ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША КОМИССИЯ ШАРТЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1 «Комиссия шартының даму тарихы»
2 «Делдалдықтың түсінігі мен түрлері. Комиссия шартының негізінде делдалдықтың жүзеге асу ерекшеліктері»
3. «Комиссия шартының түсінігі мен белгілері»
4 Комиссия шартының пәні
5 Консигнация шарты.комиссия шартының бір түрі ретінде
6 Комиссия шартының өзімен ұқсас азаматтық шарттармен арақатынасы
2 бөлім «Комиссия шартының мазмұны, жасалуы, тоқталуы»
2.2 Комиссия шартының елеулі ережелері
2.3 Комиссия шартының тараптары
2.4 Комиссия шарты бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттері
2 «Делдалдықтың түсінігі мен түрлері. Комиссия шартының негізінде делдалдықтың жүзеге асу ерекшеліктері»
3. «Комиссия шартының түсінігі мен белгілері»
4 Комиссия шартының пәні
5 Консигнация шарты.комиссия шартының бір түрі ретінде
6 Комиссия шартының өзімен ұқсас азаматтық шарттармен арақатынасы
2 бөлім «Комиссия шартының мазмұны, жасалуы, тоқталуы»
2.2 Комиссия шартының елеулі ережелері
2.3 Комиссия шартының тараптары
2.4 Комиссия шарты бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттері
Қазіргі кездегі комиссия шартының негізінде қалыптасып жатқан қатынастар, бұрынғы кезеңдердегі қалыптасқан комиссиондық қатынастарға қарағанда өзгеріп, жаңарып отыр. Осыған байланысты азаматтық құқық ғылымында және тәжірибе жүзінде комиссия шартын қолдану аясында, пәніне, комиссиондық міндеттеме мазмұнына, комиссия шартының бұзылуына байланысты туындайтын тараптардың жауапкершілігіне немесе оларды жауапкершіліктен босататын жағдайларына, комиссия шартының түрі консигнация шартына, комиссия шартының негізінде туындайтын делдалдық қатынастарды құқықтық реттейтін құқық нормаларына қатысты туындап отырған бірқатар шешімін таппаған құқықтық мәселелер бар. Осы мәселерді шешудің тиімді жолын тауып, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіндегі комиссия шартын реттейтін құқықтық нормаларды жетілдіру осы тақырыптың маңыздылығын көрсетеді. Қазақстан Республикасы азаматтық құқық ғылымында бұл тақырыпты терең зерттеген ғылыми жұмыс жоқ. Тіпті кеңес дәуірінде де бұл тақырыпты зерттеуге жете көңіл бөлінбеген. Сондықтан қызмет көрсету шарты ретінде комиссия шартын ғылыми зерттеп, талдау жасау зерттеу жұмысының өзекті тақырыпқа арналғандығын көрсетеді. Бұдан қоса, комиссия шартының негізінде делдалдық қызмет жүзеге асады. Ал делдалдық қызмет кәсіпкерлік қызметтің түрі ретінде қоғамда жиі орын алып, жаңа түрлері пайда болып, өзгеріп, жандану үстінде. Қызмет көрсету шарттарының ішінде делдалдық қызмет көрсетуге бағытталған мәмілелердің орны ерекше, ондағы комиссия шартының негізінде жүзеге асатын делдалдық қызметтің ерекшеліктерін анықтап, қызмет көрсетудің заңды және экономикалық мағынасын зерттеу маңызды болып табылады.
Үшінші тұлғаның пайдасына жасалатын шарт үлгісін комиссиондық қатынастарға қолдану ерекшеліктері мен комиссия шартының түсінігі, комиссия шартының жалпы сипаттамасы, элементтері, комиссия шартының түрі консигнация шарты мен оның түрлері, комиссия шартының мазмұнына қатысты туындап отырған құқықтық мәселелерді ғылыми зерттеу көлемі жағынан күрделі болғандықтан, бұл тақырып Қазақстан Республикасы азаматтық құқығындағы дербес, кең ауқымды зерттелмеген тақырыптардың бірі.
Сонымен Қазақстан Республикасы заңдары бойынша комиссия шартына қатысты туындайтын құқықтық мәселелерді зерттеудің өзектілігі мынада:
- мемлекеттегі экономикалық қатынастардың өзгеріп жаңа сипатқа ие болуы мен дүниежүзілік жаһанданудың ұлттық заңнамаға әсері;
- қоғамдағы кәсіпкерлік қызметтердің бірі делдалдық қызметтің кеңінен тарауы мен жаңа түрлерінің пайда болуы;
- комиссиялық қатынастарды реттеуші азаматтық заңдар мен құқық нормаларын өзгертіп, жетілдіру қажеттілігі;
- комиссиондық міндеттемеге және комиссия шартының түрлеріне қатысты шешімін таппаған біршама құқықтық мәселелердің болуы.
Үшінші тұлғаның пайдасына жасалатын шарт үлгісін комиссиондық қатынастарға қолдану ерекшеліктері мен комиссия шартының түсінігі, комиссия шартының жалпы сипаттамасы, элементтері, комиссия шартының түрі консигнация шарты мен оның түрлері, комиссия шартының мазмұнына қатысты туындап отырған құқықтық мәселелерді ғылыми зерттеу көлемі жағынан күрделі болғандықтан, бұл тақырып Қазақстан Республикасы азаматтық құқығындағы дербес, кең ауқымды зерттелмеген тақырыптардың бірі.
Сонымен Қазақстан Республикасы заңдары бойынша комиссия шартына қатысты туындайтын құқықтық мәселелерді зерттеудің өзектілігі мынада:
- мемлекеттегі экономикалық қатынастардың өзгеріп жаңа сипатқа ие болуы мен дүниежүзілік жаһанданудың ұлттық заңнамаға әсері;
- қоғамдағы кәсіпкерлік қызметтердің бірі делдалдық қызметтің кеңінен тарауы мен жаңа түрлерінің пайда болуы;
- комиссиялық қатынастарды реттеуші азаматтық заңдар мен құқық нормаларын өзгертіп, жетілдіру қажеттілігі;
- комиссиондық міндеттемеге және комиссия шартының түрлеріне қатысты шешімін таппаған біршама құқықтық мәселелердің болуы.
1Рясенцев В.А. Законные представители по советскому гражданскому праву // Социалистическая законность. - 1947. - № 2. – С. 17-20.
2Сохновский А.Ф. Правовое регулирование торгового посредничества в советском гражданском обороте: Автореф. канд. юрид. наук: 12.00.03.- Саратов, 1972. – 27 с.
3 Иоффе О.С.Обязательственное право. - М.,1975. – 584 с.
4 Скловский К.И. Представительство в гражданском праве и процессе. - Харьков, 1992. – 234 с.
5Брагинский М.И. Гражданское право: Учебник. Ч. 2. Обязательственное право: Курс лекций. - М.: БЕК,1997. – 604 с.
6 Гражданское право: Учебник / Под. ред. А.Г. Калпина. - М.,1997. - Ч. 1. – 420 с.
7 Завидов Б.Д. Договоры посреднических услуг. - М., 1997. – 240 с.
8 Гражданское право: Учебник / Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. - М.,1999. – Ч. 1. – 1020 с.
9 Большая юридическая энциклопедия. – М., Изд. «Эксмо», 2005. - 688 б.
10 Скороходов С.И. Договор комиссии по законодательству РФ и практика его применения в предпринимательской деятельности. Дисс...канд.юрид.наук: 12.00.03. – Томск, 2003. – 250 с.
11 Сулейменов М.К. Хозяйственно-посреднические договоры услуг // Советское государство и право. - 1973. - №3. – С.50-54.
12 Қазақстан Республикасы Тіл туралы заңы 11шілде 1997 жыл., Алматы: Юрист, 1998.
13Покровский Б.В. Гражданская правосубъектность как элемент правоотношения // Субъекты гражданского права. Том 1. Материалы междунородной научно-практической конференции, посвященной 10-летию независимости РК, (в рамках ежегодных цивилистических чтений). - Алматы: КазГЮА, 2001. – С. 20-23.
14 Сохновский А.Ф. Комиссионная торговля. – М.: Юридическая литература, 1989. – 317 с.
15 Гражданское право. Учебник /под ред.М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Часть2.- Алматы, 2002. 620 с.
2Сохновский А.Ф. Правовое регулирование торгового посредничества в советском гражданском обороте: Автореф. канд. юрид. наук: 12.00.03.- Саратов, 1972. – 27 с.
3 Иоффе О.С.Обязательственное право. - М.,1975. – 584 с.
4 Скловский К.И. Представительство в гражданском праве и процессе. - Харьков, 1992. – 234 с.
5Брагинский М.И. Гражданское право: Учебник. Ч. 2. Обязательственное право: Курс лекций. - М.: БЕК,1997. – 604 с.
6 Гражданское право: Учебник / Под. ред. А.Г. Калпина. - М.,1997. - Ч. 1. – 420 с.
7 Завидов Б.Д. Договоры посреднических услуг. - М., 1997. – 240 с.
8 Гражданское право: Учебник / Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. - М.,1999. – Ч. 1. – 1020 с.
9 Большая юридическая энциклопедия. – М., Изд. «Эксмо», 2005. - 688 б.
10 Скороходов С.И. Договор комиссии по законодательству РФ и практика его применения в предпринимательской деятельности. Дисс...канд.юрид.наук: 12.00.03. – Томск, 2003. – 250 с.
11 Сулейменов М.К. Хозяйственно-посреднические договоры услуг // Советское государство и право. - 1973. - №3. – С.50-54.
12 Қазақстан Республикасы Тіл туралы заңы 11шілде 1997 жыл., Алматы: Юрист, 1998.
13Покровский Б.В. Гражданская правосубъектность как элемент правоотношения // Субъекты гражданского права. Том 1. Материалы междунородной научно-практической конференции, посвященной 10-летию независимости РК, (в рамках ежегодных цивилистических чтений). - Алматы: КазГЮА, 2001. – С. 20-23.
14 Сохновский А.Ф. Комиссионная торговля. – М.: Юридическая литература, 1989. – 317 с.
15 Гражданское право. Учебник /под ред.М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Часть2.- Алматы, 2002. 620 с.
Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті
Қолжазба құқығында
Таукенова Луиза Нуржановна
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША КОМИССИЯ ШАРТЫНЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
мамандығы
6N0301-Құқықтану
магистрлік диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Астана, 2011
Диссертациялық зерттеу жұмысы Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің
Азаматтық құқық кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: заң
ғылымдарының кандидаты,
доцент Г.Э. Абдрасулова
Ресми оппонент: заң
ғылымдарының кандидаты,
доцент А.З. Каскеева
Жетекші мекеме: Қазақ
Гуманитарлық Заң Университеті
Диссертация 2011 жылдың _______________ сағат ____Мемлекеттік
аттестациялық комиссияның отырысында Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, 010000, Қорғалжын тас жолы, 8
Диссертациямен Қазақ Гуманитарлық Заң университетінің кітапханасында
танысуға болады. Мекен-жайы: 010000, Астана қаласы, Қорғалжын тас жолы, 8.
Автореферат 2011 жылы ___ _____________ таратылды.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының заңнамасы
бойынша комиссия шартының ерекшеліктері мен қазіргі таңдағы өзекті
мәселелеріне қарастыра отырып, оларды шешу жолдарын тауып шешуге тырысқан.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі комиссия шартының
негізінде қалыптасып жатқан қатынастар, бұрынғы кезеңдердегі қалыптасқан
комиссиондық қатынастарға қарағанда өзгеріп, жаңарып отыр. Осыған
байланысты азаматтық құқық ғылымында және тәжірибе жүзінде комиссия шартын
қолдану аясында, пәніне, комиссиондық міндеттеме мазмұнына, комиссия
шартының бұзылуына байланысты туындайтын тараптардың жауапкершілігіне
немесе оларды жауапкершіліктен босататын жағдайларына, комиссия шартының
түрі консигнация шартына, комиссия шартының негізінде туындайтын делдалдық
қатынастарды құқықтық реттейтін құқық нормаларына қатысты туындап отырған
бірқатар шешімін таппаған құқықтық мәселелер бар. Осы мәселерді шешудің
тиімді жолын тауып, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіндегі комиссия
шартын реттейтін құқықтық нормаларды жетілдіру осы тақырыптың маңыздылығын
көрсетеді. Қазақстан Республикасы азаматтық құқық ғылымында бұл тақырыпты
терең зерттеген ғылыми жұмыс жоқ. Тіпті кеңес дәуірінде де бұл тақырыпты
зерттеуге жете көңіл бөлінбеген. Сондықтан қызмет көрсету шарты ретінде
комиссия шартын ғылыми зерттеп, талдау жасау зерттеу жұмысының өзекті
тақырыпқа арналғандығын көрсетеді. Бұдан қоса, комиссия шартының негізінде
делдалдық қызмет жүзеге асады. Ал делдалдық қызмет кәсіпкерлік қызметтің
түрі ретінде қоғамда жиі орын алып, жаңа түрлері пайда болып, өзгеріп,
жандану үстінде. Қызмет көрсету шарттарының ішінде делдалдық қызмет
көрсетуге бағытталған мәмілелердің орны ерекше, ондағы комиссия шартының
негізінде жүзеге асатын делдалдық қызметтің ерекшеліктерін анықтап, қызмет
көрсетудің заңды және экономикалық мағынасын зерттеу маңызды болып
табылады.
Үшінші тұлғаның пайдасына жасалатын шарт үлгісін комиссиондық
қатынастарға қолдану ерекшеліктері мен комиссия шартының түсінігі, комиссия
шартының жалпы сипаттамасы, элементтері, комиссия шартының түрі
консигнация шарты мен оның түрлері, комиссия шартының мазмұнына қатысты
туындап отырған құқықтық мәселелерді ғылыми зерттеу көлемі жағынан күрделі
болғандықтан, бұл тақырып Қазақстан Республикасы азаматтық құқығындағы
дербес, кең ауқымды зерттелмеген тақырыптардың бірі.
Сонымен Қазақстан Республикасы заңдары бойынша комиссия шартына
қатысты туындайтын құқықтық мәселелерді зерттеудің өзектілігі мынада:
- мемлекеттегі экономикалық қатынастардың өзгеріп жаңа сипатқа ие
болуы мен дүниежүзілік жаһанданудың ұлттық заңнамаға әсері;
- қоғамдағы кәсіпкерлік қызметтердің бірі делдалдық қызметтің кеңінен
тарауы мен жаңа түрлерінің пайда болуы;
- комиссиялық қатынастарды реттеуші азаматтық заңдар мен құқық
нормаларын өзгертіп, жетілдіру қажеттілігі;
- комиссиондық міндеттемеге және комиссия шартының түрлеріне қатысты
шешімін таппаған біршама құқықтық мәселелердің болуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасында комиссия шартына
қатысты туындайтын құқықтық мәселелерді кешенді түрде арнайы зерттеген
ғылыми жұмыстар жоқ. Алайда комиссиялық қатынастарды реттеуге, комиссия
шартының негізінде туындайтын делдалдық қатынастарға қатысты жазылған
отандық ғалымдарымыздың ғылыми мақалалары, ғылыми түсіндірмелері мен жалпы
ережелерге қатысты жазылған еңбектері бар екендігін атап өткен орынды. Бұл
тұрғыда азаматтық құқық саласындағы белгілі қазақстандық заңгер цивилист-
ғалымдар: И.В. Амирханова, Ю.Г. Басин, Б.Б. Базарбаев, М.А.
Ваксберг, А.Г. Диденко, И.У. Жанайдаров, К.М.
Ильясова, Г.А. Ильясова, Т.Е. Қаудыров, Ф.С. Қарағұсов, С.И.
Меерзон, Е.Б. Осипов, Б.В. Покровский, В.А. Рясенцев, М.К.Сүлейменовтердің
еңбектері аталған диссертациялық зерттеудің теориялық және ғылыми негізін
құрайды.
Зерттеуде сонымен қатар азаматтық құқық саласындағы кеңестік және
ресейлік заңгер цивилист ғалымдардың еңбектері негіздеме болды. Олар: А.В.
Егоров, А.Г. Гойхбарг, О.А. Красавчиков, М.В. Кротов, Б.К. Комаров,
В.А. Краснокутский, Д.А. Носенко, В.А. Рясенцев, Ю.К. Толстой,
Г.Ф. Красавчиков, А.Ф. Сохновский, К.И. Скловскийде, А.Ф.
Сохновский, Е.А. Суханов, А.П. Сергеев, В.А. Садовский, Ю.К. Толстой,
Г.Ф. Шершеневич жариялаған еңбектері қолданылды.
Диссертациялық зерттеу комиссия шартының азаматтық құқықтағы орнын
анықтауға арналғандықтан оның құқық теориясын, шарттық және міндеттемелік
құқықтың жалпы мәселелерін зерттеген төмендегідей құқық саласындағы белгілі
ғалымдардың еңбектерін қамтымай өту мүмкін болған жоқ: С.С. Алексеев,
М.И. Брагинский, Ю.К. Толстой және т.б.
Ресей мемлекетінде комиссия шартының кәсіпкерлік қызметке қатысты
қолданылуын зерттеген бірден-бір диссертациялық жұмыс С.И.Скороходовтың
еңбегін атауға болады (Договор комиссии по законодательству РФ и практика
его применения в предпринимательской деятельности, 2003).
Жоғарыда атап өткендей, Қазақстанда комиссия шартын реттеуге қатысты
монографиялар мен арнайы әдебиеттер жоқтың қасы. Ал делдалдық қызметке
қатысты тек академик М.К. Сүлейменов жазған Структура договорно-
хозяйственных связей Алматы, Ғылым 1980; Сулейменов М.К. Избранные труды
по гражданскому праву.М.Статут. 2006., атты ғылыми еңбектерін атауға
болады. Көрші ресей ғалымдарынан бұл тақырыпта еңбектер жазғандар: О.А.
Красавчиков, М.В. Кротов, В.А. Рясенцев [1, 7 б.], К.И. Скловский де [2, 4
б.], А.Ф. Сохновский [3, 6 б.], профессор О.С.Иоффенің міндеттемелік құқық
оқулығында делдалдық мәміленің жалғыз түрі ретінде тек комиссия шартын
көрсетеді [4, 521 б.], М.И. Брагинский [5, 553 б.], А.Г.
Калпин [6, 390 б.], Б.Д. Завидов [7, 96 б.], А.П. Сергеев мен Ю.К. Толстой
[8, 269 б.] т.б. еңбектерін атауға болады. Комиссия шартына арналып
жазылған қазақстандық, алыс-жақын шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектерін
талдай келе айтарымыз, аталған тақырып әлі де болса толықтай
ашылмағандықтан түбегейлі зерттеуді қажет етеді. Сондықтан жоғарыдағыларды
айта келе, комиссия шартын ғылыми зерттеу маңызды ғылыми іс екендігін
көрсетеді.
Зерттеудің пәні мен объектісі. Жұмыстың зерттеу пәнін қазіргі
кездегі Қазақстан Республикасы заңдары бойынша комиссия шартын құқықтық
реттеуге қатысты туындайтын құқықтық мәселелер мен делдалдық шарттардың
ішінде комиссия шартының орнын анықтау, комиссионердің делдалдық қызметін
құқықтық реттеуге бағытталған құқық нормалар жүйесі және комиссия шартының
тәжірибе жүзінде қолданылуына байланысты туындайтын даулы мәселелерді шешу
жолдарын анықтау, делдалдық қызметтерді реттейтін құқықтық нормаларды
жетілдіру.
Зерттеу жұмысының объектісі азаматтық құқықтағы комиссия шартының
негізінде туындайтын делдалдық құқықтық қатынастар, комиссионердің
делдалдық қызметі, комиссионердің делдал ретіндегі рөлі танылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Аталған ғылыми жұмыстың
мақсаты: азаматтық құқықтық шарттардың бір түрі болып саналатын, қызмет
көрсету шарттарында маңызды орынға ие болатын комиссия шартын түбегейлі
зерттеп, оның маңызын және өзіне тән ерекшеліктерін тиянақты түрде ашып
көрсету болып табылады. Оған қоса, комиссия шартына кешенді ғылыми-
теориялық талдау жасау, тәжірибе жүзінде шартты қолдану барысында
туындайтын құқықтық мәселелерді шешу, аталған тақырыптық мәселеге қатысты
заңнама нормаларын талдау және оларды жетілдіру, заң ережелеріне ғылыми-
тәжірибелік ұтымды ұсыныс жасау және түсіндіру болып табылады. Осыған
сәйкес, зерттеу жұмысының міндеттері болып:
• комиссия шартының даму тарихын зерттеп, делдалдықтың түсінігі мен
түрлеріне, соның ішінде комиссия шартының негізінде туындайтын
делдалдық қатынастарына талдау жасау;
• қызмет көрсетуді комиссия шартының пәні ретінде қарастырып, оның
анықтамасы мен ерекшеліктерін анықтай отырып, үшінші тұлғалардың
мүддесі үшін жасалатын шарт үлгісін комиссиондық қатынастарға қолдану,
комиссия шартының түсінігі, комиссия шартының түрі ретінде консигнация
шартының ерекшелігін анықтау, комиссия шартын өзімен ұқсас шарттардан
ажырататын белгілерін анықтау;
• комиссия шартының тараптары: комиссионер мен комитенттің құқықтық
мәртебесін анықтау;
• комиссия шартының нысаны мен жасалу тәртібінің ерекшеліктерін
айқындау;
• комиссия шартының елеулі ережелеріне, шарттың тоқтауына қатысты
туындайтын құқықтық мәселелерді зерттеу;
• комиссиондық міндеттеме мазмұны мен тараптардың жауапкершілігіне
қатысты туындайтын құқықтық мәселелерге талдау жасау;
• дүние жүзіндегі комиссиондық сауда институты мен оны құқықтық
реттеуге салыстырмалы құқықтық талдау жасай отырып, біздің елдегі
комиссиондық қатынастарды реттейтін құқықтық нормаларының тиімділігін
арттыра отырып, қазіргі қолданыстағы заңнамаға өзгеріс енгізуге ұсыныс
жасау.
Бұл міндеттерді шешу арқылы аталған салаларға қатысты тәжірибе мен
теорияда қалыптасып отырған қайшылықтарды шешу, комиссия шартының
ережелеріне қатысты заңнамада енгізілген жаңалықтарды тәжірибеде қолдану
тиімділігінің ақталғандығын анықтап, заңнаманы жетілдіру.
Зерттеудің әдістемелік- теориялық негізі және тәсілдері.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін белгілі ғалым-цивилистердің
азаматтық құқықтағы қызмет көрсету шарты комиссияға қатысты еңбектері мен
комиссия шартын құқықтық реттейтін нормативтік құқықтық актілер құрайды.
Сондай-ақ, бұрынғы Кеңес Одағы мен шетелдік ғалымдардың монографиялары, оқу
құралдары, ғылыми басылымдары жіне тағы басқа да еңбектері қаралған.
Зерттеу жұмысы диалектикалық, функционалдық, құрылымды-жүйелілік,
салыстырмалы зерттеу сияқты танымның жалпы ғылыми және тарихи, салыстырмалы
талдау, формальді-заңды кешенді зерттеу, құқықтық модельдеу, сот
тәжірибесін анықтау және зерттеу сияқты арнайы заңды әдістерді қолдану
арқылы орындалды.
Зерттеудің нормативтік негізі. Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының заңдары мен заң актілері, Президентінің заң күші
бар жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, сонымен бірге
бұрынғы Кеңестер Одағы мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің
нормативтік-құқықтық актілері мен бірқатар шетел мемлекеттердің азаматтық
заңнамаларының құқықтық нормалары құрайды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы Бірінші рет Азаматтық заңнамалар мен
құқыққолдану тәжірибесіне сүйене отырып, Қазақстан Республикасында комиссия
шартының құқықтық мәселелерін оның ішінде комиссия шартының пәні мәміле
жасаудағы комиссионердің қызмет көрсетуі ретінде нақтылау, бұндағы комиссия
шартының пәні қызмет көрсетудің заңды және экономикалық ұғымын анықтау,
комиссиондық міндеттеменің мазмұнына қатысты тәжірибе жүзінде шешімін
таппаған сұрақтарды шешу үшін нақты ұсыныстар жасалған Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексіне агенттік шартты құқықтық реттейтін құқық
нормаларын енгізудің дәлелді негіздемелері көрсетілген, делькредере
жағдайын қолдану арқылы жасалатын комиссия шарты мен комиссия шартының бір
түрі ретінде консигнация шартының ерекшеліктері мен түрлері анықталған.
Комиссионердің делдал ретіндегі рөлі мен комиссия шартының негізінде
туындайтын делдалдық қатынастарды ғылыми зерттеуге басымдылық беріліп отыр.
Қорғауға келесі тұжырымдар ұсынылады:
1 Комиссия шартының пәні – комиссионер жасайтын мәміле емес,
комиссионердің осы мәмілені жасауға бағытталған қызметі. Бұндағы, қызмет
көрсету дегеніміз - тараптардың құқықтары мен міндеттерін өзгертетін,
тоқтататын және пайда болдыратын комиссионердің мәміле жасауға бағытталған
материалдық нәтижесі жоқ заңды сипаттағы іс әрекеттері.
2 Комиссия шартының бағасы комиссия шартының елеулі ережелерінің
бірі. Бұндағы комиссия шартының бағасы дегеніміз - ол комиссиондық сыйақы.
Сыйақыны анықтау әдістері мен сыйақының мөлшерін анықтау әдістері әртүрлі.
Сыйақыны анықтау әдістері: а) тараптардың келісімімен; б) нормативтік
құқықтық актілердің негізінде; в) сот арқылы; г) іскерлік айналым қызмет
нормаларымен анықталса. Сыйақының мөлшері мынандай әдістермен анықталады:
1) комиссионер жасайтын мәміленің бағасына байланысты емес жағдайда нақты
тұрақты сомма белгілеу арқылы; 2) комитент белгілеген баға
мен комиссионер мәмілені аса тиімді жағдайда жасаған кездегі баға
айырмасымен; 3) комиссионер жасаған мәміле бойынша пайыз белгілеу арқылы;
4) тұрақты сомма және белгіленген мәміле бағасы мен мәміле аса тиімді
жағдайда жасалған кезде сатылған баға арасындағы айырмадан қосымша пайыз
белгілеу арқылы көрсетуге болады.
3 Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне 43-1 Агенттік шарт
тарауын енгізу керек. Агенттік шартты енгізудің қажеттілігі мынада: агент
шарты комиссия мен тапсырма шартының элементтерін қамтығанымен, ол өзінше
дербес шарт болып табылады. Тәжірибе жүзінде өз атынан клиент есебінен,
клиент атынан клиент есебінен, өз атынан өз есебінен әрекет ететін агенттер
қызмет көрсетіп жүр және агенттік шарт тәжірибеде кездеседі. Екіншіден,
делдал комиссионерге қарағанда делдал агенттің өкілеттілігі кең. Ол өйткені
бір шарттың ішінде өз атынан, да клиент атынан да әрекет ете береді. Оған
қоса, делдал комиссионер тек мәміле жасайды, ал агент мәміле де, нақты
әрекеттерде жасай алады. Бұл тәжірибеде тәуелсіз, еркін қызмет көрсете
алатын делдалдардың санының көбейіп, олардың қызмет көрсету аясының
халықаралық деңгейде кеңеюіне және агенттің бір шарттың негізінде өз атынан
да, клиент атынан да әрекет етуіне мүмкіндік беру азаматтық айналым
субъектілеріне экономикалық жағынан тиімді болар еді.
Сонымен Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекске енгізілуге тиісті
агенттік шарт дегеніміз - бір тараптан (агент) сыйақы үшін екінші тараптың
(принципал) тапсырмасымен өз атынан принципал есебінен немесе принципал
атынан және соның есебінен заңды және басқада әрекеттер жасауға
міндеттенетін шарт деп түсіну керек.
4 Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 868 бабының 2
тармағындағы түскен олжа ұғымына мыналар жатпайды: Біріншіден: үшінші
тұлғалармен жасалған мәміле бойынша түсетін тұрақсыздық айып төлемдері
түскен олжа емес, себебі бұндай сомалар мәміледен түскен пайда емес. Оған
қоса, комиссионер мәмілені комитент мүддесі үшін жасайды және үшінші
тұлғаның міндеттемені орындамағаны үшін (делькредере және үшінші тұлғаны
таңдағанда тиісті сақтық шаралар жасамаған жағдайларды қоспағанда) комитент
алдында жауап бермейді, бұнда комитент міндеттеменің уақытында орындамағаны
үшін қандай да бір зиян шегуі де мүмкін, ол осы шығындардың орнын толтыру
үшінші тұлғамен төленетін тұрақсыздық айып (өсім) сияқты сомалардың
есебінен толтыруы мүмкін. Сондықтан комиссионер үшінші тұлғаның
міндеттемені орындауын өз мойнына алған (делькредере) жағдайын қоспағанда
үшінші тұлғалармен жасалаған мәміле бойынша түсетін тұрақсыздық айып
төлемдерін толықтай комитентке беру керек. Екіншіден: комитенттің мүлкі
комиссия шартының негізінде ашық саудада сатылса саудадағы алғашқы
белгіленген баға мен соңғы сатылым бағасы арасындағы айырма түскен олжа
емес.
5 Комиссия шартындағы делькредере ұғымын үш түрлі мағынада түсінуге
болады: Біріншіден, делькредере бұл комиссия шартының ережесі: а) егер
комитент талабы бойынша бұл жағдайға қатысты келісімге келу қажеттілігі
туындаса бұл комиссия шартының елеулі ережесі болып табылады; б) басқа
жағдайда комиссия шартында делькредереге қатысты қолданылатын ережелері
шарттың кездейсоқ ережелеріне жатады; Екіншіден, делькредере - бұл
комиссионер мен комитент арасында үшінші тұлғаның міндеттемені орындауына
қатысты жасалған келісім: а) бұл келісім комиссия шартының ішінде
көрсетілуі мүмкін; б) комиссионер мен комитенттің арнайы жасаған
келісімінде де көрсетуге де болады. Үшіншіден, делькредере - міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету әдісі емес, ол тек үшінші тұлғаның міндеттемені
орындауын міндетін комиссионердің өз мойнына алатын және комиссия немесе
агенттік шарттарда ғана кездесетін акцессорлық міндеттеме.
6. Консигнация шарты ұғымын Азаматтық кодекстің комиссия шартына
берілген ережелерге 882-1 бабы ретінде енгізу керек. Консигнация шарты
дегеніміз - тауардың иесі (консигнант) делдал (консигнатордың) тауар
қоймасына тауарды беріп, белгілі бір уақыт аралығында осы тауарды сатуды
тапсыра отырып сыйақы төлеуге міндеттенетін шарт. Консигнация шарты
комиссия шартының түрі ретінде ерекшеліктері, біріншіден: консигнация
кәсіпкерлік шарт, өйткені консиганция тек сауда саласында ғана
қолданылады. Екіншіден, консигнатор кәсіпкер ретінде арнайы субъект,
өйткені консигнатор өз қызметін тауар қоймасы негізінде жүзеге асыратын
кәсіпкер. Үшіншіден, консигнатор консигнант тапсырмасын өзінің кәсіби
орнында (тауар қоймасында, сауда нүктелерінде) сатады, бұнда комиссиондық
тапсырманы орындау орны алдын ала белгілі. Төртіншіден, консигнация
шартының негізінде тек ғана сатып алу сату шарты ғана жасалады. Бесіншіден,
бұндағы тауар тек тектік белгілері анықталған заттар болуы керек. Әйтпесе,
консигнант немесе үшінші тұлғаның мүлкі консигнатордың мүлкімен араласып
кетпеуі керек. Алтыншыдан, консигнация мерзімді шарт, тауар иесі
(консигнант) делдалдың (консигнатордың) тауар қоймасына немесе сауда
нүктесіне тауарды береді және бұл тауарды сату уақыты (консигнация мерзімі)
шектелген.
Зерттеудің тәжірибелік және теориялық маңызы. Диссертациялық зерттеудің
нәтижесінде қорытынды тұжырымдар комиссиялық қатынастарды құқықтық реттеуге
бағытталған нормаларды жетілдіру мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Бұл
жұмыс ішкі бірлігімен сипатталатын аяқталған ғылыми зерттеуді білдіреді.
Диссертациялық зерттеуде шығарылған нәтижелер жалпы алғанда жүйелілігімен
логикалық құрылымымен сипатталады. Комиссия шартына қатысты туындайтын
қатынастарды құқықтық реттеу мәселесін әдістемелік шешу өз еліміздің және
шетелдік авторлардың еңбектеріне сүйене отырып жүргізілген. Сонымен қатар,
көптеген нормативтік құқықтық актілер мен тәжірибе деректеріне негізделген.
Диссертациялық зерттеу азаматтық шарттардың ішіндегі қызмет көрсету
шарттарының бірі комиссия шартының құқықтық мәселелерін шешу мен дамыту
және делдалдыққа қатысты білімді кеңейтеді. Оның үстіне бұл мәселенің
төңірегіндегі отандық заң ғылымында бұрын-соңды арнайы ғылыми ізденістер
түбегейлі қарастырылмаған. Сондықтан аталмыш ғылыми еңбектің нәтижелері осы
мәселелердің төңірегіндегі болашақтағы ғылыми жұмыстарға әдістемелік негіз
бола алады.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін апробациялау. Диссертация Қазақ гуманитарлық
заң университеті азаматтық құқық кафедрасында орындалды және талқыланды.
Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі ұсыныстары мен тұжырымдары екі
келесідей халықаралық және республикалық ғылыми - тәжірибелік
конференцияларда баяндалды:
- Ғылым және оның қазіргі әлемдегі рөлі атты Болашақ халықаралық
ғылыми-практикалық конференция материалдар жинағында Комиссия
шартының нысаны мен жасау тәртібінің ерекшеліктері тақырыбында
мақала жарық көрді;
- Қазақстандық даму жолы: Тәуелсіздікке 20жыл атты Жас ғалымдар PhD
докторанттар, магистранттар және ізденушілер республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдар жинағына Комиссия шартының
жарамсыздығынан туындайтын мәселелер тақырыбында мақала жарық
көрді.
Диссертация құрылымы және көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
он екі бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, сондай-
ақ 112 беттен тұрады. Диссертацияның құрылымы ғылыми зерттеудің негізгі
мақсаты мен міндеттеріне сай келеді.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, оның отандық және шетел
ғылымында зерттелу деңгейі қарастырылады, зерттеу мақсаты мен негізгі
міндеттері, диссертациялық жұмыстың теориялық, нормативтік - құқықтық,
тәжірибелік және әдістемелік негіздері анықалады, қорғауға ұсынылған
негізгі ережелер қалыптастырылады, олардың ғылыми негіздері, теориялық және
тәжірибелік маңыздылығы тәжірибеде қолдану, диссертация көлемі мен
құрылымы жөніндегі мәліметтер беріледі.
Бірінші бөлім Комиссия шартының жалпы сипаттамасы деп аталып,
комиссия шартының даму тарихы, делдалдықтың түсінігі мен түрлері, комиссия
шартының негізінде делдалдықтың жүзеге асу ерекшеліктері, комиссия шартының
түсінігі мен белгілері, комиссия шартының пәні, консигнация шарты -
комиссия шартының бір түрі ретінде, комиссия шартының өзімен ұқсас
шарттармен арақатынасын қарастырған.
1.1 Комиссия шартының даму тарихы Комиссия сөзі латынның
(commissio) деген сөзінен шыққан, орыс тіліне аударғанда поручение,
қазақ тілінде тапсырма деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз латынның
committo (соединяю, устраиваю, поручаю) қазақ тіліндегі мағынасы
бірігемін, орналастырамын, тапсырамын дегенді білдіреді [9, 155 б.].
Бұл сөздің мағынасын шарт бойынша қалыптасатын тараптар арасындағы
қатынастардан айқын аңғаруға болады. Азаматтық құқықтың тарихи теориясына
көз жүгіртер болсақ, комиссиялық қатынастар өкілдік мәмілелерден туындайтын
қатынастар қатарына жатты, яғни комиссиялық қатынастардың даму тарихы
Ежелгі Рим мемлекетінен бастау алған. Әрине ежелгі римде қалыптасқан
комиссиондық қатынастар тікелей комиссия шарты ретінде аталмағанымен,
қазіргі комиссия шартының белгілерімен ұқсас белгілері бар шарттар орын
алған болатын. Сөйтіп комиссия шартының германдық және француздық үлгісі
қалыптасты. Біздің елдің заңнамалары комиссия шартының француздық үлгісін
пайдаланды.
Еліміздің тарихында көз жүгіртер болсақ, комиссия шартын құқықтық
реттеуге арналған бірқатар нормативтік құқықтық актілер болғандығын атап
айтуға болады. Олар: 1910 жылы 21 сәуірде қабылданған Сауда комиссиясы
шарты туралы заңы, 1923 жылы 02 қаңтарда қабылданған Комиссиондық
кәсіпорындар және оларды тіркеудің тәртібі туралы Ереже. Бірақ бұл ереже
дәл сол жаңа экономикалық саясат жанданып жатқан уақытта жеткіліксіз болды,
онымен қоса, ол комиссия шартына қатысты туындаған қатынастардың жекелеген
жағдайларын ғана реттей алды. Жаңа экономикалық саясат мемлекет саясатына
енгізілгеннен кейін, азаматтық айналымда тауар айналымының кеңінен етек
жаюы әртүрлі комиссиялық қатынастарды дамытып, бұл қатынастарды түпкілікті
деңгейде құқықтық реттеу қажет етті. Тіпті жаңа экономикалық саясат кезінде
комиссия шартын құқықтық реттеу қажеттілігін түсінген КСРО-ның ОАК өзінің
1925 жылы 18 қыркүйек күні болған отырысында комиссиялық сауданы реттейтін
заң актілерін қарау күн тәртібіне басты мәселе ретінде қойылып, Одақтас
Республикаларға комиссиялық қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық
актілеріне дереу толықтырулар мен өзгерістер енгізу жөнінде тапсырма
берілген. 15 наурыз 1926 жылы КСРО-дағы комиссия шарты туралы заң
қабылданды. Бұл заң КСРО Азаматтық кодексінің комиссия шарты деп аталатын
IX тарауын құрап толықтырулар енгізді [5, 666 б.]. Бұл заң бойынша да
комиссия шарты деп - комитент тапсырмасы мен белгілі бір сыйақы алу үшін
комитент есебінен өз атынан мәміле жасауға міндеттенетін шарт деп
түсіндірді.
1963 жылы 28 желтоқсанда қабылданған ҚазССР-нің азаматтық кодексінің
399 бабында, қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасы азаматтық
кодексіндегі комиссия шарты ұғымы ескі 1926 жылғы азаматтық кодексте
көрсетілген анықтамадан өзгере қойған жоқ, яғни қайсысында болмасын
комиссия шартының ұғымы - бір тарап комиссионер екінші тарап комитенттің
тапсырмасымен сыйақы үшін өз атынан, комитент есебінен бір немесе бірнеше
мәміле жасауға міндеттенетін шарт деп көрсетеді. Бірақ бұдан комиссия
шартының қолданыс аумағы да өзгеріссіз қалды деп көрсетуге болмайды.
Себебі, шарт ұғымы бірдей болғанымен әр кезеңде комиссия шартымен
реттелетін қатынастар да сан алуан өзгеріп отырды, ол әр кезеңдегі жүзеге
асып отырған мемлекеттік экономикалық саясатпен байланысты еді.
Қазіргі кезде, комиссия шартының құқықтық негізі Қазақстан
Республикасы Конституциясы (1995жылғы 30 тамыздағы), Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) (1994 жылдың 27 желтоқсандағы), Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексі (1999 жылғы 1 шілдедегі ерекше бөлімінің 43
тарауы Комиссия шарты деп аталады), Қазақстан Республикасының Сауда
қызметін реттеу туралы 2004 жылғы 12 сәуірдегі Заңымен, Қазақстан
Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы 2003 жылғы 2 шілдедегі
Заңымен, Iшкi сауда ережесiн бекiту туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2005 жылғы 21 сәуірдегі № 371 Қаулысымен реттеледі.
Осы тұрғыдан алғанда елімізде комиссия шартының даму кезеңін екіге
бөліп көрсетуге болады. Бірінші кезең, Кеңес Үкіметі кезеңі, екінші кезең
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы заңнамалары бойынша қалыптасқан комиссия
шартын құқықтық реттелу кезеңі.
1.2 Делдалдықтың түсінігі мен түрлері. Комиссия шартының негізінде
делдалдықтың жүзеге асу ерекшеліктері деп аталатын бөлімшеде Қазақстан
Республикасындағы делдалдықтың түрлері мен делдалдық қызметті жүзеге
асыратын шарттарды, оның ішінде комиссия шартының негізінде делдалдықтың
жүзеге асырылу ерекшеліктері қарастырылған. Жалпы тәжірибе жүзінде
делдалдықтың түсінігі үш түрлі мағынада түсіндіріледі: біріншіден, сөзбе-
сөз мағынада делдалдық - іскерлік бірлестігінің әртүрлі қатысушыларының
аралық буыны; екіншіден, экономикалық мағынада делдалдық - үшінші тұлғаның
қатысуымен экономикалық қызмет субъектілері арасында байланыс орнату
механизмі [10,23 б.]; үшіншіден, заңды мағынада делдалдық - делдалдың өз
атынан және өз есебінен немесе өз атынан және тараптардың біреуінің
есебінен жасалатын, тараптардың арасында азаматтық құқықтық қатынастарды
тудыруға бағытталған шаруашылық мәмілелері [10,22 б.].
Заңды мағынадағы делдалдық - делдал өз атынан клиент есебінен, не өз
атынан, өз есебінен нақты және заңды қызметтер көрсету арқылы клиент пен
үшінші тұлға арасында байланыс орнатудың құралы. Ал делдал дегеніміз -
өзіне берілген өкілеттіктер шегінде, кәсіпкерлік қызмет аясында, өз
атынан, онымен еңбек қатынастарында тұрмайтын клиенттің есебінен немесе өз
қаражат есебінен, өз қызметін тараптардың арасында шарт жасасуға көмек
көрсетуге бағыттайтын, клиенттің мүддесіне қайшы болмайтын әрекеттерді
үнемі және дербес жүзеге асыратын, қызметтері үшін сыйақы алатын, кәсіпкер
жеке немесе заңды тұлға.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, делдалдық және делдалдық
шарттарға тән келесідей белгілерді бөліп шығаруға болады; 1) делдалдық
міндеттемелік, тұрақты қатынастардың жиынтығы; 2) басқа тұлғаларға қызмет
көрсету ретінде көрініс табады; 3) ол азаматтық мүліктік айналымда пайда
болады; 4) делдалдың әмбебаптық қызметі кәсіпкерлік саладағы тұтынушыларға
шарт жасасуға көмек көрсетуге бағытталған; 5)
коммерциялық делдалдық кәсіпкерлік қызмет болып табылады, коммерциялық
делдал кәсіпкер ретінде толық тәуелсіздікке ие; 6) делдал заңды немесе
нақты қызмет көрсетеді, делдалдық қызмет барлық уақытта ақылы сипатқа ие.
Тәжірбие жүзінде делдалдық тапсырма шарты, комиссия шарты, көлік
экспедициясы және жай делдалдық, дилерлік, агенттік сияқты шарттармен
жүзеге асады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде тапсырма,
комиссия, көлік экспедиция шарттары көрініс тапқан, ал агенттік шарт, жай
делдалдық шарт, дилерлік шарттар көрініс таппаған. Алайда тәжірибе жүзінде
заң ұқсастығын пайдалана отырып, бұл шарттарды жасауға тиым салынбаған.
Делдалдық биржа саласында, теңіз саудасында, қаржы саласында, бағалы
қағаздар рыногында, дистрибьюторлық қызметте, сақтандыру, жарнамалық қызмет
және т.б. салаларда кеңінен қолданылады. Бұл салаларда комиссионер,
экспедитор, агент, брокер, дилер, дистрибьютор, маклер, сақтандыру брокері,
кеден брокері, жарнама агенті, кадрлік агент, консигнациялық агент, сауда
агенті, теңіз агенті, агент делькредере, бас агент сияқты т.б. делдалдар
қызмет көрсетеді. Жалпы коммерциялық делдалдық қызмет тауарлар мен
қызметтерді өндірудің деңгейіне үлкен әсерін тигізеді және ұлттық
экономиканың дамуына және әлемдік нарықта оның бәсекелестік қабілеттігін
арттыруға көп үлесін қосатындығына тағы бір рет көңіл аударғымыз келеді.
Тәжірбие жүзінде комиссионер, экспедитор, агент, брокер, дилер,
дистрибьютор, маклер, сақтандыру брокері, кеден брокері, жарнама агенті,
кадрлік агент, консигнациялық агент, сауда агенті, теңіз агенті, агент
делькредере, бас агент және т.б. делдалдар делдалдық қызмет көрсетеді.
Сауда қатынастары әсіресе көрші мемлекеттер арасында қарқынды
дамитындықтан, олардың азаматттық құқықтық заңнамасын зерттеу мемлекет
қажеттілігі. Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының азаматтық
заңнамаларында онша алшақтық болмағандықтан, сыртқы экономикалық
қатынастарда аса көп қайшылық туындамайды. Ал керісінше, қазіргі
экономикалық дамуда тауардың импорты мен экспорты елеулі беделге ие болып
отырғанда, алпауыт көршіміз қытай мемлекетінің азаматтық заңнамасын зерттеу
аса қажеттілікті талап етіп отырғандықтан Ресей, ҚХР, Франция, Германия,
Жапония сияқты мемлекеттердегі комиссия шартын реттейтін заңнамаларды
Қазақстан Республикасы заңнамасымен салыстырмалы құқықтық талдау жасаған.
1.3. Комиссия шартының түсінігі мен белгілері бөлімшеде комиссия
шартының түсінігі мен ерекшеліктерін көрсететін белгілеріне арналған.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің (ерекше бөлімінің) 43-тарауы
Комиссия шарты деп аталады. Осы тараудың 865-бабында комиссия шартының
анықтамасын көрсеткен. Комиссия шарты бойынша бiр тарап (комиссионер)
екiншi тараптың (комитент) тапсыруы бойынша сыйақы үшiн комитент есебiнен
өз атынан бiр немесе бiрнеше мәмiле жасауға мiндеттенетін шарт. Комиссия
шарты дегеніміз - бір тараптан комиссионер екінші тарап комитенттің мүддесі
үшін өз атынан бірақ, комитент есебінен мәміле жасайтын шарт. Комиссия
шарты екі жақты, консенсуальды, ақылы шарт. Комиссия шарты жеке сенімділік
сипатқа ие емес. Комиссия шарты – қызмет көрсету міндеттемесі. Бұндағы,
қызмет дегеніміз- материалдық нәтижесі жоқ, бірақ тұлғаның құқықтары мен
міндеттерін өзгертетін, тоқтататын, пайда болдыратын комиссионердің мәміле
жасауға бағытталған заңды сипаттағы әрекеті. Бұдан, комиссия шартының
ерекшелігін көрсететін белгілері: біріншіден: бір тарап - комиссионер
екінші тарап - комитенттің тапсырмасын орындауы керек, бірақ азаматтық
айналымға өз атынан түседі. Екіншіден: комиссионер нақты қызметтер емес
заңды маңызы бар әрекеттер жасайтын қызмет көрсетеді. Үшіншіден:
комиссионер бір емес, бірнеше мәмілелер жасайды. Төртіншіден: комиссионер
өз атынан, комитент есебінен жасалған мәміленің тарапы болып табылады,
тіпті комитент мәміледе тікелей атап көрсетіліп, мәміленің орындалуы
кезінде үшінші тұлғалармен тікелей байланыста тұрған күннің өзінде,
міндеттемедегі құқықтар мен міндеттер комиссионерге тиесілі және соның
орындалуына жататындығын атап көрсетуге болады.
Комиссия шартының жалпы сипаттамасына сәйкес, шарт екі жақты, ақылы,
консенсуальды шарт болып табылады және комиссия шарты жеке сенімділік
сипатқа ие емес.
Бұған қоса, бұл бөлімшеде комиссиондық қатынастарға қатысты үшінші
тұлғаның пайдасына жасалатын шарт үлгісін қолдану ерекшелігі анықталып, оны
комиссия шартының өзіне емес, тек комиссионер жасайтын мәмілеге ғана
қолдануға болатындығын атап көрсетеді.
1.4 Комиссия шартының пәні Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде
маңызды орынға ие болып отырған шарттардың бірі - қызмет көрсету шарттары.
Қызмет көрсетуді азаматтық құқықтық объектісі ретінде терең зерттеу
жүргізген ғалымдар оның әртүрлі мағынада қолданылатындығы көрсетіледі.
Академик М.К. Сүлейменов қызмет көрсетудің құқықтық және экономикалық
мағынасын көрсетіп, қызмет термині заңды мағынада әртүрлі түсінікте
қолданылатынын атап өтеді. Ол біріншіден: тауарлар, қызмет және ақша
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында емін еркін орын ауыстырып және
айналысқа түсіп отырады (ҚР АК 2-бабы). Бұл қызметтің азаматтық заңдардың
негізгі бастаулары ретінде көрінуі. Екіншіден, қызмет азаматтық құқықтық
объектісі болып табылады (ҚР АК 115-бабының 2-тармағы). Үшіншіден, қызмет
ақылы мәміледе қарсы талапты қанағаттандыру нысаны ретінде көрінеді (ҚР АК
524-бабы рента шарты, ҚР АК 546- бабы жалдау шарты). Төртіншіден,
міндеттеменің пәні ретінде көрінеді (ҚР АК 585, 588 баптары көлік
құралдарын пайдалану мен басқаруға қатысты көрсетілетін қызметтер).
Бесіншіден, акцептің нысаны ретінде қолданылады (ҚР АК 396-бабы). Алтыншы,
қызмет көрсету белгісі даралану құралы ретінде ерекше құқықтардың
объектісі. Қызмет көрсету ұғымы азаматтық заңда әртүрлі мағынада
қолданылды (ҚР АК 125-бабы) [11, 277 б.]. Комиссия шартының пәні –
комиссионердің қызмет көрсетуі. Бұндағы, қызмет көрсету дегеніміз -
субъектілердің құқықтары мен міндеттерін өзгертетін, тоқтататын және пайда
болдыратын комиссионердің мәміле жасауға бағытталған заңды сипаттағы іс-
әрекеттері. Сондықтан комиссия шартының пәнін анықтағанда қандай әрекеттер
жасалуы керекті нақты анықталуы керек. Мұндағы комиссионер жасайтын
әрекеттерді бірнеше кезеңге бөлуге болады: 1) дайындық кезеңі, мұнда
нарықтың жағдайын зертей отырып, контрагентерді табу, олармен келіссөз
жүргізу; 2) үшінші тұлғамен тікелей мәміле жасау кезеңі; 3) жасалған
мәмілені орындау кезеңі.
Комиссия шартының пәні нақтылауды қажет ететін ұғым. Біздіңше комиссия
шартының пәні мәміле жасауға бағытталған комиссонердің қызметі, ал үшінші
тұлғамен жасалған мәміле комиссионердің қызметінің нәтижесі. Комиссионерге
кез-келген мәмілені жасау және орындау үшін жалпылама тапсырма беруге
болмайды, мәміле жасауға берілген тапсырма нақты болуы керек. Екіншіден,
комиссионер жасайтын мәміленің пәні және жағдайлары да нақты ажыратылып
көрсетілуі тиіс. Бұл орайда, комиссионер комитенттің жеке басына қатысты
мәмілелерді қоспағанда Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасында
көрсетілген барлық мәмілелердің түрін жасай алады.
Комиссия шарты жасалғанға дейінгі комисионердің жасаған мәмілесі
комитент тапсырмасы бойынша жасалған мәміле деп танылмауы тиіс.
1.5 Консигнация шарты-комиссия шартының бір түрі ретінде деп аталады.
Консигнация шарты дегеніміз - консигнанттың тапсырмасымен өзінің тауар
қоймасында өз атынан бірақ консигнант есебінен тауарды сатып беруге
міндеттенетін комиссия шартының бір түрі болып табылатын шарт. Консигнация
шартын комиссия шартынын ажырататын негізгі белгілері: бұл шарт біріншіден,
кәсіпкерлік шарт. Екіншіден, консигнатор кәсіпкер арнайы субъект.
Үшіншіден, консигнатор консигнант тапсырмасын өзінің кәсіби орнында (тауар
қоймасында, сауда нүктелерінде) сатады. Төртіншіден, консигнация шартының
негізінде тек ғана сатып алу сату шартын емес кез келген шарт жасалуы
мүмкін. Бесіншіден, бұндағы тауар тек топтық емес түрлік белгілері
ажыратылған тауар болуы керек. Әйтпесе, консигнант немесе үшінші тұлғаның
мүлкі араласып кетеді.
Кәсіпкерлік қызмет тәжірибесінде қалыптасқан мысалдарға қарап,
консигнация шартының мынандай түрлерге бөледі: қайтарымды консигнация,
қайтарымсыз консигнация және жартылай қайтарымды консигнация. Қайтарымды
консигнация – бұл барлық сатылмаған тауар консигнантқа қайтарылады немесе
консигнация шартының мерзімін ұзартуға не, тауарға жеңілдіктер көрсету
арқылы сатуға болады. Бұндағы жеңілдіктермен берілген баға қайтарылатын
тауар шығындарын жабуы керек. Шығындарды жаппаса, тараптар шығынды теңдей
бөліп алады. Қайтарымсыз консигнация- бұл консигнация шарты бойынша
сатылуға тиісті тауардың белгілі бір бөлігі сатылмай қалса, онда бұл
тауарды консигнатор консигнанттан белгілі біртұрақты сомада сатып
алатындығы жөнінде алдын ала шартта келісіледі. Жартылай қайтарымды
консигнация- консигнатор алдын ала белгіленген сомада тауарды сатып беруге
міндеттенеді, ал қалған соммадағы тауарды сату мүмкін болмасы, ол толықтай
консигнантқа қайтарылады.
1.6 Комиссия шартының өзімен ұқсас азаматтық шарттармен арақатынасы
деп аталатын бөлімшеде қазіргі азаматтық заңнамаларда кездесетін, делдалдық
шарттарының ішінде комиссия шартының орнын айқындау үшін, оның өзіндік
ерекшелігін анықтап, делдалдық шарттардан ажыратуға арналған.
Комиссияның өкілдікпен ұқсас жерлерін біз тек қана экономикалық
белгісіне қарап көре аламыз – басқа біреудің есебінен әрекеттерді жүзеге
асыру, бірақ заңды белгісіне қарай емес, өйткені, оның мәні бойынша өкілдік
берушінің атынан әрекеттерді жүзеге асыруды көздейді. Сондықтан да комиссия
бойынша да, өкілдік бойынша да қатынастардың тәжірибелік нәтижелері бір-
біріне мүлдем ұқсамайды да, бұл жағдай комиссия шартын тікелей өкілдікке
жатқызуға мүмкіндік бермейді, сондықтан комиссия шартында тек жанама
өкілдік орын алады, бұндағы басқа біреудің мүддесіне, бірақ өз атынан
әрекет ететін тұлғалардың кез-келген әрекеттерін жанама өкілдік деп
қарастыруға болады.
Ал, комиссия шартымен тапсырма шартының айырмашылығы, біріншіден,
пәндеріне байланысты, комиссия шартында қызмет көрсету мәміле жасау болса,
тапсырмада қызмет көрсетудің ауқымы кең, онда мәміле жасаумен қатар басқа
да нақты әрекеттер жасалуы мүмкін, сондықтан комиссионерге қарағанда сенім
білдіруші өкілдің әрекет ету ауқымы кең; екіншіден комиссионер мәмілені өз
атынан жасайды, ал тапсырма шартында сенім білдірілген өкіл барлық уақытта
сенім білдірушінің атынан әрекет жасайды; үшіншіден, комиссия шарты барлық
уақытта ақылы, ал тапсырма шарты ақылы да, ақысыз да болады; төртіншіден,
комиссия шартында комиссионердің комитент тапсырмасынан ауытқуы шартты
тоқтатуға негіз болмайды, ал керісінше тапсырма шартында, сенім білдірілген
өкілдің сенім білдірушінің тапсырмасынан ауытқуы шартты тоқтатуға негіз
болады.
Комиссия шарты мен көлік экспедиция шартының айырмашылығы: біріншіден,
комиссия шартында комиссионер барлық уақыттарда өз атынан мәміле жасаса,
экспедитор комиссионерге қарағанда клиент атынан да, өз атынан да шарт
жасай алады және тек мәміле жасап қана қоймай, жүк тасмалдауға қатысты
нақты қызметтер де көрсетеді. Комиссионер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
Таукенова Луиза Нуржановна
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША КОМИССИЯ ШАРТЫНЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
мамандығы
6N0301-Құқықтану
магистрлік диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Астана, 2011
Диссертациялық зерттеу жұмысы Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің
Азаматтық құқық кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: заң
ғылымдарының кандидаты,
доцент Г.Э. Абдрасулова
Ресми оппонент: заң
ғылымдарының кандидаты,
доцент А.З. Каскеева
Жетекші мекеме: Қазақ
Гуманитарлық Заң Университеті
Диссертация 2011 жылдың _______________ сағат ____Мемлекеттік
аттестациялық комиссияның отырысында Қазақ Гуманитарлық Заң Университетінің
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, 010000, Қорғалжын тас жолы, 8
Диссертациямен Қазақ Гуманитарлық Заң университетінің кітапханасында
танысуға болады. Мекен-жайы: 010000, Астана қаласы, Қорғалжын тас жолы, 8.
Автореферат 2011 жылы ___ _____________ таратылды.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының заңнамасы
бойынша комиссия шартының ерекшеліктері мен қазіргі таңдағы өзекті
мәселелеріне қарастыра отырып, оларды шешу жолдарын тауып шешуге тырысқан.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі комиссия шартының
негізінде қалыптасып жатқан қатынастар, бұрынғы кезеңдердегі қалыптасқан
комиссиондық қатынастарға қарағанда өзгеріп, жаңарып отыр. Осыған
байланысты азаматтық құқық ғылымында және тәжірибе жүзінде комиссия шартын
қолдану аясында, пәніне, комиссиондық міндеттеме мазмұнына, комиссия
шартының бұзылуына байланысты туындайтын тараптардың жауапкершілігіне
немесе оларды жауапкершіліктен босататын жағдайларына, комиссия шартының
түрі консигнация шартына, комиссия шартының негізінде туындайтын делдалдық
қатынастарды құқықтық реттейтін құқық нормаларына қатысты туындап отырған
бірқатар шешімін таппаған құқықтық мәселелер бар. Осы мәселерді шешудің
тиімді жолын тауып, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіндегі комиссия
шартын реттейтін құқықтық нормаларды жетілдіру осы тақырыптың маңыздылығын
көрсетеді. Қазақстан Республикасы азаматтық құқық ғылымында бұл тақырыпты
терең зерттеген ғылыми жұмыс жоқ. Тіпті кеңес дәуірінде де бұл тақырыпты
зерттеуге жете көңіл бөлінбеген. Сондықтан қызмет көрсету шарты ретінде
комиссия шартын ғылыми зерттеп, талдау жасау зерттеу жұмысының өзекті
тақырыпқа арналғандығын көрсетеді. Бұдан қоса, комиссия шартының негізінде
делдалдық қызмет жүзеге асады. Ал делдалдық қызмет кәсіпкерлік қызметтің
түрі ретінде қоғамда жиі орын алып, жаңа түрлері пайда болып, өзгеріп,
жандану үстінде. Қызмет көрсету шарттарының ішінде делдалдық қызмет
көрсетуге бағытталған мәмілелердің орны ерекше, ондағы комиссия шартының
негізінде жүзеге асатын делдалдық қызметтің ерекшеліктерін анықтап, қызмет
көрсетудің заңды және экономикалық мағынасын зерттеу маңызды болып
табылады.
Үшінші тұлғаның пайдасына жасалатын шарт үлгісін комиссиондық
қатынастарға қолдану ерекшеліктері мен комиссия шартының түсінігі, комиссия
шартының жалпы сипаттамасы, элементтері, комиссия шартының түрі
консигнация шарты мен оның түрлері, комиссия шартының мазмұнына қатысты
туындап отырған құқықтық мәселелерді ғылыми зерттеу көлемі жағынан күрделі
болғандықтан, бұл тақырып Қазақстан Республикасы азаматтық құқығындағы
дербес, кең ауқымды зерттелмеген тақырыптардың бірі.
Сонымен Қазақстан Республикасы заңдары бойынша комиссия шартына
қатысты туындайтын құқықтық мәселелерді зерттеудің өзектілігі мынада:
- мемлекеттегі экономикалық қатынастардың өзгеріп жаңа сипатқа ие
болуы мен дүниежүзілік жаһанданудың ұлттық заңнамаға әсері;
- қоғамдағы кәсіпкерлік қызметтердің бірі делдалдық қызметтің кеңінен
тарауы мен жаңа түрлерінің пайда болуы;
- комиссиялық қатынастарды реттеуші азаматтық заңдар мен құқық
нормаларын өзгертіп, жетілдіру қажеттілігі;
- комиссиондық міндеттемеге және комиссия шартының түрлеріне қатысты
шешімін таппаған біршама құқықтық мәселелердің болуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасында комиссия шартына
қатысты туындайтын құқықтық мәселелерді кешенді түрде арнайы зерттеген
ғылыми жұмыстар жоқ. Алайда комиссиялық қатынастарды реттеуге, комиссия
шартының негізінде туындайтын делдалдық қатынастарға қатысты жазылған
отандық ғалымдарымыздың ғылыми мақалалары, ғылыми түсіндірмелері мен жалпы
ережелерге қатысты жазылған еңбектері бар екендігін атап өткен орынды. Бұл
тұрғыда азаматтық құқық саласындағы белгілі қазақстандық заңгер цивилист-
ғалымдар: И.В. Амирханова, Ю.Г. Басин, Б.Б. Базарбаев, М.А.
Ваксберг, А.Г. Диденко, И.У. Жанайдаров, К.М.
Ильясова, Г.А. Ильясова, Т.Е. Қаудыров, Ф.С. Қарағұсов, С.И.
Меерзон, Е.Б. Осипов, Б.В. Покровский, В.А. Рясенцев, М.К.Сүлейменовтердің
еңбектері аталған диссертациялық зерттеудің теориялық және ғылыми негізін
құрайды.
Зерттеуде сонымен қатар азаматтық құқық саласындағы кеңестік және
ресейлік заңгер цивилист ғалымдардың еңбектері негіздеме болды. Олар: А.В.
Егоров, А.Г. Гойхбарг, О.А. Красавчиков, М.В. Кротов, Б.К. Комаров,
В.А. Краснокутский, Д.А. Носенко, В.А. Рясенцев, Ю.К. Толстой,
Г.Ф. Красавчиков, А.Ф. Сохновский, К.И. Скловскийде, А.Ф.
Сохновский, Е.А. Суханов, А.П. Сергеев, В.А. Садовский, Ю.К. Толстой,
Г.Ф. Шершеневич жариялаған еңбектері қолданылды.
Диссертациялық зерттеу комиссия шартының азаматтық құқықтағы орнын
анықтауға арналғандықтан оның құқық теориясын, шарттық және міндеттемелік
құқықтың жалпы мәселелерін зерттеген төмендегідей құқық саласындағы белгілі
ғалымдардың еңбектерін қамтымай өту мүмкін болған жоқ: С.С. Алексеев,
М.И. Брагинский, Ю.К. Толстой және т.б.
Ресей мемлекетінде комиссия шартының кәсіпкерлік қызметке қатысты
қолданылуын зерттеген бірден-бір диссертациялық жұмыс С.И.Скороходовтың
еңбегін атауға болады (Договор комиссии по законодательству РФ и практика
его применения в предпринимательской деятельности, 2003).
Жоғарыда атап өткендей, Қазақстанда комиссия шартын реттеуге қатысты
монографиялар мен арнайы әдебиеттер жоқтың қасы. Ал делдалдық қызметке
қатысты тек академик М.К. Сүлейменов жазған Структура договорно-
хозяйственных связей Алматы, Ғылым 1980; Сулейменов М.К. Избранные труды
по гражданскому праву.М.Статут. 2006., атты ғылыми еңбектерін атауға
болады. Көрші ресей ғалымдарынан бұл тақырыпта еңбектер жазғандар: О.А.
Красавчиков, М.В. Кротов, В.А. Рясенцев [1, 7 б.], К.И. Скловский де [2, 4
б.], А.Ф. Сохновский [3, 6 б.], профессор О.С.Иоффенің міндеттемелік құқық
оқулығында делдалдық мәміленің жалғыз түрі ретінде тек комиссия шартын
көрсетеді [4, 521 б.], М.И. Брагинский [5, 553 б.], А.Г.
Калпин [6, 390 б.], Б.Д. Завидов [7, 96 б.], А.П. Сергеев мен Ю.К. Толстой
[8, 269 б.] т.б. еңбектерін атауға болады. Комиссия шартына арналып
жазылған қазақстандық, алыс-жақын шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектерін
талдай келе айтарымыз, аталған тақырып әлі де болса толықтай
ашылмағандықтан түбегейлі зерттеуді қажет етеді. Сондықтан жоғарыдағыларды
айта келе, комиссия шартын ғылыми зерттеу маңызды ғылыми іс екендігін
көрсетеді.
Зерттеудің пәні мен объектісі. Жұмыстың зерттеу пәнін қазіргі
кездегі Қазақстан Республикасы заңдары бойынша комиссия шартын құқықтық
реттеуге қатысты туындайтын құқықтық мәселелер мен делдалдық шарттардың
ішінде комиссия шартының орнын анықтау, комиссионердің делдалдық қызметін
құқықтық реттеуге бағытталған құқық нормалар жүйесі және комиссия шартының
тәжірибе жүзінде қолданылуына байланысты туындайтын даулы мәселелерді шешу
жолдарын анықтау, делдалдық қызметтерді реттейтін құқықтық нормаларды
жетілдіру.
Зерттеу жұмысының объектісі азаматтық құқықтағы комиссия шартының
негізінде туындайтын делдалдық құқықтық қатынастар, комиссионердің
делдалдық қызметі, комиссионердің делдал ретіндегі рөлі танылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Аталған ғылыми жұмыстың
мақсаты: азаматтық құқықтық шарттардың бір түрі болып саналатын, қызмет
көрсету шарттарында маңызды орынға ие болатын комиссия шартын түбегейлі
зерттеп, оның маңызын және өзіне тән ерекшеліктерін тиянақты түрде ашып
көрсету болып табылады. Оған қоса, комиссия шартына кешенді ғылыми-
теориялық талдау жасау, тәжірибе жүзінде шартты қолдану барысында
туындайтын құқықтық мәселелерді шешу, аталған тақырыптық мәселеге қатысты
заңнама нормаларын талдау және оларды жетілдіру, заң ережелеріне ғылыми-
тәжірибелік ұтымды ұсыныс жасау және түсіндіру болып табылады. Осыған
сәйкес, зерттеу жұмысының міндеттері болып:
• комиссия шартының даму тарихын зерттеп, делдалдықтың түсінігі мен
түрлеріне, соның ішінде комиссия шартының негізінде туындайтын
делдалдық қатынастарына талдау жасау;
• қызмет көрсетуді комиссия шартының пәні ретінде қарастырып, оның
анықтамасы мен ерекшеліктерін анықтай отырып, үшінші тұлғалардың
мүддесі үшін жасалатын шарт үлгісін комиссиондық қатынастарға қолдану,
комиссия шартының түсінігі, комиссия шартының түрі ретінде консигнация
шартының ерекшелігін анықтау, комиссия шартын өзімен ұқсас шарттардан
ажырататын белгілерін анықтау;
• комиссия шартының тараптары: комиссионер мен комитенттің құқықтық
мәртебесін анықтау;
• комиссия шартының нысаны мен жасалу тәртібінің ерекшеліктерін
айқындау;
• комиссия шартының елеулі ережелеріне, шарттың тоқтауына қатысты
туындайтын құқықтық мәселелерді зерттеу;
• комиссиондық міндеттеме мазмұны мен тараптардың жауапкершілігіне
қатысты туындайтын құқықтық мәселелерге талдау жасау;
• дүние жүзіндегі комиссиондық сауда институты мен оны құқықтық
реттеуге салыстырмалы құқықтық талдау жасай отырып, біздің елдегі
комиссиондық қатынастарды реттейтін құқықтық нормаларының тиімділігін
арттыра отырып, қазіргі қолданыстағы заңнамаға өзгеріс енгізуге ұсыныс
жасау.
Бұл міндеттерді шешу арқылы аталған салаларға қатысты тәжірибе мен
теорияда қалыптасып отырған қайшылықтарды шешу, комиссия шартының
ережелеріне қатысты заңнамада енгізілген жаңалықтарды тәжірибеде қолдану
тиімділігінің ақталғандығын анықтап, заңнаманы жетілдіру.
Зерттеудің әдістемелік- теориялық негізі және тәсілдері.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін белгілі ғалым-цивилистердің
азаматтық құқықтағы қызмет көрсету шарты комиссияға қатысты еңбектері мен
комиссия шартын құқықтық реттейтін нормативтік құқықтық актілер құрайды.
Сондай-ақ, бұрынғы Кеңес Одағы мен шетелдік ғалымдардың монографиялары, оқу
құралдары, ғылыми басылымдары жіне тағы басқа да еңбектері қаралған.
Зерттеу жұмысы диалектикалық, функционалдық, құрылымды-жүйелілік,
салыстырмалы зерттеу сияқты танымның жалпы ғылыми және тарихи, салыстырмалы
талдау, формальді-заңды кешенді зерттеу, құқықтық модельдеу, сот
тәжірибесін анықтау және зерттеу сияқты арнайы заңды әдістерді қолдану
арқылы орындалды.
Зерттеудің нормативтік негізі. Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының заңдары мен заң актілері, Президентінің заң күші
бар жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, сонымен бірге
бұрынғы Кеңестер Одағы мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің
нормативтік-құқықтық актілері мен бірқатар шетел мемлекеттердің азаматтық
заңнамаларының құқықтық нормалары құрайды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы Бірінші рет Азаматтық заңнамалар мен
құқыққолдану тәжірибесіне сүйене отырып, Қазақстан Республикасында комиссия
шартының құқықтық мәселелерін оның ішінде комиссия шартының пәні мәміле
жасаудағы комиссионердің қызмет көрсетуі ретінде нақтылау, бұндағы комиссия
шартының пәні қызмет көрсетудің заңды және экономикалық ұғымын анықтау,
комиссиондық міндеттеменің мазмұнына қатысты тәжірибе жүзінде шешімін
таппаған сұрақтарды шешу үшін нақты ұсыныстар жасалған Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексіне агенттік шартты құқықтық реттейтін құқық
нормаларын енгізудің дәлелді негіздемелері көрсетілген, делькредере
жағдайын қолдану арқылы жасалатын комиссия шарты мен комиссия шартының бір
түрі ретінде консигнация шартының ерекшеліктері мен түрлері анықталған.
Комиссионердің делдал ретіндегі рөлі мен комиссия шартының негізінде
туындайтын делдалдық қатынастарды ғылыми зерттеуге басымдылық беріліп отыр.
Қорғауға келесі тұжырымдар ұсынылады:
1 Комиссия шартының пәні – комиссионер жасайтын мәміле емес,
комиссионердің осы мәмілені жасауға бағытталған қызметі. Бұндағы, қызмет
көрсету дегеніміз - тараптардың құқықтары мен міндеттерін өзгертетін,
тоқтататын және пайда болдыратын комиссионердің мәміле жасауға бағытталған
материалдық нәтижесі жоқ заңды сипаттағы іс әрекеттері.
2 Комиссия шартының бағасы комиссия шартының елеулі ережелерінің
бірі. Бұндағы комиссия шартының бағасы дегеніміз - ол комиссиондық сыйақы.
Сыйақыны анықтау әдістері мен сыйақының мөлшерін анықтау әдістері әртүрлі.
Сыйақыны анықтау әдістері: а) тараптардың келісімімен; б) нормативтік
құқықтық актілердің негізінде; в) сот арқылы; г) іскерлік айналым қызмет
нормаларымен анықталса. Сыйақының мөлшері мынандай әдістермен анықталады:
1) комиссионер жасайтын мәміленің бағасына байланысты емес жағдайда нақты
тұрақты сомма белгілеу арқылы; 2) комитент белгілеген баға
мен комиссионер мәмілені аса тиімді жағдайда жасаған кездегі баға
айырмасымен; 3) комиссионер жасаған мәміле бойынша пайыз белгілеу арқылы;
4) тұрақты сомма және белгіленген мәміле бағасы мен мәміле аса тиімді
жағдайда жасалған кезде сатылған баға арасындағы айырмадан қосымша пайыз
белгілеу арқылы көрсетуге болады.
3 Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне 43-1 Агенттік шарт
тарауын енгізу керек. Агенттік шартты енгізудің қажеттілігі мынада: агент
шарты комиссия мен тапсырма шартының элементтерін қамтығанымен, ол өзінше
дербес шарт болып табылады. Тәжірибе жүзінде өз атынан клиент есебінен,
клиент атынан клиент есебінен, өз атынан өз есебінен әрекет ететін агенттер
қызмет көрсетіп жүр және агенттік шарт тәжірибеде кездеседі. Екіншіден,
делдал комиссионерге қарағанда делдал агенттің өкілеттілігі кең. Ол өйткені
бір шарттың ішінде өз атынан, да клиент атынан да әрекет ете береді. Оған
қоса, делдал комиссионер тек мәміле жасайды, ал агент мәміле де, нақты
әрекеттерде жасай алады. Бұл тәжірибеде тәуелсіз, еркін қызмет көрсете
алатын делдалдардың санының көбейіп, олардың қызмет көрсету аясының
халықаралық деңгейде кеңеюіне және агенттің бір шарттың негізінде өз атынан
да, клиент атынан да әрекет етуіне мүмкіндік беру азаматтық айналым
субъектілеріне экономикалық жағынан тиімді болар еді.
Сонымен Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекске енгізілуге тиісті
агенттік шарт дегеніміз - бір тараптан (агент) сыйақы үшін екінші тараптың
(принципал) тапсырмасымен өз атынан принципал есебінен немесе принципал
атынан және соның есебінен заңды және басқада әрекеттер жасауға
міндеттенетін шарт деп түсіну керек.
4 Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 868 бабының 2
тармағындағы түскен олжа ұғымына мыналар жатпайды: Біріншіден: үшінші
тұлғалармен жасалған мәміле бойынша түсетін тұрақсыздық айып төлемдері
түскен олжа емес, себебі бұндай сомалар мәміледен түскен пайда емес. Оған
қоса, комиссионер мәмілені комитент мүддесі үшін жасайды және үшінші
тұлғаның міндеттемені орындамағаны үшін (делькредере және үшінші тұлғаны
таңдағанда тиісті сақтық шаралар жасамаған жағдайларды қоспағанда) комитент
алдында жауап бермейді, бұнда комитент міндеттеменің уақытында орындамағаны
үшін қандай да бір зиян шегуі де мүмкін, ол осы шығындардың орнын толтыру
үшінші тұлғамен төленетін тұрақсыздық айып (өсім) сияқты сомалардың
есебінен толтыруы мүмкін. Сондықтан комиссионер үшінші тұлғаның
міндеттемені орындауын өз мойнына алған (делькредере) жағдайын қоспағанда
үшінші тұлғалармен жасалаған мәміле бойынша түсетін тұрақсыздық айып
төлемдерін толықтай комитентке беру керек. Екіншіден: комитенттің мүлкі
комиссия шартының негізінде ашық саудада сатылса саудадағы алғашқы
белгіленген баға мен соңғы сатылым бағасы арасындағы айырма түскен олжа
емес.
5 Комиссия шартындағы делькредере ұғымын үш түрлі мағынада түсінуге
болады: Біріншіден, делькредере бұл комиссия шартының ережесі: а) егер
комитент талабы бойынша бұл жағдайға қатысты келісімге келу қажеттілігі
туындаса бұл комиссия шартының елеулі ережесі болып табылады; б) басқа
жағдайда комиссия шартында делькредереге қатысты қолданылатын ережелері
шарттың кездейсоқ ережелеріне жатады; Екіншіден, делькредере - бұл
комиссионер мен комитент арасында үшінші тұлғаның міндеттемені орындауына
қатысты жасалған келісім: а) бұл келісім комиссия шартының ішінде
көрсетілуі мүмкін; б) комиссионер мен комитенттің арнайы жасаған
келісімінде де көрсетуге де болады. Үшіншіден, делькредере - міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету әдісі емес, ол тек үшінші тұлғаның міндеттемені
орындауын міндетін комиссионердің өз мойнына алатын және комиссия немесе
агенттік шарттарда ғана кездесетін акцессорлық міндеттеме.
6. Консигнация шарты ұғымын Азаматтық кодекстің комиссия шартына
берілген ережелерге 882-1 бабы ретінде енгізу керек. Консигнация шарты
дегеніміз - тауардың иесі (консигнант) делдал (консигнатордың) тауар
қоймасына тауарды беріп, белгілі бір уақыт аралығында осы тауарды сатуды
тапсыра отырып сыйақы төлеуге міндеттенетін шарт. Консигнация шарты
комиссия шартының түрі ретінде ерекшеліктері, біріншіден: консигнация
кәсіпкерлік шарт, өйткені консиганция тек сауда саласында ғана
қолданылады. Екіншіден, консигнатор кәсіпкер ретінде арнайы субъект,
өйткені консигнатор өз қызметін тауар қоймасы негізінде жүзеге асыратын
кәсіпкер. Үшіншіден, консигнатор консигнант тапсырмасын өзінің кәсіби
орнында (тауар қоймасында, сауда нүктелерінде) сатады, бұнда комиссиондық
тапсырманы орындау орны алдын ала белгілі. Төртіншіден, консигнация
шартының негізінде тек ғана сатып алу сату шарты ғана жасалады. Бесіншіден,
бұндағы тауар тек тектік белгілері анықталған заттар болуы керек. Әйтпесе,
консигнант немесе үшінші тұлғаның мүлкі консигнатордың мүлкімен араласып
кетпеуі керек. Алтыншыдан, консигнация мерзімді шарт, тауар иесі
(консигнант) делдалдың (консигнатордың) тауар қоймасына немесе сауда
нүктесіне тауарды береді және бұл тауарды сату уақыты (консигнация мерзімі)
шектелген.
Зерттеудің тәжірибелік және теориялық маңызы. Диссертациялық зерттеудің
нәтижесінде қорытынды тұжырымдар комиссиялық қатынастарды құқықтық реттеуге
бағытталған нормаларды жетілдіру мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Бұл
жұмыс ішкі бірлігімен сипатталатын аяқталған ғылыми зерттеуді білдіреді.
Диссертациялық зерттеуде шығарылған нәтижелер жалпы алғанда жүйелілігімен
логикалық құрылымымен сипатталады. Комиссия шартына қатысты туындайтын
қатынастарды құқықтық реттеу мәселесін әдістемелік шешу өз еліміздің және
шетелдік авторлардың еңбектеріне сүйене отырып жүргізілген. Сонымен қатар,
көптеген нормативтік құқықтық актілер мен тәжірибе деректеріне негізделген.
Диссертациялық зерттеу азаматтық шарттардың ішіндегі қызмет көрсету
шарттарының бірі комиссия шартының құқықтық мәселелерін шешу мен дамыту
және делдалдыққа қатысты білімді кеңейтеді. Оның үстіне бұл мәселенің
төңірегіндегі отандық заң ғылымында бұрын-соңды арнайы ғылыми ізденістер
түбегейлі қарастырылмаған. Сондықтан аталмыш ғылыми еңбектің нәтижелері осы
мәселелердің төңірегіндегі болашақтағы ғылыми жұмыстарға әдістемелік негіз
бола алады.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін апробациялау. Диссертация Қазақ гуманитарлық
заң университеті азаматтық құқық кафедрасында орындалды және талқыланды.
Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі ұсыныстары мен тұжырымдары екі
келесідей халықаралық және республикалық ғылыми - тәжірибелік
конференцияларда баяндалды:
- Ғылым және оның қазіргі әлемдегі рөлі атты Болашақ халықаралық
ғылыми-практикалық конференция материалдар жинағында Комиссия
шартының нысаны мен жасау тәртібінің ерекшеліктері тақырыбында
мақала жарық көрді;
- Қазақстандық даму жолы: Тәуелсіздікке 20жыл атты Жас ғалымдар PhD
докторанттар, магистранттар және ізденушілер республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдар жинағына Комиссия шартының
жарамсыздығынан туындайтын мәселелер тақырыбында мақала жарық
көрді.
Диссертация құрылымы және көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
он екі бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, сондай-
ақ 112 беттен тұрады. Диссертацияның құрылымы ғылыми зерттеудің негізгі
мақсаты мен міндеттеріне сай келеді.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, оның отандық және шетел
ғылымында зерттелу деңгейі қарастырылады, зерттеу мақсаты мен негізгі
міндеттері, диссертациялық жұмыстың теориялық, нормативтік - құқықтық,
тәжірибелік және әдістемелік негіздері анықалады, қорғауға ұсынылған
негізгі ережелер қалыптастырылады, олардың ғылыми негіздері, теориялық және
тәжірибелік маңыздылығы тәжірибеде қолдану, диссертация көлемі мен
құрылымы жөніндегі мәліметтер беріледі.
Бірінші бөлім Комиссия шартының жалпы сипаттамасы деп аталып,
комиссия шартының даму тарихы, делдалдықтың түсінігі мен түрлері, комиссия
шартының негізінде делдалдықтың жүзеге асу ерекшеліктері, комиссия шартының
түсінігі мен белгілері, комиссия шартының пәні, консигнация шарты -
комиссия шартының бір түрі ретінде, комиссия шартының өзімен ұқсас
шарттармен арақатынасын қарастырған.
1.1 Комиссия шартының даму тарихы Комиссия сөзі латынның
(commissio) деген сөзінен шыққан, орыс тіліне аударғанда поручение,
қазақ тілінде тапсырма деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз латынның
committo (соединяю, устраиваю, поручаю) қазақ тіліндегі мағынасы
бірігемін, орналастырамын, тапсырамын дегенді білдіреді [9, 155 б.].
Бұл сөздің мағынасын шарт бойынша қалыптасатын тараптар арасындағы
қатынастардан айқын аңғаруға болады. Азаматтық құқықтың тарихи теориясына
көз жүгіртер болсақ, комиссиялық қатынастар өкілдік мәмілелерден туындайтын
қатынастар қатарына жатты, яғни комиссиялық қатынастардың даму тарихы
Ежелгі Рим мемлекетінен бастау алған. Әрине ежелгі римде қалыптасқан
комиссиондық қатынастар тікелей комиссия шарты ретінде аталмағанымен,
қазіргі комиссия шартының белгілерімен ұқсас белгілері бар шарттар орын
алған болатын. Сөйтіп комиссия шартының германдық және француздық үлгісі
қалыптасты. Біздің елдің заңнамалары комиссия шартының француздық үлгісін
пайдаланды.
Еліміздің тарихында көз жүгіртер болсақ, комиссия шартын құқықтық
реттеуге арналған бірқатар нормативтік құқықтық актілер болғандығын атап
айтуға болады. Олар: 1910 жылы 21 сәуірде қабылданған Сауда комиссиясы
шарты туралы заңы, 1923 жылы 02 қаңтарда қабылданған Комиссиондық
кәсіпорындар және оларды тіркеудің тәртібі туралы Ереже. Бірақ бұл ереже
дәл сол жаңа экономикалық саясат жанданып жатқан уақытта жеткіліксіз болды,
онымен қоса, ол комиссия шартына қатысты туындаған қатынастардың жекелеген
жағдайларын ғана реттей алды. Жаңа экономикалық саясат мемлекет саясатына
енгізілгеннен кейін, азаматтық айналымда тауар айналымының кеңінен етек
жаюы әртүрлі комиссиялық қатынастарды дамытып, бұл қатынастарды түпкілікті
деңгейде құқықтық реттеу қажет етті. Тіпті жаңа экономикалық саясат кезінде
комиссия шартын құқықтық реттеу қажеттілігін түсінген КСРО-ның ОАК өзінің
1925 жылы 18 қыркүйек күні болған отырысында комиссиялық сауданы реттейтін
заң актілерін қарау күн тәртібіне басты мәселе ретінде қойылып, Одақтас
Республикаларға комиссиялық қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық
актілеріне дереу толықтырулар мен өзгерістер енгізу жөнінде тапсырма
берілген. 15 наурыз 1926 жылы КСРО-дағы комиссия шарты туралы заң
қабылданды. Бұл заң КСРО Азаматтық кодексінің комиссия шарты деп аталатын
IX тарауын құрап толықтырулар енгізді [5, 666 б.]. Бұл заң бойынша да
комиссия шарты деп - комитент тапсырмасы мен белгілі бір сыйақы алу үшін
комитент есебінен өз атынан мәміле жасауға міндеттенетін шарт деп
түсіндірді.
1963 жылы 28 желтоқсанда қабылданған ҚазССР-нің азаматтық кодексінің
399 бабында, қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасы азаматтық
кодексіндегі комиссия шарты ұғымы ескі 1926 жылғы азаматтық кодексте
көрсетілген анықтамадан өзгере қойған жоқ, яғни қайсысында болмасын
комиссия шартының ұғымы - бір тарап комиссионер екінші тарап комитенттің
тапсырмасымен сыйақы үшін өз атынан, комитент есебінен бір немесе бірнеше
мәміле жасауға міндеттенетін шарт деп көрсетеді. Бірақ бұдан комиссия
шартының қолданыс аумағы да өзгеріссіз қалды деп көрсетуге болмайды.
Себебі, шарт ұғымы бірдей болғанымен әр кезеңде комиссия шартымен
реттелетін қатынастар да сан алуан өзгеріп отырды, ол әр кезеңдегі жүзеге
асып отырған мемлекеттік экономикалық саясатпен байланысты еді.
Қазіргі кезде, комиссия шартының құқықтық негізі Қазақстан
Республикасы Конституциясы (1995жылғы 30 тамыздағы), Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) (1994 жылдың 27 желтоқсандағы), Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексі (1999 жылғы 1 шілдедегі ерекше бөлімінің 43
тарауы Комиссия шарты деп аталады), Қазақстан Республикасының Сауда
қызметін реттеу туралы 2004 жылғы 12 сәуірдегі Заңымен, Қазақстан
Республикасының Бағалы қағаздар рыногы туралы 2003 жылғы 2 шілдедегі
Заңымен, Iшкi сауда ережесiн бекiту туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2005 жылғы 21 сәуірдегі № 371 Қаулысымен реттеледі.
Осы тұрғыдан алғанда елімізде комиссия шартының даму кезеңін екіге
бөліп көрсетуге болады. Бірінші кезең, Кеңес Үкіметі кезеңі, екінші кезең
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы заңнамалары бойынша қалыптасқан комиссия
шартын құқықтық реттелу кезеңі.
1.2 Делдалдықтың түсінігі мен түрлері. Комиссия шартының негізінде
делдалдықтың жүзеге асу ерекшеліктері деп аталатын бөлімшеде Қазақстан
Республикасындағы делдалдықтың түрлері мен делдалдық қызметті жүзеге
асыратын шарттарды, оның ішінде комиссия шартының негізінде делдалдықтың
жүзеге асырылу ерекшеліктері қарастырылған. Жалпы тәжірибе жүзінде
делдалдықтың түсінігі үш түрлі мағынада түсіндіріледі: біріншіден, сөзбе-
сөз мағынада делдалдық - іскерлік бірлестігінің әртүрлі қатысушыларының
аралық буыны; екіншіден, экономикалық мағынада делдалдық - үшінші тұлғаның
қатысуымен экономикалық қызмет субъектілері арасында байланыс орнату
механизмі [10,23 б.]; үшіншіден, заңды мағынада делдалдық - делдалдың өз
атынан және өз есебінен немесе өз атынан және тараптардың біреуінің
есебінен жасалатын, тараптардың арасында азаматтық құқықтық қатынастарды
тудыруға бағытталған шаруашылық мәмілелері [10,22 б.].
Заңды мағынадағы делдалдық - делдал өз атынан клиент есебінен, не өз
атынан, өз есебінен нақты және заңды қызметтер көрсету арқылы клиент пен
үшінші тұлға арасында байланыс орнатудың құралы. Ал делдал дегеніміз -
өзіне берілген өкілеттіктер шегінде, кәсіпкерлік қызмет аясында, өз
атынан, онымен еңбек қатынастарында тұрмайтын клиенттің есебінен немесе өз
қаражат есебінен, өз қызметін тараптардың арасында шарт жасасуға көмек
көрсетуге бағыттайтын, клиенттің мүддесіне қайшы болмайтын әрекеттерді
үнемі және дербес жүзеге асыратын, қызметтері үшін сыйақы алатын, кәсіпкер
жеке немесе заңды тұлға.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, делдалдық және делдалдық
шарттарға тән келесідей белгілерді бөліп шығаруға болады; 1) делдалдық
міндеттемелік, тұрақты қатынастардың жиынтығы; 2) басқа тұлғаларға қызмет
көрсету ретінде көрініс табады; 3) ол азаматтық мүліктік айналымда пайда
болады; 4) делдалдың әмбебаптық қызметі кәсіпкерлік саладағы тұтынушыларға
шарт жасасуға көмек көрсетуге бағытталған; 5)
коммерциялық делдалдық кәсіпкерлік қызмет болып табылады, коммерциялық
делдал кәсіпкер ретінде толық тәуелсіздікке ие; 6) делдал заңды немесе
нақты қызмет көрсетеді, делдалдық қызмет барлық уақытта ақылы сипатқа ие.
Тәжірбие жүзінде делдалдық тапсырма шарты, комиссия шарты, көлік
экспедициясы және жай делдалдық, дилерлік, агенттік сияқты шарттармен
жүзеге асады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде тапсырма,
комиссия, көлік экспедиция шарттары көрініс тапқан, ал агенттік шарт, жай
делдалдық шарт, дилерлік шарттар көрініс таппаған. Алайда тәжірибе жүзінде
заң ұқсастығын пайдалана отырып, бұл шарттарды жасауға тиым салынбаған.
Делдалдық биржа саласында, теңіз саудасында, қаржы саласында, бағалы
қағаздар рыногында, дистрибьюторлық қызметте, сақтандыру, жарнамалық қызмет
және т.б. салаларда кеңінен қолданылады. Бұл салаларда комиссионер,
экспедитор, агент, брокер, дилер, дистрибьютор, маклер, сақтандыру брокері,
кеден брокері, жарнама агенті, кадрлік агент, консигнациялық агент, сауда
агенті, теңіз агенті, агент делькредере, бас агент сияқты т.б. делдалдар
қызмет көрсетеді. Жалпы коммерциялық делдалдық қызмет тауарлар мен
қызметтерді өндірудің деңгейіне үлкен әсерін тигізеді және ұлттық
экономиканың дамуына және әлемдік нарықта оның бәсекелестік қабілеттігін
арттыруға көп үлесін қосатындығына тағы бір рет көңіл аударғымыз келеді.
Тәжірбие жүзінде комиссионер, экспедитор, агент, брокер, дилер,
дистрибьютор, маклер, сақтандыру брокері, кеден брокері, жарнама агенті,
кадрлік агент, консигнациялық агент, сауда агенті, теңіз агенті, агент
делькредере, бас агент және т.б. делдалдар делдалдық қызмет көрсетеді.
Сауда қатынастары әсіресе көрші мемлекеттер арасында қарқынды
дамитындықтан, олардың азаматттық құқықтық заңнамасын зерттеу мемлекет
қажеттілігі. Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының азаматтық
заңнамаларында онша алшақтық болмағандықтан, сыртқы экономикалық
қатынастарда аса көп қайшылық туындамайды. Ал керісінше, қазіргі
экономикалық дамуда тауардың импорты мен экспорты елеулі беделге ие болып
отырғанда, алпауыт көршіміз қытай мемлекетінің азаматтық заңнамасын зерттеу
аса қажеттілікті талап етіп отырғандықтан Ресей, ҚХР, Франция, Германия,
Жапония сияқты мемлекеттердегі комиссия шартын реттейтін заңнамаларды
Қазақстан Республикасы заңнамасымен салыстырмалы құқықтық талдау жасаған.
1.3. Комиссия шартының түсінігі мен белгілері бөлімшеде комиссия
шартының түсінігі мен ерекшеліктерін көрсететін белгілеріне арналған.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің (ерекше бөлімінің) 43-тарауы
Комиссия шарты деп аталады. Осы тараудың 865-бабында комиссия шартының
анықтамасын көрсеткен. Комиссия шарты бойынша бiр тарап (комиссионер)
екiншi тараптың (комитент) тапсыруы бойынша сыйақы үшiн комитент есебiнен
өз атынан бiр немесе бiрнеше мәмiле жасауға мiндеттенетін шарт. Комиссия
шарты дегеніміз - бір тараптан комиссионер екінші тарап комитенттің мүддесі
үшін өз атынан бірақ, комитент есебінен мәміле жасайтын шарт. Комиссия
шарты екі жақты, консенсуальды, ақылы шарт. Комиссия шарты жеке сенімділік
сипатқа ие емес. Комиссия шарты – қызмет көрсету міндеттемесі. Бұндағы,
қызмет дегеніміз- материалдық нәтижесі жоқ, бірақ тұлғаның құқықтары мен
міндеттерін өзгертетін, тоқтататын, пайда болдыратын комиссионердің мәміле
жасауға бағытталған заңды сипаттағы әрекеті. Бұдан, комиссия шартының
ерекшелігін көрсететін белгілері: біріншіден: бір тарап - комиссионер
екінші тарап - комитенттің тапсырмасын орындауы керек, бірақ азаматтық
айналымға өз атынан түседі. Екіншіден: комиссионер нақты қызметтер емес
заңды маңызы бар әрекеттер жасайтын қызмет көрсетеді. Үшіншіден:
комиссионер бір емес, бірнеше мәмілелер жасайды. Төртіншіден: комиссионер
өз атынан, комитент есебінен жасалған мәміленің тарапы болып табылады,
тіпті комитент мәміледе тікелей атап көрсетіліп, мәміленің орындалуы
кезінде үшінші тұлғалармен тікелей байланыста тұрған күннің өзінде,
міндеттемедегі құқықтар мен міндеттер комиссионерге тиесілі және соның
орындалуына жататындығын атап көрсетуге болады.
Комиссия шартының жалпы сипаттамасына сәйкес, шарт екі жақты, ақылы,
консенсуальды шарт болып табылады және комиссия шарты жеке сенімділік
сипатқа ие емес.
Бұған қоса, бұл бөлімшеде комиссиондық қатынастарға қатысты үшінші
тұлғаның пайдасына жасалатын шарт үлгісін қолдану ерекшелігі анықталып, оны
комиссия шартының өзіне емес, тек комиссионер жасайтын мәмілеге ғана
қолдануға болатындығын атап көрсетеді.
1.4 Комиссия шартының пәні Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде
маңызды орынға ие болып отырған шарттардың бірі - қызмет көрсету шарттары.
Қызмет көрсетуді азаматтық құқықтық объектісі ретінде терең зерттеу
жүргізген ғалымдар оның әртүрлі мағынада қолданылатындығы көрсетіледі.
Академик М.К. Сүлейменов қызмет көрсетудің құқықтық және экономикалық
мағынасын көрсетіп, қызмет термині заңды мағынада әртүрлі түсінікте
қолданылатынын атап өтеді. Ол біріншіден: тауарлар, қызмет және ақша
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында емін еркін орын ауыстырып және
айналысқа түсіп отырады (ҚР АК 2-бабы). Бұл қызметтің азаматтық заңдардың
негізгі бастаулары ретінде көрінуі. Екіншіден, қызмет азаматтық құқықтық
объектісі болып табылады (ҚР АК 115-бабының 2-тармағы). Үшіншіден, қызмет
ақылы мәміледе қарсы талапты қанағаттандыру нысаны ретінде көрінеді (ҚР АК
524-бабы рента шарты, ҚР АК 546- бабы жалдау шарты). Төртіншіден,
міндеттеменің пәні ретінде көрінеді (ҚР АК 585, 588 баптары көлік
құралдарын пайдалану мен басқаруға қатысты көрсетілетін қызметтер).
Бесіншіден, акцептің нысаны ретінде қолданылады (ҚР АК 396-бабы). Алтыншы,
қызмет көрсету белгісі даралану құралы ретінде ерекше құқықтардың
объектісі. Қызмет көрсету ұғымы азаматтық заңда әртүрлі мағынада
қолданылды (ҚР АК 125-бабы) [11, 277 б.]. Комиссия шартының пәні –
комиссионердің қызмет көрсетуі. Бұндағы, қызмет көрсету дегеніміз -
субъектілердің құқықтары мен міндеттерін өзгертетін, тоқтататын және пайда
болдыратын комиссионердің мәміле жасауға бағытталған заңды сипаттағы іс-
әрекеттері. Сондықтан комиссия шартының пәнін анықтағанда қандай әрекеттер
жасалуы керекті нақты анықталуы керек. Мұндағы комиссионер жасайтын
әрекеттерді бірнеше кезеңге бөлуге болады: 1) дайындық кезеңі, мұнда
нарықтың жағдайын зертей отырып, контрагентерді табу, олармен келіссөз
жүргізу; 2) үшінші тұлғамен тікелей мәміле жасау кезеңі; 3) жасалған
мәмілені орындау кезеңі.
Комиссия шартының пәні нақтылауды қажет ететін ұғым. Біздіңше комиссия
шартының пәні мәміле жасауға бағытталған комиссонердің қызметі, ал үшінші
тұлғамен жасалған мәміле комиссионердің қызметінің нәтижесі. Комиссионерге
кез-келген мәмілені жасау және орындау үшін жалпылама тапсырма беруге
болмайды, мәміле жасауға берілген тапсырма нақты болуы керек. Екіншіден,
комиссионер жасайтын мәміленің пәні және жағдайлары да нақты ажыратылып
көрсетілуі тиіс. Бұл орайда, комиссионер комитенттің жеке басына қатысты
мәмілелерді қоспағанда Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасында
көрсетілген барлық мәмілелердің түрін жасай алады.
Комиссия шарты жасалғанға дейінгі комисионердің жасаған мәмілесі
комитент тапсырмасы бойынша жасалған мәміле деп танылмауы тиіс.
1.5 Консигнация шарты-комиссия шартының бір түрі ретінде деп аталады.
Консигнация шарты дегеніміз - консигнанттың тапсырмасымен өзінің тауар
қоймасында өз атынан бірақ консигнант есебінен тауарды сатып беруге
міндеттенетін комиссия шартының бір түрі болып табылатын шарт. Консигнация
шартын комиссия шартынын ажырататын негізгі белгілері: бұл шарт біріншіден,
кәсіпкерлік шарт. Екіншіден, консигнатор кәсіпкер арнайы субъект.
Үшіншіден, консигнатор консигнант тапсырмасын өзінің кәсіби орнында (тауар
қоймасында, сауда нүктелерінде) сатады. Төртіншіден, консигнация шартының
негізінде тек ғана сатып алу сату шартын емес кез келген шарт жасалуы
мүмкін. Бесіншіден, бұндағы тауар тек топтық емес түрлік белгілері
ажыратылған тауар болуы керек. Әйтпесе, консигнант немесе үшінші тұлғаның
мүлкі араласып кетеді.
Кәсіпкерлік қызмет тәжірибесінде қалыптасқан мысалдарға қарап,
консигнация шартының мынандай түрлерге бөледі: қайтарымды консигнация,
қайтарымсыз консигнация және жартылай қайтарымды консигнация. Қайтарымды
консигнация – бұл барлық сатылмаған тауар консигнантқа қайтарылады немесе
консигнация шартының мерзімін ұзартуға не, тауарға жеңілдіктер көрсету
арқылы сатуға болады. Бұндағы жеңілдіктермен берілген баға қайтарылатын
тауар шығындарын жабуы керек. Шығындарды жаппаса, тараптар шығынды теңдей
бөліп алады. Қайтарымсыз консигнация- бұл консигнация шарты бойынша
сатылуға тиісті тауардың белгілі бір бөлігі сатылмай қалса, онда бұл
тауарды консигнатор консигнанттан белгілі біртұрақты сомада сатып
алатындығы жөнінде алдын ала шартта келісіледі. Жартылай қайтарымды
консигнация- консигнатор алдын ала белгіленген сомада тауарды сатып беруге
міндеттенеді, ал қалған соммадағы тауарды сату мүмкін болмасы, ол толықтай
консигнантқа қайтарылады.
1.6 Комиссия шартының өзімен ұқсас азаматтық шарттармен арақатынасы
деп аталатын бөлімшеде қазіргі азаматтық заңнамаларда кездесетін, делдалдық
шарттарының ішінде комиссия шартының орнын айқындау үшін, оның өзіндік
ерекшелігін анықтап, делдалдық шарттардан ажыратуға арналған.
Комиссияның өкілдікпен ұқсас жерлерін біз тек қана экономикалық
белгісіне қарап көре аламыз – басқа біреудің есебінен әрекеттерді жүзеге
асыру, бірақ заңды белгісіне қарай емес, өйткені, оның мәні бойынша өкілдік
берушінің атынан әрекеттерді жүзеге асыруды көздейді. Сондықтан да комиссия
бойынша да, өкілдік бойынша да қатынастардың тәжірибелік нәтижелері бір-
біріне мүлдем ұқсамайды да, бұл жағдай комиссия шартын тікелей өкілдікке
жатқызуға мүмкіндік бермейді, сондықтан комиссия шартында тек жанама
өкілдік орын алады, бұндағы басқа біреудің мүддесіне, бірақ өз атынан
әрекет ететін тұлғалардың кез-келген әрекеттерін жанама өкілдік деп
қарастыруға болады.
Ал, комиссия шартымен тапсырма шартының айырмашылығы, біріншіден,
пәндеріне байланысты, комиссия шартында қызмет көрсету мәміле жасау болса,
тапсырмада қызмет көрсетудің ауқымы кең, онда мәміле жасаумен қатар басқа
да нақты әрекеттер жасалуы мүмкін, сондықтан комиссионерге қарағанда сенім
білдіруші өкілдің әрекет ету ауқымы кең; екіншіден комиссионер мәмілені өз
атынан жасайды, ал тапсырма шартында сенім білдірілген өкіл барлық уақытта
сенім білдірушінің атынан әрекет жасайды; үшіншіден, комиссия шарты барлық
уақытта ақылы, ал тапсырма шарты ақылы да, ақысыз да болады; төртіншіден,
комиссия шартында комиссионердің комитент тапсырмасынан ауытқуы шартты
тоқтатуға негіз болмайды, ал керісінше тапсырма шартында, сенім білдірілген
өкілдің сенім білдірушінің тапсырмасынан ауытқуы шартты тоқтатуға негіз
болады.
Комиссия шарты мен көлік экспедиция шартының айырмашылығы: біріншіден,
комиссия шартында комиссионер барлық уақыттарда өз атынан мәміле жасаса,
экспедитор комиссионерге қарағанда клиент атынан да, өз атынан да шарт
жасай алады және тек мәміле жасап қана қоймай, жүк тасмалдауға қатысты
нақты қызметтер де көрсетеді. Комиссионер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz