Әлемдік мұнай мен газ нарықтары-ның қалыптасуын көрсету, оның негізгі қатысушыларын және де еліміздің осы нарықтағы орнын анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Бөлім. Әлемдік мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы мен қалыптасуы
1.1 Халықаралық еңбек бөліндісі .халықаралық нарықтарының қалыптасуының алғышарты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы ... ... ... ... ... ...8
1.3 Мұнай мен газ саласындағы ынтымақтастық нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ Бөлім. Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының қазіргі жағдайы мен даму тенденциясы
2.1 Қазіргі халықаралық мұнай мен газ нарықтарының сипаттамасы ... ... ... 21
2.2 Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының даму тенденциясы ... ... ... ..27
2.3 Қазақстан Республикасы халықаралық мұнай мен газ нарығында ... ... ... 34
ІІІ Бөлім. «СНПС.Ақтөбемұнайгаз» .Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың айқын мысалы
3.1 Кәсіпорынның жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 «СНПС.Ақтөбемұнайгаз» ААҚ.ның өндірістік.шаруашылық қызметі ... ..46
3.3 «СНПС.Ақтөбемұнагаз» ААҚ.ғы қаржылық есеп ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қосымша беттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
І Бөлім. Әлемдік мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы мен қалыптасуы
1.1 Халықаралық еңбек бөліндісі .халықаралық нарықтарының қалыптасуының алғышарты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы ... ... ... ... ... ...8
1.3 Мұнай мен газ саласындағы ынтымақтастық нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ Бөлім. Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының қазіргі жағдайы мен даму тенденциясы
2.1 Қазіргі халықаралық мұнай мен газ нарықтарының сипаттамасы ... ... ... 21
2.2 Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының даму тенденциясы ... ... ... ..27
2.3 Қазақстан Республикасы халықаралық мұнай мен газ нарығында ... ... ... 34
ІІІ Бөлім. «СНПС.Ақтөбемұнайгаз» .Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың айқын мысалы
3.1 Кәсіпорынның жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 «СНПС.Ақтөбемұнайгаз» ААҚ.ның өндірістік.шаруашылық қызметі ... ..46
3.3 «СНПС.Ақтөбемұнагаз» ААҚ.ғы қаржылық есеп ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қосымша беттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Зерттеу пәнінің актуалдылығы. Әлемдік мұнай мен газ нарықтары тауарлы нарықтардың ең дамыған және табыстылығы жоғары түрі болып табы-лады. Мұнай мен газ қорларының әлемдегі орналасуы әркелкі. Мұнай қорын алатын болсақ, елдер бойынша келесідей: Сауд Аравия – 25 %, Кувейтте- 14 %, Иракта- 11 %, Біріккен Араб Эмираттарында- 10%, Иранда- 9%, Венесуэлада- 7%, Ресейде- 6%, Мексикада- 5%, Ливияда- 3%, Кытайда- 2%, АҚШ-та 2%, Ни-герияда- 2%, Қазақстанда- 2%,басқа елдерде- 2%. Сондықтан бұл нарықта да-мыған және дамушы елдердің мүдделері ұштасып келеді.Әрине мұнай нарығы-на қатысушылар , экспорттаушы не импорттаушы елдер өзі үшін тиімді жағдай қалыптастыруды мақсат етеді.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары дамушы елдердің әлемдік экономика-ға интеграциясының күшеюі байқалады. Бірақ осындай интеграцияның эконо-микалық салдарлары барлығына бірдей емес, өйткені дамыған елдер халықара-лық ынтымақтастықтан ұтысы, дамушы елдермен салыстырғанда анғұрлым көп. Бұны сыртқы қарыз көрсеткіші, экономикалық өсудің қарқыны, дамушы елдерден капиталдың ағылуы сияқты параметрлерден көруге болады. Дамушы елдерде экономикалық өсуді күшейтуге бағытталған халықаралық экономика-лық ұйымдардың әрекеттері айтарлықтай нәтиже бермеді.
Көмірсутекті ресурстарды игеру әлемдік экономика дамуының басымды-лықты бағыты болып отыр және де бай энергетикалық ресуртары бар елдер әлемдік нарықта маңызды орын алады. Бұл көптеген дамыған және жаңа ин-дустриалды елдердің өз қорларын бітіруіне немесе жоқтығына байланысты. Әлемдегі ірі мұнай компаниялардың барлығы дерлік жоғары дамыған елдердің қолында.( Бритиш Петролеум, Шеврон, Эни, Тоталь,Ройял Датч, Шелл, Стан-дард ойл т.б.) Осы компаниялар мұнай өндірісін әлемнің түкпір түкпірінде , яғ-ни мұнай мен газдың шоғырланған жерлерде, жүзеге асырады. Сөйтіп дамыған және дамушы елдер ынтымақтасу нәтижесінде мұнайға деген қажеттілікті қам-тамасыз етіп отыр.
Қазіргі Қазақстанның әлемдік шаруашылықтағы орны күшеюде. Әрине бұ-ған себеп болған еліміздегі бай мұнай мен газ кен орындарының орналасуы. Бі-рақ егемендігін алуына дейін өзінің бай ресуртарын толық пайдалана алмады және осыған байланысты дербес экономикалық саясат жүргізуге мүмкіндігі болған жоқ.
Қазақстан Республикасында ашық экономикалық моделін қалыптастыру кезеңінде мұнайгаз комплексінің маңыздылығы өсті. Қазақстан Республикасы-ның Президенті Н.Ә.Назарбаев мұнай маңыздылығын келесідей анықтаған: «Мұнай отандық өнеркәсіптің маңызды саласына ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің тәуелсіз мәртебесінің символына, жарқын болашақтың үмітіне ай-налып отыр»./1,2 б/.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары дамушы елдердің әлемдік экономика-ға интеграциясының күшеюі байқалады. Бірақ осындай интеграцияның эконо-микалық салдарлары барлығына бірдей емес, өйткені дамыған елдер халықара-лық ынтымақтастықтан ұтысы, дамушы елдермен салыстырғанда анғұрлым көп. Бұны сыртқы қарыз көрсеткіші, экономикалық өсудің қарқыны, дамушы елдерден капиталдың ағылуы сияқты параметрлерден көруге болады. Дамушы елдерде экономикалық өсуді күшейтуге бағытталған халықаралық экономика-лық ұйымдардың әрекеттері айтарлықтай нәтиже бермеді.
Көмірсутекті ресурстарды игеру әлемдік экономика дамуының басымды-лықты бағыты болып отыр және де бай энергетикалық ресуртары бар елдер әлемдік нарықта маңызды орын алады. Бұл көптеген дамыған және жаңа ин-дустриалды елдердің өз қорларын бітіруіне немесе жоқтығына байланысты. Әлемдегі ірі мұнай компаниялардың барлығы дерлік жоғары дамыған елдердің қолында.( Бритиш Петролеум, Шеврон, Эни, Тоталь,Ройял Датч, Шелл, Стан-дард ойл т.б.) Осы компаниялар мұнай өндірісін әлемнің түкпір түкпірінде , яғ-ни мұнай мен газдың шоғырланған жерлерде, жүзеге асырады. Сөйтіп дамыған және дамушы елдер ынтымақтасу нәтижесінде мұнайға деген қажеттілікті қам-тамасыз етіп отыр.
Қазіргі Қазақстанның әлемдік шаруашылықтағы орны күшеюде. Әрине бұ-ған себеп болған еліміздегі бай мұнай мен газ кен орындарының орналасуы. Бі-рақ егемендігін алуына дейін өзінің бай ресуртарын толық пайдалана алмады және осыған байланысты дербес экономикалық саясат жүргізуге мүмкіндігі болған жоқ.
Қазақстан Республикасында ашық экономикалық моделін қалыптастыру кезеңінде мұнайгаз комплексінің маңыздылығы өсті. Қазақстан Республикасы-ның Президенті Н.Ә.Назарбаев мұнай маңыздылығын келесідей анықтаған: «Мұнай отандық өнеркәсіптің маңызды саласына ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің тәуелсіз мәртебесінің символына, жарқын болашақтың үмітіне ай-налып отыр»./1,2 б/.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Бөлім. Әлемдік мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы мен қалыптасуы
1.1 Халықаралық еңбек бөліндісі -халықаралық нарықтарының қалыптасуының
алғышарты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы ... ... ... ... ... ...8
1.3 Мұнай мен газ саласындағы ынтымақтастық
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .15
ІІ Бөлім. Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының қазіргі жағдайы мен даму
тенденциясы
2.1 Қазіргі халықаралық мұнай мен газ нарықтарының сипаттамасы ... ... ... 21
2. Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының даму тенденциясы ... ... ... ..27
2.3 Қазақстан Республикасы халықаралық мұнай мен газ нарығында ... ... ... 34
ІІІ Бөлім. СНПС-Ақтөбемұнайгаз -Қазақстан мен Қытай арасындағы
ынтымақтастықтың айқын мысалы
3.1 Кәсіпорынның жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 СНПС-Ақтөбемұнайгаз ААҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметі ... ..46
3.3 СНПС-Ақтөбемұнагаз ААҚ-ғы қаржылық есеп ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .55
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қосымша беттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
Кіріспе
Зерттеу пәнінің актуалдылығы. Әлемдік мұнай мен газ нарықтары тауарлы
нарықтардың ең дамыған және табыстылығы жоғары түрі болып табы-лады. Мұнай
мен газ қорларының әлемдегі орналасуы әркелкі. Мұнай қорын алатын болсақ,
елдер бойынша келесідей: Сауд Аравия – 25 %, Кувейтте- 14 %, Иракта- 11 %,
Біріккен Араб Эмираттарында- 10%, Иранда- 9%, Венесуэлада- 7%, Ресейде- 6%,
Мексикада- 5%, Ливияда- 3%, Кытайда- 2%, АҚШ-та 2%, Ни-герияда- 2%,
Қазақстанда- 2%,басқа елдерде- 2%. Сондықтан бұл нарықта да-мыған және
дамушы елдердің мүдделері ұштасып келеді.Әрине мұнай нарығы-на қатысушылар
, экспорттаушы не импорттаушы елдер өзі үшін тиімді жағдай қалыптастыруды
мақсат етеді.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары дамушы елдердің әлемдік экономика-ға
интеграциясының күшеюі байқалады. Бірақ осындай интеграцияның эконо-микалық
салдарлары барлығына бірдей емес, өйткені дамыған елдер халықара-лық
ынтымақтастықтан ұтысы, дамушы елдермен салыстырғанда анғұрлым көп. Бұны
сыртқы қарыз көрсеткіші, экономикалық өсудің қарқыны, дамушы елдерден
капиталдың ағылуы сияқты параметрлерден көруге болады. Дамушы елдерде
экономикалық өсуді күшейтуге бағытталған халықаралық экономика-лық
ұйымдардың әрекеттері айтарлықтай нәтиже бермеді.
Көмірсутекті ресурстарды игеру әлемдік экономика дамуының басымды-лықты
бағыты болып отыр және де бай энергетикалық ресуртары бар елдер әлемдік
нарықта маңызды орын алады. Бұл көптеген дамыған және жаңа ин-дустриалды
елдердің өз қорларын бітіруіне немесе жоқтығына байланысты. Әлемдегі ірі
мұнай компаниялардың барлығы дерлік жоғары дамыған елдердің қолында.(
Бритиш Петролеум, Шеврон, Эни, Тоталь,Ройял Датч, Шелл, Стан-дард ойл т.б.)
Осы компаниялар мұнай өндірісін әлемнің түкпір түкпірінде , яғ-ни мұнай мен
газдың шоғырланған жерлерде, жүзеге асырады. Сөйтіп дамыған және дамушы
елдер ынтымақтасу нәтижесінде мұнайға деген қажеттілікті қам-тамасыз етіп
отыр.
Қазіргі Қазақстанның әлемдік шаруашылықтағы орны күшеюде. Әрине бұ-ған
себеп болған еліміздегі бай мұнай мен газ кен орындарының орналасуы. Бі-рақ
егемендігін алуына дейін өзінің бай ресуртарын толық пайдалана алмады және
осыған байланысты дербес экономикалық саясат жүргізуге мүмкіндігі болған
жоқ.
Қазақстан Республикасында ашық экономикалық моделін қалыптастыру
кезеңінде мұнайгаз комплексінің маңыздылығы өсті. Қазақстан Республикасы-
ның Президенті Н.Ә.Назарбаев мұнай маңыздылығын келесідей анықтаған: Мұнай
отандық өнеркәсіптің маңызды саласына ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің
тәуелсіз мәртебесінің символына, жарқын болашақтың үмітіне ай-налып
отыр.1,2 б.
Қазақстан шетел инвестицияларды тартуда, UNCTAD мәліметі бойынша,
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына кіретін елдер ішінде екінші орын алып
отыр. Көптеген ірі мұнай компаниялары өз әрекетін жүзеге асырып отыр.
Біздің дипломдық жұмыстың мақсаты әлемдік мұнай мен газ нарықтары-ның
қалыптасуын көрсету, оның негізгі қатысушыларын және де еліміздің осы
нарықтағы орнын анықтау болып отыр. Бұл мақсатқа жету үшін келесідей мін-
деттер қойылған:
1. Халықаралық мұнай мен газ нарықтары пайда болуының алғышартын
көрсету;
2. Әлемдік мұнай мен газ нарықтары қалыптасуының тарихын көрсету;
3. Мұнайгаз саласында қолданылатын ынтымақтастық нысандарын анық-тау;
4. Әлемдік мұнай мен газ нарықтарының қазіргі жағдайы мен даму тен-
денцисын сипаттау;
5. Қазақстан Республикасының халықаралық мұнай мен газ нарығына ену
деңгейін айқындау;
6. Халықаралық ынтымақтастық мысалы ретінде СНПС-Ақтөбемұнай-газ ААҚ-
ның негізгі қызметіне сипаттама беру.
Дипломдық жұмыс 64 беттен, оның ішінде 13 кестеден, 12 суреттен, 4
қосымша беттен тұрады.
І Бөлім. Әлемдік мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы мен қалыптасуы
1. Халықаралық еңбек бөліндісі-халықаралық нарықтарының қалыптасуының
алғышарты ретінде
Қазіргі экономикалық және ғылыми-техникалық қарым-қатынастардың даму
заманында ХЕБ-не қатысу барлық елдерге қажет. Бұл мемлекеттер ара-сындағы
бейбіттік және көршілес қарым-қатынастарын орнатудың құралы. Елдердің ХЕБ-
де белсенді орын алуы көптеген кәсіпорындар мен бірлестік-тердің,
корпорациялар мен салалық министрліктердің, фирмалар мен басқа да
ұйымдардың шетел елдермен сыртқы экономикалық қатынастар орнатуда көрі-
неді.
Кейбір экономистер ХЕБ-н жеке мемлекеттердің ұлттық шекараларынан
шығатын қоғамдық еңбек бөлінісінің бір бөлігі ретінде қарастырады. Басқала-
ры оны территориялық еңбек бөлінісінің бір нысанындай көреді. Үшіншілері
ХЕБ территориялық еңбек бөлінісінің бір түрі деп есептейді. Соңында жекеле-
ген мамандар ХЕБ-н елдер арасында қоғамдық территориялық еңбек бөлінісі
дамуының маңызды деңгейі ретінде анықтайды.
ХЕБ-ң қызмет ету аясы тұрғысынан қарастырғанда, ол – еңбек бөлінісінің ерек-
ше түрі, оның ерекшелігі әлемдік аренаға әр түрлі елдердің кәсіпорындары
шығатынында. ХЕБ-не көптеген елдердің кәсіпорындары қатысады. Бұл кәсіпо-
рындар өз тұрғындардың өндірістік немесе жеке қажеттіліктерін қанағаттан-
дыратын өнімнен көп өнім шығарады және осы артық өнімін өздері шығармай-тын
немесе жеткіліксіз көлемде өндірілетін тауарларға айырбастайды. Осын-дай
құбылыс жекелеген тауарларға және оларды айырбастауға күшті шоғыр-ландыруды
көрсетеді, бірақ жеке бір елде емес, әлемдік шаруашылық деңгейін-де. Басқа
сөзбен айтқанда, ХЕБ – бұл бір-біріне тәуелді өндіріс ұйымдастыру-дың әдісі
немесе жүйесі, бұнда әр түрлі елдер кәсіпорындары анықталған тауарлар мен
қызметтер шығаруға маманданып, ал осыдан кейін айырбастай-ды.2,10 б
ХЕБ мемлекет ішінде және мемлекетаралық еңбектің даму қорытындысы
болып табылады. Еңбек бөлінісі- ол нақтылы еңбектің бөлінуі. Еңбек бөлінісі-
оны бөлшектеу және қайта жинақтау. Өндірістік процесс жеке фазаларға және
кезеңдерге бөлінеді, одан кейін бір аймақта жинақталады. Ол жеке өз алдына
кәсіпорын болуы және де аймақтық -өндірістік кешен болуға ықпал етеді. Ең-
бекті бөлудің түпкі мақсаты-өнім шығарудың әдісін, яғни халықаралық еңбек
өнімін өсіруді шығару. ХЕБ - өндіріс тиімділігін асыру мақсатындағы, қоғам-
дық еңбектің шығынын үнемдеуде өндірістік күшті тиімді пайдаланудың негіз-
гі құралы.
ХЕБ – елдер арасындағы қоғамдық аймақтық еңбек бөлінісі дамуының жо-
ғарғы көрінісі. Ол мемлекеттер арасында тұрақты да тиімді экономикалық бай-
ланыс негізінде өндірістің мамандануына және де жекелеген өнім шығаруда сан
және сапа жағынан нәтижеге жетуге ықпалын тигізеді.
ХЕБ өндірісті интернационализациялауда және айырбастауда кеңейтуде ерекше
орын алады. ХЕБ –н дамытуға ықпал ететін бірнеше факторлар бар:
1. Елдердің табиғи-географиялық орны:
• табиғи байлықтың ерекшелігі және бөлінуі
• елдің географиялық орны
• еңбек ресурстарының әр түрлілігі
• өндірістің тарихи дамуындағы әдет-ғұрып
• топырақ-климаттық жағдайларындағы ерекшелік
2. Ғылыми-техникалық прогресс;
3. Әлеуметтік-экономикалық жағдайлар:
• ғылыми-техникалық және экономикалық даму деңгейі
• өндірістің табиғи дамуындағы ерекшелік, әдет-ғұрып және сыртқы экономи-
калық байланыстағы әдет-ғұрыптар
• ұлттық өндірісті ұйымдастырудың механизмі және оның әлеуметтік түрі
• сытрқы экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың механизмі және әлеуметтік
орта
Еңбектің халықаралық бөлінуі әлем меншіктерінде кеңейтілген ұдайы өн-
діріс процестерін жүзеге асыруда шешуші элемент болып табылады; ол процес-
тердің өзара байланыстылығын қамтамасыз етеді; салалық теориялық жағынан
халықаралық тепе-теңдікті қалыптастырады.
ХЕБ-еңбек бөлінісінің ең жоғарғы нысаны, яғни жекелеген елдердің ша-
руашылыққа мамандануы, нақтылы өнім мен қызмет көрсетудің айырбасы, оның
негізгі қызмет ету ортасы-дүниежүзілік нарық. Мұндай мамандану қа-лыптасу
үшін қандай жағдайлар қажет десек, олар:
1. елдің өзінің салыстырмалы ерекшелігі болуы (табиғи ресурс байлығы),
басқа елдер алдында өндірістік өнім шығаруы қажет;
2. сол шығарылған өнімге деген басқа елдердің қажеттілігі болуы керек;
3. өнімге кеткен шығын оны сататын елге алып келгенде бастапқы бағасынан
қымбат болу керек, яғни өнім өндірушіге табыс алып келу қажет.
ХЕБ уақыт өткен сайын өзгеріп отырады. Ол еңбек өнімділігін арттырады;
экономикалық аудандарды қалыптастырады; өндіріс салаларын байланыстыра-ды
және елдер арасындағы шаруашылық байланыстарын нығайтады.
Экономикада, әлемдік өндірісте, саудада және де халықаралық экономи-
калық байланыстардың басқа да формаларында әр елдің өз орны бар. Елдің да-
му ерекшелігі, жалпы әлемдік шаруашылықтағы атаулы өзгеріске байланысты.
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы дүниежүзілік байланыстар жүйесіне ай-
тарлықтай ықпал етеді. Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы және оның әрі
қарай қалыптасуы ХЕБ-нің дамуы мен тереңдеуіне байланысты. Тарихи да-муына
көз салсақ, оның қалыптасуы өндірістік капиталистік әдіспен басқару-дан
басталып, әрі қарай дамуы обьективті бағытта кеңіп, халықаралық айырбас
және территориялық еңбек бөлінісінде бүкіл дүние жүзі елдерін біртұтас мақ-
сатқа жұмылдырып отыр. Еуропада капитализмнің қалыптасуы Еуропа халық-
тарының әлеуметтік-экономикалық дамуына және олардың тарихи тағдырына ықпал
етті.
ХVІ ғасырда дүниежүзілік нарық бірте-бірте қалыптаса бастады ( сауда-
ның дамуы, теңіз саяхаты, құрлық ішіндегі байланыстар ). ХVІІ ғасырда коло-
ниялық тонаулар басталды. Сонымен, дүниежүзілік шаруашылық байланыста-рының
дамуы өндіргіш күштердің дамуына ықпал етті. Нарықтың пайда болуы қоғамдық
еңбек бөлінісі мен тауарлы өндірістің дамуымен байланысты. Тауар-лы
өндірістің дамуымен нарықта өндірушілердің өздерінің тұтынуы үшін емес,
сатуға арналған өнімдерді айырбастаудың әдісі дамыды.3,25-27
Дамыған капиталистік тауарлы өндіріс жағдайында өнеркәсіп пен ауылша-
руашылықтың әрбір саласы бір-біріне нарық болып табылады. Өндірістің ма-
мандалған салаларға дифференциациясы қоғамдық еңбек бөлінісінің кеңеюі мен
тереңдеуін білдіреді. Еңбек бөлінісі тереңдеген сайын тауарлы өндіріс да-
миды, ұлттық нарық пайда болады. Ал капиталистік өндірістің мамандануы же-
ке елдердің шекарасынан шыққанда халықаралық айырбаспен толықтырылады, оның
негізінде әлемдік нарық дамиды. Сөйтіп әлемдік нарық бір-бірімен тауар
айырбасымен байланысқан жеке елдер нарығының жиынтығын білдіреді.
Әлемдік нарық – жеке елдердің халықаралық өндірістік мамандануына не-
гізделетін және бір елдің өндірген өнімі екінші елдегі өндірген өніміне
айыр-басталатын кеңейтілген ұдайы өндірісті қамтамасыз ету мақсатында
жүзеге асырылатын сала. Әлемдік нарықтағы тауар айырбасы кеңейтілген ұдайы
өнді-рістің үздіксіздігінен қамтамасыз етілетін процесс болып табылады.
Әлемдік нарықтың дамуына капиталистік өнеркәсіп әсер етті. Сөйтіп ХІХ
ғасырдың 60-70 жылдары әлемдік нарықтың айқындаушы белгісі басты дамы-ған
капиталистік елдердің , әсіресе АҚШ пен Германияда, шаруашылық өмірін-де
өнеркәсіптік капиталдың басымдылық орынға соңды бекітілуі болып табы-лады.
Қазіргі кезеңде әлемдік нарықтың қызмет ету ерекшілігіне байланысты ай-
рықша белгілері бар. Бірінші белгісі капитализмнің тауарлы табиғатымен анық-
талады. Оның мағынасы жеке елдер арасындағы экономикалық байланыс та-
быстылық және тиімділік принципімен жүзеге асырылады. Әлемдік капиталис-тік
нарық экономикалық артта қалған елдерге эксплуатациясын күшейту есебі-нен
өнеркәсібі дамыған елдер кәсіпорындардың табыс үлесін ұлғайтуда үлкен рөл
атқарады.
Екінші белгісі өндіріс анархиясы мен бәсекелестік болып табылады, эконо-
миканың әр түрлі салалары арасындағы өндіріс құралдарын үлестіру стихиялық
түрде өтеді. Тауар өндірушілердің салалық орналастырудың айқындаушы фак-
торы әрқайсысының табыс үлесі жоғары болатын қызмет аясына капитал салу
мүддесі болады. Өндіріс құралдарын елдерде және жалпы әлемде әркелкі орна-
ластыру өндірістің жеке сфераларында теңсіздікті туғыздырады.
Әлемдік нарыққа жеке елдер кәсіпорындары арасындағы бәсекелестік кү-рес
әр уақытта тән болды. Қазіргі уақытта АҚШ, Жапония, Еуропалық одақтың
елдері арасында бәсекелестік бар. Әлемдік капиталистік нарықта ұлттық үкі-
меттермен немесе мемлекет блоктарымен қолдау алатын трансұлттық компа-
ниялар басымдылық орын алып отыр. Әлемдік нарықтың келесі бір белгісі
сыртқы сауда жүйесіне тауарлы өндіріс дамуының әр түрлі деңгейінде орналас-
қан елдердің енуімен байланысты.
ХХ ғасырда әлемдік нарық бірнеше рет дағдарысты басынан кешірді. Бі-
ріншісі 1914-1918 жж. болған әлемдік соғыспен байланысты, оның салдарлары
әлемдік шаруашылықтың әрі қарай дамуына үлкен әсерін тигіздірді. Соғыс ұзақ
мерзімге созылған халықаралық тауар айналымының бұзылуына алып келді. Тек
1924 жылы тауар айналымының көлемі соғысқа дейінгі болған көлеміне жетті.
Келесі дағдарыс екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болды, ол әлемдік на-
рықтың құрылымына зор әсер етті. Бірақ 1945 жылдан кейін халықаралық тауар
айналымының қалпына келуі бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі бол-ған
қалпына келуден тезірек өтті.
Соғыстан кейінгі жылдары әлемдік нарық империалистік державалардың
отаршылдық жүйесінің күйреуімен байланысты қиындықтарға ұшырады. Со-ғыстан
кейінгі кезеңнің айрықша белгісі – оған дейінгі капитализм тарихында
болмаған халықаралық сауданың дамуының жоғары деңгейіне жетуі. 50-ші
жылдары экспорттың өсу қарқыны – 6%, 60-шы жылдары-8,2%, 1973 жылы 9,4%
құрады.
Қазіргі уақыттағы әлемдік нарықтың айрықша белгісі өнеркәсібі дамыған
мемлекеттер тауарлар импортынан ұлттық нарықтарын қорғау және өз өнімін
экспорттау күшеюінен сақтау шараларын жүргізуде маңызды орын алумен бай-
ланысты. Төлем баланстарындағы теңсіздігінің өсуіне байланысты көптеген
елдер протекционистік саясатты жүргізіп жатыр. Интеграциялық топтарға қа-
тысушылар арасында бірте-бірте барлық сауда экономикалық кедергілер жойы-
лады, бірақ үшінші елдерге қатысты кедендік баж және т.б. кедергілер унифи-
кациясы жүргізіледі. Бұл шаралар әлемдік капиталистік нарығын монополиза-
циялаудың жаңа түрін көрсетеді. Осы тендецияның нәтижесі өндірістің интер-
национализациясы болып табылады. Осы уақытта айрықша монополиялық топ-тар
пайда болды, олар шетел тауарладың өндірісі мен жеткізілуін монополия-ның
қолына береді. 4,60-68 б Осыған мысал ретінде мұнай жеткізілуін басшы-
лыққа алған ОПЕК-ті келтіруге болады. Бұл мұнай нарығы жөнінде кейінгі бө-
лімде толығырақ сөз қозғалады.
4 Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы
ХІХ ғасырдың орта шенінде мұнай әр түрлі медициналық ауруларды ем-деуге
пайдаланûï, оның ішінде бас және тіс ауруларды, ас қазан ауруларын,
ревматизмді åìäåäi. Сол кезде бұл дәріні тау майы деп атады. Ал енді осы
мұнайды жарық көзі ретінде пайдалану мүмкіндігін Нью-Йорк зангері Джордж
Биссел зерттей бастап, көптеген инвесторлардың көңілін аударды. Бірақ оған
дейін Шығыс Еуропада кішігірім мұнай индустриясы өз жұмысын жасап жатты.
Бұн-да тұрғылықты шаруалар өз қолымен құдық қазып , оның түбіндегі шикі
мұнайдан керосин жасады. 1854 жылы керосин Венадағы ең басты тауар болды.
Сөйтіп Бисселдің өз кәсіпорны ашылғанға дейін нарықта қымбат емес жарық
майы – керосин пайда болды. Бисселдің мұнайды қазу арқылы емес, бұрғылау
арқылы өндіру арзан және жеңіл екендігіне көзі жетті. Осы жолмен мұнай өнді-
руге өз үлесін қосқан Эдвин Л. Дрейк болған. Кейін мұнай өндірісі кең дами
бастады.
1883 жылы Рокфеллер Д. басымды мұнай каналдарына бақылау алды да
Standard oil Trust ашты. 80-шы жылдары көптеген жеке ұсақ мұнай компания-
лары пайда болды. 1871-72 жылдары Ресейде бірінші скважиналарда бұрғылау
жасалды. Нобель ағайындылары мұнай өнеркәсібімен айналысып, Ресейде мұ-най
сатуды өз қолына алды. Ротшильдер Бакуда батулық мұнай өндіру серік-
тестігін құрды. Ресей мұнай өнеркәсібінің дамуы АҚШ-тың қорқынышын ту-
ғыздырды. 1892-95 жылдары Нобельдер, Ротшильдер және Стандард мұнай өн-
дірісінің ғаламдық жүйесін ұйымдастыру мен әлемді бөлу мәселесіне жақын
келді. 1895 жылы АҚШ және Ресей мұнай өнеркәсібі атынан Стандард ойл Но-
бельдер , Ротшильдермен келісім жасасты, келісім бойынша экспортталатын
әлемдік мұнай сатудан 75% американдықтарға, 25%-ресейліктерге берілетін
болды, бірақ бұл ресей жағының наразылығының салдарынын жүзеге аспады.
Голландиялық Роял Датч мұнай компаниясы өз бастауын 1890 жылы Шы-ғыс
Азияда орналасқан Суматраның солтүстік-батысында Телага-Сайд деген
концессияны иемденуден алды.
ХІХ ғасырдың соңында жарық керосин, газ және шаммен қамтамасыз етіл-ді.
Жаңалық ашушы Томас Анва Эдисон электрэнергетиканы сала ретінде қа-
лыптастырды. Сөйтіп мұнай нарығы сол кезде өте қиын жағдайда болды. Бірақ
жаңадан шыққан іште жандырылатын двигательдер үлкен сұранысқа ие болды.
1905 жылы бензинді двигательдегі автокөлік индустриясы тез дами бастады.
Шелл және Роял Датч Шығыс Азия мен Ресей экспортын бақылап отыр-ды.
ХІХ ғасырдың басында Роял Датч басшысы Детердинг күш бірлікте де-ген
позициясымен өз қызметін бастады.Ол мұнай индустриясындағы тұрақты-лыққа
үміттенді, Стандард ойл сияқты бағаның ауытқуларына бағынғысы кел-меді.
Бірақ Детердинг Рокфеллердің бәсекелестіктің құралы ретінде баға төмен-
детуін емес, бір-біріне бәсекелес болып келетін компаниялар арасында баға
қа-лыптастыру жөніндегі келісім жасауға тырысты. Сөйтіп Шелл Роял Датчпен
қосылып Бритиш Датч картелін, Бритиш Датч Ротшильдтермен қосылып Эйншэтик
петролеум картелін құруды ұйғарып, 1902 жылы жаңа комиссия Ост Индияға
мұнай өндірісін, Шығыс Азияға жеткізу және ост индиялық ке-росин мен
бензинді Еуропаға жеткізуін бақылап отырды. Енді баға 60%-ке сұ-раныс пен
ұсынысқа байланысты, ал 40% Шелл тарапынан бекітіліп отырды. 1910-1914
жылдары Роял ДатчШелл Стандарт ойл бәсекелестігіне шыдау үшін олардың
жерлеріне бет алды.
ХІХ ғасырдың басында Ресейде болған саяси, таптық тұрақсыздық ресей-лік
мұнай өнеркәсібінің дамуын тежеп отырды. Мұнай өндіру және оны пайда-лану
жүйесіз түрде қолдану нәтижесінде ашылған кен орындарының қорлары азая
бастады, бұл мұнай экспортының төмендеуіне алып келді. Осы кезде Ру-мынияда
жаңа мұнай кен орны ашылды. Бұл Стандарт ойл, Дойче банк, Роял Датчтың
назарын аударды.5,32-96
ХІХ ғасырдың басында Парсы шығанағында үлкен мұнай қорлары табыл-ған.
Ағылшын Берма ойл көптеген қаражатын мұнай өндіруге құйды. Соның
нәтижесінде Ағылшын парсы мұнай компаниясы құрылды. Ол кезде Парсы
шығанағының солтүстігі ресейліктердің, оңтүстігі ағылшындардың ықпалында
болды.
1914 жылы Британ империясының әскери-теңіз флоты түгелдей мұнай отынына
көшті. Ал ағылшын-парсы мұнай компаниясының бақылау пакет ак-циялары
ағылшын үкіметі қолында болды. І Дүниежүзілік соғыста қолданылған қарудың
ерекшілігі Эрнест Свинтонның жасаған ішкі жану двигателі көмегімен танкті
пайдалану болды. Ішкі жану двигательдерін тек жерде ғана емес, ауада да кең
қолдану басталды. Мұнайды соғыста қолдану ең бірінші қажеттілікке
айналғандықтан ,одақтас мемлекеттерде мұнай жетіспеушілігі өріс алды. АҚШ,
Ұлыбритания, Франция және Италия 1918 жылы мұнай бойынша одақтастар-дың
конференциясы өтті. Отын бойынша француз Бас комитетінің сенаторы Беранже
кезінде айтқан: Мұнай соғыс қаны ретінде, енді ол әлем қанына айналуда.
Соғыс мұнайды кез келген ұлттық стратегияның басты элементіне айналдырды.
Енді саясаткерлер мен бюракраттар соғыстан кейінгі әлем экономикасын
тұрақтандыру мен ұлттық қуаттылығы үшін мұнайдың көп көлемдегі қа-
жеттелігін түсініп, бір-бірінің арасында соқтығыстардың пайда болуына ұшы-
рап отырды.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдары АҚШ-та өз мұнай қорларының таусылу қорқынышы
туып, американдықтар жаңа мұнай қорларын ашу мақсатында Таяу Шығысқа ,
оның ішінде Иракқа бет алды.Бірақ бұл жерде Түркия, Ұлы-британия, Франция
мұнай өндірісін жүзеге асырып отырды.1928 жылы Ирак мұнайы жөнінде Роял
ДатчШелл Ағылшын-парсы компаниясы , Франция мен американ жағынан Таяу
Шығысты дамытудың компаниясы арасында келісім жасалды, ол бойынша әрқайсысы
мұнайдың 23,75% алатын болды.
20-шы жылдары автокөлік индустриясы кең өріс алды. Әсіресе 5 адамға
бір көлік келетін АҚШ-та осыған байланысты бензинмен қамтамасыз ететін
станциялар, көлік иелеріне қызметтер аясы кеңейе түсті. Мұнай өнеркәсібі
оны өндіруден бастап тікелей тұтынушыға жеткізу арсындағы процестер тез қар-
қынмен дамып отырды.
Соғыстан кейінгі жылдары Ресей экономикасы өз мұнай өнеркәсібін аяғы-на
қоя алмау жағдайында болғандықтан, концессияларды үлкен капиталистік
елдерге ұсына бастады, коммунистер үлкен инвестицияларды қажет етті.
АҚШ-та мұнай өндірісін жүйелі түрде бақылаудың жоқтығынан, көптеген
мұнай контрабандалық жолмен төмендетілген бағамен сатылды. Осындай жағ-
даймен күресу үшін әр штатқа белгілі бір квота шегінде ғана мұнай өндіруге
рұқсат етілді. 1934-1940 жылдары арасында АҚШ-ғы 1 барррель мұнайдың ор-
таша бағасы $ 1-1,18 шегінде болды.5,276 б
Алғашқы ішкі жанатын двигательдер бензин негізінде жасады. Оның мұ-
найдан шығатын үлесі 25-40%, ал қалған бөлігі мазут көп қолданған жоқ, тек
жағар май ретінде іске асырылды. Жағдай дизель отыны пайда болғаннан кейін
өзгерді. І Дүниезүзілік соғысқа даярлық негізінде әскери-теңіз флотында
қолда-нылатын көмірден мұнайға көшкенде, мұнай маңыздылығы стратегиялық
шикі-зат ретінде өсті.
Германияның жеңілісінен кейін және оның Ирак петролеумдағы 25%
француздарға өткеннен кейін Жеті қарындас мұнай картелі қалыптасты, оның
құрамына озат американ мұнай корпарациялары Стандарт ойл, Мобил, Стандарт
ойл оф Калифорния, Тексако, Гаëüф, ағылшын Бритиш петролеум, ағылшын-
голланд Роял Датч Шелл кірді. Кейін оған француз Компани фран-сиз де
петроль мұнай компаниясы қосылды. Картель қызыл түзү деп атала-тын
келісім бойынша әлемнің ірі мұнай аймақтарында мұнайды барлау мен өн-
дірісін монополияға алды. АҚШ, Ұлыбритания, Франция келісім бойынша бас-қа
елдердің мұнай компанияларын белгілі бір территорияға кіргізбеуді айқын-
дады. Ізденіс пен өндірістен басқа картель мұнай және мұнай өнімдерінің
тасы-малдауын, өңделуін, сақталуын және жеткізілуін бақылады.
Мұнай өндіруші елдерде мемлекет мемлекетте мәртебесін қолданып,
монополиялар олардың табиғи ресурс пен экономикалық әрекетінде ұлттық
егемендігін есепке алған жоқ. Осындай жағдай көптеген жылдар бойы орын
алды. Өз табиғи ресурстарын қолдану құқығы үшін күресте мұнай өндіруші
елдер тек 1960 жылы жеңіс алды. Сол жылы мұнай экспорттаушы елдердің ұйымы
(ОПЕК) құрылды. Бірігу арқылы мұнай өндіруші елдер мұнай монополиялары-на
қарсы тұруға және өз күштерін ең маңызды бағыттарға шоғырландыруға
мүмкіндік алды.
1963 жылы ОПЕК елдері ұйымға мүше елдердің мұнай саясаты жөніндегі
Декларацияны қабылдады, ол өз алдына төмендегілерді мақсат етеді:
• ОПЕК елдерінің үкіметтері өз территортяларында мұнай мен газ қорларын
дербес өндіруге үміттену қажет.
• Үкіметтердің шетел компаниялардың қатысуымен біріккен кәсіпорында қа-
тысуға құқығы болу керек.
• Мұнайға анықтама бағалар мұнай өндіруші елдердің үкіметтерімен дербес
бекітілуі және мұнай импорттаушы елдердің валюталық бағаларынан тәуел-
ділігінен үнемі қайта қарастырылуы тиіс.
Мұнай компаниялармен ұзақ келіссөздер нәтижесінде ОПЕК 1971 жылдың
басында бірінші рет аравиялық мұнайдың баррелі үшін 1,80 доллардан 2,18
долларға дейін көтере алды. Бірақ 1973 жылы еркін нарықтарда мұнай бағасы
күрт өскен кезде анықтама бағалар қайтадан төмен деңгейде қалды. Мұнай ком-
паниялары анықтама бағаларды 70 процентке көтергісі келмегендіктен, ОПЕК
бұл қадам жасауға біржақты тәртіппен бастады. Осы 1973 жылы араб-израиль
соғысының жандану кезінде болды. Кейін ОПЕК-тің 10 араб мемлекетінің
конференциясында мұнай қаруын қолдану жөніндегі келісімге келді. Бұндағы
сөз мұнай өндірісін 5 процентке, одан кейін тағы 5 процентке қысқарту,
сөйтіп Израильдің 1967 жылы басып алған территорияларын заңи иелеріне беру
және палестина халқының құқықтарын қалпына келтіру туралы айтылды. Ирак, Ал-
жир және Ливия американ мұнай компанияларын сол мезетте ұлттандыруын және
Израильді белсенді түрде қолдап отырған АҚШ пен Голландияға мұнай жіберуін
тоқтатуды талап етті.
Иран американ және голланд меншігін ұлттандырып, АҚШ пен Голлан-дияға
мұнай жіберуге эмбарго мәлімдеді. Мұнай байкотына бүкіл араб елдері
қосылды. Мұнай соғысы импорттаушы елдердің энергетикалық жағдайын
шиелендірді, бұл сұйық отынның жетіспеушілігіне және мұнай бағасының күрт
өсуіне алып келді.
Мұнай соғысының тікелей нәтижесі мұнай монополиялары жағынан мұнай
өндірісі мен бөлумен қатар, баға қалыптастыру жүйесіне бақылау жағдайы қа-
лыптасты. Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка елдерінде шетел мұнай компа-
нияларды ұлттандыру аяқталды және қатынастардың концессиялық формасы
түгелдей жуық жойылды. Ұлттандыру процесі Таяу Шығыстан Индонезия, Ве-
несуэла, Эквадор, Габон және т.б. елдерге ауысты.
Шетел мұнай концессияларын ұлттандырудың аяқталуы ОПЕК елдеріне
экспортталатын мұнайдың көп бөлігін ресми сату бағасымен өткізуге мүмкіндік
берді. 1978 жылдан бастап ОПЕК едлерінің мұнай министрлерінің жарты жыл-дық
конференцияларында ресми сату бағаларын қайта қарастыру дәстүрлі түр-де
қарастырылды.
80-ші жылдардың басында мұнайға әлемдік бағалар деңгейі энергетикалық
сыйымдылық пен әсіресе жалпы ішкі өнім мұнай сыйымдылығына бағытталған
импорттаушы елдер жауапты шаралардың әсерін көріп отырды. Бұл шаралар ең
бірінші барлық қалаларда энергияны тікелей үнемдеуін, оның ішінде тұрғын
коммуналды сектор, энергия сыйымды салалардың және технологиялық про-
цестердің дамуын бірте-бірте шектеуін өз ішіне қосты. Энергияны үнемдейтін
технологиялық процестерге, жоғары технологияларға көп көңіл бөлінді. Соны-
мен қатар қайта қалыпка келетін ресурстар мен дәстүрлі емес көздерді дамыту-
ды қолдауға күш салына бастады.
1970-2000 жылдар аралығындағы энергосыйымдылығы мен мұнай сыйм-
дылығының азаюын АҚШ экономика дамуының нысанында көруге болады.
Кесте №1
АҚШ ЖІӨ-ң энерго-мұнайсыймдылығының азаюы 6,54 б
1970 1980 1990 2000
1992 ж.бағамен ЖІӨ,млрд.долл.
ПЭР тұтыну,млн.т.у.т. 2417,12734,46926,33358,8
онын ішінде мұнай,млн.т.у.т. 1063,31231,31208 1376,6
ЖІӨ энергосыймд.,т.у.т.1 мың 0,713 0,592 0,477 0,417
долл.шаққанда
ЖІӨ мұнайсыймд.,т.у.т.1 мың 0,314 0,266 0,197 0,171
долл.шаққанда
1970-1980 жж. ЖІӨ-ң энерго-мұнайсыймдылығының сәйкесінше 17 және 12%,
ал 1980-1990 жж. тағы 19,5 және 25,9% түскенін көріп отырмыз.
90-шы жылдардың аяғына дейін әлемдік мұнай нарығында сұраныс пен ұсыныс
арасындағы салыстырмалы баланстық тұрақтылық болды, бұл мұнай бағасын
баррель үшін 17-20 долл. деңгейінде ұстап тұруына ықпал етті ( тек 1986 ж.
10 долл. дейін қысқа мерзімді бағаның түсуі орын алды). 1999 ж. ішінде ОПЕК
елдері нарыққа мұнай көлемінің артық келуін тоқтата алды және им-порттаушы
елдерді коммерциялық қорларынан мұнайдың максималды көлемін алуға мәжбүр
етті. Импорттаушы елдерде мұнай қорлары 70 млн.т. азайды.
Нарыққа мұнай жеткізу өндіріс пен коммерциялық қорларды пайдалану
есебінен қамтамасыз етіледі. Қорлар көбінесе мұнай бағасы төмендеген
кездегі көктемде және жазда толтырылады, ал күзде және қыста коммерциялық
қорла-рының мұнайы пайдаланылады, бұл мұнайды импорттаушы елдерге осы кезең-
де де мұнай бағасын төмен деңгейде ұстап тұруға ықпал етеді.
Мұнайды импорттаушы елдердің осындай нарығын алып тастау үшін, ОПЕК
елдері 1999 ж. наурызында болған конференцияда ОПЕК корзинасын-дағы мұнайды
22-28 долл.барр. деңгейінде ұстап тұратын механизмді қолдады. Егер баға 20
күн ішінде 28 долл. асатын болса, ОПЕК күніне мұнай өндірісін 500 мың барр
көбейтуге шешім қабылдайды және өздерінің мүше елдері ара-сында
пропорциялық түрде бөледі. Егер мұнай бағасы 22 долл. төмен болса ( 20 күн
ішінде) өндіріс 500 мың барр. азаяды. Бағаны реттеудің жаңа механизмі
екі мәселені шеше алады:
• коммерциялық қорлардың көлемі азаяды, мұнайға жоғары баға кезінде бұл
тиімді емес.
• ОПЕК елдері шешуші рөл атқарады, өйткені олардың бірыңғай шешімімен (
нарықтағы коньюктураға байланысты) мұнай өндірісін не қысқартып, не кө-
бейтіп отырады.
Мұнай өнеркәсібінің дамуына соңғы жылдары келесідей факторлар әсер
етеді:
1. мұнай өндірісінің ағымдағы көлемін өтеу үшін жаңа қорларды ашу бойын-ша
қиыншылықтардың өсуі;
2. әлемдік нарықта өмірге қабілетті бәсекелестерге айналған компаниялар то-
бында әлемдік негізгі мұнай қорларының шоғырлануы;
3. дамушы елдерде жаңа технологияның таралуы;
ХХ ғ. өндірістің аз шығынымен көптеген ірі мұнай кен орындары ашылған.
Бұндағы мұнай қорлары көбінесе азаюға айналды. Қазір әлемдік мұнай өндірі-
сінің 80% астамы 1973 ж. дейінгі ашылған кен орындар. Егер 60-шы жылдары
жаңа қорлардың жылдық өсімі 9,6 млрд.т. құраса, 90-шы жылдары оның саны-2,7
млрд.т. Бұл соңғы жылдары жаңа мұнай кен орындары аз қорлармен ашы-луға
байланысты. 60-шы жылдары 129 ірі кен орны, ал 90-шы жылдары тек 20 кен
орны ашылды.8,27-33 б
Кесте №2
Әлемдегі ашылған кен орындарының саны 7,16 б
Ашылған кен орындарының
саны
көлемі 60-шы ж 70-ші 80-ші 90-шы ж
млн.т ж ж
6,8-13,7 235 261 300 314
13,7-27,4 105 162 113 90
27,4-68,5 179 208 170 154
68,5-137,²90 95 66 52
137,² аса 129 116 90 20
Әлемдік мұнай нарығы ¸лемдегі тауарлы нарықтардың ең дамыған түрі.
Оған тән белгі мұнай жеткізуші жағынан және тұтынушы жағынан бәсекелес-
тіктің жоғары деңгейі болып табылады. Мұнай нарығында дамушы мен дамы-ған
елдердің мүдделері ұштасып келеді.
Әлемдік мұнай мен газ нарықтарын нарықтық процестерінің тауар, қыз-
меттердің кез келген нарықтары сияқты сұраныс пен ұсыныс заңдары басқа-
рады. Нарықтық механизм сатып алушылар және сатушыларға өзара табысты
шарттармен саудаласуға мүмкіндік береді. Мұнай мен мұнай өнімдерінің нары-
ғы нарықтық қатаң түріне жатады, яғни ұзақ мерзімді ауыстырушы өнімдерінің
жоқтығымен сипатталады. Сонымен мұнай нарығы дегеніміз не? Берілген су-
ретте нарықтың жалпы схемасы берілген
Ақша
Ақша
Өндіруші
Тұтынушы
Сатушы Нарық
Сатып алушы
Тауар
Тауар
Нарық – бұл нақты тауар немесе қызметтің сатушылары мен сатып алу-
шыларының басын қосатын институт. Нарық өздері шешім қабылдайтын ша-
руашылық субьектілер арасындағы байланыс, қарым-қатынас нысаны болып
табылады. Мұнай нарығы тауарлы нарық болғандықтан, ол келесі элемент-тердің
қалыптасуы мен қызмет етуін қарастырады:
• биржалардың
• экспорттың және ішкі сауданың
• маркетингтік ұйымдардың
Мұнай нарығы – мұнайды сату мен сатып алуды көздеген сатушылар мен
сатып алушылар жиынтығы. Мұнай нарығын нақты мақсатқа жетуге, мұнайға нақты
сатып алушы мен сатушыны табуға бағытталған өзіндік механизм ретін-де
қарастыруға болады. Мұнай нарығының тауары - өңдеудің алғашқы кезең-дерінен
өткен және көліктің кез келген түрімен –құбыр, танкер, темір жолмен
транспорттауға дайындалған мұнай.
Мұнай биржалық тауар болғандықтан, оның сапасы стандартталған. Жал-пы
қабылданған мұнай түрлерінің 10-нан астамы бар. Кеңінен таралған екеуі:
NYMEX Нью-Йорк биржасындағы WTI ( Батыстехастық орташа) және IPE (
International Petroleum Exchange) Лондон биржасындағы Brent. Мұнайдың осы
екі түрі SYMEX Сингапур биржасында сатылады.
Қазақстандық стандарт бойынша мұнай салмақтық бірлікпен ( тоннамен), ба-
тыстық стандарт бойынша көлемдік ( баррельмен) өлшенеді.
1.3 Мұнай мен газ саласындағы ынтымақтастық нысандары
Үкіметтер мен компаниялар мұнай газ саласында екі негізгі жүйенің –кон-
цессиялық және контрактылық негізде келісім сөздерді жүргізеді. Осы екі
жүйе арасындағы басты айырмашылық меншік құқығында.
Концессия минералды ресурстарға жеке меншік дегенді білдіреді. Концес-
сиялық жүйе келесі жағдайларда қолданылады:
• Егер жер бетіне әлі шығарылмаған минералды шикізат жеке меншікте болса;
• Егер минералды шикізатқа меншік құқығы байлық көзін пайдаланушыға
шикізатқа жер қойнауынан шығарған кезде өткенде.
Көптеген елдерде минералды ресурстар мемлекет меншігінде, бірақ кон-
цессиялық келісім бойынша, кен орнына құқық өндіруші компанияларға өтеді.
Осындай жағдайда компаниялар роялти мен салықтарды төлеуі қажет.
Контрактілі жүйені қолданған кезде минералды ресурстардың кен орнына
меншік құқығы мемлекет колында сақталады. Мұнай компаниялары өнімді бө-лу
келісіміне немесе сервистік келісім шарттарына сәйкес құқықты тек өндіріл-
ген өнімнің бөлігіне ғана немесе мұнай мен газды сатудан түскен табыстың бө-
лігіне алады.
Өніміді бөлу идеясы Наполеон кодексімен байланысты, оған сәйкес жер
асты байлық жекелеген азаматтардың меншігінде емес, мемлекет меншігінде
болу керек. Осындай құқықтыº концессия Индонезия конституциясында да өз
көрінісін алды. Индонезия үкіметі алғаш рет 1960 жылдың ортасында өнімді
бөлу келісімін қолданды. 1966 жылдың тамыз айында JJAPCO индонезиялық
Permina мемелекеттік мұнай компаниясымен өнімді бөлу келісімін жасады.9,41
б
Алғашқы келісім шарттағы өнімді бөлу тұжырымдамасында келесідей не-
гізгі белгілері көрініс алды:
1. өндірілген көмірсутектерге құқық мемлекет қолында;
2. жұмыс жүруін қадағалауды Permina жүзеге асырады, ал мердігер келісім
шарттарына сәйкес жүргізілетін жұмыстарға жауап береді;
3. Permina әр келесі жылға мердігер жұмыстың бюджеті мен жоспарларын
қарастырàды және бекітіп отырады;
4. контракт негізінде жақтар арасында табысты бөлу емес, өндірілген өнімді
бөлу;
5. мердігер бүкіл қаржыландыруды және қажетті құрал-жабдықтарды қамтама-сыз
етеді және барлық тәуекелді өз мойнына алады;
6. келісімді іске асырған кезде өндірілген жылдық мұнайдың 40% шығындар-ды
өтеуге жіберіледі, ал қалған өндірілген мұнай жақтар арасында 65%35%
үлесінде бөлінеді. ( 65%-мемлекет бөлігі);
7. мердігерлердің сатып алған және Индонезияға әкелінген құрал-жабдықтар
Permina меншігіне өтеді.
Контрактілі келісімдер сервистік келісім шарттар және өнімді бөлу келі-
сімдері болып бөлінеді. Олардың арасындағы айырмашылық мердігер қызметін
төлеу әдістерінде, қызмет не ақшалай, не өндірілген өніммен өтеледі.
Фискалды жүйелердің классификациясы төмендегі суреттен көруге бола-
ды.
Тәуекелі бар және тәуекелі жоқ келісімдер арасындағы айырмашылық та-
быстан сыйақы тәуелділігі болуымен сипатталады. Таза контрактілер сирек кез-
деседі. Бұл жағдайда мердігер кен орнын барлау мен игеруге байланысты жұ-
мыстарды белгіленген сыйақы негізінде жасайды. Бүкіл тәуекелді мемлекет өз
мойнына алады. Бұндай келісімдер Орта Шығыс елдерге тән, олардың өз капи-
талдары бар және тек қана білім мен технологияны тартуды қажет етеді.
Әлемде өнімді бөлу келісімдері сервистік контрактіліерге қарағанда көп
қолданылады, 1944 жылы тек 9 ел сервистік контрактілерді, ал 44-і өнімді
бөлу келісімін колданды.
Аталған 2 жүйеден басқа фискалды жүйенің дербес жүйесі ретінде төменде-
гілерді қарастыруға болады:
• біріккен кәсіпорындар
• технологиялық көмек жөніндегі келісімдер
• ішкі табыстылыққа бағытталған контрактілер
Біріккен кәсіпорындар тек компанияның немесе компания мен мемлекеттің
қатысуымен құрылады. Әдетте қатысушылар мемлекет мұнай компаниялары тек
халықаралық мердігер болып табылады. Біріккен кәсіпорындар не концес-
сиялық, не контрактілі жүйе негізінде құрылады.
Біріккен кәсіпорын: мемлекет қатысуының спектрі
Технологиялық көмек жөніндегі келісімдерінің мақсаты - таусылуға айнал-
ған кен орындарын қайта құру немесе оның табыстылығын арттыру. Мердігер өз
қолына басқаруды алады. Осындай контрактілердің негізгі элементтері тө-
мендегідей:
• үкіметтің ақшаға және технологияға қажеттілігі;
• даярланған персоналдарының бар болуы;
• зерттелген қорлардың бар болуы;
• қондырылған құрал-жабдықтардың және инфрақұрылымның бар болуы;
• бірлесіп басқару.9,110-113 б
Барлау мен өндіру секторындағы контрактілі және салықтық режимдер
мемлекеттің мұнай саясаты мен мұнай компаниялардың инвестициялық страте-
гиясының маңызды элементі болып табылады. Әр түрлі елдерде қолданылып
жүрген контрактілердің түрлері кестеде көрсетілген.
Кесте №3
Мұнай мен газ өндіруші елдерді контрактілердің типі бойынша бөлу
контракт типі негізгі өндіруші елдер
концессия режимі ЫДЭҰ(ОЭСР) негізгі елдері( АҚШ, Норвегия,
(мемлекеттің немесеҰлыбритания т.б.),Абу-Даби, Ангола, Аргентина,
аралас компа-нияныңБразилия, Бруней, Колумбия, Габон, Нигерия, Ресей
мүмкін қатысуымен) т.б.
өнімді бөлу Алжир, Ангола, Әзербайжан, Қытай, Конго,
контрактілері Парсы, Габон, Индонезия, Қазақстан, Ливия,
Малайзия,
Нигерия, Перу, Катар, Ресей, Тобаго, Түркменстан
тәуекелі шартындағыАлжир, Иран, Катар, Венесуэла
сервистік
контрактілер
ұлттық немесе Алжир, Бразилия, Иран, Ресей, Венесуэла т.б.
жергілікті
компанияның
өндірісі(шетел
инвесторларға ашық
елдерде)
ұлттық компанияның Сауд Аравиясы, Ирак, Кувейт, Мексика
абсолютті
монополиясы
Кесте №4
1997 жылғы мұнай мен газ өндірісін конрактілер типі бойнша бөлу
Контрактілер типі Мұнай өндірісі,% Газ өндірісі,%
концессия режимі
(мемлекеттің немесе 38 49
аралас компанияның
мүмкін қатысуымен)
өнімді бөлу 10 8
контрактілері
тәуекелі бар 2 1
шар-тындағы сервистік
контрактілер
ұлттық немесе
жер-гілікті 28 38
компанияның
өндірісі(шетел
ин-весторларға ашық
елдерде)
ұлттық компания-ның 22 4
абсолютті монополиясы
Барлығы 100 100
3-ші және 4-ші кестелерде негізгі мұнай өндіруші елдердің және мұнай
мен газ өндіріс көлемінің орналасуы көрсетілген. Өнімді бөлу келісімдері
мен сервистік контрактілердің үлесі Ынтымақтастық пен дамудың экономикалық
ұйымына (ОЭСР) кірмейтін елдерде өскенін атап өту қажет. Бұл негізінен
көптеген елдерде инвестиция тарту саясатына байланûсты.
Әрбір кен орны үшін мұнай рентасы өндірілген мұнай мен газды сатудан табыс
пен барлауға, игеруге, іске қосуға кеткен шығындардың айырмасы ретінде
анықталады. Бұл шығындардың әр түрлі кен орындары мен аймақтарға әркелкі
келгендіктен, рентаның табыстылық көлемі бір-бірінен айрықша режимнің ал-
дына қойған мақсаты – мұнай рентасын мемлекет пен мұнай компаниялары
арасында бөлу. Осындай шешім келесідей факторларға байланысты:
• концессия режимі үшін салық салу жүйесі ( роялти, табысқа салық, қосымша
табысқа салық және т.б. салықтар);
• өндіріс бөлігіне жеке меншік пен өнімді бөлу келісімі шегіндегі салықтық
түсімдер;
• мемлекет қатысуымен байланысты табыстар немесе псевдосалықтар (им-порт,
экспортқа салық немесе компаниялардың өнімді ішкі нарыққа төмен-детілген
бағамен сату міндеттемесі).
Мұнай рентасындағы мемлекет табысының үлесіне байланысты мұнай
компаниялардың инвестициялық рентабельділігі ауытқуы мүмкін. Сондықтан
салықтық режим мен контрактілердің экономикалық шарттары әлемдік мас-штабта
мұнай компаниялардың инвестициялық саясатына және елдің инвес-тиция тарту
жағдайына айтарлықтай әсер етеді.
Мұнай рентасын мемлекет пен мұнай компаниялардың арасында бөлудің
бірнеше мысалдарын қарастырайық. Бөлудің параметрлері әр түрлі болуы мүм-
кін, олар көбінесе контрактінің түрінен емес, қолданылатын техниканың және
салықтық шарттарына байланысты. Өнімді бөлу келісімдері немесе концессия-
лық келісімдер теориялық жағынан бірдей қаржылық нәтижеге әкелуі мүмкін.
Мысалы, әлемде рентаны бөлудің орташа коэффициенті мемлекет үлесіне 35
проценттен 70-90 процентке дейін ауытқуы мүмкін. Ұлыбританияда мемлекет
үлесі жаңа кен орындар бойынша 30 проценттен және бұрынғы орындар бойынша
65 процентке дейін ауытқуы мүмкін.
Салықтық шарттар сонымен қатар бір елде мемлекеттің ұсынатын гео-
логиялық тәуекелге және жобалардың түріне байланысты өзгеруі мүмкін. Со-ның
ішінде:
• барлау жұмыстарын жүргізу үшін блоктар;
• қалыптасқан құрылымды игеру;
• мұнай қайтарылымын көтеру жобалары;
• ауыр мұнайдың кен орындарын игеру.
Концессия режимі негізінде икемділікке жету үшін келесідей мүмкін шешім-
дерді қабылдауға болады:
1. Тәуліктік өндіріске, кен орнының локализациясына ( құрлық, тайыз су шель-
фі, терең сулы шельф ), ашылу күніне ( бұрынғы немесе жаңа кен орын-
дары), көмірсутектің түріне ( мұнай не табиғи газ), жобаның нақты рента-
бельділігіне байланысты анықталатын роялтидің прогрессивті қойылымын
қолдану. Бірақ бұл өзгерістер қажеттілікті емес, өйткені роялти өндіріс
кө-леміне (сатудан түскен пайда) байланысты анықталады. Кейбір елдер жоға-
ры шығындары бар кен орындары үшін роялти төлемдерін алып тастады (
мысалы, Солтүстік теңіздің елдері).
2. Амортизацияның қосымша сомасы инвестициялық несие түрінде инвести-цияға
қосымша төлем жасау ( жоғары бағалы кен орындары дискриминация-ға
ұшырамау үшін).
3. Табысқа салық салудың прогрессивті қойылымын қолдану ( мысалы, рента-
бельділік деңгейіне байланысты).
4. Мемлекеттің прогрессивті қатысуы.
5. Кез келген нысанда қосымша мұнай салығын ендіру ( кең таралған шешім,
бірақ бұл кезде көбінесе сәйкес түзетулерді енгізу ұмытûëàды).
Қазақстан Республикасында концессия келісімі 1993 жылдың 6 сәуірінде
Республика мен Шеврон (АҚШ) арасында жасалды. Теңгізшевройл біріккен
кәсіпорны тең үлесті негізде (50%50%) Теңгіз кен орнын игеру мақсатында құ-
рылды.
Келісім жыл сайын контрактіні қайта қарастыру ( 15 сәуір) жүргізумен 40
жылға есептелінеді.
Өнімді бөлу келісім жағдайындағы икемділік.
Өнімді бөлу келісімі үшін концессия режиміне қарағанда контрактілі
шарттарды өзгерту жеңіл. Табысты мұнайды бөлу заң шығару органымен
бекітілмейді, келісім негізінде қабылданады. Шығындарды өтеуде компания
шығындарын өтеуге кететін өнімнің максималды үлесін, негізгі қорлардың
амортизациясының ұзақтылығын өзгертуге болады, сонымен қатар инвестициялық
несиені ендіруге болады.
Табысты мұнайды бөлу жағдайындағы икемділікті қарастыратын бол-сақ,
бұнда әр түрлі әдістерді қолданады, мысалы тәуліктік өндіріске (Испания,
Қытай, Мозамбик т.б.) немесе кен орны бойынша жинақталған өндіріске бай-
ланысты келісім жақтарының бөлудің бірыңғай қойылымды қолдану. Бұл тал-ғам
икемді шешімге жатпайды, салыстырмалы тұрақты шығындар жағдайында қолдануға
болады.
Прогрессивті шкаланы қолдану өндіріс көлемі мен мердігердің потенциал-
ды рентабельділігі арасында айтарлықтай байланысты қалыптастырған кезде
ғана жақсы нәтиже береді. Ол мұнай бағасының өзгеруін есепке алмайды. Бұл
жетіспеушіліктің алдын алу үшін инфляция қарқынын асырып отырған ( Ан-гола,
Малайзия) мұнай бағасының өсу жағдайындағы мемлекет үлесін өсіру мақсатында
бағаның жоғарғы шегін енгіздіру және мердігер үлесін операция-лардың нақты
рентабельдiлiгімен байланыстыратын механизмді жасау керек. Ол үшін
келесідей шаралар қажет:
• мұнай табыстарындағы қосымша салыққа байланысты келісім сөз жасау. Бұл
салықты мердігер өзінің табысты мұнай үлесінің есебінен ақшалай түрде
төлейді.
• мердігердің нақты рентабельділігіне байланысты табысты мұнайды ті-келей
бөлу ( Либерия, Экваторлық Гвинея). Бірінші жылдары мемлекетке ми-нералды
түсімдерден басқа барлық өнім контракт жасаушы үлесіне келеді, кейін
мемлекет үлесі нақты рентабельділікке байланысты пргрессивті өсуі мүмкін.
• мердігердің жинақталған табыстың оның жинақталған инвестициясына
қатынасынан айқындалатын R коэффициетінің мөлшеріне байланысты та-бысты
мұнайды кез келген уақытта бөлу. Осы кезде мердігер үлесі R коэф-
фициетінің өсуімен азаяды ( Үндістанда 1986 жылы, Египетте 1987 жылы бұл
механизм енгізілді).
Барлау операциялары мен елдегі кен орнын игерудегі белсеíділік
деңгейі әр түрлі факторларға байланысты. Оның біреулері тек сол елге тән,
екіншілері мұнай нарығының қазіргі жағдайы мен болашағына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Бөлім. Әлемдік мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы мен қалыптасуы
1.1 Халықаралық еңбек бөліндісі -халықаралық нарықтарының қалыптасуының
алғышарты ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы ... ... ... ... ... ...8
1.3 Мұнай мен газ саласындағы ынтымақтастық
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .15
ІІ Бөлім. Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының қазіргі жағдайы мен даму
тенденциясы
2.1 Қазіргі халықаралық мұнай мен газ нарықтарының сипаттамасы ... ... ... 21
2. Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының даму тенденциясы ... ... ... ..27
2.3 Қазақстан Республикасы халықаралық мұнай мен газ нарығында ... ... ... 34
ІІІ Бөлім. СНПС-Ақтөбемұнайгаз -Қазақстан мен Қытай арасындағы
ынтымақтастықтың айқын мысалы
3.1 Кәсіпорынның жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 СНПС-Ақтөбемұнайгаз ААҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметі ... ..46
3.3 СНПС-Ақтөбемұнагаз ААҚ-ғы қаржылық есеп ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .55
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қосымша беттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
Кіріспе
Зерттеу пәнінің актуалдылығы. Әлемдік мұнай мен газ нарықтары тауарлы
нарықтардың ең дамыған және табыстылығы жоғары түрі болып табы-лады. Мұнай
мен газ қорларының әлемдегі орналасуы әркелкі. Мұнай қорын алатын болсақ,
елдер бойынша келесідей: Сауд Аравия – 25 %, Кувейтте- 14 %, Иракта- 11 %,
Біріккен Араб Эмираттарында- 10%, Иранда- 9%, Венесуэлада- 7%, Ресейде- 6%,
Мексикада- 5%, Ливияда- 3%, Кытайда- 2%, АҚШ-та 2%, Ни-герияда- 2%,
Қазақстанда- 2%,басқа елдерде- 2%. Сондықтан бұл нарықта да-мыған және
дамушы елдердің мүдделері ұштасып келеді.Әрине мұнай нарығы-на қатысушылар
, экспорттаушы не импорттаушы елдер өзі үшін тиімді жағдай қалыптастыруды
мақсат етеді.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтары дамушы елдердің әлемдік экономика-ға
интеграциясының күшеюі байқалады. Бірақ осындай интеграцияның эконо-микалық
салдарлары барлығына бірдей емес, өйткені дамыған елдер халықара-лық
ынтымақтастықтан ұтысы, дамушы елдермен салыстырғанда анғұрлым көп. Бұны
сыртқы қарыз көрсеткіші, экономикалық өсудің қарқыны, дамушы елдерден
капиталдың ағылуы сияқты параметрлерден көруге болады. Дамушы елдерде
экономикалық өсуді күшейтуге бағытталған халықаралық экономика-лық
ұйымдардың әрекеттері айтарлықтай нәтиже бермеді.
Көмірсутекті ресурстарды игеру әлемдік экономика дамуының басымды-лықты
бағыты болып отыр және де бай энергетикалық ресуртары бар елдер әлемдік
нарықта маңызды орын алады. Бұл көптеген дамыған және жаңа ин-дустриалды
елдердің өз қорларын бітіруіне немесе жоқтығына байланысты. Әлемдегі ірі
мұнай компаниялардың барлығы дерлік жоғары дамыған елдердің қолында.(
Бритиш Петролеум, Шеврон, Эни, Тоталь,Ройял Датч, Шелл, Стан-дард ойл т.б.)
Осы компаниялар мұнай өндірісін әлемнің түкпір түкпірінде , яғ-ни мұнай мен
газдың шоғырланған жерлерде, жүзеге асырады. Сөйтіп дамыған және дамушы
елдер ынтымақтасу нәтижесінде мұнайға деген қажеттілікті қам-тамасыз етіп
отыр.
Қазіргі Қазақстанның әлемдік шаруашылықтағы орны күшеюде. Әрине бұ-ған
себеп болған еліміздегі бай мұнай мен газ кен орындарының орналасуы. Бі-рақ
егемендігін алуына дейін өзінің бай ресуртарын толық пайдалана алмады және
осыған байланысты дербес экономикалық саясат жүргізуге мүмкіндігі болған
жоқ.
Қазақстан Республикасында ашық экономикалық моделін қалыптастыру
кезеңінде мұнайгаз комплексінің маңыздылығы өсті. Қазақстан Республикасы-
ның Президенті Н.Ә.Назарбаев мұнай маңыздылығын келесідей анықтаған: Мұнай
отандық өнеркәсіптің маңызды саласына ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің
тәуелсіз мәртебесінің символына, жарқын болашақтың үмітіне ай-налып
отыр.1,2 б.
Қазақстан шетел инвестицияларды тартуда, UNCTAD мәліметі бойынша,
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына кіретін елдер ішінде екінші орын алып
отыр. Көптеген ірі мұнай компаниялары өз әрекетін жүзеге асырып отыр.
Біздің дипломдық жұмыстың мақсаты әлемдік мұнай мен газ нарықтары-ның
қалыптасуын көрсету, оның негізгі қатысушыларын және де еліміздің осы
нарықтағы орнын анықтау болып отыр. Бұл мақсатқа жету үшін келесідей мін-
деттер қойылған:
1. Халықаралық мұнай мен газ нарықтары пайда болуының алғышартын
көрсету;
2. Әлемдік мұнай мен газ нарықтары қалыптасуының тарихын көрсету;
3. Мұнайгаз саласында қолданылатын ынтымақтастық нысандарын анық-тау;
4. Әлемдік мұнай мен газ нарықтарының қазіргі жағдайы мен даму тен-
денцисын сипаттау;
5. Қазақстан Республикасының халықаралық мұнай мен газ нарығына ену
деңгейін айқындау;
6. Халықаралық ынтымақтастық мысалы ретінде СНПС-Ақтөбемұнай-газ ААҚ-
ның негізгі қызметіне сипаттама беру.
Дипломдық жұмыс 64 беттен, оның ішінде 13 кестеден, 12 суреттен, 4
қосымша беттен тұрады.
І Бөлім. Әлемдік мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы мен қалыптасуы
1. Халықаралық еңбек бөліндісі-халықаралық нарықтарының қалыптасуының
алғышарты ретінде
Қазіргі экономикалық және ғылыми-техникалық қарым-қатынастардың даму
заманында ХЕБ-не қатысу барлық елдерге қажет. Бұл мемлекеттер ара-сындағы
бейбіттік және көршілес қарым-қатынастарын орнатудың құралы. Елдердің ХЕБ-
де белсенді орын алуы көптеген кәсіпорындар мен бірлестік-тердің,
корпорациялар мен салалық министрліктердің, фирмалар мен басқа да
ұйымдардың шетел елдермен сыртқы экономикалық қатынастар орнатуда көрі-
неді.
Кейбір экономистер ХЕБ-н жеке мемлекеттердің ұлттық шекараларынан
шығатын қоғамдық еңбек бөлінісінің бір бөлігі ретінде қарастырады. Басқала-
ры оны территориялық еңбек бөлінісінің бір нысанындай көреді. Үшіншілері
ХЕБ территориялық еңбек бөлінісінің бір түрі деп есептейді. Соңында жекеле-
ген мамандар ХЕБ-н елдер арасында қоғамдық территориялық еңбек бөлінісі
дамуының маңызды деңгейі ретінде анықтайды.
ХЕБ-ң қызмет ету аясы тұрғысынан қарастырғанда, ол – еңбек бөлінісінің ерек-
ше түрі, оның ерекшелігі әлемдік аренаға әр түрлі елдердің кәсіпорындары
шығатынында. ХЕБ-не көптеген елдердің кәсіпорындары қатысады. Бұл кәсіпо-
рындар өз тұрғындардың өндірістік немесе жеке қажеттіліктерін қанағаттан-
дыратын өнімнен көп өнім шығарады және осы артық өнімін өздері шығармай-тын
немесе жеткіліксіз көлемде өндірілетін тауарларға айырбастайды. Осын-дай
құбылыс жекелеген тауарларға және оларды айырбастауға күшті шоғыр-ландыруды
көрсетеді, бірақ жеке бір елде емес, әлемдік шаруашылық деңгейін-де. Басқа
сөзбен айтқанда, ХЕБ – бұл бір-біріне тәуелді өндіріс ұйымдастыру-дың әдісі
немесе жүйесі, бұнда әр түрлі елдер кәсіпорындары анықталған тауарлар мен
қызметтер шығаруға маманданып, ал осыдан кейін айырбастай-ды.2,10 б
ХЕБ мемлекет ішінде және мемлекетаралық еңбектің даму қорытындысы
болып табылады. Еңбек бөлінісі- ол нақтылы еңбектің бөлінуі. Еңбек бөлінісі-
оны бөлшектеу және қайта жинақтау. Өндірістік процесс жеке фазаларға және
кезеңдерге бөлінеді, одан кейін бір аймақта жинақталады. Ол жеке өз алдына
кәсіпорын болуы және де аймақтық -өндірістік кешен болуға ықпал етеді. Ең-
бекті бөлудің түпкі мақсаты-өнім шығарудың әдісін, яғни халықаралық еңбек
өнімін өсіруді шығару. ХЕБ - өндіріс тиімділігін асыру мақсатындағы, қоғам-
дық еңбектің шығынын үнемдеуде өндірістік күшті тиімді пайдаланудың негіз-
гі құралы.
ХЕБ – елдер арасындағы қоғамдық аймақтық еңбек бөлінісі дамуының жо-
ғарғы көрінісі. Ол мемлекеттер арасында тұрақты да тиімді экономикалық бай-
ланыс негізінде өндірістің мамандануына және де жекелеген өнім шығаруда сан
және сапа жағынан нәтижеге жетуге ықпалын тигізеді.
ХЕБ өндірісті интернационализациялауда және айырбастауда кеңейтуде ерекше
орын алады. ХЕБ –н дамытуға ықпал ететін бірнеше факторлар бар:
1. Елдердің табиғи-географиялық орны:
• табиғи байлықтың ерекшелігі және бөлінуі
• елдің географиялық орны
• еңбек ресурстарының әр түрлілігі
• өндірістің тарихи дамуындағы әдет-ғұрып
• топырақ-климаттық жағдайларындағы ерекшелік
2. Ғылыми-техникалық прогресс;
3. Әлеуметтік-экономикалық жағдайлар:
• ғылыми-техникалық және экономикалық даму деңгейі
• өндірістің табиғи дамуындағы ерекшелік, әдет-ғұрып және сыртқы экономи-
калық байланыстағы әдет-ғұрыптар
• ұлттық өндірісті ұйымдастырудың механизмі және оның әлеуметтік түрі
• сытрқы экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың механизмі және әлеуметтік
орта
Еңбектің халықаралық бөлінуі әлем меншіктерінде кеңейтілген ұдайы өн-
діріс процестерін жүзеге асыруда шешуші элемент болып табылады; ол процес-
тердің өзара байланыстылығын қамтамасыз етеді; салалық теориялық жағынан
халықаралық тепе-теңдікті қалыптастырады.
ХЕБ-еңбек бөлінісінің ең жоғарғы нысаны, яғни жекелеген елдердің ша-
руашылыққа мамандануы, нақтылы өнім мен қызмет көрсетудің айырбасы, оның
негізгі қызмет ету ортасы-дүниежүзілік нарық. Мұндай мамандану қа-лыптасу
үшін қандай жағдайлар қажет десек, олар:
1. елдің өзінің салыстырмалы ерекшелігі болуы (табиғи ресурс байлығы),
басқа елдер алдында өндірістік өнім шығаруы қажет;
2. сол шығарылған өнімге деген басқа елдердің қажеттілігі болуы керек;
3. өнімге кеткен шығын оны сататын елге алып келгенде бастапқы бағасынан
қымбат болу керек, яғни өнім өндірушіге табыс алып келу қажет.
ХЕБ уақыт өткен сайын өзгеріп отырады. Ол еңбек өнімділігін арттырады;
экономикалық аудандарды қалыптастырады; өндіріс салаларын байланыстыра-ды
және елдер арасындағы шаруашылық байланыстарын нығайтады.
Экономикада, әлемдік өндірісте, саудада және де халықаралық экономи-
калық байланыстардың басқа да формаларында әр елдің өз орны бар. Елдің да-
му ерекшелігі, жалпы әлемдік шаруашылықтағы атаулы өзгеріске байланысты.
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы дүниежүзілік байланыстар жүйесіне ай-
тарлықтай ықпал етеді. Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы және оның әрі
қарай қалыптасуы ХЕБ-нің дамуы мен тереңдеуіне байланысты. Тарихи да-муына
көз салсақ, оның қалыптасуы өндірістік капиталистік әдіспен басқару-дан
басталып, әрі қарай дамуы обьективті бағытта кеңіп, халықаралық айырбас
және территориялық еңбек бөлінісінде бүкіл дүние жүзі елдерін біртұтас мақ-
сатқа жұмылдырып отыр. Еуропада капитализмнің қалыптасуы Еуропа халық-
тарының әлеуметтік-экономикалық дамуына және олардың тарихи тағдырына ықпал
етті.
ХVІ ғасырда дүниежүзілік нарық бірте-бірте қалыптаса бастады ( сауда-
ның дамуы, теңіз саяхаты, құрлық ішіндегі байланыстар ). ХVІІ ғасырда коло-
ниялық тонаулар басталды. Сонымен, дүниежүзілік шаруашылық байланыста-рының
дамуы өндіргіш күштердің дамуына ықпал етті. Нарықтың пайда болуы қоғамдық
еңбек бөлінісі мен тауарлы өндірістің дамуымен байланысты. Тауар-лы
өндірістің дамуымен нарықта өндірушілердің өздерінің тұтынуы үшін емес,
сатуға арналған өнімдерді айырбастаудың әдісі дамыды.3,25-27
Дамыған капиталистік тауарлы өндіріс жағдайында өнеркәсіп пен ауылша-
руашылықтың әрбір саласы бір-біріне нарық болып табылады. Өндірістің ма-
мандалған салаларға дифференциациясы қоғамдық еңбек бөлінісінің кеңеюі мен
тереңдеуін білдіреді. Еңбек бөлінісі тереңдеген сайын тауарлы өндіріс да-
миды, ұлттық нарық пайда болады. Ал капиталистік өндірістің мамандануы же-
ке елдердің шекарасынан шыққанда халықаралық айырбаспен толықтырылады, оның
негізінде әлемдік нарық дамиды. Сөйтіп әлемдік нарық бір-бірімен тауар
айырбасымен байланысқан жеке елдер нарығының жиынтығын білдіреді.
Әлемдік нарық – жеке елдердің халықаралық өндірістік мамандануына не-
гізделетін және бір елдің өндірген өнімі екінші елдегі өндірген өніміне
айыр-басталатын кеңейтілген ұдайы өндірісті қамтамасыз ету мақсатында
жүзеге асырылатын сала. Әлемдік нарықтағы тауар айырбасы кеңейтілген ұдайы
өнді-рістің үздіксіздігінен қамтамасыз етілетін процесс болып табылады.
Әлемдік нарықтың дамуына капиталистік өнеркәсіп әсер етті. Сөйтіп ХІХ
ғасырдың 60-70 жылдары әлемдік нарықтың айқындаушы белгісі басты дамы-ған
капиталистік елдердің , әсіресе АҚШ пен Германияда, шаруашылық өмірін-де
өнеркәсіптік капиталдың басымдылық орынға соңды бекітілуі болып табы-лады.
Қазіргі кезеңде әлемдік нарықтың қызмет ету ерекшілігіне байланысты ай-
рықша белгілері бар. Бірінші белгісі капитализмнің тауарлы табиғатымен анық-
талады. Оның мағынасы жеке елдер арасындағы экономикалық байланыс та-
быстылық және тиімділік принципімен жүзеге асырылады. Әлемдік капиталис-тік
нарық экономикалық артта қалған елдерге эксплуатациясын күшейту есебі-нен
өнеркәсібі дамыған елдер кәсіпорындардың табыс үлесін ұлғайтуда үлкен рөл
атқарады.
Екінші белгісі өндіріс анархиясы мен бәсекелестік болып табылады, эконо-
миканың әр түрлі салалары арасындағы өндіріс құралдарын үлестіру стихиялық
түрде өтеді. Тауар өндірушілердің салалық орналастырудың айқындаушы фак-
торы әрқайсысының табыс үлесі жоғары болатын қызмет аясына капитал салу
мүддесі болады. Өндіріс құралдарын елдерде және жалпы әлемде әркелкі орна-
ластыру өндірістің жеке сфераларында теңсіздікті туғыздырады.
Әлемдік нарыққа жеке елдер кәсіпорындары арасындағы бәсекелестік кү-рес
әр уақытта тән болды. Қазіргі уақытта АҚШ, Жапония, Еуропалық одақтың
елдері арасында бәсекелестік бар. Әлемдік капиталистік нарықта ұлттық үкі-
меттермен немесе мемлекет блоктарымен қолдау алатын трансұлттық компа-
ниялар басымдылық орын алып отыр. Әлемдік нарықтың келесі бір белгісі
сыртқы сауда жүйесіне тауарлы өндіріс дамуының әр түрлі деңгейінде орналас-
қан елдердің енуімен байланысты.
ХХ ғасырда әлемдік нарық бірнеше рет дағдарысты басынан кешірді. Бі-
ріншісі 1914-1918 жж. болған әлемдік соғыспен байланысты, оның салдарлары
әлемдік шаруашылықтың әрі қарай дамуына үлкен әсерін тигіздірді. Соғыс ұзақ
мерзімге созылған халықаралық тауар айналымының бұзылуына алып келді. Тек
1924 жылы тауар айналымының көлемі соғысқа дейінгі болған көлеміне жетті.
Келесі дағдарыс екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болды, ол әлемдік на-
рықтың құрылымына зор әсер етті. Бірақ 1945 жылдан кейін халықаралық тауар
айналымының қалпына келуі бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі бол-ған
қалпына келуден тезірек өтті.
Соғыстан кейінгі жылдары әлемдік нарық империалистік державалардың
отаршылдық жүйесінің күйреуімен байланысты қиындықтарға ұшырады. Со-ғыстан
кейінгі кезеңнің айрықша белгісі – оған дейінгі капитализм тарихында
болмаған халықаралық сауданың дамуының жоғары деңгейіне жетуі. 50-ші
жылдары экспорттың өсу қарқыны – 6%, 60-шы жылдары-8,2%, 1973 жылы 9,4%
құрады.
Қазіргі уақыттағы әлемдік нарықтың айрықша белгісі өнеркәсібі дамыған
мемлекеттер тауарлар импортынан ұлттық нарықтарын қорғау және өз өнімін
экспорттау күшеюінен сақтау шараларын жүргізуде маңызды орын алумен бай-
ланысты. Төлем баланстарындағы теңсіздігінің өсуіне байланысты көптеген
елдер протекционистік саясатты жүргізіп жатыр. Интеграциялық топтарға қа-
тысушылар арасында бірте-бірте барлық сауда экономикалық кедергілер жойы-
лады, бірақ үшінші елдерге қатысты кедендік баж және т.б. кедергілер унифи-
кациясы жүргізіледі. Бұл шаралар әлемдік капиталистік нарығын монополиза-
циялаудың жаңа түрін көрсетеді. Осы тендецияның нәтижесі өндірістің интер-
национализациясы болып табылады. Осы уақытта айрықша монополиялық топ-тар
пайда болды, олар шетел тауарладың өндірісі мен жеткізілуін монополия-ның
қолына береді. 4,60-68 б Осыған мысал ретінде мұнай жеткізілуін басшы-
лыққа алған ОПЕК-ті келтіруге болады. Бұл мұнай нарығы жөнінде кейінгі бө-
лімде толығырақ сөз қозғалады.
4 Халықаралық мұнай мен газ нарықтарының пайда болуы
ХІХ ғасырдың орта шенінде мұнай әр түрлі медициналық ауруларды ем-деуге
пайдаланûï, оның ішінде бас және тіс ауруларды, ас қазан ауруларын,
ревматизмді åìäåäi. Сол кезде бұл дәріні тау майы деп атады. Ал енді осы
мұнайды жарық көзі ретінде пайдалану мүмкіндігін Нью-Йорк зангері Джордж
Биссел зерттей бастап, көптеген инвесторлардың көңілін аударды. Бірақ оған
дейін Шығыс Еуропада кішігірім мұнай индустриясы өз жұмысын жасап жатты.
Бұн-да тұрғылықты шаруалар өз қолымен құдық қазып , оның түбіндегі шикі
мұнайдан керосин жасады. 1854 жылы керосин Венадағы ең басты тауар болды.
Сөйтіп Бисселдің өз кәсіпорны ашылғанға дейін нарықта қымбат емес жарық
майы – керосин пайда болды. Бисселдің мұнайды қазу арқылы емес, бұрғылау
арқылы өндіру арзан және жеңіл екендігіне көзі жетті. Осы жолмен мұнай өнді-
руге өз үлесін қосқан Эдвин Л. Дрейк болған. Кейін мұнай өндірісі кең дами
бастады.
1883 жылы Рокфеллер Д. басымды мұнай каналдарына бақылау алды да
Standard oil Trust ашты. 80-шы жылдары көптеген жеке ұсақ мұнай компания-
лары пайда болды. 1871-72 жылдары Ресейде бірінші скважиналарда бұрғылау
жасалды. Нобель ағайындылары мұнай өнеркәсібімен айналысып, Ресейде мұ-най
сатуды өз қолына алды. Ротшильдер Бакуда батулық мұнай өндіру серік-
тестігін құрды. Ресей мұнай өнеркәсібінің дамуы АҚШ-тың қорқынышын ту-
ғыздырды. 1892-95 жылдары Нобельдер, Ротшильдер және Стандард мұнай өн-
дірісінің ғаламдық жүйесін ұйымдастыру мен әлемді бөлу мәселесіне жақын
келді. 1895 жылы АҚШ және Ресей мұнай өнеркәсібі атынан Стандард ойл Но-
бельдер , Ротшильдермен келісім жасасты, келісім бойынша экспортталатын
әлемдік мұнай сатудан 75% американдықтарға, 25%-ресейліктерге берілетін
болды, бірақ бұл ресей жағының наразылығының салдарынын жүзеге аспады.
Голландиялық Роял Датч мұнай компаниясы өз бастауын 1890 жылы Шы-ғыс
Азияда орналасқан Суматраның солтүстік-батысында Телага-Сайд деген
концессияны иемденуден алды.
ХІХ ғасырдың соңында жарық керосин, газ және шаммен қамтамасыз етіл-ді.
Жаңалық ашушы Томас Анва Эдисон электрэнергетиканы сала ретінде қа-
лыптастырды. Сөйтіп мұнай нарығы сол кезде өте қиын жағдайда болды. Бірақ
жаңадан шыққан іште жандырылатын двигательдер үлкен сұранысқа ие болды.
1905 жылы бензинді двигательдегі автокөлік индустриясы тез дами бастады.
Шелл және Роял Датч Шығыс Азия мен Ресей экспортын бақылап отыр-ды.
ХІХ ғасырдың басында Роял Датч басшысы Детердинг күш бірлікте де-ген
позициясымен өз қызметін бастады.Ол мұнай индустриясындағы тұрақты-лыққа
үміттенді, Стандард ойл сияқты бағаның ауытқуларына бағынғысы кел-меді.
Бірақ Детердинг Рокфеллердің бәсекелестіктің құралы ретінде баға төмен-
детуін емес, бір-біріне бәсекелес болып келетін компаниялар арасында баға
қа-лыптастыру жөніндегі келісім жасауға тырысты. Сөйтіп Шелл Роял Датчпен
қосылып Бритиш Датч картелін, Бритиш Датч Ротшильдтермен қосылып Эйншэтик
петролеум картелін құруды ұйғарып, 1902 жылы жаңа комиссия Ост Индияға
мұнай өндірісін, Шығыс Азияға жеткізу және ост индиялық ке-росин мен
бензинді Еуропаға жеткізуін бақылап отырды. Енді баға 60%-ке сұ-раныс пен
ұсынысқа байланысты, ал 40% Шелл тарапынан бекітіліп отырды. 1910-1914
жылдары Роял ДатчШелл Стандарт ойл бәсекелестігіне шыдау үшін олардың
жерлеріне бет алды.
ХІХ ғасырдың басында Ресейде болған саяси, таптық тұрақсыздық ресей-лік
мұнай өнеркәсібінің дамуын тежеп отырды. Мұнай өндіру және оны пайда-лану
жүйесіз түрде қолдану нәтижесінде ашылған кен орындарының қорлары азая
бастады, бұл мұнай экспортының төмендеуіне алып келді. Осы кезде Ру-мынияда
жаңа мұнай кен орны ашылды. Бұл Стандарт ойл, Дойче банк, Роял Датчтың
назарын аударды.5,32-96
ХІХ ғасырдың басында Парсы шығанағында үлкен мұнай қорлары табыл-ған.
Ағылшын Берма ойл көптеген қаражатын мұнай өндіруге құйды. Соның
нәтижесінде Ағылшын парсы мұнай компаниясы құрылды. Ол кезде Парсы
шығанағының солтүстігі ресейліктердің, оңтүстігі ағылшындардың ықпалында
болды.
1914 жылы Британ империясының әскери-теңіз флоты түгелдей мұнай отынына
көшті. Ал ағылшын-парсы мұнай компаниясының бақылау пакет ак-циялары
ағылшын үкіметі қолында болды. І Дүниежүзілік соғыста қолданылған қарудың
ерекшілігі Эрнест Свинтонның жасаған ішкі жану двигателі көмегімен танкті
пайдалану болды. Ішкі жану двигательдерін тек жерде ғана емес, ауада да кең
қолдану басталды. Мұнайды соғыста қолдану ең бірінші қажеттілікке
айналғандықтан ,одақтас мемлекеттерде мұнай жетіспеушілігі өріс алды. АҚШ,
Ұлыбритания, Франция және Италия 1918 жылы мұнай бойынша одақтастар-дың
конференциясы өтті. Отын бойынша француз Бас комитетінің сенаторы Беранже
кезінде айтқан: Мұнай соғыс қаны ретінде, енді ол әлем қанына айналуда.
Соғыс мұнайды кез келген ұлттық стратегияның басты элементіне айналдырды.
Енді саясаткерлер мен бюракраттар соғыстан кейінгі әлем экономикасын
тұрақтандыру мен ұлттық қуаттылығы үшін мұнайдың көп көлемдегі қа-
жеттелігін түсініп, бір-бірінің арасында соқтығыстардың пайда болуына ұшы-
рап отырды.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдары АҚШ-та өз мұнай қорларының таусылу қорқынышы
туып, американдықтар жаңа мұнай қорларын ашу мақсатында Таяу Шығысқа ,
оның ішінде Иракқа бет алды.Бірақ бұл жерде Түркия, Ұлы-британия, Франция
мұнай өндірісін жүзеге асырып отырды.1928 жылы Ирак мұнайы жөнінде Роял
ДатчШелл Ағылшын-парсы компаниясы , Франция мен американ жағынан Таяу
Шығысты дамытудың компаниясы арасында келісім жасалды, ол бойынша әрқайсысы
мұнайдың 23,75% алатын болды.
20-шы жылдары автокөлік индустриясы кең өріс алды. Әсіресе 5 адамға
бір көлік келетін АҚШ-та осыған байланысты бензинмен қамтамасыз ететін
станциялар, көлік иелеріне қызметтер аясы кеңейе түсті. Мұнай өнеркәсібі
оны өндіруден бастап тікелей тұтынушыға жеткізу арсындағы процестер тез қар-
қынмен дамып отырды.
Соғыстан кейінгі жылдары Ресей экономикасы өз мұнай өнеркәсібін аяғы-на
қоя алмау жағдайында болғандықтан, концессияларды үлкен капиталистік
елдерге ұсына бастады, коммунистер үлкен инвестицияларды қажет етті.
АҚШ-та мұнай өндірісін жүйелі түрде бақылаудың жоқтығынан, көптеген
мұнай контрабандалық жолмен төмендетілген бағамен сатылды. Осындай жағ-
даймен күресу үшін әр штатқа белгілі бір квота шегінде ғана мұнай өндіруге
рұқсат етілді. 1934-1940 жылдары арасында АҚШ-ғы 1 барррель мұнайдың ор-
таша бағасы $ 1-1,18 шегінде болды.5,276 б
Алғашқы ішкі жанатын двигательдер бензин негізінде жасады. Оның мұ-
найдан шығатын үлесі 25-40%, ал қалған бөлігі мазут көп қолданған жоқ, тек
жағар май ретінде іске асырылды. Жағдай дизель отыны пайда болғаннан кейін
өзгерді. І Дүниезүзілік соғысқа даярлық негізінде әскери-теңіз флотында
қолда-нылатын көмірден мұнайға көшкенде, мұнай маңыздылығы стратегиялық
шикі-зат ретінде өсті.
Германияның жеңілісінен кейін және оның Ирак петролеумдағы 25%
француздарға өткеннен кейін Жеті қарындас мұнай картелі қалыптасты, оның
құрамына озат американ мұнай корпарациялары Стандарт ойл, Мобил, Стандарт
ойл оф Калифорния, Тексако, Гаëüф, ағылшын Бритиш петролеум, ағылшын-
голланд Роял Датч Шелл кірді. Кейін оған француз Компани фран-сиз де
петроль мұнай компаниясы қосылды. Картель қызыл түзү деп атала-тын
келісім бойынша әлемнің ірі мұнай аймақтарында мұнайды барлау мен өн-
дірісін монополияға алды. АҚШ, Ұлыбритания, Франция келісім бойынша бас-қа
елдердің мұнай компанияларын белгілі бір территорияға кіргізбеуді айқын-
дады. Ізденіс пен өндірістен басқа картель мұнай және мұнай өнімдерінің
тасы-малдауын, өңделуін, сақталуын және жеткізілуін бақылады.
Мұнай өндіруші елдерде мемлекет мемлекетте мәртебесін қолданып,
монополиялар олардың табиғи ресурс пен экономикалық әрекетінде ұлттық
егемендігін есепке алған жоқ. Осындай жағдай көптеген жылдар бойы орын
алды. Өз табиғи ресурстарын қолдану құқығы үшін күресте мұнай өндіруші
елдер тек 1960 жылы жеңіс алды. Сол жылы мұнай экспорттаушы елдердің ұйымы
(ОПЕК) құрылды. Бірігу арқылы мұнай өндіруші елдер мұнай монополиялары-на
қарсы тұруға және өз күштерін ең маңызды бағыттарға шоғырландыруға
мүмкіндік алды.
1963 жылы ОПЕК елдері ұйымға мүше елдердің мұнай саясаты жөніндегі
Декларацияны қабылдады, ол өз алдына төмендегілерді мақсат етеді:
• ОПЕК елдерінің үкіметтері өз территортяларында мұнай мен газ қорларын
дербес өндіруге үміттену қажет.
• Үкіметтердің шетел компаниялардың қатысуымен біріккен кәсіпорында қа-
тысуға құқығы болу керек.
• Мұнайға анықтама бағалар мұнай өндіруші елдердің үкіметтерімен дербес
бекітілуі және мұнай импорттаушы елдердің валюталық бағаларынан тәуел-
ділігінен үнемі қайта қарастырылуы тиіс.
Мұнай компаниялармен ұзақ келіссөздер нәтижесінде ОПЕК 1971 жылдың
басында бірінші рет аравиялық мұнайдың баррелі үшін 1,80 доллардан 2,18
долларға дейін көтере алды. Бірақ 1973 жылы еркін нарықтарда мұнай бағасы
күрт өскен кезде анықтама бағалар қайтадан төмен деңгейде қалды. Мұнай ком-
паниялары анықтама бағаларды 70 процентке көтергісі келмегендіктен, ОПЕК
бұл қадам жасауға біржақты тәртіппен бастады. Осы 1973 жылы араб-израиль
соғысының жандану кезінде болды. Кейін ОПЕК-тің 10 араб мемлекетінің
конференциясында мұнай қаруын қолдану жөніндегі келісімге келді. Бұндағы
сөз мұнай өндірісін 5 процентке, одан кейін тағы 5 процентке қысқарту,
сөйтіп Израильдің 1967 жылы басып алған территорияларын заңи иелеріне беру
және палестина халқының құқықтарын қалпына келтіру туралы айтылды. Ирак, Ал-
жир және Ливия американ мұнай компанияларын сол мезетте ұлттандыруын және
Израильді белсенді түрде қолдап отырған АҚШ пен Голландияға мұнай жіберуін
тоқтатуды талап етті.
Иран американ және голланд меншігін ұлттандырып, АҚШ пен Голлан-дияға
мұнай жіберуге эмбарго мәлімдеді. Мұнай байкотына бүкіл араб елдері
қосылды. Мұнай соғысы импорттаушы елдердің энергетикалық жағдайын
шиелендірді, бұл сұйық отынның жетіспеушілігіне және мұнай бағасының күрт
өсуіне алып келді.
Мұнай соғысының тікелей нәтижесі мұнай монополиялары жағынан мұнай
өндірісі мен бөлумен қатар, баға қалыптастыру жүйесіне бақылау жағдайы қа-
лыптасты. Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка елдерінде шетел мұнай компа-
нияларды ұлттандыру аяқталды және қатынастардың концессиялық формасы
түгелдей жуық жойылды. Ұлттандыру процесі Таяу Шығыстан Индонезия, Ве-
несуэла, Эквадор, Габон және т.б. елдерге ауысты.
Шетел мұнай концессияларын ұлттандырудың аяқталуы ОПЕК елдеріне
экспортталатын мұнайдың көп бөлігін ресми сату бағасымен өткізуге мүмкіндік
берді. 1978 жылдан бастап ОПЕК едлерінің мұнай министрлерінің жарты жыл-дық
конференцияларында ресми сату бағаларын қайта қарастыру дәстүрлі түр-де
қарастырылды.
80-ші жылдардың басында мұнайға әлемдік бағалар деңгейі энергетикалық
сыйымдылық пен әсіресе жалпы ішкі өнім мұнай сыйымдылығына бағытталған
импорттаушы елдер жауапты шаралардың әсерін көріп отырды. Бұл шаралар ең
бірінші барлық қалаларда энергияны тікелей үнемдеуін, оның ішінде тұрғын
коммуналды сектор, энергия сыйымды салалардың және технологиялық про-
цестердің дамуын бірте-бірте шектеуін өз ішіне қосты. Энергияны үнемдейтін
технологиялық процестерге, жоғары технологияларға көп көңіл бөлінді. Соны-
мен қатар қайта қалыпка келетін ресурстар мен дәстүрлі емес көздерді дамыту-
ды қолдауға күш салына бастады.
1970-2000 жылдар аралығындағы энергосыйымдылығы мен мұнай сыйм-
дылығының азаюын АҚШ экономика дамуының нысанында көруге болады.
Кесте №1
АҚШ ЖІӨ-ң энерго-мұнайсыймдылығының азаюы 6,54 б
1970 1980 1990 2000
1992 ж.бағамен ЖІӨ,млрд.долл.
ПЭР тұтыну,млн.т.у.т. 2417,12734,46926,33358,8
онын ішінде мұнай,млн.т.у.т. 1063,31231,31208 1376,6
ЖІӨ энергосыймд.,т.у.т.1 мың 0,713 0,592 0,477 0,417
долл.шаққанда
ЖІӨ мұнайсыймд.,т.у.т.1 мың 0,314 0,266 0,197 0,171
долл.шаққанда
1970-1980 жж. ЖІӨ-ң энерго-мұнайсыймдылығының сәйкесінше 17 және 12%,
ал 1980-1990 жж. тағы 19,5 және 25,9% түскенін көріп отырмыз.
90-шы жылдардың аяғына дейін әлемдік мұнай нарығында сұраныс пен ұсыныс
арасындағы салыстырмалы баланстық тұрақтылық болды, бұл мұнай бағасын
баррель үшін 17-20 долл. деңгейінде ұстап тұруына ықпал етті ( тек 1986 ж.
10 долл. дейін қысқа мерзімді бағаның түсуі орын алды). 1999 ж. ішінде ОПЕК
елдері нарыққа мұнай көлемінің артық келуін тоқтата алды және им-порттаушы
елдерді коммерциялық қорларынан мұнайдың максималды көлемін алуға мәжбүр
етті. Импорттаушы елдерде мұнай қорлары 70 млн.т. азайды.
Нарыққа мұнай жеткізу өндіріс пен коммерциялық қорларды пайдалану
есебінен қамтамасыз етіледі. Қорлар көбінесе мұнай бағасы төмендеген
кездегі көктемде және жазда толтырылады, ал күзде және қыста коммерциялық
қорла-рының мұнайы пайдаланылады, бұл мұнайды импорттаушы елдерге осы кезең-
де де мұнай бағасын төмен деңгейде ұстап тұруға ықпал етеді.
Мұнайды импорттаушы елдердің осындай нарығын алып тастау үшін, ОПЕК
елдері 1999 ж. наурызында болған конференцияда ОПЕК корзинасын-дағы мұнайды
22-28 долл.барр. деңгейінде ұстап тұратын механизмді қолдады. Егер баға 20
күн ішінде 28 долл. асатын болса, ОПЕК күніне мұнай өндірісін 500 мың барр
көбейтуге шешім қабылдайды және өздерінің мүше елдері ара-сында
пропорциялық түрде бөледі. Егер мұнай бағасы 22 долл. төмен болса ( 20 күн
ішінде) өндіріс 500 мың барр. азаяды. Бағаны реттеудің жаңа механизмі
екі мәселені шеше алады:
• коммерциялық қорлардың көлемі азаяды, мұнайға жоғары баға кезінде бұл
тиімді емес.
• ОПЕК елдері шешуші рөл атқарады, өйткені олардың бірыңғай шешімімен (
нарықтағы коньюктураға байланысты) мұнай өндірісін не қысқартып, не кө-
бейтіп отырады.
Мұнай өнеркәсібінің дамуына соңғы жылдары келесідей факторлар әсер
етеді:
1. мұнай өндірісінің ағымдағы көлемін өтеу үшін жаңа қорларды ашу бойын-ша
қиыншылықтардың өсуі;
2. әлемдік нарықта өмірге қабілетті бәсекелестерге айналған компаниялар то-
бында әлемдік негізгі мұнай қорларының шоғырлануы;
3. дамушы елдерде жаңа технологияның таралуы;
ХХ ғ. өндірістің аз шығынымен көптеген ірі мұнай кен орындары ашылған.
Бұндағы мұнай қорлары көбінесе азаюға айналды. Қазір әлемдік мұнай өндірі-
сінің 80% астамы 1973 ж. дейінгі ашылған кен орындар. Егер 60-шы жылдары
жаңа қорлардың жылдық өсімі 9,6 млрд.т. құраса, 90-шы жылдары оның саны-2,7
млрд.т. Бұл соңғы жылдары жаңа мұнай кен орындары аз қорлармен ашы-луға
байланысты. 60-шы жылдары 129 ірі кен орны, ал 90-шы жылдары тек 20 кен
орны ашылды.8,27-33 б
Кесте №2
Әлемдегі ашылған кен орындарының саны 7,16 б
Ашылған кен орындарының
саны
көлемі 60-шы ж 70-ші 80-ші 90-шы ж
млн.т ж ж
6,8-13,7 235 261 300 314
13,7-27,4 105 162 113 90
27,4-68,5 179 208 170 154
68,5-137,²90 95 66 52
137,² аса 129 116 90 20
Әлемдік мұнай нарығы ¸лемдегі тауарлы нарықтардың ең дамыған түрі.
Оған тән белгі мұнай жеткізуші жағынан және тұтынушы жағынан бәсекелес-
тіктің жоғары деңгейі болып табылады. Мұнай нарығында дамушы мен дамы-ған
елдердің мүдделері ұштасып келеді.
Әлемдік мұнай мен газ нарықтарын нарықтық процестерінің тауар, қыз-
меттердің кез келген нарықтары сияқты сұраныс пен ұсыныс заңдары басқа-
рады. Нарықтық механизм сатып алушылар және сатушыларға өзара табысты
шарттармен саудаласуға мүмкіндік береді. Мұнай мен мұнай өнімдерінің нары-
ғы нарықтық қатаң түріне жатады, яғни ұзақ мерзімді ауыстырушы өнімдерінің
жоқтығымен сипатталады. Сонымен мұнай нарығы дегеніміз не? Берілген су-
ретте нарықтың жалпы схемасы берілген
Ақша
Ақша
Өндіруші
Тұтынушы
Сатушы Нарық
Сатып алушы
Тауар
Тауар
Нарық – бұл нақты тауар немесе қызметтің сатушылары мен сатып алу-
шыларының басын қосатын институт. Нарық өздері шешім қабылдайтын ша-
руашылық субьектілер арасындағы байланыс, қарым-қатынас нысаны болып
табылады. Мұнай нарығы тауарлы нарық болғандықтан, ол келесі элемент-тердің
қалыптасуы мен қызмет етуін қарастырады:
• биржалардың
• экспорттың және ішкі сауданың
• маркетингтік ұйымдардың
Мұнай нарығы – мұнайды сату мен сатып алуды көздеген сатушылар мен
сатып алушылар жиынтығы. Мұнай нарығын нақты мақсатқа жетуге, мұнайға нақты
сатып алушы мен сатушыны табуға бағытталған өзіндік механизм ретін-де
қарастыруға болады. Мұнай нарығының тауары - өңдеудің алғашқы кезең-дерінен
өткен және көліктің кез келген түрімен –құбыр, танкер, темір жолмен
транспорттауға дайындалған мұнай.
Мұнай биржалық тауар болғандықтан, оның сапасы стандартталған. Жал-пы
қабылданған мұнай түрлерінің 10-нан астамы бар. Кеңінен таралған екеуі:
NYMEX Нью-Йорк биржасындағы WTI ( Батыстехастық орташа) және IPE (
International Petroleum Exchange) Лондон биржасындағы Brent. Мұнайдың осы
екі түрі SYMEX Сингапур биржасында сатылады.
Қазақстандық стандарт бойынша мұнай салмақтық бірлікпен ( тоннамен), ба-
тыстық стандарт бойынша көлемдік ( баррельмен) өлшенеді.
1.3 Мұнай мен газ саласындағы ынтымақтастық нысандары
Үкіметтер мен компаниялар мұнай газ саласында екі негізгі жүйенің –кон-
цессиялық және контрактылық негізде келісім сөздерді жүргізеді. Осы екі
жүйе арасындағы басты айырмашылық меншік құқығында.
Концессия минералды ресурстарға жеке меншік дегенді білдіреді. Концес-
сиялық жүйе келесі жағдайларда қолданылады:
• Егер жер бетіне әлі шығарылмаған минералды шикізат жеке меншікте болса;
• Егер минералды шикізатқа меншік құқығы байлық көзін пайдаланушыға
шикізатқа жер қойнауынан шығарған кезде өткенде.
Көптеген елдерде минералды ресурстар мемлекет меншігінде, бірақ кон-
цессиялық келісім бойынша, кен орнына құқық өндіруші компанияларға өтеді.
Осындай жағдайда компаниялар роялти мен салықтарды төлеуі қажет.
Контрактілі жүйені қолданған кезде минералды ресурстардың кен орнына
меншік құқығы мемлекет колында сақталады. Мұнай компаниялары өнімді бө-лу
келісіміне немесе сервистік келісім шарттарына сәйкес құқықты тек өндіріл-
ген өнімнің бөлігіне ғана немесе мұнай мен газды сатудан түскен табыстың бө-
лігіне алады.
Өніміді бөлу идеясы Наполеон кодексімен байланысты, оған сәйкес жер
асты байлық жекелеген азаматтардың меншігінде емес, мемлекет меншігінде
болу керек. Осындай құқықтыº концессия Индонезия конституциясында да өз
көрінісін алды. Индонезия үкіметі алғаш рет 1960 жылдың ортасында өнімді
бөлу келісімін қолданды. 1966 жылдың тамыз айында JJAPCO индонезиялық
Permina мемелекеттік мұнай компаниясымен өнімді бөлу келісімін жасады.9,41
б
Алғашқы келісім шарттағы өнімді бөлу тұжырымдамасында келесідей не-
гізгі белгілері көрініс алды:
1. өндірілген көмірсутектерге құқық мемлекет қолында;
2. жұмыс жүруін қадағалауды Permina жүзеге асырады, ал мердігер келісім
шарттарына сәйкес жүргізілетін жұмыстарға жауап береді;
3. Permina әр келесі жылға мердігер жұмыстың бюджеті мен жоспарларын
қарастырàды және бекітіп отырады;
4. контракт негізінде жақтар арасында табысты бөлу емес, өндірілген өнімді
бөлу;
5. мердігер бүкіл қаржыландыруды және қажетті құрал-жабдықтарды қамтама-сыз
етеді және барлық тәуекелді өз мойнына алады;
6. келісімді іске асырған кезде өндірілген жылдық мұнайдың 40% шығындар-ды
өтеуге жіберіледі, ал қалған өндірілген мұнай жақтар арасында 65%35%
үлесінде бөлінеді. ( 65%-мемлекет бөлігі);
7. мердігерлердің сатып алған және Индонезияға әкелінген құрал-жабдықтар
Permina меншігіне өтеді.
Контрактілі келісімдер сервистік келісім шарттар және өнімді бөлу келі-
сімдері болып бөлінеді. Олардың арасындағы айырмашылық мердігер қызметін
төлеу әдістерінде, қызмет не ақшалай, не өндірілген өніммен өтеледі.
Фискалды жүйелердің классификациясы төмендегі суреттен көруге бола-
ды.
Тәуекелі бар және тәуекелі жоқ келісімдер арасындағы айырмашылық та-
быстан сыйақы тәуелділігі болуымен сипатталады. Таза контрактілер сирек кез-
деседі. Бұл жағдайда мердігер кен орнын барлау мен игеруге байланысты жұ-
мыстарды белгіленген сыйақы негізінде жасайды. Бүкіл тәуекелді мемлекет өз
мойнына алады. Бұндай келісімдер Орта Шығыс елдерге тән, олардың өз капи-
талдары бар және тек қана білім мен технологияны тартуды қажет етеді.
Әлемде өнімді бөлу келісімдері сервистік контрактіліерге қарағанда көп
қолданылады, 1944 жылы тек 9 ел сервистік контрактілерді, ал 44-і өнімді
бөлу келісімін колданды.
Аталған 2 жүйеден басқа фискалды жүйенің дербес жүйесі ретінде төменде-
гілерді қарастыруға болады:
• біріккен кәсіпорындар
• технологиялық көмек жөніндегі келісімдер
• ішкі табыстылыққа бағытталған контрактілер
Біріккен кәсіпорындар тек компанияның немесе компания мен мемлекеттің
қатысуымен құрылады. Әдетте қатысушылар мемлекет мұнай компаниялары тек
халықаралық мердігер болып табылады. Біріккен кәсіпорындар не концес-
сиялық, не контрактілі жүйе негізінде құрылады.
Біріккен кәсіпорын: мемлекет қатысуының спектрі
Технологиялық көмек жөніндегі келісімдерінің мақсаты - таусылуға айнал-
ған кен орындарын қайта құру немесе оның табыстылығын арттыру. Мердігер өз
қолына басқаруды алады. Осындай контрактілердің негізгі элементтері тө-
мендегідей:
• үкіметтің ақшаға және технологияға қажеттілігі;
• даярланған персоналдарының бар болуы;
• зерттелген қорлардың бар болуы;
• қондырылған құрал-жабдықтардың және инфрақұрылымның бар болуы;
• бірлесіп басқару.9,110-113 б
Барлау мен өндіру секторындағы контрактілі және салықтық режимдер
мемлекеттің мұнай саясаты мен мұнай компаниялардың инвестициялық страте-
гиясының маңызды элементі болып табылады. Әр түрлі елдерде қолданылып
жүрген контрактілердің түрлері кестеде көрсетілген.
Кесте №3
Мұнай мен газ өндіруші елдерді контрактілердің типі бойынша бөлу
контракт типі негізгі өндіруші елдер
концессия режимі ЫДЭҰ(ОЭСР) негізгі елдері( АҚШ, Норвегия,
(мемлекеттің немесеҰлыбритания т.б.),Абу-Даби, Ангола, Аргентина,
аралас компа-нияныңБразилия, Бруней, Колумбия, Габон, Нигерия, Ресей
мүмкін қатысуымен) т.б.
өнімді бөлу Алжир, Ангола, Әзербайжан, Қытай, Конго,
контрактілері Парсы, Габон, Индонезия, Қазақстан, Ливия,
Малайзия,
Нигерия, Перу, Катар, Ресей, Тобаго, Түркменстан
тәуекелі шартындағыАлжир, Иран, Катар, Венесуэла
сервистік
контрактілер
ұлттық немесе Алжир, Бразилия, Иран, Ресей, Венесуэла т.б.
жергілікті
компанияның
өндірісі(шетел
инвесторларға ашық
елдерде)
ұлттық компанияның Сауд Аравиясы, Ирак, Кувейт, Мексика
абсолютті
монополиясы
Кесте №4
1997 жылғы мұнай мен газ өндірісін конрактілер типі бойнша бөлу
Контрактілер типі Мұнай өндірісі,% Газ өндірісі,%
концессия режимі
(мемлекеттің немесе 38 49
аралас компанияның
мүмкін қатысуымен)
өнімді бөлу 10 8
контрактілері
тәуекелі бар 2 1
шар-тындағы сервистік
контрактілер
ұлттық немесе
жер-гілікті 28 38
компанияның
өндірісі(шетел
ин-весторларға ашық
елдерде)
ұлттық компания-ның 22 4
абсолютті монополиясы
Барлығы 100 100
3-ші және 4-ші кестелерде негізгі мұнай өндіруші елдердің және мұнай
мен газ өндіріс көлемінің орналасуы көрсетілген. Өнімді бөлу келісімдері
мен сервистік контрактілердің үлесі Ынтымақтастық пен дамудың экономикалық
ұйымына (ОЭСР) кірмейтін елдерде өскенін атап өту қажет. Бұл негізінен
көптеген елдерде инвестиция тарту саясатына байланûсты.
Әрбір кен орны үшін мұнай рентасы өндірілген мұнай мен газды сатудан табыс
пен барлауға, игеруге, іске қосуға кеткен шығындардың айырмасы ретінде
анықталады. Бұл шығындардың әр түрлі кен орындары мен аймақтарға әркелкі
келгендіктен, рентаның табыстылық көлемі бір-бірінен айрықша режимнің ал-
дына қойған мақсаты – мұнай рентасын мемлекет пен мұнай компаниялары
арасында бөлу. Осындай шешім келесідей факторларға байланысты:
• концессия режимі үшін салық салу жүйесі ( роялти, табысқа салық, қосымша
табысқа салық және т.б. салықтар);
• өндіріс бөлігіне жеке меншік пен өнімді бөлу келісімі шегіндегі салықтық
түсімдер;
• мемлекет қатысуымен байланысты табыстар немесе псевдосалықтар (им-порт,
экспортқа салық немесе компаниялардың өнімді ішкі нарыққа төмен-детілген
бағамен сату міндеттемесі).
Мұнай рентасындағы мемлекет табысының үлесіне байланысты мұнай
компаниялардың инвестициялық рентабельділігі ауытқуы мүмкін. Сондықтан
салықтық режим мен контрактілердің экономикалық шарттары әлемдік мас-штабта
мұнай компаниялардың инвестициялық саясатына және елдің инвес-тиция тарту
жағдайына айтарлықтай әсер етеді.
Мұнай рентасын мемлекет пен мұнай компаниялардың арасында бөлудің
бірнеше мысалдарын қарастырайық. Бөлудің параметрлері әр түрлі болуы мүм-
кін, олар көбінесе контрактінің түрінен емес, қолданылатын техниканың және
салықтық шарттарына байланысты. Өнімді бөлу келісімдері немесе концессия-
лық келісімдер теориялық жағынан бірдей қаржылық нәтижеге әкелуі мүмкін.
Мысалы, әлемде рентаны бөлудің орташа коэффициенті мемлекет үлесіне 35
проценттен 70-90 процентке дейін ауытқуы мүмкін. Ұлыбританияда мемлекет
үлесі жаңа кен орындар бойынша 30 проценттен және бұрынғы орындар бойынша
65 процентке дейін ауытқуы мүмкін.
Салықтық шарттар сонымен қатар бір елде мемлекеттің ұсынатын гео-
логиялық тәуекелге және жобалардың түріне байланысты өзгеруі мүмкін. Со-ның
ішінде:
• барлау жұмыстарын жүргізу үшін блоктар;
• қалыптасқан құрылымды игеру;
• мұнай қайтарылымын көтеру жобалары;
• ауыр мұнайдың кен орындарын игеру.
Концессия режимі негізінде икемділікке жету үшін келесідей мүмкін шешім-
дерді қабылдауға болады:
1. Тәуліктік өндіріске, кен орнының локализациясына ( құрлық, тайыз су шель-
фі, терең сулы шельф ), ашылу күніне ( бұрынғы немесе жаңа кен орын-
дары), көмірсутектің түріне ( мұнай не табиғи газ), жобаның нақты рента-
бельділігіне байланысты анықталатын роялтидің прогрессивті қойылымын
қолдану. Бірақ бұл өзгерістер қажеттілікті емес, өйткені роялти өндіріс
кө-леміне (сатудан түскен пайда) байланысты анықталады. Кейбір елдер жоға-
ры шығындары бар кен орындары үшін роялти төлемдерін алып тастады (
мысалы, Солтүстік теңіздің елдері).
2. Амортизацияның қосымша сомасы инвестициялық несие түрінде инвести-цияға
қосымша төлем жасау ( жоғары бағалы кен орындары дискриминация-ға
ұшырамау үшін).
3. Табысқа салық салудың прогрессивті қойылымын қолдану ( мысалы, рента-
бельділік деңгейіне байланысты).
4. Мемлекеттің прогрессивті қатысуы.
5. Кез келген нысанда қосымша мұнай салығын ендіру ( кең таралған шешім,
бірақ бұл кезде көбінесе сәйкес түзетулерді енгізу ұмытûëàды).
Қазақстан Республикасында концессия келісімі 1993 жылдың 6 сәуірінде
Республика мен Шеврон (АҚШ) арасында жасалды. Теңгізшевройл біріккен
кәсіпорны тең үлесті негізде (50%50%) Теңгіз кен орнын игеру мақсатында құ-
рылды.
Келісім жыл сайын контрактіні қайта қарастыру ( 15 сәуір) жүргізумен 40
жылға есептелінеді.
Өнімді бөлу келісім жағдайындағы икемділік.
Өнімді бөлу келісімі үшін концессия режиміне қарағанда контрактілі
шарттарды өзгерту жеңіл. Табысты мұнайды бөлу заң шығару органымен
бекітілмейді, келісім негізінде қабылданады. Шығындарды өтеуде компания
шығындарын өтеуге кететін өнімнің максималды үлесін, негізгі қорлардың
амортизациясының ұзақтылығын өзгертуге болады, сонымен қатар инвестициялық
несиені ендіруге болады.
Табысты мұнайды бөлу жағдайындағы икемділікті қарастыратын бол-сақ,
бұнда әр түрлі әдістерді қолданады, мысалы тәуліктік өндіріске (Испания,
Қытай, Мозамбик т.б.) немесе кен орны бойынша жинақталған өндіріске бай-
ланысты келісім жақтарының бөлудің бірыңғай қойылымды қолдану. Бұл тал-ғам
икемді шешімге жатпайды, салыстырмалы тұрақты шығындар жағдайында қолдануға
болады.
Прогрессивті шкаланы қолдану өндіріс көлемі мен мердігердің потенциал-
ды рентабельділігі арасында айтарлықтай байланысты қалыптастырған кезде
ғана жақсы нәтиже береді. Ол мұнай бағасының өзгеруін есепке алмайды. Бұл
жетіспеушіліктің алдын алу үшін инфляция қарқынын асырып отырған ( Ан-гола,
Малайзия) мұнай бағасының өсу жағдайындағы мемлекет үлесін өсіру мақсатында
бағаның жоғарғы шегін енгіздіру және мердігер үлесін операция-лардың нақты
рентабельдiлiгімен байланыстыратын механизмді жасау керек. Ол үшін
келесідей шаралар қажет:
• мұнай табыстарындағы қосымша салыққа байланысты келісім сөз жасау. Бұл
салықты мердігер өзінің табысты мұнай үлесінің есебінен ақшалай түрде
төлейді.
• мердігердің нақты рентабельділігіне байланысты табысты мұнайды ті-келей
бөлу ( Либерия, Экваторлық Гвинея). Бірінші жылдары мемлекетке ми-нералды
түсімдерден басқа барлық өнім контракт жасаушы үлесіне келеді, кейін
мемлекет үлесі нақты рентабельділікке байланысты пргрессивті өсуі мүмкін.
• мердігердің жинақталған табыстың оның жинақталған инвестициясына
қатынасынан айқындалатын R коэффициетінің мөлшеріне байланысты та-бысты
мұнайды кез келген уақытта бөлу. Осы кезде мердігер үлесі R коэф-
фициетінің өсуімен азаяды ( Үндістанда 1986 жылы, Египетте 1987 жылы бұл
механизм енгізілді).
Барлау операциялары мен елдегі кен орнын игерудегі белсеíділік
деңгейі әр түрлі факторларға байланысты. Оның біреулері тек сол елге тән,
екіншілері мұнай нарығының қазіргі жағдайы мен болашағына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz