ХІ-ХV ғасырлардағы Англия

1. ХІ.Х‡ ғғ. Англияның әлеуметтік.экономикалық және саяси жағдайы.
2. Нормандардың жаулап алуының Англияда феодализмнің тигізген әсері.
3. “Қорқынышты сот” кітабы.
4. Аграрлық құрылысы және шаруалардың жғдайы.
5. ХІІІ ғасырда Англияның экономикалық дамуы.
6. Жүз жылдық соғыстың басталуы.
7. Уот Тайлердің кµтерлісі.
8. “Ескі” және “жаңа” дворяндар.
9. Билікке Тюдорлар династиясының келуі.
10. Ағылшын ұлтының қалыптасуының алғышартары.

Англия ХІ ғасырдың ортасына қарай әлi де феодалдық тәртiптер толық орнамаған мемлекет едi. Бұл кезде ағылшындар көбiнесе дат правосының ықпалында өмiр сүрдi. Англиядағы нормандардың жаулап алуы феодалдық қатынастарды толық аяқтады. Бұл жаулап алуды ұйымдастырушы Нормандияның герцогы Вильгельм болды. Вильгельмнiң Англияға шабуыл бастауының себебi, оның туысқаны болған Англияның королi Эдуард Исповедник 1066 жылы қайтыс болуына байланысты. Вильгельмнiң жаулап алуын Рим папасы да қолдап қуаттады. Вильгельм өз әскерлерiмен 1066 жылғы қыркүйекте Ла-Манш бұғазынан өтiп, Англияның оңтүстiгiне шабуыл бастады. Жаулап алушыларға қарсы Эдуардтан кейiнгi сайланған Англияның королi Гарольд жекелеген, ешқандай жаттығудан өтпеген әскерлерiмен қарсылық көрсеттi. Бiрақ рыцарлық, атты және жаяу әскерлермен қаруланған норман әскерлерi Гарольдтiң әскерлерiн бiрiнiң үстiне бiрiн жеңе бастады. 14 қазан 1066 жылы Гассингс түбiнде болған шайқаста король Гарольд қаза табады. Көп ұзамай Вильгельм Лондонды басып алып, I Вильгельм деген атпен ағылшын королi болып сайланады. Тарихта Вильгельмдi осындай жаулап алушылық соғыстарды жүргiзгенi үшiн Вильгельм жаулапалушы деп атайды. Елдi жаулап алғаннан кейiн барлық ағылшынның ақсүйектерiн Нормандияның барондарына бағындырды
Бұрынғы шiркеудегi ең жоғарғы қызметтер норман ақсүйектерiне берiлдi. Жаулап алудың нәтижесiнде жоғарғы топтар түгелiмен жаңартылды. Вильгельмнiң өзi бүкiл Англияның жетiден бiр бөлiгiн өзiнеқаратты. Оның құрамына орманды жерлердiң де бiраз бөлiгi ендi. Корольдiң жерiне аң аулауға барған шаруаларды қатаң жазалады.
Англияда феодализмдi нығайту үшiн Вильгельм 1086 жылы жер санағын жүргiздi. Корольдiң ерекше тапсырма алған өкiлдерi барлық графтықтар мен басқа да жерлерге шығып жер санағын жүргiздi. Санақтың қорытындысы қағазға түсiрiлiп, кiмнiң қанша жерi бар, неше шаруа жұмыс iстейдi жәнеқанша салық төлеуi керек туралы мәлiметтер ендiрiлдi. Сондықтан бұл кiтапты халық “қорқынышты сот кiтабы” деп атады. Санақтың негiзiнен көздеген екi мақсаты болды, бiрiншiден жер иелерiнен феодалдыққызметтi дұрыс атқаруды талап еттi, екiншiден халықтан ақшалай алым-салық алудың нақты мағлұматтары ендiрiлдi.
Санақ шаруаларды крепоснойлыққа түсiрудi тездеттi. Нормандардың жаулап алуы шаруалардың жағдайын барынша нашарлатты. Англияда феодалдық тәртiптiң түпкiлiктi қалыптасуына алғышарттар жасап бердi. Санақ бойынша сол кезде Англияда шамамен 1, 5 миллиондай халық болды. Олардың 95% ауылды жерлерде өмiр сүрдi. Олар егiншiлiкпен, аң және балық аулаумен шұғылданды. Жер иеленудiң негiзгi формасы феодалдық вотчина-манор деп аталды. Манордың иелерi өз иелiгiндегi шаруаларды крепоснойлыққа айналдырды. Тәуелдi шаруалар негiзiнен Англияда вилландар деп аталды. Бiрақ осыған қарамай ХІ-ХІI ғасырларда Англияда жеке басы бос кiшiгiрiм манордың иелерi, ерiктi шаруалардың топтары да өмiр сүрдi. Ауылды жерлерде жеке басының бостандығы бар шаруалардың топтарын фригольдер деп атады. Крепоснойлық күшейгеннен кейiн правосыз шаруалар көптеген мiндеткерлiктер мен өтем ақылар төледi. Шiркеудiң алым-салықтары да өсiп отырды. Англияда ең ауыр салықтың түрi шiркеу ондығы салығы болды.
ХІ-ХІI ғасырларда Англияда феодалдық қатынастардың дамуына байланысты қалалардың да дамуы басталды. Мысалы, 5% халық бүкiл Англияда 100-ге жуық кiшiгiрiм ортағасырлық қалаларда өмiр сүрдi. Қалаларда қолөнер дами бастады. Бiрте-бiрте тауар-ақша қатынастары дамып, қалалардың дамуына рыноктар үлкен роль атқара бастады. Сауда-саттықтың орталығы ретiнде Лондон қаласы дамыды. Англия шетелге жүн, қорғасын, қалайы, мал және май өнiмдерiн шығара бастады. Халықтың санының көбеюiне байланысты қалаларда қала халқының әлеуметтiк жiктелуi күшейдi. Бүкiл Англияның қалаларының да жерлерiнiң де басшысы король болып саналды. Қала басшылары корольге үлкен сомада ақша төлеу арқылы өзiн-өзi басқару правосын алып отырды. Сауда-саттықтың дамуына байланысты еркiн сауда жасау үшiн де корольге үлкен сомада ақша төледi.
Провинциялардағы бақылауды күшейту үшiн Вильгельм графтықтардағы басқарушы шерифтердi корольдiң өзi тағайындады. Бұл шерифтер әкiмшiлiк сот iстерiн және алым-салықтарды жинау, жалпы корольдiң қазынасын толтырумен шұғылданды. Тергеу мен тексерудi күшейту үшiн бұрыннан дәстүрлi келе жатқан әдет-ғұрыптарын iшiнара сақтады. Уақыт өткен сайын алым-салықтардың түрi де көлемi де көбейе түстi. Корольдiң қазынасы толыққаннан кейiн iрi соғыс және финанстық билiктi өз қолына шоғырландырды. Жалпылама алғанда нормандардың жаулап алғанынан кейiн король үкiметi күшейiп, елдiң саяси бiрлiгi нығайтылды. Бiр орталыққа бiрiктiрiлген феодалдық мемлекеттiк құрылыс пайда болды.

1. История средних веков /Под ред. З.В.Удальцовой и С.П.Карпова М., 1991 т.1, 2.
2. Орта ғасырлар тарихы т.1, 2. /Под ред. С.Д.Сказкина, Е.В.Гутнова, А.И.Данилов, А.Я.Левицкий, Алматы 1976.
3. История средних веков А.Я.Гуревич, Д.Э.Харитонович М., 1995.
4. Хрестоматия по истории средних веков т.1, 2 изд.2 /Под ред. Н.А.Грацианского и С.Д.Сказкина М., 1949-1950.
5. Всемирная история. Т.4. /Под ред. М.А.Сидировой, М.И.Когерада, И.В.Петрушевского и Л.В. Черешина М., 1951.,
6. Практикум по истории средних веков. Сост. М.Л.Аврамсон М., 1961.
7. Полянский Ф.Я. Очерки социально-экономической политики цехов в городах западной Европы ХІII-ХҮ вв. М., 1952.
8. История средних веков. Учеб. для студентов. Под ред. Н.Ф.Колесницкого М., 1986.
9. Всемирная история I-III том. М., 1958