемелік-практикалық білім мен біліктіліктің қажетті
технологияларын меңгеру.
3. Қарым-қатынас құндылықтары - өзіне, кәсіби қызметінде, жақын
социумыне және т.б. қатынастардың жиынтығы ретінде дене мәдениетіне
қатынастардың мағынасы мен мәнін сипаттайды. Олар дене мәдениетінен өмір
жолдарында пайдалану, іске асырудың пәндік бағдарын береді.
4. Білім құндылықтары - әлеуметтік-кәсіби қызмет үрдісінде дене
мәдениеті бойынша білімнің маңыздылығы мен мәні: жеке тұлғаның дене
мәдениетінде, оның дүние танымдық ұстанымы мен сенімділігін, өздігінен
сенімділігін дамыту үшін қажетті ой өрісін айқындайтын теориялық,
әдістемелік білім.
5. Сапа құндылықтары - әлеуметтік-кәсіби қызметі үшін болашақ
маманның маңызды сапалары мен қасиеттерінің маңыздылығы мен мәнін ашады:
жеке тұлғалық, кәсіби-қызметтік, сыртқы жүріс-тұрыстық, психологиялық дене
сапалары.
Дене мәдениетінің ерекше маңыздылығы кәсіби бағыттағы оқыту үрдісінде
кәсіби қолданбалы дене дайындығы түрінде берілген, оның мақсаты нақтылы
еңбек, рекреациялық үрдістерде және әрекеттерде оңды нәтижесін беретін
сапаларды, біліктілікті, дағдылар мен арнайы білімдерді дамыту болып
табылады.
Оқу-жаттығу сабақтары үрдісінде, жарыстарға дайындалу және жарыс
барысында дене жаттығулары, жүктемелер қайталанады, шаршау, шалдығу
басылады, спецификалық еңбек үрдісі жүреді. Шұғылданушыларды болашақта
басқа әрекеттеріне және кәсіби қызметіне кіретін еңбексүйгіштік, дене
сапалары қалыптасады. Осындай бейнеде кәсіби еңбекке тәрбиелеуде оңды әсер
етеді.
Ұжымдық, қызықты көріністік ағымда өткізілетін жарыстарда, оқу-
жаттығу сабақтарында мінез-құлық ерекшеліктері, сонымен бірге олардың
негізінде азаматтық, отан сүйгіштік сезім, өз қылық істеріне, мінезіне,
отбасына, жұмысына қатысты жауапкершілік қалыптасады. Әсіресе жарыстарда
алға қойған мақсатқа жету үшін қажетті шешімшілдік, батылдық, ерік-жігер
күшін, тәртіптілік, берік ұстаным, сабырлылық және көптеген басқа сапаларды
тұрақты көрсете білу қажет.
Сонымен, дене тәрбиесі, адамгершілік ой, сананы тәрбиелеумен тұтас
байланыста адамның және азаматтың жоғары жеке тұлғалық сапаларын
қалыптастырады.
Адамның үйлесімді дене дамуы, яғни зерде, назар аудару,
орнықтылықтың, жоғары деңгейін, түйсігін, байқағыштығын, ақыл-ой жұмыс
қабілеттілігі сияқты сапаларының жақсы дамитынын дәлелдеудің қажеті жоқ.
Дене тәрбиесі бойынша шұғылдану қатарында жеке тұлға тіршілік ету
қызметінің ұтымды әдістерін, үйлесімді әрекеттерді, жеке және қоғамдық
гигиена ережелерін, шынығу және т.б. меңгереді, яғни ақыл, ой дамуына, ақыл-
ой тәрбиесі үрдісіне, интеллектіге оңды әсер етеді.
Адам ағзасы - барлық органдар өзара тығыз байланысты және өзара күрделі
қарым-қатынаста болады, бұл жүйе өзін-өзі реттеуге, гомеостазды
сүйемелдеуге, өзін-өзі жетілдіруге қабілетті (И.П.Палов).
Гомеостаз (грекше - тұру, тұрып қалу) - тұрақтылықты бұзатын сыртқы
және ішкі қозғаушы күштерді жоюға бағытталған, бейімделген реакциялар
есебінен ағзаның ішкі ортасының (қан, сары су) динамикалық тұрақтылығын
сүйемелдеу.
Рефлекс (латынша - қарсы жауап беру, тойтарыс) - орталық жүйке жүйесі
арқылы ағзаның әсер етуге жауап беру реакциясы.
Адаптация (латынша - бейімделу) - қоршаған ортаның өзгеруіне ағзаның
немесе органның бейімделуін қамтамасыз ететін ағза реакциясының жиынтығы.
Адинамия - іс жүзінде нөлдік қозғалыс белсенділігі.
Гиподинамия (грекше - күшке байланысты қатынастағы төмендеу) - қозғалыс
күшінің азаюы нәтижесінде қозғалыс қимылының төмендеуі.
Гипокинезия (грекше - қозғалыс қимылдың төмендеуі) – аз қозғалыстың
нәтижесінде қозғалыс көлемінің амалсыздан төмендеуі, бірқатар ауру
құбылыстарын туындатады.
Гипоксия (грекше - төмендеу, латынша - оттегі) - оттегі тапшылығы
ұлпадағы оттегі құрамының төмендеуі.
Оттегіні максимальді қолдану (ОМҚ) - тыныс алу және қан айналу
жүйелерінің функциональдық жағдайының өлшем бірлігі (критериі).
Қозғалыс біліктілігі мен дағдылары - сәйкес келетін жаттығулармен
шартты рефлекс механизмі бойынша қалыптасқан қозғалыс стереотиптерінің
формалары.
Онтогенез, филогения (грекше - тайпа, тек, түр, пайда болу) - әртүрлі
типтердің, класстардың, топтардың, жанұялардың, тектердің және түрлердің,
яғни органикалық әлемнің немесе тарихи дамуы. Қайсібір органдардың
филогенезі туралы айтуға болады. Оттогенезбен бірлікте және өзара
сәйкестікте қарастырылады.
Р.Декарт: Егер сіздің ақыл, ойыңыз дұрыс жұмыс жасасын десеңіз өз
денеңізді бақылаңыз, - деген екен.
Тыныс алу (респирацио) немесе дем алу деп тірі организм тіндерін
оттегімен қамтамасыз етіп, көмірқышқыл газын сыртқа шығаруға бағытталған
физиологиялық құбылыстар жинағын айтады.
Газ алмасуы – көп сатылы күрделі құбылыс. Оның негізгі кезеңдері:
сыртқы тыныс – сыртқы орта мен өкпе альвеолары ауасының алмасуы; - өкпе
альвеолары мен өкпе қылтамырлары арасындағы газ алмасуы; оттегі мен
көмірқышқыл газдарын тасымалдау; - қылтамырлар мен тіндер арасындағы
алмасу; - тін тынысы, не жасушалардағы (клетка) тотығу құбылыстары.
Сыртқы орта мен өкпе альвеолары ауасының алмасуы сыртқы тыныс деп аталса,
тін қылтамырлары мен жасушалар арасындағы газ алмасуын тін тынысы дейді[4].
Тексеру әдістерінің спорттық тәжірибеде қолдануға қолайлығынан спорттық
медицинада көбінесе сыртқы тыныс ұлпаларының қызметтік мүмкіншілігі
анықталады.
Сыртқы тыныстың оттегін тасымалдаушы жүйенің ең бастысы болмағанымен,
организмді оттегімен қамтамасыз етуде өзіндік орны бар. Сыртқы тыныс
вентиляция және диффузия арқылы атқарылады. Вентиляция - өкпенің ауа
алмастыруы, диффузия - өкпе альвеолары мен қылтамырлар арасындағы
қалқаншадан газдардың өтуі. Осы арқылы өкпе қылтамырларында веналық, не
көктамырлық қан оттегімен байытылып, артериалық, не күретамырлық қанға
айналады. Тыныштық күйде сау адамдардың күре тамырлар қанының оттегімен
қанықтылығы 96–98% деңгейінде. Ал жаттығу барысында организмнің оттегіне
мұқтаждығы жүктемелердің қарқындылығына байланысты өзгереді. Егер ол толық
қамтамасыз етілмесе, күре тамырлар қанының оттегімен қанығуы нашарлап
(гипоксемия), организмде оттегінің тапшылығы – гипоксия пайда болады.
Спортшының гипоксияға төзімділігі, оны толықтыру мүмкіншіліг – көп спорт
түрлерінде арнайы жұмыс қабілетінің басты көрсеткіштерінің бірі.
Жүйелі жаттығу барысында тыныс жүйесінің қызметтік мүмкіншілігі артып,
дем алып, дем шығару мен қимыл-қозғалыс бірлігі қалыптасады. Сол арқылы
организм мұқтаждығына пара-пар оттегі әлпісі қамтамасыз етіледі. Тыныс
жүйесінің сыртқы әсерлерге бейімделуі жүйке жүйесі және қан мен ішкі бездер
арқылы басқарылады.
Сыртқы тыныс алу жүйесінің негізгі көрсеткіштері: тыныс жиілігі (ТЖ, не
f), тыныс тереңдігі, не тыныс көлемі (ТК), өкпенің жалпы сыйымдылығы (ӨЖС)
мен тіршілік сыйымдылығы (ӨТС), алмастырылған ауаның минөттік көлемі (МАК)
мен оның шегі (ААШ), тыныс бұлшық еттерінің күші мен төзімділігі,
кеңірдектің ауа өткізу жылдамдығы, өкпенің диффузиялық қабілеті.
Тыныс жүйесінің, біртұтас оттегін тасымалдаушы жүйенің ортақ қызметтік
көрсеткіші – аэробты қуаттылық. Аэробты қуаттылықты оттегін тұтыну шегі
(ОТШ) сипаттайды.
Тыныс жүйесінің жүктемелерге бейімделуі өкпенің жалпы сыйымдылығын
түзетін көлемдерінің, ауа алмастыру көлемінің, альвеолардың ауа алмастыру
біркелкілігінің, альвеолар қалқаншаларының газдарды өткізу қабілетінің
өзгеруінің арқасында қамтамасыз етіледі.
өкпенің ауа алмастыруының минөттік көлемі деп І минөт ішінде өкпеден
сыртқа шыққан ауа мөлшерін айтады. Ол І минөттегі тыныс жиілігі мен
теріңдігінің көбейтіндісі. Бұл және басқа сыртқы тыныс жүйесінің қызметтік
көрсеткіштерін спирограмма бойынша анықтауға болады.
Тыныштық қалпында спортшыларда өкпенің ауа алмастыруының минөттік
көлемі жай адамдардікімен шамалас (15-18 л), бірақ организмі үнемді жұмыс
істейтін, тыныс алуы сирек, жоғары маманды, спорттың төзімділікті талап
етеін түрлерімен шұғылданушы спортшыларда 5-12 лмин аралығында
қалыптасады. Спортшылардың барынша қарқындылықпен жаттыққанда минөтіне 60-
120 литрге дейін ауа алмастыру мүмкіншіліктері бар. Оттегін тұтыну шегіне
жеткенде 200- 220 литр ауа алмастырулары мүмкін.
өкпенің ауа алмастыру көлемі дем алудың жиілеуі мен тереңдеуі арқылы
өседі. Қалыпты жағдайда ересек адамдар минөтіне 14-18, спортшылар 10-16 рет
дем алып дем шығарады. Дем алу жиілігі жұмыс қуатына тура тәуелділікпен
өсіп, барынша жоғары қарқынды жүктеме орындағанда минөтіне 50 – 70 ретке
жетуі, тіпті одан асуы да мүмкін.
Тыныс көлемінің қалыпты мөлшері – 400-700 мл. Бұл ӨТС-ның 15-17%
шамасы. Кейбір спортшыларда өкпенің жалпы көлемінің өсуіне, дем алу
жиілігінің сиреуіне байланысты тыныс көлемі 1000-1300 мл-ге дейін
тереңдейді.
Тыныс көлемі қуаттылығы онша жоғары емсе жүктемелер орындаған кезде
ғана өседі. Жұмыс қуаты ең жоғары шегіне жақындағанда немесе жеткенде тыныс
көлемі (Y max) 3-3,5 л деңгейінде тұрақталып, әрі қарай өспейді.
Мұндайлықты терең дем алу өкпенің тіршілік сыйымдылығы 5-6 литрден кем
болмаса ғана мүмкін. Жаттығу кезінде дем алу мен қимыл жиіліктері үйлесімді
болуын талап ететін спорт түрлерінде (мысалы, ескек есу) тыныс көлемі 4,5-5
литрге дейін тереңдейді. Демек, ӨТС 6,5-7 л болуы керек, өйткені тыныс
көлемінің ең жоғарғы шегі суда жүзушілер мен ескек есушілерде ӨТС-ның 50-
60% тең.
Тыныштық күйде немесе субмаксимальді жүктемелер орындау кезінде
биіктікте организмнің оттегі тұтынуы тегіс жердегі сияқты мөлшерде қала
береді. Сондықтан организмді оттегімен дұрыс қамтамасыз ету үшін биіктікте
ауадағы оттегі молекулалары санының азаюы соған сәйкесінше өкпе
желдетілуінің жоғарылауымен орнын толықтырып отыруы тиіс. Бұл негізгі
қызметтік механизм биіктікте гипоксиялық, яғни оттегі жетіспеушілік
жағдайға организмнің тез икемделуі болып табылады.
3000-3500 метрге дейінгі биіктікте тыныштық күйде өкпенің желдетілуі
бастапқы кезде оншалықты өзгермейді. Сондықтан әсіресе альвеолярлық ауадағы
оттегінің парциальды қысымының көбірек төмендеуі жиі және тез байқалады[3].
Барометрлік қысым, әр түрлі биіктіктегі атмосфералық және альвеолярлық
ауадағы оттегінің парциальды қысымы
Биіктік,мБарометрлік Атмосфералық ауадағы Тыныштық күйдегі
қысым оттегінің парциальды альвеолярлық ауадағы
қысымы, с.б.мм оттегінің парциальды
қысымы, с.б.мм
с.б.мм АТМ
0 760 1,0 149 105
1000 680 0,9 142 94
2000 600 0,8 125 78
3100 530 0,7 111 62
4300 450 0,6 94 51
5600 380 0,5 75 42
7000 305 0,4 64 31
9000 230 0,3 48 19
Биіктікте бұлшық ет жұмысын орындаған кезде тегіс жерге қарағанда
өкпенің желдетілуі бастапқы кезден бастап едәуір жоғарырақ. Бірдей
абсолютті жүктеме (оттегі тұтынуы тең жағдайда) берілгенде сол адамда
өкпенің желдетілуі биіктік жоғарылаған сайын күштірек бола түседі (1.1-
сурет).
Бір жағынан жоғары биіктіктегі ауа тығыздығының төмендеуі сыртқы тыныс
алуды жеңілдетеді, ал екінші жағынан – төменгі барометрлік қысымда тыныс
алу бұлшық еттерінің қабілеті жоғарылап, ішкі кеуделік қысым төмендейді.
Жалпы, биіктікте тыныс алу аппаратының барынша жоғары мүмкіндіктері теңіз
деңгейіне қарағанда жоғарырақ. Жоғары биіктікте барынша қарқынды жұмыс
орындау кезінде өкпенің желдетілуі минутына 200 литрге жетуі мүмкін.
Өкпенің желдетілуі және басқа да физиологиялық механизмдер қандағы
және басқа ұлпалардағы оттегі мөлшерінің кетуіне кедергі жасаса да
барометрлік қысымның төмендеуі организмнің оттегі тасымалдау жүйесінің
барлық бөлімдеріндегі оттегінің парциальды кернеуінің азаюына әкеледі (1.2-
сурет). Нәтижесінде теңіздеңгейінде митохондрия маңындағы оттегі қысымы
с.б.10 мм-не және 5600 метр биіктікте с.б.5 мм-не тең болуы мүмкін. Мұндай
қысым әлі де болса клеткалардағы тотығу ферментативті реакциялардың өтуіне
дұрыс жағдай жасай алуына және қамтамасыз етуіне жеткілікті.
Альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымы осы газдың жұтқан
ауадағы қысымымен және өкпе желдетілуінің мөлшерімен анықталады. Соңғысы
жоғары болған сайын, яғни өкпедегі ауа жақсыалмасқан сайын альвеолярлық
ауаның құрамы атмосфералық ауадағыға жақындай түседі. Бірақ кез-келген
жағдайда альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымы атмосфералық
(жұтқан ауа) ауадағыға жақындай түсуі мүмкін, бірақ онымен теңесу және одан
асып кетуі мүмкін емес. Сондықтан биіктік жоғарылаған сайын атмосфералық
және соған сәйкесінше альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымы
төмендейді[5].
Атмосфералық және альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымының
төмендеуіне пропорционал артерия қанындағы оттегінің парциальды кернеуі
төмендейді. Бұл тыныштық күйдегі өкпе желдетілуі жоғарылауының маңызды
стимулының бірі болып табылады. Гипоксемия, яғни артерия қанындағы оттегі
мөлшерінің азаюы каротидті және аорталық денешіктердің хеморецепторларын
тітіркендіреді, ал ол тыныс алу орталығының белсенділігін рефлекторлы түрде
жоғарылатады.
Биіктікте өкпе желдетілуінің өсуі шыққан ауамен қаннан көмірқышқыл
газының кернеуі төмендейді, яғни гипокапния пайда болады. Ал ол бұлшық ет
спазмының және жаппай вазоконстрикцияның дамуына әсер етеді. Әсіресе бас
миы тамырларының тарылуының салдары организм үшін қолайсыз.
Көмірқышқыл газының сыртқа шығатын ауамен қаннан көп шығып кетуі
ондағы еріген көмірқышқыл газының мөлшері бикарбонатқа қарағанда көбірек
төмендейді. Сондықтан биіктіктегі өкпе желдетілуі өсуінің екінші нәтижесі
қан реакциясының сілтіге қарай ауысуы – рН белсенділігінің жоғарылауы
(тыныс алу алкалозы) болып табылады.
Биіктікте гипоксия жағдайында артерия қанындағы оттегінің парциальды
кернеуінің төмендеуі гемоглобиннің оттегімен қанығу пайызының төмендеуіне
және қандағы оттегі мөлшерінің азаюына соқтырады. 2000-3000 метр биіктікте
альвеолярлық ауадағы оттегінің парциальды қысымы орташа есеппен с.б.80-60
мм-не тең, әлде де оксигемоглобиннің диссоциациясы қисық сызығының жоғары
бөлігінде “тегіс” шегінде орналасқан (1.3-сурет). Бұл өкпе қылтамырларында
қанның оттегімен қанығуы салыстырмалы жоғары – гемоглобиннің 90%-ынан
жоғарысы оксигемоглобин түрінде екендігін көрсетеді. Одан жоғары биіктікте
оттегінің альвеолярлық қысымы оксигемоглобин диссоциациясы қисық сызығының
орта бөлігіне, “жар” шегіне сәйкес келеді. Сондықтан жоғары биіктікте
оттегінің қанмен тасымалдану және байланысу қабілеттілігі бірден
төмендейді.
Артерия қанындағы оттегімен қанығуының қалыпты шамадан 80%-ға дейін
төмендеуімен “тау ауруы” деген атпен белгілі ауыр гипоксия белгілерінің
жиынтығы пайда болады: бас ауру, шаршау, ұйқының бұзылуы, ас қорытудың
бұзылуы және т.б.
1.2 Адам ағзасының физиологиялық көрсеткіштеріне әсері ретінде
қарастырылуы
ХХ ғасырдың басымырақ тән сипаттарының бірі – қазіргі заман
адамдарының қозғалыс белсенділігінің шектеулілігі. Осыдан 100 жылдар бұрын
еңбек қызметінің 99% әртүрлі механизмдердің жәрдемімен орындалды. Қоршаған
орта жағдайымен өзіне тән қарама-қайшылықтар туындауда, яғни бұрын адамның
эволюциялық қалыптасуы жоғары дене белсенділігі нәтижесінде жүрсе, қазіргі
заманғы жағдайда бұл қозғалыс сапалары аз қолданылады. Қозғалыс
белсенділігі жетіспеушілігінің орнын толтыру қажет немесе адам ағзасы
қызметі жүйелері және органдары өз сапаларын жоғалтатын жағдайға ұшырайды.
Адам ағзасының күрделі жүйелерінде үйлесімділік бұзылады, қажу басталады.
Сан түрлі ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелері арқылы ақыл, ой
еңбегі мен дене жүктемелері арасында өзара тығыз байланыстылық бар екені
ерте кезден дәлелденген. Дене жаттығулары тіршілік процестерін басқаруды
қамтамасыздандыратын өзіне тән реттегішке айналады. Сондықтан, дене
жаттығуларын тек көңіл көтеру және демалыс деп қарамай денсаулықты және
жұмыс қабілеттілігін сақтаудың барынша маңызды құралы ретінде қарастыру
қажет.
Дене жаттығулары адам денесінің қаңқасын қалыптастыруға (омыртқа
иінінің қисығы түзетіледі, дене пішінінің сымбаты жақсарады) елеулі әсер
етеді. Зат алмасу процесі, оның ішінде сүйек қатаюын, беріктігін қамтамасыз
ететін қалыпты алмасуы артады. Қаңқа тірек және қорғаныс (бас сүйек,
көкірек қуысы, жамбас сүйектері және т.б.) қызметін атқарады және өте берік
жекелеген сүйектер 2 тоннаға дейін жүктемеге шыдайды, сүйектердің (бас
сүйегі т.б.) және буынмен байланыстары жекелеген блоктарды, кинематикалық
жүйелерді үлкен еркіндікпен күрделі дене біліктеріне троекториямен орын
ауыстыруға, мүмкіндік жасайды.
Бір-бірімен тығыз байланысқан органикалық заттардың (диссимляция)
қорытылу (ассимляция) реакцияларының күрделі кешені – адам ағзасы дамуының
негізі.
Адам ағзасы генотин (тұқым қуалаушылық) әсерімен, сонымен бірге үнемі
өзгеріп отыратын сыртқы табиғи және әлеуметтік орта қозғаушы күштерінің
әсер етуімен дамиды. Адам ағзасының құрылысын, оның жекелеген
органдарындағы, органдар жүйелеріндегі және бүтіндей ағзадағы тіршілік
қызметі процесінің ерекшеліктерін білмей адамды оқытып, тәрбиелеуге және
емдеуге, сол сияқты оның дене жетілдіруін қамтамасыз етуге болмайды[6].
Өзін-өзі тану болашақ маманның жеке тұлға ретіндегі дене мәдениетін
қалыптастырудың көкейкесті мына тақырыптарды оқу кезінде қажет мәселелерін
шешудегі маңызды қадамы болып табылады:
- әртүрлі сыртқы орта жағдайында дене жаттығуларымен және спортпен
шұғылданудың әсерімен адам ағзасы және оның жекелеген жүйелері қызметінің
ерекшеліктерін зерттеу;
- өз ағзасының және оның жекелеген жүйелерінің жағдайын
диагностикалық түрде анықтай білу, дене мәдениеті және спорт құралдарымен
оларды дамытуға қажетті түзетулер ендіру;
- дене шынықтыру-спорттық қызметті ағзаның жеке ерекшеліктеріне,
еңбектің, тұрмыстың, демалыстың жағдайына үйлесімді бейімдей білу және
жоғарыда атап көрсетілген ерекшеліктері есепке алынып, дене мәдениеті мен
спорт құралдарын пайдалануды дифференциялау.
Осылардың барлығы дене мәдениетіне, салауатты өмір бейнесін ұстануға,
дене жаттығуларымен және спортпен үзіліссіз шұғылдану қажеттілігіне
мотивациялық - құндылық қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік жасайды.
Адам ағзасы - күрделі биологиялық жүйе. Адам денесіндегі барлық
органдар өзара байланысты, үнемі өзара әрекеттестікте болады, қорытындылай
айтқанда бірегей өзін-өзі реттеуші және өзін-өзі дамытушы жүйе болып
табылады. Ағза қызметі бірегей бүтін жүйе ретінде адам психикасының өзара
әрекеттестігін, қоршаған ортаның әртүрлі жағдайларымен оның қимылдық және
вегетативтік (ағзаның өсіп-өнуі) қызметі кіреді. Адам ағзасында 100
триллионнан аса (1х1014) жасушалар бар. Сонымен бірге, әрбір жасуша ағзаға
түсетін заттарды бойға тарату бойынша өндіруші фабрика, биологиялық электр
қуатын өндіруші электростанция, ақпаратты сақтайтын және беретін үлкен
көлемді компьютер болып табылады. Бұдан басқа жасушалардың белгілі бір
топтары тек өздеріне тән. Спецификалық қызметті орындайды (бұлшық ет, қан,
жүйке жүйесі және т.б.).
Орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) жасушалары - нейрондардың құрылысы
барынша күрделі. Олардың ағзадағы саны 20 миллиардтан асады. Әрбір нейрон
мыңға тарта ферменттер түзеді. Бас миындағы барлық нейрондар 10 миллиардтан
аса ақпаратты 1 секундта жинақтай алады, яғни осы заманғы ең жетілдірілген
компьютерден бірнеше есе артық.
Ағзадағы әрбір жасушаны қоректендіру заттарымен және оттегімен
қамтамасыз ету, одан тіршілік қызметі барысындағы биохимиялық реакциялардан
кейінгі қорытылған өнімдерді шығару, сонымен бірге онда жүретін
процестердің реттеуін қамтамасыз ету қажет. Бұл процестер қызметтік
нейрондарды қанды тасымалдаушы қан тамырлары мен капиллярдың өніммен
қамтамасыз етуімен іске асады.
Адамның сыртқы қызметі мен ағзада жүретін ішкі процестері орталық
жүйке жүйесінен басқарылатын рефлекстердің механизмдері бойынша іске
асырылады.
Әрбір жасуша, жасушалар тобы, орган екі режімде жұмыс істейді:
қоздыру (қызмет әрекеті жағдайында) және тежелу (қызмет әрекетінің тоқталу
жағдайы және қалпына келу). Қозу және тежелу - бұл екі қарама-қайшы
процесс, яғни олардың өзара әрекеттестігі жүйке жүйесінің жүйелі қызметін,
дене органдарының үйлесімді жұмысын, барлық ағза қызметінің реттелуін және
жетілдірілуін қамтамасыз етеді[4].
Қозғалыс - адам ағзасының маңызды қызметі. Қаңқа бұлшық еттерінің
саны арқасында адам орнынан қозғалады, жекелеген дене бөліктерін қозғалысқа
келтіре алады. Ерекше тегіс, жұмыр, бұлшық ет түрінде бұлшық ет ұлпалары
бар ішкі органдары да тұрақты қозғалыста болады (ішектердің жиырылуы,
артериалық қан тамырларының тонусын сүйемелдеу т.б.). Адамның барлық
тіршілігінде қан тамырларындағы қанның қатынауын қамтамасыз етуде насос
ретінде үзіліссіз қызмет атқаратын жүрек бұлшық еттерінің құрылысы күрделі.
Қозғалыс белсенділігі адамның эволюциялық дамуы кезінде, яғни
онтогенез бен филогенезде ағзаның жекелеген органдары мен жүйелерінің
морфологиялық дамуына (морфогенез) елеулі әсер етеді [7].
Әрбір орган ағзада белгілі бір қызмет атқарады. Бұлшық ет қызметі
бүтіндей ағзадағы әртүрлі органдар мен органдар жүйелері қызметтерінің
өзара әрекеттестігін қамтамасыз етеді. Бұлар физиологияда оқытылады.
Адам физиологясының бөлімдерінің бірі, бұлшық ет қызметі барысында
әртүрлі ағза жүйелеріндегі пайда болатын реакцияларды оқытып, зерттейтін
жаттығулар мен спорт физиологиясы болып табылады. Көп қырлы тіршілік
процесі, оның ішінде қозғалыс қызметінің қалай жүретінін білу, ұғыну үшін
анатомияны, яғни ағза құрылысын білу қажет.
Биологиялық химия адам ағзасындағы жасушалар мен ұлпалардың химиялық
құрамын және зат алмасу негізінде жатқан адам қызметінің әртүрлі
жағдайларында ағзада жүретін тірі материяға тән химиялық процестерді
оқытады, зерттейді. Адам ағзасы өзіне тән қасиеті бар жекелеген органдардан
тұрады. Органдар жүйелерінің жалпы қызметін бірлесіп атқаратын органдардың
топтары айырмаланады. Өзінің функциональдық қызметі барысында органдар
жүйелері өзара байланысты.
Көптеген функциональдық жүйелер елеулі дәрежеде адамның қозғалыс
қызметін қамтамасыз етеді. Оларға қан айналу жүйесі, тыныс алу органдарының
жүйесі, тірек-қозғалыс және ас қорыту жүйелері, сол сияқты зәр т.б. шығару
органдары, ішкі секреция бездері, сенсорлық (сезіммен байланысты) жүйелер,
жүйке жүйесі т.б.
Медициналық ғылым адам ағзасын сыртқы табиғат және әлеуметтік ортамен
бірлікте қарастырады.
Сыртқы орта жалпы түрінде алғанда үш өзара әрекеттестіктегі
элементтерден тұратын үлгі (модель) түрінде ұсынылуы мүмкін: физикалық
қоршаған орта (атмосфера, су, топырақ, күн қуаты); биологиялық қоршаған
орта (жануарлар және өсімдік әлемі); әлеуметтік орта (адам және адам
қоғамы). Сыртқы ортаның адам ағзасына әсері барынша көп қырлы. Сыртқы
табиғат ортасы мен әлеуметтік орта адам ағзасына қолайлы, жағымды да,
сонымен қатар зиянды да әсер етуі мүмкін. Адам ағзасы сыртқы ортадан
тіршілік қызметі және заттарды дамыту үшін қажеттілердің барлығын алады,
сонымен бірге сансыз көп ағзаның ішкі орта тұрақтылығын бұзуға әкелетін
тітіркену ағынын қабылдайды (температура, ылғалдылық, күн сәулесі
(радиациясы), өндірістік, кәсіптік зиянды әсерлер, т.б.).
Мұндай жағдайларда адамның дұрыс, қалыпты жағдайда өмір сүруі үшін
оның ағзасы сыртқы орта әсеріне сәйкес келетін бейімделген реакциямен өз
мезгілінде сезініп, жауап қайтарылуы және өзінің ішкі ортасының
тұрақтылығын сақтауы тиіс.
Адамның дене және ақыл-ойының даму жағдайына экологиялық проблемалар
тікелей және жанама әсерін тигізеді.
Қазіргі өскелең өмір жағдайында экологиялық проблемалар, яғни ағзаның
қоршаған ортамен өзара әрекеттестігі шын мәнінде күрделіленуде.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымдарының мәліметтері бойынша
адамдардың ауруларының 80% экологиялық жағдайлардың нашарлауымен байланысты
себептер бойынша туындайды екен.
Адамның айырмаланатын ерекшелігі, ол саналы және белсенді түрде
денсаулығын нығайту, жұмыс қабілеттілігін арттыру және әлеуметтік тұрмыстық
жағдайын өзгерте алуы болып табылады. Қоғамның қоршаған ортамен өзара
қатынасын барынша қатаң бақылауға алу қажет.
Адамның сыртқы жағдайының сәйкестіктегі өзгеруі өзінің жеке денсаулық
жағдайына, дене дамуына, дене даярлығына, ақыл-ой және дене жұмыс
қабілеттілігіне оңды әсер етеді. Денені жаттықтыру психикалық функцияларға
олардың белсенділігі мен орнықтылығын қамтамасыз ете отырып, жан-жақты
әсерін тигізеді. Дене жаттығуларымен шұғылданған және шұғылданбаған
адамдардың назар аудару, ұғыну, зерде, әртүрлі күрделі дүниелерді ауызша
санау және басқа да сапалы ойлау қабілеттілігін зерттеу бойынша көптеген
ғылыми тәжірибелік зерттеу жұмыстарының нәтижелері жинақталған.
Зерттелетін параметрлердің орнықтылығы әртүрлі тарау дәрежесі
әсерінен олардың сақталу деңгейі бойынша, сонымен бірге түнгі уақыттағы
жұмыс қабілеттілігін сақтау қабілеті бойынша бағаланып келеді. Ақыл-ой
қызметі параметрлерінің орнықтылығы жан-жақты дене даярлығы деңгейіне
тікелей тәуелді болатыны дәлелденген.
Ақыл-ой жұмыс қабілеттілігі қолайсыз сыртқы және ішкі күштердің
әсерінен дене жаттығуларымен жүйелі шұғылдану нәтижесінде аз дәрежеде
төмендейді. Денені үйлестікте жаттықтыру жоғары жүйке қызметінің бірқатар
көрсеткіштерінің сақталуын, оның ішінде екінші белгілік (сигналдық) жүйенің
қызметі тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Шаршау, шалдығу - бұл жұмыс барысында демалыс, қалпына келу
процестерінің жеткіліксіздігінен пайда болады және жұмыс қабілеттілігінің
төмендеуінен, реттеуші механизмдердің үйлестігінің бұзылуынан және шаршауды
сезінуден көрінеді. Шаршау маңызды биологиялық рөл ойнайды, бүтіндей
ағзаның және жұмыс органдарының мүмкін болатын артық күштенуін алдын-ала
ескерту белгісі (сигналы) қызметін атқарады.
Шаршаудың екі даму фазасы айырмаланады: өтелетін және өтелмейтін.
Өтелетін фазада жұмыс қабілетінің төмендеуі көрінбейді. Мұнда жұмыс басқа
ағза жүйелерін қуатты қызметке қосу есебінен іске асырылады, яғни бұл
жұмыста шаршаудың басталуы белсенді рөл атқармайды. Қажетті жұмыс
қабілеттілігінің қарқындылығын сүйемелдеудің ағзаның резервтегі тың
жүйелерін қосқан кездің өзінде мүмкін болмауы, шаршаудың өтеусіз фазасының
басталғанын көрсетеді [8].
Берілген жүктемені орындауға ағзаның тікелей сәйкес келмейтін
деңгейіндегі елеулі қарқындылықтағы жұмыс кезінде қатты шаршау пайда
болады.
Көп рет қайталанатын, шаршатып-шалдықтыратын жұмыстар кезінде пайда
болатын жүйке-бұлшық ет және орталық жүйке жүйесіндегі өзгерістердің
жиынтығы созылмалы шаршауға шалдықтырады.
Шаршау жағдайында жұмысты үздіксіз жалғастыру, артық жүйке психикалық
немесе дене зорығуымен байланысты денені жаттықтыруды, еңбекті дұрыс
ұйымдастырмау - осылардың барлығы артық шаршап, шалдығуға әкеледі.
Өткір және созылмалы, үздіксіз шаршау, сол сияқты артық шалдығу жүйке
жүйесінің бұзылуына, жүрек қан-тамыры ауруларының асқынуына, қан қысымы
(гиппертония) және асқазан жарасы (язва) ауруларына шалдығуына, ағза
күшінің әлсіреуіне әкелуі мүмкін. Мысалы, ұзаққа созылған сессияның емтихан-
сынақтарының көңіл-күй әсерінен (стресс) медициналық тексеруден өткен
студенттердің көпшілігінің қан-тамырларында қанның қамтамасыз етілуінің
қарқындылығы және орталық (бас) мидың биопотенциалдары,
электрокардиограммалық және биохимиялық көрсеткіштердің реактивтілігінде
елеулі емтихандардан соң 2-3 тәулікке дейін қалыпты жағдайға келе алмайтын
өзгерістер байқалады.
Адамның миы үлкен компенсаторлық (орнына келтіру) мүмкіндіктері
болғандықтан артық жүктемемен ұзақ уақыт өзінің шаршағанын білдірмей жұмыс
атқара береді. Біз тек артық шаршау фазасы басталғанда ғана оның шаршағанын
байқаймыз. Шаршау және артық шалдығудан кейін ағзаның қалпына келтіру
құралдары мыналар болып табылады: үйлесімді дене белсенділігі, басқа жұмыс
түрлеріне ауыстыру және жұмысты белсенді демалыспен үйлестіру, дұрыс
тамақтану, қатаң гигиеналық тіршілік бейнесін қалыптастыру. Уақытындағы
тыныш ұйқы, суға шомылу, монша, массаж және өзіне-өзі массаж жасау,
фармакологиялық құралдар, психотерапевтік процедуралар, психологиялық
реттеуші жаттығулар адам ағзасының қалпына келу процесін жеделдетеді.
Физиологиялық процестердің ырғақпен жүйелі жүруі - бұл ағзаның
маңызды қасиеті. Ағзадағының барлығы, яғни әрбір орган, жасуша, қан құрамы,
гормондар, дене температурасы, жүрек соғуы жиілігі (ЖСЖ), қан қысымы, тыныс
алу және басқа жүйелер және олардың қызмет көрсеткіштерінің секунтпен,
сағатпен, айлармен және жылдардағы өлшенетін өзінің жеке меншікті ырғағы
болады.
Жекелеген органдар мен жүйелердің бір-бірімен өзара әрекеттесетін
биологиялық ырғақтары болады және ырғақтылық процестерінің тәртіпке
келтірілген жүйесін құрайды, уақыт бойынша ағза қызметі ұйымдастыруды
қамтамасыз етеді. Мысалы, тәуліктік биологиялық ырғақтылығындағы адамның
жұмыс қабілеттілігінің ең жоғары деңгейі шамамен 8.00 ден 12.00 дейін және
17.00 ден 19.00 сағатқа дейін.
Бұл сағат аралықтарында ағзаның барлық функциялары жанданады. Түнгі
сағат 2-ден 3-ке дейін және күндізгі 13.00-ден 15.00-сағат аралықтарындағы
кезеңде психологиялық дене функциялары елеулі төмендейді. Жұмыс
қабілеттілігін көрсету кезінде сейсенбі, бейсенбі және жұма күндері барынша
нәтижелі, ал нәтижесіз күндер дүйсенбі, сенбі болып табылады. Дұрыс
құрылған күн тәртібі мен жұмыстың дұрыс бөлінуі, яғни осындай бейнеде үлкен
мөлшердегі жүктеме ағзаның үлкен мүмкіндіктеріне сәйкес келуі – денсаулықты
және жұмыс қабілеттілігін сақтаудың негізгі міндеттерінің бірі.
Биоырғақтылықтың, жұмыс күні режімінің, еңбек, оқу сабақтары,
тамақтану, демалыс, ұйқы, қозғалыс белсенділігінің бұзылуы тек жұмыс
қабілеттілігінің төмендеуіне ғана әкеліп қоймайды, сонымен бірге аурудың
ұлғаюына әсерін тигізеді.
Жеткіліксіз дәрежедегі қозғалыс белсенділігі адамның тіршілік қызметі
үшін ерекше табиғи емес жағдай туындатады, адам ағзасының барлық
ұлпаларының құрылымы мен функциясына кері әсерін тигізеді. Мұндай
жағдайларда жас ұрпақтың дамуы нашарлайды және мосқал адамдардың қартаюы
жеделдейді.
Күнделікті бұлшық ет қозғалысының жеткілікті мөлшерінің болмауынан
мидың және сезім жүйелерінің функциональдық жағдайында жағымсыз және елеулі
өзгерістер орын алады.
Бастағы мидың жоғары бөліктерінің қызметіндегі өзгерістерімен қатар
жұмысқа жауап беретін ми қабығы асты пайда болатын, мысалы сезім мүшелері
(есіту, тепе-теңдік, дем т.б.) немесе өмірде маңызды функцияларының (тыныс
алу, қан айналу, ас қорыту) деңгейі төмендейді. Осылардың салдарынан
ағзаның жалпы қорғаныс күшінің төмендеуі, әртүрлі аурулардың пайда болу
қауіптілігі байқалады.
Бұл жағдайға ең төменгі тұрақсыз көңіл-күйінің артуы, өзін-өзі ұстау
қабілетінің төмендеуі, шыдамсыздық, ұйқының бұзылуы, ұзақ еңбекке немесе
дененің күштенуіне қабілеттілігінің жоғалуы тән. Бұл белгілердің барлығы
әртүрлі дәрежеде көрінуі мүмкін.
Барынша өтімді альтернативтік қазіргі жағдайдағы гипокинезия мен
гиподинамикалар есебінде дене жаттығулары алға шығады. Ғылым мен техниканың
алға басуы адамдардан кәсіби білім мен әртүрлі бейнедегі үлкен ақпараттар
санын алудың қажеттілігін талап етті. Өмір қарқыны өлшеусіз өсті. Осылардың
барлығы қазіргі заман адамдарынан оның дене даярлығы жағдайына жоғары талап
қойды және психикалық, ақыл-ой және сезім аясына жүктемені елеулі
арттырады.
Барынша арттырылған жүктеме барысында оқу еңбегін жандандыруға
байланысты студенттердің жағдайын және оқу режімін, тұрмысын және демалысын
дене мәдениеті құралдарын пайдаланумен сауықтыру талап етіледі. Дене
мәдениеті құралдарына дене жаттығулары, табиғаттың жаратылыс күштері (күн,
ауа және су) және гигиеналық қозғаушы күштер (санитарлық-гигиеналық
жағдайлар, демалыс, ұйқы, тамақтану режімі) жатады. Табиғаттың жаратылыс
күштерін пайдалану (шынығу) ағзаның қорғаушы күштерін нығайтады және
жандандырады, зат алмасудың, жүрек, қан айналу жүйелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz