Қаржы менеджментінің теориялық негіздері
КІРІСПЕ.
І. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік қаржылық басқарудың қажеттілігі
1.2 Қаржылық тәуекел . қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі
ІІ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІҢ ӘСЕРІ
2.1 Республикалық бюджеттің экономикалық жағдайы және қазіргі кезеңдегі бюджет түсімінің орындалуын талдау
2.2 Жергілікті бюджеттер бойынша қаржы түсімдерін талдау (Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛ МЕНЕДЖМЕНТІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1.Қаржылық тәуекел басқарудағы мәселелерді шешу жолдары
3.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы тәуекел менеджментін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік қаржылық басқарудың қажеттілігі
1.2 Қаржылық тәуекел . қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі
ІІ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІҢ ӘСЕРІ
2.1 Республикалық бюджеттің экономикалық жағдайы және қазіргі кезеңдегі бюджет түсімінің орындалуын талдау
2.2 Жергілікті бюджеттер бойынша қаржы түсімдерін талдау (Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛ МЕНЕДЖМЕНТІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1.Қаржылық тәуекел басқарудағы мәселелерді шешу жолдары
3.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы тәуекел менеджментін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қаржылар нарықты экономиканы басқарудың ең тиімді нысаны болып табылады. Қаржы негізінде құрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай әлеуметтік-кепілдік қызметінің мүмкіндігі белгілі болады. Қаржы саясаты аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтің барлық жақтарына әсер етеді.
Қаржылар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның қаржы жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Қаржылар-шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Қаржы жүйесін құрайтын міндетті төлем – салық болып табылады.
Қандай да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі басқарушы қызметі. Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды, себебі кез келген мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Ал басқарушылік қызметі - қаржының ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы қаржылар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни қаржылық басқару жүзеге асырылады. Қаржылық басқарудың ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері қаржылық басқарудың тетіктері болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген қаржылық басқарудың тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қоймайды, сонымен қатар акша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, қаржылық басқару тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа экономикалық тетіктерімен тығыз байланысты болу қажет. Қаржылық басқаруда қаржы ставкалары мен қаржы жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар қаржы төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты қаржы жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан қаржы ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а) Егер, төленетін қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 50 пайызынан асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
б) Егер, қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері
аралығында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
в) Егер, қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 25-30 пайыз мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Қаржылар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның қаржы жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Қаржылар-шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Қаржы жүйесін құрайтын міндетті төлем – салық болып табылады.
Қандай да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі басқарушы қызметі. Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды, себебі кез келген мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Ал басқарушылік қызметі - қаржының ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы қаржылар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни қаржылық басқару жүзеге асырылады. Қаржылық басқарудың ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері қаржылық басқарудың тетіктері болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген қаржылық басқарудың тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қоймайды, сонымен қатар акша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, қаржылық басқару тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа экономикалық тетіктерімен тығыз байланысты болу қажет. Қаржылық басқаруда қаржы ставкалары мен қаржы жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар қаржы төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты қаржы жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан қаржы ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а) Егер, төленетін қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 50 пайызынан асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
б) Егер, қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері
аралығында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
в) Егер, қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 25-30 пайыз мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
І. Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік қаржылар. -Экономика - 1997
2. Жүнісов Б. Нарыктық экономика негіздері.1999- 42 б.
3. Уттос М. Нарықтық экономика негіздері. // Ақиқат, 2002-№1-34-35
4. Налоги и налогообложение / Под. ред. И.Г. Русаковой, В.А. Кашина. Москва 2000.- 147 с.
5. А.А.Алимбаев. Государственное регулирование экономики.- Алматы 1999, -10 – І6с.
6. Т.Ф.Юткина. Налоги и налогообложение. Учебник. - 1999.-262-270.
7. Садыкова Р. Налоговое планирование как элемент финансовой политики предприятия. // Саясат-2001 - №3.44 с.
8. Садыкова Р. Қаржы дұрыс болжамдалса // Қаржы-қаражат-1999- №4.14 б
9. Қаржы экономиканы басқару құралы // Қаржы -қаражат-2000 - №3. 35-37 б.
10. Мүсірепов Ғ. Қаржы мәдениеті // Егемен Қазақстан -15.10.2000
11. Тагашев И. Налоговая реформа и направления налоговой политики // Транзитная экономика-1998г. №3 24-27 с.
12. Д.Г. Черник. Налоги.Учебное пособие. - Москва 2001. 234-238 с.
13. А.О. Жарасбай Совершенствование механизма государственной поддержки малого и среднего предпринимательства в Казахстане – Алматы 2002- 117-125 с.
14. Под.ред. А. А.Смайлов. Казахстан: 1991 -2001 годы. Информационно-аналитический сборник. - Алматы-2001. 68-72 с.
15.Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық жылнамасы.- Шымкент.- 2004.-56.
16. Қазақстан-цифрларда 2004ж. Статистикалық жинақ.- Алматы-2002 - 16б
17. Дамудың бір кепіліхалық.. Заң және заман-2002,- №4. 1-2 6.
18.Байдуйсенов А.Д. Налоговая система Казахстана // Қаржы-каражат -2003- №4. - 22 б.
19.Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалык дамуы. Шымкент - 2004 10 б.
20.Кәкімжанов З. Экономикалық тұрақтылық кепілі. Егемен Казакстан. 16.04.2003 - 6 б.
21. Түркістан қаласының 2005 жылға арналған шағын кәсіпкерлікті қолдау бағдарламасы. Туркестан-2005- 28 б.
22. Қаржы және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы. (Қаржы кодексі) Алматы-2002. Юрист -102 б.
23.Сарсенбаев К. Мән берілер мәселелеріқаржы қызметі туралы // Қаржы- қаражат-2003. №1. 32 б.
24. А.Д.Байдусенов. Қазақстан жүйесіндегі кейбір мәселелер. // Қаржы- қаражат, 2003 - №12. 25 б.
2. Жүнісов Б. Нарыктық экономика негіздері.1999- 42 б.
3. Уттос М. Нарықтық экономика негіздері. // Ақиқат, 2002-№1-34-35
4. Налоги и налогообложение / Под. ред. И.Г. Русаковой, В.А. Кашина. Москва 2000.- 147 с.
5. А.А.Алимбаев. Государственное регулирование экономики.- Алматы 1999, -10 – І6с.
6. Т.Ф.Юткина. Налоги и налогообложение. Учебник. - 1999.-262-270.
7. Садыкова Р. Налоговое планирование как элемент финансовой политики предприятия. // Саясат-2001 - №3.44 с.
8. Садыкова Р. Қаржы дұрыс болжамдалса // Қаржы-қаражат-1999- №4.14 б
9. Қаржы экономиканы басқару құралы // Қаржы -қаражат-2000 - №3. 35-37 б.
10. Мүсірепов Ғ. Қаржы мәдениеті // Егемен Қазақстан -15.10.2000
11. Тагашев И. Налоговая реформа и направления налоговой политики // Транзитная экономика-1998г. №3 24-27 с.
12. Д.Г. Черник. Налоги.Учебное пособие. - Москва 2001. 234-238 с.
13. А.О. Жарасбай Совершенствование механизма государственной поддержки малого и среднего предпринимательства в Казахстане – Алматы 2002- 117-125 с.
14. Под.ред. А. А.Смайлов. Казахстан: 1991 -2001 годы. Информационно-аналитический сборник. - Алматы-2001. 68-72 с.
15.Оңтүстік Қазақстан облысының статистикалық жылнамасы.- Шымкент.- 2004.-56.
16. Қазақстан-цифрларда 2004ж. Статистикалық жинақ.- Алматы-2002 - 16б
17. Дамудың бір кепіліхалық.. Заң және заман-2002,- №4. 1-2 6.
18.Байдуйсенов А.Д. Налоговая система Казахстана // Қаржы-каражат -2003- №4. - 22 б.
19.Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалык дамуы. Шымкент - 2004 10 б.
20.Кәкімжанов З. Экономикалық тұрақтылық кепілі. Егемен Казакстан. 16.04.2003 - 6 б.
21. Түркістан қаласының 2005 жылға арналған шағын кәсіпкерлікті қолдау бағдарламасы. Туркестан-2005- 28 б.
22. Қаржы және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы. (Қаржы кодексі) Алматы-2002. Юрист -102 б.
23.Сарсенбаев К. Мән берілер мәселелеріқаржы қызметі туралы // Қаржы- қаражат-2003. №1. 32 б.
24. А.Д.Байдусенов. Қазақстан жүйесіндегі кейбір мәселелер. // Қаржы- қаражат, 2003 - №12. 25 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік қаржылық басқарудың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қаржылық тәуекел – қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі ... ... ... ..
6
ІІ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІҢ ӘСЕРІ
2.1 Республикалық бюджеттің экономикалық жағдайы және қазіргі кезеңдегі
бюджет түсімінің орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...9
2.2 Жергілікті бюджеттер бойынша қаржы түсімдерін талдау (Оңтүстік
Қазақстан облысы
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..12
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛ МЕНЕДЖМЕНТІН
ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1.Қаржылық тәуекел басқарудағы мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы тәуекел менеджментін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...30
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..32
КІРІСПЕ
Қаржылар нарықты экономиканы басқарудың ең тиімді нысаны болып
табылады. Қаржы негізінде құрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай
әлеуметтік-кепілдік қызметінің мүмкіндігі белгілі болады. Қаржы саясаты аса
нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен жазалау шаралары арқылы
шаруашылық қызметтің барлық жақтарына әсер етеді.
Қаржылар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның қаржы жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады. Қаржылар-шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке
тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге
асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Қаржы
жүйесін құрайтын міндетті төлем – салық болып табылады.
Қандай да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті
атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі басқарушы қызметі.
Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды, себебі кез келген мемлекеттің
өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Ал басқарушылік
қызметі - қаржының ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы қаржылар ел
экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни қаржылық басқару жүзеге асырылады.
Қаржылық басқарудың ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық
түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері қаржылық
басқарудың тетіктері болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген қаржылық басқарудың тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қоймайды, сонымен қатар акша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, қаржылық басқару тетіктері тиімді қызмет атқару үшін
олардың басқа экономикалық тетіктерімен тығыз байланысты болу қажет.
Қаржылық басқаруда қаржы ставкалары мен қаржы жеңілдіктерінің алатын орны
ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар қаржы төлеушілердің жауапкершілігін
азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына
әкеліп соқтырады. Осы сияқты қаржы жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және
бар. Дамыған елдердің тарихынан қаржы ставкалары жөнінде мынаны байқауға
болады:
а) Егер, төленетін қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 50
пайызынан асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
б) Егер, қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері
аралығында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
в) Егер, қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 25-30 пайыз мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
І. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік қаржылық басқарудың қажеттілігі
Бәрінен бұрын бұл жұмыста мемлекеттің экономикалық рөлі сөз
болатындығын баса көрсету қажет. Сондықтан мемлекеттік экономиканы қаржылық
басқаруды қарастыру кезінде объективті заңдылықтар негізінен шығатын
әлеумелтік экономикалық процестер негізге алынады. Бұл процестер
субъективті сипатқа ие және олар мұнда мемлекеттің шаруашылық мәселелерді
шешу кезінде орын алатын салдарларды қаржылық басқару үшін мысал ретінде
келтірілген.
Қаржы менеджменті – қаржылық басқару, қаржылық басқарудың принциптері,
әдістері, құралдары және формалары жиынтығы, нарықтық экономиканың
тиімділігін арттыру және мемлекеттік бюджетті толтыру мақсатымен
негізделеді.
Мемлекеттік экономиканы қаржылық басқарудағы қажеттілігінің нысанды
негіздерін ашуға кірісе отырып, бұл ұғымға алдымен ғылыми анықтама беру
қажет. Білімнің кез-келген саласы оның тәжірибеде бекітілген бастапқы
аксиомалары қылыптасқаннан кейін ғылым болып табылады. Біздің жағдайда бұл
аксиомалар толығымен тәжірибеде бекітілмейді. Сондықтан біз толыққанды
нарықтық қатынастарға және экономиканы қаржылық басқаруға өтуде алғашқы
қадамдар жасаймыз. Бірақ мұның барлығы мемлекеттік экономиканы қаржылық
басқару ұғымына анықтама берудің әрекеті ретінде болады. Ол мемлекеттің
ұғымды тепе-теңдігі меп экономикалық тұрақтылығын қолдау мақсатында
әлеуметтік шаруашылық процестерге әкімшілік экономикалық және
ұйымдастырушылық құқықтық енуінің негізгі формасы ретінде болады.
Мемлекеттің экономикаға қатысуы өндірістің барлық тәсілдерінде де
орынға ие болды. Ол барынша көп дәрежеде кедендік қаржылар орнатылып, ол
тек тыңшылық мақсатпен ғана емес, өндіруші мүддесін қорғау мақсатымен де
алына бастағанда айрықша сезілді, әлсіз салаларды қорғайтын протекционистік
кедендік саясат жүргізілді. Өткен ғасырдың бас кезінде ағылшын үкіметі
айлық жалақы деңгейін, бағаны, жұмыс жағдайын, ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсіп мүдделері тарифін реттеді, жабдықтарды экспортқа шығаруға және
білікті жұмыскерлердің елден тысқары шығуына тыйым салды.
Экономикада әрекеттесе отырып мемлекет, әрине мақсат көздейді:
- үздіксіз тұрақты экономикалық өсімге қол жеткізу;
- негізгі тауарлар мен қызметтер құнынының тұрақтылығын қамтамасыз
ету;
- еңбекке жарамды тұрғындардың толық жұмысбастылығын қамсыздандыру;
- тұрғындарды, бірінші кезекте зейнеткерлерді, мүгедектерді, көп
балалыларды әлеуметтік қорғау жүйесін құру;
- сыртқы экономикалық белсенділіктегі тең дәрежелілік.
Бұл мақсаттарға бір мезгілде қол жеткізу мүмкін емес. Мемлекеттің
қаржылық-бюджеттік механизмінің әрекет етуінде оның барлық иіндері
кеңейтілген және қайта өндіру процесіне реттелген арақатынасты әсер етуіне
қол жеткізу-алғашқы дәрежелі мәнді міндет. Осындай мемлекеттік реттегіш
қажеттігі болып табылатындар:
• тұтынушылық тауарлар бағасына бюджеттік жәрдем көрсету;
• экономикаға мемлекеттік инвестиция;
• кәсіпорындарға дотация немесе несие саясаты түрінде тікелей көмек
беру;
• бағаны басқару формасында қажеттілік туғанда қаржылық-несиелік
шектеулерді орнату, несие беру, несиені шектеу, валюталық бақылау
шарттарын енгізу;
• лицензиялау;
• жеке саудаға қатысты зандарды даярлау, өнімдерді стандарттау,
мемлекеттік арбитаж тағы басқа;
• ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырушылық жұмыстарды
қаржыландыру;
• қаржы саясаты.
Нарықтық шаруашылыққа тән осы экономикалық ретегіштер арқылы мемлекет
қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын шаруашылық белсенділік
варианттарын ұсынады.
Мемлекеттік басқарудың негізгі құралы қаржылық саясат болып табылады.
Таза тыңшылық функциядан басқа қаржы және алым жүйесі қоғамдық өндіріске,
оның құрылымы мен динамикасына, ғылыми-техникалық ілгерілеушіліктің
шапшандығына экономикалық ықпал ету механизмі ретінде де қызмет етеді.
Қаржы пен іскер белсенділікті ынталандыруға немесе керісінше шектеуге,
кәсіпкерлік белсенділіктің кейбір салаларының дамуына көмек беруге, өндіріс
шығындарын төмендету үшін алдын ала шаралар жасау және жеке кәсіпорындарға
назар аударуға болады. Қаржының көмегімен протекционистік экономикалық
саясат жүргізіледі, оған тауар нарығының еркіндігі тәуелді. Қаржылар шығыс
белігі арқылы экономикаға қаржылық ықпал ету мүмкіндігін қамсыздандыра
отырып мемлекеттік және жергілікті бюджеттің кірісінің негізгі бөлігін
құрайды.
Басқарудың жергілікті органдары өз территорияларына жеке капиталдарды
тартуға мүдделі және жер бөліктері мен ғимараттарды жалға алу немесе сатып
алу кезінде жалға алу төлемін немесе сату құнынан жеңілдік түрінде
инвесторларға жанама көмек көрсетуге, заемдарды қамтамасыз етуге,
кепілдемелік қорларға қатысуға, өнеркәсіптік аймақтарды құруға даяр.
Территориялар мен ғимараттар өнеркәсіптік аймақтарда көбіне кәсіпорындарға
тиімді қаржылық жағдайларда ғана беріледі және көбінесе муниципальды есепте
шаруашылық белсенділіктің жаңа түрлерін дамытуға болатын арнайы өндірістік
ғимараттар тұрады. Сондай-ақ әрине, ынталандырушы шараға инвесторларды
жергілікті қаржылардан тұрақты немесе уақытша босату жатады.
Мемлекеттік және муниципальды билік, экономикалық инфроқұрылымға
капиталдық салымдардың елеулі бөлігін жүзеге асырады. Бұл салым түсім алуға
бағытталмаған, бірақ жанама түрде жекеменшік капиталға түсімнің жоғарылауын
қамтамасыз етеді. Бәрінен бұрын бұлар құрылысқа, транспорттық қатысым
мазмұнына, байланыс линияларына, өнеркәсіптік су құбырлары жүйесіне,
тазалағыш құрылымдарға, жер бөліктерін даярлауға кететін шығындар.
1.2 Қаржылық тәуекел – қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі
Қаржылық жоспарлау және болжамдау - шешім қабылдау жүйесінің негізгі
элементі. Қаржылық жоспарлау мен болжамдаудың негізгі міндеті - заңды
тәртіпте даярланған және қабылданған қаржы концепциясына сүйене отырып
бюджеттік тапсырмалар мен елдің әлеуметтік экономикалық дамуының
ілгерілемелі бағдарламаларының саналық және сандық параметрлерінің
экономикалық негізделген түрде қамсыздандыру. Мұндай міндет бір қаржылық
жылға есептелгендей, (ағымдық қаржылық жоспарлау) барынша дербес
перспективаға да (қаржылық болжамдау) орындалады. Осыған байланысты
қаржылық жоспарлау тактикасы меп оның стратегиясы ерекшеленеді.
Ағымдағы нақты бюджеттік тапсырмаларды қаржы бойынша даярлау,
кварталдық қаржылық түсімдерді анықтау кезінде тактикалық міндеттер
шешіледі. Оларды шешу қаржы өндірудегі стратегиялық мақсаттар қою мен
зерттеу үшін құқықтық кеңістік құрады. Қаржылық болжамдау бұл жағдайда
ағымдағы қаржылық міндеттемелерді орындау барысындағы алынған есептік және
талдау мәліметтерін ғылыми зерттеу нәтижелеріне негізделеді. Бұл
мәліметтерді жинау және өңдеу ағымдағы жылдың қаржы өндірудегі жағымды және
жағымсыз құбылыстары, олардың инвестициялау қарқынына ықпал жасауы,
салалардағы құрылымдық қозғалыстар, территория, корпорация және азаматтар
кірісінін арақатынастары жайын талқылауға мүмкіндік береді.
Қаржылық тактика бюджеттік топтастыру негінде кіріс бюджеттік баптардың
жалпы құрылымын өңдеу, қаржылық реттеу және бақылау жүргізу кезіндегі билік
органдары мен басқармалардың тәжірибелік іс-әрекеттерінің жиынтығы.
Тактикалық қадамдардың сапалы мазмұны барлық деңгейдегі бюджеттің дер
кезінде және толық орындалуын қамсыздандырады.
Стратегиялық қаржылық жоспарлау (болжамдау) басқару теориясы мен
тәжірибесінде маңызды орынға ие. Ол әлемнің жетекші елдерінің барлығында
экономикалық болжау әдісі ретінде қолданылады.
Орташа мерзімді жоспарға қаржылық болжауды даярлауға мыналар енеді.
- Территориялық жекеменшіктің кірістілігін (аймақтардың қаржылық
қамсыздандырылу коэффициенті және бюджеттік нәтижелілігі қолданылады),
аймақты арнайыландырудың салаларының техникалық жаңаруға мұқтаждығын,
еңбекақы жағдайын, аймақтың ресурстық базасын, территорияның
экспорттық-импорттық операцияларға қатысуын, өндірістік және әлеуметтік
инфроқұрылымының сапасын, транспорттық магистралдармен қамсыздандырылуын
тағы басқа бағалау. Бұл мағлұматтар аймақтың жиынтық кірісін методикалық
есептеу, оның экономикалық, қаржылық және қаржылық потенциалы жөніндегі
ақпараттық негізді құрайды.
- Қаржылық түсімдер көлемін аймақтың экономикалық өсу қарқынын есепке
ала отырып болжамдау. Бұл мағлұматтар барлық деңгейдегі бюджетті кезекті
қалыптастыруда маңызды мәнге ие, өйткені оларда аймақтың субсидия,
субвенция, дотация және трансферттік қаржыландыру сияқты мемлекеттік
ресурстарға мұқтаждығы барынша сенімді бейнеленеді.
- Территорияның әлеуметтік-экономикалық мұқтаждығын мүлік түрін
түгендеу негізінде болжамдау. Территориялық жекеменшікті пайдаланудан
түскен қаржы үлесін анықтау. Жекеменшік қатынасында және экономикалық
мүдделер келісімі механизміне қажетті нысанды түзетулер енгізу.
- Бюджеттік тапшылық, инфляция деңгейі, баға индексі, нарықтық
индекаторлар жиынтығын шығару.
Қаржылық жоспарлау және болжамдау кезінде тең тыңшылық міндеттер емес,
қаржылық реттеу және бақылау тактикасы мен стратегиясын жандандыру
негіздері де жүзеге асырылды. Қаржылық реттеу мен болжамдау қаржылық
менеджменттің негізгі элементтерінің бірі ретінде қарастырған толығымен
дұрыс. Бұл жағдайда қаржылық менеджмент елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуын басқару тұрғысынан кең мағынада қарастырылады. Жалпымемлекеттік
қаржылық менеджмент құрамында бюджеттік-қаржылық менеджмент негізгі
бағыттардың бірінде тұрады.
Сәйкес жоспарланған кезеңге қаржы бойынша нақты тапсырманы даярлау
бірқатар өзара байланысты әрекеттерге ие:
- Өткен кезеңдегі экономикадағы қалыптасқан тенденцияны есепке ала
отырып, қаржылық режим варианттарын іздеу;
- Оптимальды қаржы өндіру варианттарын, оларды қаржылық топтар,
қаржылық-шаруашылық іс-әрекет типтері, қаржы төлеушілер, жеке территориялар
топтары шегінде сұрыптауды бағалау;
- Болашақ қаржылық режим вариантының басымдылығын негіздеу;
- Өткен жылғы бюджет орындалуының жүргізілген сараптамасының
нәтижелерін есепке ала отырып, қаржылық кіріс жобасын есептеу;
- Бюджеттік топтастырудың сәйкес баптары бойынша үкімет пен
парламент қабылдаған қаржылық міндеттемелерді талқылау;
- Сәйкес заңдардың бюджеттік кірісітің ақырғы келісімі негізінде
айқындау және қабылдау.
Бұл әрекеттерде қаржы төлеушілер сияқты, ресми органдардан да түсетін
басқарушылық шешімдерді өңдеу үшін ақпарат жинау мен өңдеудің аналитикалық
сатысы шешуші рөл ойнайды. Жиналған және өңделген материалдардың
сенімділігі мен толықтығы бюджеттік қаржылық нормалар мен ережелерді әрі
қарай жетілдіру үшін бастапқы негізді құрайды.
Әралуан деңгейдегі бюджетке қаржылық түсімдердің нақты соммасы есебінде
үш маңызды құрылғы үлкен мәнге ие:
- Қаржы төлеушінің бюджетпен өзара қатынасындағы жағымды
және жағымсыз құбылыстарды бөлшектің зерттеу, бұл өзара қатынастың даму
зандылықтарын орнату;
- Қаржы өндірудің барлық жүйесінің, оның жеке элементтерінің және
жеке қаржылардың қаржылық-шаруашылық іс-әрекет көрсеткіштеріне
(және керісінше) ықпалын айқындау мақсатымен бюджеттік-қаржылық қатынас
жүйесінде факторлық талдау жүргізу;
Болжанбаған экономикалық, қаржылық, бюджеттік және қаржылық
жағдайлардың, қаржы төлеуші мақсаты мен бюджеттік мақсат арасындағы
келіспеушіліктердің туындау мүмкіндігін алдын-ала бағалау. Бұл жағдайларды
реттестіру немесе толығымен жою бойынша шаралар жиынтығын даярлау.
Бүгінгі күні қаржы ғылымы бюджетке қаржылық түсімдердің көлемін
жоспарлау әдісін арнайы жасаған жоқ. Қаржылық жоспарлау үрдісінде
тәжірибеде жалпыға белгілі және кең қолданыстағы: тепе-теңдік, сараптау
бағасы, корреляция, қатарластыру, факторлық талдаудың хронологиялық қатарын
құру сияқты дәстүрлік әдістер қолданылады. Бұл әдістерді қолдану барынша
дұрыс, өйткені олар бір ізді және зерттелетін үрдіс ерекшелігіне тән емес.
Сонымен қатар қаржылық жоспарлауда қаржылық заңдылықтарды айқындау мен
олардың негізінде қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын есепке алатын қаржы
концепциясының ілгерілемелі жобаларын құрастырудағы арнайы тәсілдерді
қолдану қажет.
ІІ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІҢ ӘСЕРІ
2.1 Республикалық бюджеттің экономикалық жағдайы және қазіргі кезеңдегі
бюджет түсімінің орындалуын талдау
Республикада заңды және жеке тұлғалардың қызметі процесінде туындайтын
салық салу объектілерін қалыптастыру үрдісіне пәрменді бақылауды қамтамасыз
ететін салық жүйесін белсенді түрде құру одан әрі жалғасын табуда. Осы
мақсатта әр түрлі озық әдістер пайдаланылып отыр; олар - егжей-тегжейлі
салық есептілігін енгізу, салық есептілігін электронды түрде өткізу
рәсімдерін қолдану, қаржы төлеушілер туралы әр алуан мағлүматтары бар және
әр алуан субъектілердің есеп мағлуматтарын тексеру мен салыстыруға
мүмкіндік беретін деректер базаларын құру.
Нарықтық қатынастар жағдайында салықтар мемлекетті қаржыландыру қызметі
және оның аппаратын ұстайтын негізгі қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет қаржыларды пайдалана отырып, елде болып жатқан экономикалық
процестерге активті түрде қатыса алады. Салықтар есебінен жиналған ақшалай
қаржылар мемлекетке әлеуметтік саясат жүргізуге мүмкіндік береді, соның
ішінде өзінің өмір сүру деңгейін минемалды деңгейде қамтамасыз ете алатын
халық топтарына материалды көмек көрсету мүмкіндігі бар.
Кез-келген мемлекет өзінің қаржылық базасы болғанда ғана өмір сүре
алады, басқаша айтқанда, өзінің аппаратын ұстауға және өзінің функцияларын
орындау процесінде туындайтын шығындарды жабуға ақшалай қаржылары болғанда
ғана өмір сүреді.
Салық – бұл мемлекеттің бекітуі. Тек сол ғана азаматтарды белгілі бір
көлемде ақшалай қаржыларды беруге міндетті. Қазақстан Республикасында
қаржыны төлеу міндеттемелері азаматтардың Конституциялық міндеттеме
лерінің қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси үкімет субъект
өкілдігіне сүйене отырып әрекет етеді.
Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлі жолдармен табады, бір жағдайда
мемлекеттік заемдар ішкі және сыртқы ретінде меншік иесінің қаражатты өз
еркімен беруге негізделетін әдіс қолданылады, ал басқа жағдайларда ақшалай
қаражаттар еріксіз өндіріп алу жолымен алынады.
Бүгінгі таңда бюджет жүйесі республикалық және жергілікті бюджеттерден
тұрады.
Республикалық бюджет негізінен жалпы мемлекеттік қаржылар есебінен
қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне
Конститутциямен, заңдармен Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін белгілейтін жалпы мемлекеттік
бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша
каражатының қоры болып табылады.
Мемлекет қаржыларды пайдалана отырып, елде болып жатқан экономикалық
процестерге активті түрде қатыса алады. Қаржылар есебінен жиналған ақшалай
қаржылар мемлекетке әлеуметтік саясат жүргізуге мүмкіндік береді, соның
ішінде өзінің өмір сүру деңгейін минемалды деңгейде қамтамасыз ете алатын
халық топтарына материалды көмек көрсету мүмкіндігі бар.
Ел экономикасындағы тұрақты тенденциясы ішкі және сыртқы сауда
көрсеткішіне де оң әсерін тигізіп отыр. Бөлшек сауда айналымы 2004 жылы 5,8
пайызға өсті. Кейінгі жылдары экономика жағдайының жақсаруы бюджеттік кіріс
бөлігінің артуына оң ықпал етуде. Меклекеттік бюджеттін кірісі 47999,1 млн.
теңгені құрап, жоспар 108,3 пайызға орындалды. Өткен жылмен салыстырғанда
түсім көлемі 9,7 пайызға ұлғайды. Жергілікті бюджеттің кіріс бөлігі 21446,4
млн. теңгеге жетіп, жоспар 101,6 пайызды межеледі. Яғни, 2003 жылмен
салыстырғанда 11,6 пайызға артық орындалды. Кіріс бөлігінің орындалу
жоспарын төмендеп кестеден көруге болады.
Бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуы оңтайлы дәреже беріп отыр. 2003 жыл
бойынша мемлекеттік бюджеттің орындалуы 104,1%-ды құрайды, ал 2004 жылдағы
көрсеткіш бойынша 108,3%-ға орындалған. Бюджет кірісі негізінен түсімнің
жалпы тармағында 76,3 пайыздық үлесі бар заңды тұлғалардан алынатын
корпоративті табыс салығынан, ҚҚС-нан, әлеуметтік қаржытан, акциядан
түсетін алымның есебінен қалыптасты.
Өткен жылмен салыстырғанда бюджет түсімі ҚҚС-ы бойынша - 1297,5 млн.
теңгеге І2,6%, әлеуметтік қаржы - 890,8 млн. теңгеге 11,5%, жеке
тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы - 519,6 млн. теңгеге 16,4%, мүлік
салығы - 261,5 млн. теңгеге 26,1%, көлік құралдарына салынатын қаржы -
73,7 млн. теңгеге 22,9%, кәсіпкерлік қызметті тіркеуден түсетін қаржы -
3,3 млн. теңгеге 11,5%, заңды тұлғаларды тіркеуден түсетін қаржы - 5,6
млн. теңгеге 31,3% артты.
2003-2004 жылдардағы бюджетке түскен қаржы түсімдерінің нақты
орындалғандығын төмендегі кестелерден көруге болады.
Бюджеттің кіріс бөлігінің орындалыуна әсер етуші негізгі фактор –
қаржылық түсімдер екендігін төмендегі кестелерден байқауға болады.
2005-2006 жылдардың I- жарты жылдығындағы республикалық бюджеттің
көрсеткіштерімлн. теңге
2005 жылдың I- 2006 жылдың I- жарты Салыстырмалы
Атаулары жарты жылдығы жылдығы көрсеткіш,
%
нақты орында нақты орында
луы, % луы, %
Түсімдер 382741,3 108,2 469811,1 109,3 122,7
Табыстар 345180,2 107,1 428846,5 109,6 124,2
Салықтар 322332,4 105,9 370708,3 106,3 115,0
түсімдер
Шығындар 354146,8 89,9 464074,1 91,2 132,7
2005-2006 жылдардың I- жарты жылдығындағы республикалық бюджеттің
көрсеткіштерін талдайтын болсақ, 2005 жылдың жарты жылдығымен 2003 жылдың
жырты жылдығын салыстыра келе, жалпы түсімдердің 122,7%-ды құрап
отырғандығын көріп отырмыз. Республикалық бюджеттің 115,0 %-ын қаржылық
түсімдер құрап отыр. Бюджеттік түсімдердің орындалуы әлеуметтік –
экономикалық жағдайымызға үлкен ықпалын тигізері сөзсіз, яғни
мемлекетіміздің нарықтық экономикалық жағдайының артуына, халқымыздың
әлеуметтік жағдайының жақсаруына ықпал етуші фактор.
Республикалық бюджет түсімдері
(01.01.2005 – 01.01.2006 жылдар бойынша орындалуы)млрд.теңге
01.01.2005жыл 01.01.2006 жыл Салыстырмалы
көрсеткіш, %
(+,-)
Республикалық бюджет722,0 978,4 +35,5%
бойынша түсімдері
Республикалық бюджет түсімдері 2003–2004 жылдар бойынша орындалуы 35,5
пайызға артып отыр. Яғни 2003 жылға қарағанда, 2004 жылы республикалық
бюджет түсімдері 256,4 млрд. теңгеге артқан.
01.01.2006 жылдағы түсімдердің пайыздық үлесі, %
Суреттен көріп отырғанымыздай, республикалық бюджеттің орындалуы 103,5
пайызды құрап отыр, алқаржылық түсімдер 101,2 пайызға орындалған. Демек,
республикалық бюджеттің орындалуын қаржылық түсімдер құрап отыр.
Мемлекеттің есебінен түсімдер көлеміндегі ресми трансферттер (субвенция)
пайыздық үлесі 6,8% құрайды.
01.01.2005 жылдағы қаржылық түсімдері құрылымына талдау жасайтын
болсақ, қаржылық түсімдер бойынша корпоративтік табыс салығы мен қосымша
құн салығының алатын орны үлкен. Кестеден көріп отырғанымыздай, қаржылық
түсім 867,4 млрд.теңгені құрайтын болса, оның ішінде корпоративтік қаржы
түсімі 382,8 млрд теңге, ал қосымша құн салығы түсімі 243 млрд. теңгені
құрап отыр. Яғни, қаржы түсімінің орындалуы – 101,2%, оның ішінде –
корпоративтік табыс салығы – 32,3%, қосымша құн салығы – 20,5% - ды құрап
тұр.
Қаржы өндіру жүйесінің нәтижелілігі қаржы рөлімен айқындалады. Қаржы
өндіру потенциалы тәжірибеде барынша мүмкін деңгейде жүзеге асырылған және
функциялар арасындағы салыстырмалы тең дәрежелікке қол жеткізілген жағдайда
ғана бұл рөл оң болады. Және бұл қаржылық алымдардың деңгейін жандандыруда,
ал атап айтқанда төлеушілердің мүдделеріне залал келтірмейтін бюджетті
қалыптастыруда көрініс береді. Қаржы өндірудің қаржы-шаруашылық іс-әрекет
саласына жағымды ықпал етуін қамсыздандыру-күрделі және сонымен қатар
қарама-қарсы міндет: мемлекет үшін алғашқы дәрежедегі және ең бастысы
қаржылық алымдарды максимизациялау, ал қаржы төлеуші үшін минимизациялау
болып табылады. Қаржы өндіруді жандандыру экономика мен саясаттың ықпалында
табылатын көптеген объективті және субъективті факторларға тәуелді.
Мемлекеттік экономиканы қаржылық басқарудағы қажеттілігінің нысанды
негіздерін ашуға кірісе отырып, бұл ұғымға алдымен ғылыми анықтама беру
қажет. Білімнің кез-келген саласы оның тәжірибеде бекітілген бастаңқы
аксиомалары қылыптасқаннан кейін ғылым болып табылады. Біздің жағдайда бұл
аксиомалар толығымен тәжірибеде бекітілмейді. Сондықтан біз толыққанды
нарықтық қатынастарға және экономиканы қаржылық басқаруға өтуде алғашқы
қадамдар жасаймыз. Бірақ мұның барлығы мемлекеттік экономиканы қаржылық
басқару ұғымына анықтама берудің әрекеті ретінде болады. Ол мемлекеттің
ұғымды тепе-теңдігі меп экономикалық тұрақтылығын қолдау мақсатында
әлеуметтік шаруашылық процестерге әкімшілік экономикалық және
ұйымдастырушылық құқықтық енуінің негізгі формасы ретінде болады.
Мемлекеттік экономиканы қаржылық басқарудың нысанды қажеттілігінің
негізгілерін сөз етеміз.
Өзара байланысты экономикалық көрсеткіштердің жүйесін есепке ала отырып
шартты түрде бұл жүйені негізі макроэкономикалық көрсеткіштерді құрайтын
пирамида тұлғасында елестетуге болады.
Мемлекеттік экономиканы қаржылық басқару кезінде неғұрлым, тиімді қаржы
ставкасын орнату қажет. Бұл әрине аса зәру және өте қиын процесс.
Ал мемлекеттік экономиканы қаржылық басқару мемлекеттік экономиканы
басқарудың тетігі болып табылады.
2.2 Жергілікті бюджеттер бойынша қаржы түсімдерін талдау
(Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
Жергiлiктi бюджеттер- әкiмшiлiк- аумақтық бiрлiктердiң бюджеттерi
–облыстық бюджеттер, арнаулы экономикалық аймақтардың қаржы қорлары,
қалалардың, қаладағы аудандарды қоспағандағы, аудандардыңбюджеттерi,
жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалар- жергiлiктi атқарушы органдар әзiрлеп,
жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтетiн және жергiлiктi бюджеттерден
қаржыландылатын бағдарламалар.
Жергiлiктi бюджеттiң экономикалық қатынастардың жиынтығы ретiнде
объективтiк сипатқа ие. Оны бөлудiң дербес саласы ретiнде өмiр сүруiне
қоғамдық өндiрiстердiң өзi айқындайды. Осы жоспарлы дамыту
орталықтандарылған ресурстарды қажет етедi.
Жергiлiктi бюджет ұдайы өндiрiстердiң қажеттерiнен облыстың
табиғатынан объективтi қажеттiлiк туындайтын болып табылады.Бюджет жүйесi
экономикалық қатынастар мен заң нормаларына негiзделген өз алдына: жеке
бюджеттердiң жиынтығы.
Жергiлiктi бюджет: облыстық, қалалық, қаладағы аудандық
поселкалық, селолық және ауылдық бюджеттер. Бюджет жүйесiнiң негiзiнде
бiртұтастық дербестiк және теңестiрiлуi принциптерi алынған.
Бiртұтастық принципi бiрыңғай құқытық база, ақша жүйесiнiң
бiрыңғайлығы, бiрыңғай бюджет жiктемесiн мен ѕжаттарының пайдалануы,
республиканың мемлекеттiк бюджеттiн құрау үшiн бюджеттiң бiр деңгейiне
екiншiсiне қажеттi ақпарат беруi қамтамасыз етiледi. Бюджет жүйесiнiң
бiртұтастығы барлық деңгейдегi бюджеттердiң өзара iс-қимылына
негiзделедi. Ол реттеушi кiрiс көздерiн пайдалану, мақсатты және аймақтық
бюджет қорларын құрып, оларды iшнара бөлу арқылы жүзеге асырылады. Бюджет
жүйесiнiң бiртұтастылығы бiрыңғай әлеуметтiк- экономикалық және қаржы
саясаты арқылы iске асырылады.
Аймақтың экономикалық жекелігін тәжірибеде жүзеге асыру үшін әлеуметтік
экономикалық дамудың аймақтық бағдарламаларын қаржылық қамтамасыз етуде
жергілікті бюджеттің ролі үлкен. Біріншіден, территорияның инфракұрылымы
және әлеуметтік саланың дамуын қаржыландырудың негізгі қаржылық көзі болып
табылады. Екіншіден, жергілікті бюджеттің табыс бөлігі шаруашылық
қызметінің тиімділігіне тәуелді.
Қазіргі таңда жергілікті бюджеттің негізгі проблемасы балансқа келтіру
проблемасы. Мұндай проблеманы шешу жолы - аймақтың әлеуметтік дамуы
шығындарын қысқартпай, жергілікті деңгейде өзіндік табысты көбірек табу.
Жергілікті жеке басқарудың жалпыға тән белгісі және өзінің жеке қаржылық
жекелігінің өлшемі, ол, жергілікті бюджеттің өзіндік табысы. Өзіндік
табысты жергілікті билік органдарының өз еркінше қабылдаған шешімдерінің
қабылдау нәтижесінде алынған, қаржылық құрал деп анықтасақ болар еді.
Мысалы, қаржы жөнінде айтар болсақ, онда жергілікті басқару органдары қаржы
төлеушілердің қаржы ауыртпалығын алу мүмкіндігі және дайындығына орай,
өздерінің қажеттіліктеріне қарай қаржы салу ставкаларын өздері анықгау
құқына ие болған болар еді. Мұндай құқықты беру қоғамдық мемлекеттік
зандардың бағыты болып, бірақ оның жүзеге асырылуы, муниципалдық
өзгерістердің негізіндегі билік органдарының жеке шешімдерінің негізі болар
еді. Экономикалық және әлеуметтік дамудың бірден-бір негізі болып бюджеттік
жоспар мен болжамның мақсаты мен талаптары, қоғамдық өндірістің салалары
мен құрылымдарының дамуындағы сандық және сапалық өзгерістер бірімен-бірі
тығыз байланысқан көрсеткіштері табылады.
Жергілікті бюджет табыстары мен шығындарының орындалуын төменде
көрсетілген мәліметтерден көруге болады.
Халыққа әулеметтік қызмет көрсетуді жақсарту мақсатымен әулеметтік сала
мекемелері мен ұйымдарында жаңа шаруашылық механизмі енгізілді. Бюджеттен
олардың қажеттіліктерін қаржыландыру бір тұрғында жұмсалатын әлеуметтік
шығындардың есебіне немесе басқа көрсеткіштерге қарай анықгалатын ұзақ
мерзімді тұрақгы нормативтердің негізінде жүзеге асырылады. Әлеуметтік сала
мекемелеріне ақылы қызметтер көрсетуге, алған табыстарын өзінше жұмсауға
құқық берілген.
Мемлекеттің қаржы механизміне түбегейлі өзгерістер енгізілді. Мемлекет
бюджет кірістерінің қалыптасуы қаржыгық негізге көшірілді, бюджет
шығыстарының құрылымы мен қаржыландыру жүйесі қағидалы түрде өзгерді3.
"Бюджет жүйесі туралы" Заң шеңберінде жергілікті органдар табыс
түсімдеріне негізделе отырып, жергілікті бюджет шығындарын өздері
анықтаған. Бірақ, сонымен қатар, 1994 жылдан бастап шығын қызметтерін
жергілікті басқару органдарына беру мәселесі қарастырылып келеді. Мұның
барлығы республикалық және жергілікті бюджеттің шығын құрамына ықпалын
тигізді. Жергілікті басқару институттары әлеуметтік дамудың проблемаларын
тез және сапалы шешу үшін, аймақгың мақсатты дамуы, тұтас мемлекеттік
құрылыс үшін қажетті. Маңыздылығы жоғары міндеттердің бірі - Қазақстанның
барлық территориясында жергілікті басқару органдарын құру. Осы аталған
шаралардың барлығы жүзеге асырылған жағдайда ғана, барлық мемлекеттік
организмге ықпал ететін, жергілікті билік органдарын және Аймақтық
органдардың өзара теңестірілген бақылау жүйесін құруға болады.
Жергілікті бюджеттік дамудың қосымша қаражаттарды тарту есебінен
қаржылық базаның кеңейтудің жаңа мүмкіндіктерін ертерек бағалағандары нарық
экономикасының тығырықгарынан тез шығуда.
Нарық экономикасында бақылау өзге мәнге ие, тауар және қызметтердің
өндірісін қарқындылау мақсатында аймақ органдарының тұтқалары көмегімен тез
арада бейімделу дегенді білдіреді.
Қазіргі өзекті проблемалардың бірі, тұрғындардың табыс деңгейін
республикалық және аймақтық деңгейде арттыру.
Аймақтық әлеуметтік экономиканың дамуының маңызды факторы оның қаржылық
жағдайын нығайту болып табылады. Коммерциялық банктердің және аймақ
әкімшілігінің бірлестікке деген ықыласы: аймақтың экономикалық тұрақты
дамуы, коммерциялық банктердің дамуының негізгі шарты, қаржы ресурстары —
инвестициялық фактор болып табылады.
Қазіргі таңда Оңтүстік Қазақстан облысында мемлекеттік бюджетке қаржы
түсімі күннен-күнге артуда. Мұның себебін облыс көлемінде шағын және орта
бизнес субъектілерінің артуымен түсіндіреді. Мысалы: 2004 жылы тіркелген
шағын биснес субъектілерінің саны 312,2 мың болып 117,5 млрд. тенгенің
өнімі өндірілген. Осының нәтижесінде шағын кәсіпкерлердің жергілікті
бюджетке 5 млрдтан астам теңге қаржы төлегенін айтып өтуге болады.
Өткен жыл облысымыздың экономикасы үшін жаман болған жоқ. Жергілікті
атқару органдарының әлеуметтік, экономикалық саладағы мақсатты жұмыстары өз
жемісін берді десе де болады.
Қазақстан Республикасы бойынша жергілікті бюджет түсімдері
(01.01.2005 – 01.01.2006 жылдар бойынша орындалуы) млрд.теңге
01.01.2005жыл 01.01.2006 жыл Салыстырмалы
көрсеткіш, %
(+,-)
Жергілікті 486,3 609,4 +25,3%
бюджет бойынша
түсімдері
Жергілікті бюджет бойынша 2003 – 2004 жылдардығы түсімдердің
салыстырсалы көрсеткіші 25,3 пайызға артып отыр. Мәліметтер бойынша және
жоғарыдағы кестеден жергілікті бюджеттің түсімінің жылдан – жылға оңтайлы
дәреже беріп отырғандығын байқауға болады. 2005 жылдың қаңтар айындағы
көрсеткіш 2004 жылдың қаңтар айындағы көрсеткішке қарағанда 123,1 млрд
теңгеге артқан.
Жергілікті бюджет түсімдеріне Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша талдау
жасайтын болсақ төмендегі келтірілген мәліметтерден көруге болады.
2004 - 2005 жылдардың қаңтар-сәуір айларына Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша кірістердің түсімі туралы мәліметтер сүйене отырып талдау жасауға
болады. Жылдың басынан төрт ай бойынша бюджет кірістерін байқап көрейік.
ОҚО бойынша бюджет кірістерінің түсімі
(2005 – 2006 жж қаңтар- сәуір айлары) млрд.теңге
2005 жылдың 2006 жылдың
қаңтар – сәуір айлары бойынша қаңтар – сәуір айлары бойынша
түсімдер түсімдер
жоспар нақты % жоспар нақты %
ОҚО бойынша 16531,9 16259,2 98,4 19278,8 24896,7 129,1
кірістер,
оның ішінде
Қаржылық 6297,4 6345,8 100,8 6239,7 6336,6 101,6
түсімдер
Субвенция 9435,8 9309,3 98,7 11027,2 16112,9 143,9
барлығы
Кестеден көріп отырғандай, 2005 жылдың төрт айлық көрсеткіші бойынша
ОҚО бюджет кірістері 129,1 пайызға орындалған. Өткен жылмен салыстыратын
болсақ, нақты орындалған түсім көлемі 86375 мың теңгеге артық орындалған.
Оның ішінде қаржы түсімі мен бөлінген субвенция түсіміне келетін болсақ,
қаржы түсімінің орындалуы 101,6 пайызды құрайды, яғни екі жылдағы төрт
айлық көрсеткіш бойынша жоспардан пайыздық көрсеткіші артық орындалған,
дегенмен, өткен жылмен салыстырғанды қаржы түсімі 9,2 млн теңгеге
төмендеген. Республикалық бюджеттен бөлінетін субвенция кірісі 2005 жылдың
төрт айы бойынша жоспардан артығымен орындалса, керісінше, 2004 жылдың
көрсеткіші бойынша жоспардан кем орындалғандығын байқап отырмыз, яғни 98,7
пайызды құрап отыр.
Оңтүстік Қазақстан обылысы бойынша жергілікті бюджетке түскен қаржы
түсімдерін қаржы түрлері бойынша талдау жасайтын болсақ келесі кестеден
көруге болады.
Оңтүстік Қазақстан облысының қаржылардың түрлері бойынша жергілікті
бюджетке түскен қаржы түсімдері (2005 жылдың қаңтар- сәуір айларына) мың
теңге
№ Көрсеткіштер 01.01.2006 жыл
жоспар орындалғаны %
1 Жеке табыс салығы 1147233 1221906 106,5
2 Әлеуметтік қаржы 2724209 2641847 97,0
3 Мүлік салығы 340057 364798 107,3
4 Жер салығы 103008 127919 124,2
5 Көлік құралдарына салынатын96772 112033 115,8
қаржы
6 Біріңғай жер салығы 11762 12462 106,0
7 Акциздер (жергілікті) 1541053 1532007 99,4
Оңтүстік Қазақстан облысының қаржылардың түрлері бойынша 2005жылдың
қаңтар- сәуір айларындағы жергілікті бюджетке түскен қаржы түсімдеріне
талдау жасай келе, әлеуметтік және акциз қаржыларынан басқалары жоспардан
артық орындалғанын көріп отырмыз, яғни жеке табыс салығының орындалуы 106,5
пайызды құрайды, мүлік салығы 107,3 %-ға, жер салығы 124,2%, көлік салығы
115,8%, біріңғай жер салығы 106%-ға орындалған.
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша аудандар мен қалалардың қаржылық
түсімдерін төмендегі кесте бойынша талдауға болады.
Аудандар мен қалалар бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының
қаржылық түсімдерімың теңге
01.01.2005 жыл 01.01.2006 жыл
Аудандар, Ауытқуы
қалалар жоспар орындалуы жоспар орындалуы (+,-)
1 2 3 4 5 6
Бәйдібек 30158 32926 29827 28419 -4507
Ордабасы 51634 55553 52966 51674 -3879
Отырар 40593 42634 38649 39015 -3619
Қазығұрт 50216 54013 41444 42556 -11457
Төлеби 95168 99799 77967 80101 -19698
Мактаарал 193084 196892 184622 168686 -28206
Сайрам 201121 206105 214341 218054 +11949
Сарыағаш 183669 181338 179849 178170 -3168
Созақ 113745 115556 127987 143321 +27765
Түлкібас 82841 89295 79676 80875 -8420
Шардара 51588 53546 48604 47812 -5734
Арыс қ. 91106 94522 85890 85600 8922
Кентау қ. 58635 64089 60902 70324 +6235
Түркістан қ. 161987 166227 157427 173157 +6930
Шымкент қ. 1864974 1874234 2741042 2865330 +991096
Облбюджет 3026862 3019090 2118472 2063544 -955546
Барлығы 6294381 6345819 6239665 6336638 -9181
Аудандар мен қалалар бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының қаржылық
түсімдерін жоғарыдығы кестеден көріп отырмыз, облыс бойынша барлық қаржы
түсімдері өткен жылдағы көрсеткішпен салыстырған 9181 мың теңгеге
төмендеген. Дегенмен, бұл нәтижені толығымен бұрыс деп есептеуге болмайды,
өйткені екі жылдағы қаржы түсімінің нақты орындалуы байынша салыстыратын
болсақ, жоспардан артық орындалған. Көрсеткіш бойынша аудандар мен
қалалардың 2004-2005 жылдардығы қаңтар-сәуір айларының қаржылық
түсімдерінің ауытқуына келетін болсақ, Сайрам, Созақ аудандары, Арыс,
Кентау, Түркістан, Шымкент қалаларының көрсеткіші артып отыр. Облыстың
қалған аудандары мен қалаларының қаржылық түсімдері өткен жылмен
салыстырғанда кеміген.
01.01.2006 жылдағы Оңтүстік Қазақстан облысының (аудандар мен қалалар
бойынша) қаржылық түсімдерінің орындалуы,%
сурет 4
01.01.2006 жылдағы Оңтүстік Қазақстан облысындағы аудандар мен қалалар
бойынша қаржылық түсімдерінің орындалуының пайыздық көрсеткішін жоғарыдағы
суреттен (сурет 4) көріп отырмыз.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында экономикалық реформалаудың
негізгі міндеттерінің бірі тиімді қаржы механизмін қалыптастыру болып
табылады. Қаржы механизмі әр деңгейдегі бюджеттің кірісін толтыру
мэселелерін шешіп қана қоймай, сонымен бірге әрбір шаруашылық
субъектілерінің не болмаса барлық экономиканың бүтіндей дамуына ықпал
етеді.
Қаржы органдарының қызметінің маңызды элементі-қаржылар мен бюджетке
төленетін төлемдердің ел қазынасына уақтылы жэне толық түсуіне бақылау
жасау. Сондықтан да қаржы органдарының бақылау қызметін жетілдіру күн
тәртібінде түрған өзекті мәселе болып табылады.
Бюджет толықтырудың басты көзі қаржытан түсетін түсім екені белгілі.
Сол себептен республикалық қаржы қызметінің мемлекет бюджетін толықтыру
бағытындағы жүмыстарының тимділігін арттыру қажет.
Қазіргі уақытта елімізде қаржылық реформа жүргізілуде. Ал қаржы
реформасын табысты түрде жүзеге асыру барысында, қаржы
органдарының бақылау -экономикалық қызметінің мәнісі күшеюде.
Қаржылық бақылауды тек қана қаржылардың толық жэне уақытылы түсуіне
бақылауға экеліп тіреуге болмайды. Өзінің кең мағыналығында қаржылық
бақылау-қаржы заңдарының орындалуына бақылау больгп табылады. Қаржының
уақытылы жиналып, қаржы заңдарының орындалуы, қаржылық бақылауды өз
деңгейінде болу үшін қаржы төлеушілер мен қаржы жинаушылар арасында рухани
мэдениетті қалыптастыру керек.
Егемен Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік қаржылық басқарудың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қаржылық тәуекел – қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі ... ... ... ..
6
ІІ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІҢ ӘСЕРІ
2.1 Республикалық бюджеттің экономикалық жағдайы және қазіргі кезеңдегі
бюджет түсімінің орындалуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...9
2.2 Жергілікті бюджеттер бойынша қаржы түсімдерін талдау (Оңтүстік
Қазақстан облысы
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..12
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛ МЕНЕДЖМЕНТІН
ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1.Қаржылық тәуекел басқарудағы мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы тәуекел менеджментін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...30
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..32
КІРІСПЕ
Қаржылар нарықты экономиканы басқарудың ең тиімді нысаны болып
табылады. Қаржы негізінде құрылатын мемлекеттік бюджеттің кірісіне қарай
әлеуметтік-кепілдік қызметінің мүмкіндігі белгілі болады. Қаржы саясаты аса
нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен жазалау шаралары арқылы
шаруашылық қызметтің барлық жақтарына әсер етеді.
Қаржылар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның қаржы жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады. Қаржылар-шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке
тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге
асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Қаржы
жүйесін құрайтын міндетті төлем – салық болып табылады.
Қандай да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті
атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі басқарушы қызметі.
Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды, себебі кез келген мемлекеттің
өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Ал басқарушылік
қызметі - қаржының ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы қаржылар ел
экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни қаржылық басқару жүзеге асырылады.
Қаржылық басқарудың ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық
түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері қаржылық
басқарудың тетіктері болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген қаржылық басқарудың тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қоймайды, сонымен қатар акша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, қаржылық басқару тетіктері тиімді қызмет атқару үшін
олардың басқа экономикалық тетіктерімен тығыз байланысты болу қажет.
Қаржылық басқаруда қаржы ставкалары мен қаржы жеңілдіктерінің алатын орны
ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал
шектен тыс төмен қойылған ставкалар қаржы төлеушілердің жауапкершілігін
азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына
әкеліп соқтырады. Осы сияқты қаржы жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және
бар. Дамыған елдердің тарихынан қаржы ставкалары жөнінде мынаны байқауға
болады:
а) Егер, төленетін қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 50
пайызынан асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
б) Егер, қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері
аралығында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
в) Егер, қаржы мөлшері қаржы төлеуші табысының 25-30 пайыз мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
І. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік қаржылық басқарудың қажеттілігі
Бәрінен бұрын бұл жұмыста мемлекеттің экономикалық рөлі сөз
болатындығын баса көрсету қажет. Сондықтан мемлекеттік экономиканы қаржылық
басқаруды қарастыру кезінде объективті заңдылықтар негізінен шығатын
әлеумелтік экономикалық процестер негізге алынады. Бұл процестер
субъективті сипатқа ие және олар мұнда мемлекеттің шаруашылық мәселелерді
шешу кезінде орын алатын салдарларды қаржылық басқару үшін мысал ретінде
келтірілген.
Қаржы менеджменті – қаржылық басқару, қаржылық басқарудың принциптері,
әдістері, құралдары және формалары жиынтығы, нарықтық экономиканың
тиімділігін арттыру және мемлекеттік бюджетті толтыру мақсатымен
негізделеді.
Мемлекеттік экономиканы қаржылық басқарудағы қажеттілігінің нысанды
негіздерін ашуға кірісе отырып, бұл ұғымға алдымен ғылыми анықтама беру
қажет. Білімнің кез-келген саласы оның тәжірибеде бекітілген бастапқы
аксиомалары қылыптасқаннан кейін ғылым болып табылады. Біздің жағдайда бұл
аксиомалар толығымен тәжірибеде бекітілмейді. Сондықтан біз толыққанды
нарықтық қатынастарға және экономиканы қаржылық басқаруға өтуде алғашқы
қадамдар жасаймыз. Бірақ мұның барлығы мемлекеттік экономиканы қаржылық
басқару ұғымына анықтама берудің әрекеті ретінде болады. Ол мемлекеттің
ұғымды тепе-теңдігі меп экономикалық тұрақтылығын қолдау мақсатында
әлеуметтік шаруашылық процестерге әкімшілік экономикалық және
ұйымдастырушылық құқықтық енуінің негізгі формасы ретінде болады.
Мемлекеттің экономикаға қатысуы өндірістің барлық тәсілдерінде де
орынға ие болды. Ол барынша көп дәрежеде кедендік қаржылар орнатылып, ол
тек тыңшылық мақсатпен ғана емес, өндіруші мүддесін қорғау мақсатымен де
алына бастағанда айрықша сезілді, әлсіз салаларды қорғайтын протекционистік
кедендік саясат жүргізілді. Өткен ғасырдың бас кезінде ағылшын үкіметі
айлық жалақы деңгейін, бағаны, жұмыс жағдайын, ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсіп мүдделері тарифін реттеді, жабдықтарды экспортқа шығаруға және
білікті жұмыскерлердің елден тысқары шығуына тыйым салды.
Экономикада әрекеттесе отырып мемлекет, әрине мақсат көздейді:
- үздіксіз тұрақты экономикалық өсімге қол жеткізу;
- негізгі тауарлар мен қызметтер құнынының тұрақтылығын қамтамасыз
ету;
- еңбекке жарамды тұрғындардың толық жұмысбастылығын қамсыздандыру;
- тұрғындарды, бірінші кезекте зейнеткерлерді, мүгедектерді, көп
балалыларды әлеуметтік қорғау жүйесін құру;
- сыртқы экономикалық белсенділіктегі тең дәрежелілік.
Бұл мақсаттарға бір мезгілде қол жеткізу мүмкін емес. Мемлекеттің
қаржылық-бюджеттік механизмінің әрекет етуінде оның барлық иіндері
кеңейтілген және қайта өндіру процесіне реттелген арақатынасты әсер етуіне
қол жеткізу-алғашқы дәрежелі мәнді міндет. Осындай мемлекеттік реттегіш
қажеттігі болып табылатындар:
• тұтынушылық тауарлар бағасына бюджеттік жәрдем көрсету;
• экономикаға мемлекеттік инвестиция;
• кәсіпорындарға дотация немесе несие саясаты түрінде тікелей көмек
беру;
• бағаны басқару формасында қажеттілік туғанда қаржылық-несиелік
шектеулерді орнату, несие беру, несиені шектеу, валюталық бақылау
шарттарын енгізу;
• лицензиялау;
• жеке саудаға қатысты зандарды даярлау, өнімдерді стандарттау,
мемлекеттік арбитаж тағы басқа;
• ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырушылық жұмыстарды
қаржыландыру;
• қаржы саясаты.
Нарықтық шаруашылыққа тән осы экономикалық ретегіштер арқылы мемлекет
қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын шаруашылық белсенділік
варианттарын ұсынады.
Мемлекеттік басқарудың негізгі құралы қаржылық саясат болып табылады.
Таза тыңшылық функциядан басқа қаржы және алым жүйесі қоғамдық өндіріске,
оның құрылымы мен динамикасына, ғылыми-техникалық ілгерілеушіліктің
шапшандығына экономикалық ықпал ету механизмі ретінде де қызмет етеді.
Қаржы пен іскер белсенділікті ынталандыруға немесе керісінше шектеуге,
кәсіпкерлік белсенділіктің кейбір салаларының дамуына көмек беруге, өндіріс
шығындарын төмендету үшін алдын ала шаралар жасау және жеке кәсіпорындарға
назар аударуға болады. Қаржының көмегімен протекционистік экономикалық
саясат жүргізіледі, оған тауар нарығының еркіндігі тәуелді. Қаржылар шығыс
белігі арқылы экономикаға қаржылық ықпал ету мүмкіндігін қамсыздандыра
отырып мемлекеттік және жергілікті бюджеттің кірісінің негізгі бөлігін
құрайды.
Басқарудың жергілікті органдары өз территорияларына жеке капиталдарды
тартуға мүдделі және жер бөліктері мен ғимараттарды жалға алу немесе сатып
алу кезінде жалға алу төлемін немесе сату құнынан жеңілдік түрінде
инвесторларға жанама көмек көрсетуге, заемдарды қамтамасыз етуге,
кепілдемелік қорларға қатысуға, өнеркәсіптік аймақтарды құруға даяр.
Территориялар мен ғимараттар өнеркәсіптік аймақтарда көбіне кәсіпорындарға
тиімді қаржылық жағдайларда ғана беріледі және көбінесе муниципальды есепте
шаруашылық белсенділіктің жаңа түрлерін дамытуға болатын арнайы өндірістік
ғимараттар тұрады. Сондай-ақ әрине, ынталандырушы шараға инвесторларды
жергілікті қаржылардан тұрақты немесе уақытша босату жатады.
Мемлекеттік және муниципальды билік, экономикалық инфроқұрылымға
капиталдық салымдардың елеулі бөлігін жүзеге асырады. Бұл салым түсім алуға
бағытталмаған, бірақ жанама түрде жекеменшік капиталға түсімнің жоғарылауын
қамтамасыз етеді. Бәрінен бұрын бұлар құрылысқа, транспорттық қатысым
мазмұнына, байланыс линияларына, өнеркәсіптік су құбырлары жүйесіне,
тазалағыш құрылымдарға, жер бөліктерін даярлауға кететін шығындар.
1.2 Қаржылық тәуекел – қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі
Қаржылық жоспарлау және болжамдау - шешім қабылдау жүйесінің негізгі
элементі. Қаржылық жоспарлау мен болжамдаудың негізгі міндеті - заңды
тәртіпте даярланған және қабылданған қаржы концепциясына сүйене отырып
бюджеттік тапсырмалар мен елдің әлеуметтік экономикалық дамуының
ілгерілемелі бағдарламаларының саналық және сандық параметрлерінің
экономикалық негізделген түрде қамсыздандыру. Мұндай міндет бір қаржылық
жылға есептелгендей, (ағымдық қаржылық жоспарлау) барынша дербес
перспективаға да (қаржылық болжамдау) орындалады. Осыған байланысты
қаржылық жоспарлау тактикасы меп оның стратегиясы ерекшеленеді.
Ағымдағы нақты бюджеттік тапсырмаларды қаржы бойынша даярлау,
кварталдық қаржылық түсімдерді анықтау кезінде тактикалық міндеттер
шешіледі. Оларды шешу қаржы өндірудегі стратегиялық мақсаттар қою мен
зерттеу үшін құқықтық кеңістік құрады. Қаржылық болжамдау бұл жағдайда
ағымдағы қаржылық міндеттемелерді орындау барысындағы алынған есептік және
талдау мәліметтерін ғылыми зерттеу нәтижелеріне негізделеді. Бұл
мәліметтерді жинау және өңдеу ағымдағы жылдың қаржы өндірудегі жағымды және
жағымсыз құбылыстары, олардың инвестициялау қарқынына ықпал жасауы,
салалардағы құрылымдық қозғалыстар, территория, корпорация және азаматтар
кірісінін арақатынастары жайын талқылауға мүмкіндік береді.
Қаржылық тактика бюджеттік топтастыру негінде кіріс бюджеттік баптардың
жалпы құрылымын өңдеу, қаржылық реттеу және бақылау жүргізу кезіндегі билік
органдары мен басқармалардың тәжірибелік іс-әрекеттерінің жиынтығы.
Тактикалық қадамдардың сапалы мазмұны барлық деңгейдегі бюджеттің дер
кезінде және толық орындалуын қамсыздандырады.
Стратегиялық қаржылық жоспарлау (болжамдау) басқару теориясы мен
тәжірибесінде маңызды орынға ие. Ол әлемнің жетекші елдерінің барлығында
экономикалық болжау әдісі ретінде қолданылады.
Орташа мерзімді жоспарға қаржылық болжауды даярлауға мыналар енеді.
- Территориялық жекеменшіктің кірістілігін (аймақтардың қаржылық
қамсыздандырылу коэффициенті және бюджеттік нәтижелілігі қолданылады),
аймақты арнайыландырудың салаларының техникалық жаңаруға мұқтаждығын,
еңбекақы жағдайын, аймақтың ресурстық базасын, территорияның
экспорттық-импорттық операцияларға қатысуын, өндірістік және әлеуметтік
инфроқұрылымының сапасын, транспорттық магистралдармен қамсыздандырылуын
тағы басқа бағалау. Бұл мағлұматтар аймақтың жиынтық кірісін методикалық
есептеу, оның экономикалық, қаржылық және қаржылық потенциалы жөніндегі
ақпараттық негізді құрайды.
- Қаржылық түсімдер көлемін аймақтың экономикалық өсу қарқынын есепке
ала отырып болжамдау. Бұл мағлұматтар барлық деңгейдегі бюджетті кезекті
қалыптастыруда маңызды мәнге ие, өйткені оларда аймақтың субсидия,
субвенция, дотация және трансферттік қаржыландыру сияқты мемлекеттік
ресурстарға мұқтаждығы барынша сенімді бейнеленеді.
- Территорияның әлеуметтік-экономикалық мұқтаждығын мүлік түрін
түгендеу негізінде болжамдау. Территориялық жекеменшікті пайдаланудан
түскен қаржы үлесін анықтау. Жекеменшік қатынасында және экономикалық
мүдделер келісімі механизміне қажетті нысанды түзетулер енгізу.
- Бюджеттік тапшылық, инфляция деңгейі, баға индексі, нарықтық
индекаторлар жиынтығын шығару.
Қаржылық жоспарлау және болжамдау кезінде тең тыңшылық міндеттер емес,
қаржылық реттеу және бақылау тактикасы мен стратегиясын жандандыру
негіздері де жүзеге асырылды. Қаржылық реттеу мен болжамдау қаржылық
менеджменттің негізгі элементтерінің бірі ретінде қарастырған толығымен
дұрыс. Бұл жағдайда қаржылық менеджмент елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуын басқару тұрғысынан кең мағынада қарастырылады. Жалпымемлекеттік
қаржылық менеджмент құрамында бюджеттік-қаржылық менеджмент негізгі
бағыттардың бірінде тұрады.
Сәйкес жоспарланған кезеңге қаржы бойынша нақты тапсырманы даярлау
бірқатар өзара байланысты әрекеттерге ие:
- Өткен кезеңдегі экономикадағы қалыптасқан тенденцияны есепке ала
отырып, қаржылық режим варианттарын іздеу;
- Оптимальды қаржы өндіру варианттарын, оларды қаржылық топтар,
қаржылық-шаруашылық іс-әрекет типтері, қаржы төлеушілер, жеке территориялар
топтары шегінде сұрыптауды бағалау;
- Болашақ қаржылық режим вариантының басымдылығын негіздеу;
- Өткен жылғы бюджет орындалуының жүргізілген сараптамасының
нәтижелерін есепке ала отырып, қаржылық кіріс жобасын есептеу;
- Бюджеттік топтастырудың сәйкес баптары бойынша үкімет пен
парламент қабылдаған қаржылық міндеттемелерді талқылау;
- Сәйкес заңдардың бюджеттік кірісітің ақырғы келісімі негізінде
айқындау және қабылдау.
Бұл әрекеттерде қаржы төлеушілер сияқты, ресми органдардан да түсетін
басқарушылық шешімдерді өңдеу үшін ақпарат жинау мен өңдеудің аналитикалық
сатысы шешуші рөл ойнайды. Жиналған және өңделген материалдардың
сенімділігі мен толықтығы бюджеттік қаржылық нормалар мен ережелерді әрі
қарай жетілдіру үшін бастапқы негізді құрайды.
Әралуан деңгейдегі бюджетке қаржылық түсімдердің нақты соммасы есебінде
үш маңызды құрылғы үлкен мәнге ие:
- Қаржы төлеушінің бюджетпен өзара қатынасындағы жағымды
және жағымсыз құбылыстарды бөлшектің зерттеу, бұл өзара қатынастың даму
зандылықтарын орнату;
- Қаржы өндірудің барлық жүйесінің, оның жеке элементтерінің және
жеке қаржылардың қаржылық-шаруашылық іс-әрекет көрсеткіштеріне
(және керісінше) ықпалын айқындау мақсатымен бюджеттік-қаржылық қатынас
жүйесінде факторлық талдау жүргізу;
Болжанбаған экономикалық, қаржылық, бюджеттік және қаржылық
жағдайлардың, қаржы төлеуші мақсаты мен бюджеттік мақсат арасындағы
келіспеушіліктердің туындау мүмкіндігін алдын-ала бағалау. Бұл жағдайларды
реттестіру немесе толығымен жою бойынша шаралар жиынтығын даярлау.
Бүгінгі күні қаржы ғылымы бюджетке қаржылық түсімдердің көлемін
жоспарлау әдісін арнайы жасаған жоқ. Қаржылық жоспарлау үрдісінде
тәжірибеде жалпыға белгілі және кең қолданыстағы: тепе-теңдік, сараптау
бағасы, корреляция, қатарластыру, факторлық талдаудың хронологиялық қатарын
құру сияқты дәстүрлік әдістер қолданылады. Бұл әдістерді қолдану барынша
дұрыс, өйткені олар бір ізді және зерттелетін үрдіс ерекшелігіне тән емес.
Сонымен қатар қаржылық жоспарлауда қаржылық заңдылықтарды айқындау мен
олардың негізінде қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын есепке алатын қаржы
концепциясының ілгерілемелі жобаларын құрастырудағы арнайы тәсілдерді
қолдану қажет.
ІІ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІҢ ӘСЕРІ
2.1 Республикалық бюджеттің экономикалық жағдайы және қазіргі кезеңдегі
бюджет түсімінің орындалуын талдау
Республикада заңды және жеке тұлғалардың қызметі процесінде туындайтын
салық салу объектілерін қалыптастыру үрдісіне пәрменді бақылауды қамтамасыз
ететін салық жүйесін белсенді түрде құру одан әрі жалғасын табуда. Осы
мақсатта әр түрлі озық әдістер пайдаланылып отыр; олар - егжей-тегжейлі
салық есептілігін енгізу, салық есептілігін электронды түрде өткізу
рәсімдерін қолдану, қаржы төлеушілер туралы әр алуан мағлүматтары бар және
әр алуан субъектілердің есеп мағлуматтарын тексеру мен салыстыруға
мүмкіндік беретін деректер базаларын құру.
Нарықтық қатынастар жағдайында салықтар мемлекетті қаржыландыру қызметі
және оның аппаратын ұстайтын негізгі қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет қаржыларды пайдалана отырып, елде болып жатқан экономикалық
процестерге активті түрде қатыса алады. Салықтар есебінен жиналған ақшалай
қаржылар мемлекетке әлеуметтік саясат жүргізуге мүмкіндік береді, соның
ішінде өзінің өмір сүру деңгейін минемалды деңгейде қамтамасыз ете алатын
халық топтарына материалды көмек көрсету мүмкіндігі бар.
Кез-келген мемлекет өзінің қаржылық базасы болғанда ғана өмір сүре
алады, басқаша айтқанда, өзінің аппаратын ұстауға және өзінің функцияларын
орындау процесінде туындайтын шығындарды жабуға ақшалай қаржылары болғанда
ғана өмір сүреді.
Салық – бұл мемлекеттің бекітуі. Тек сол ғана азаматтарды белгілі бір
көлемде ақшалай қаржыларды беруге міндетті. Қазақстан Республикасында
қаржыны төлеу міндеттемелері азаматтардың Конституциялық міндеттеме
лерінің қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси үкімет субъект
өкілдігіне сүйене отырып әрекет етеді.
Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлі жолдармен табады, бір жағдайда
мемлекеттік заемдар ішкі және сыртқы ретінде меншік иесінің қаражатты өз
еркімен беруге негізделетін әдіс қолданылады, ал басқа жағдайларда ақшалай
қаражаттар еріксіз өндіріп алу жолымен алынады.
Бүгінгі таңда бюджет жүйесі республикалық және жергілікті бюджеттерден
тұрады.
Республикалық бюджет негізінен жалпы мемлекеттік қаржылар есебінен
қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне
Конститутциямен, заңдармен Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін белгілейтін жалпы мемлекеттік
бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша
каражатының қоры болып табылады.
Мемлекет қаржыларды пайдалана отырып, елде болып жатқан экономикалық
процестерге активті түрде қатыса алады. Қаржылар есебінен жиналған ақшалай
қаржылар мемлекетке әлеуметтік саясат жүргізуге мүмкіндік береді, соның
ішінде өзінің өмір сүру деңгейін минемалды деңгейде қамтамасыз ете алатын
халық топтарына материалды көмек көрсету мүмкіндігі бар.
Ел экономикасындағы тұрақты тенденциясы ішкі және сыртқы сауда
көрсеткішіне де оң әсерін тигізіп отыр. Бөлшек сауда айналымы 2004 жылы 5,8
пайызға өсті. Кейінгі жылдары экономика жағдайының жақсаруы бюджеттік кіріс
бөлігінің артуына оң ықпал етуде. Меклекеттік бюджеттін кірісі 47999,1 млн.
теңгені құрап, жоспар 108,3 пайызға орындалды. Өткен жылмен салыстырғанда
түсім көлемі 9,7 пайызға ұлғайды. Жергілікті бюджеттің кіріс бөлігі 21446,4
млн. теңгеге жетіп, жоспар 101,6 пайызды межеледі. Яғни, 2003 жылмен
салыстырғанда 11,6 пайызға артық орындалды. Кіріс бөлігінің орындалу
жоспарын төмендеп кестеден көруге болады.
Бюджеттің кіріс бөлігінің орындалуы оңтайлы дәреже беріп отыр. 2003 жыл
бойынша мемлекеттік бюджеттің орындалуы 104,1%-ды құрайды, ал 2004 жылдағы
көрсеткіш бойынша 108,3%-ға орындалған. Бюджет кірісі негізінен түсімнің
жалпы тармағында 76,3 пайыздық үлесі бар заңды тұлғалардан алынатын
корпоративті табыс салығынан, ҚҚС-нан, әлеуметтік қаржытан, акциядан
түсетін алымның есебінен қалыптасты.
Өткен жылмен салыстырғанда бюджет түсімі ҚҚС-ы бойынша - 1297,5 млн.
теңгеге І2,6%, әлеуметтік қаржы - 890,8 млн. теңгеге 11,5%, жеке
тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы - 519,6 млн. теңгеге 16,4%, мүлік
салығы - 261,5 млн. теңгеге 26,1%, көлік құралдарына салынатын қаржы -
73,7 млн. теңгеге 22,9%, кәсіпкерлік қызметті тіркеуден түсетін қаржы -
3,3 млн. теңгеге 11,5%, заңды тұлғаларды тіркеуден түсетін қаржы - 5,6
млн. теңгеге 31,3% артты.
2003-2004 жылдардағы бюджетке түскен қаржы түсімдерінің нақты
орындалғандығын төмендегі кестелерден көруге болады.
Бюджеттің кіріс бөлігінің орындалыуна әсер етуші негізгі фактор –
қаржылық түсімдер екендігін төмендегі кестелерден байқауға болады.
2005-2006 жылдардың I- жарты жылдығындағы республикалық бюджеттің
көрсеткіштерімлн. теңге
2005 жылдың I- 2006 жылдың I- жарты Салыстырмалы
Атаулары жарты жылдығы жылдығы көрсеткіш,
%
нақты орында нақты орында
луы, % луы, %
Түсімдер 382741,3 108,2 469811,1 109,3 122,7
Табыстар 345180,2 107,1 428846,5 109,6 124,2
Салықтар 322332,4 105,9 370708,3 106,3 115,0
түсімдер
Шығындар 354146,8 89,9 464074,1 91,2 132,7
2005-2006 жылдардың I- жарты жылдығындағы республикалық бюджеттің
көрсеткіштерін талдайтын болсақ, 2005 жылдың жарты жылдығымен 2003 жылдың
жырты жылдығын салыстыра келе, жалпы түсімдердің 122,7%-ды құрап
отырғандығын көріп отырмыз. Республикалық бюджеттің 115,0 %-ын қаржылық
түсімдер құрап отыр. Бюджеттік түсімдердің орындалуы әлеуметтік –
экономикалық жағдайымызға үлкен ықпалын тигізері сөзсіз, яғни
мемлекетіміздің нарықтық экономикалық жағдайының артуына, халқымыздың
әлеуметтік жағдайының жақсаруына ықпал етуші фактор.
Республикалық бюджет түсімдері
(01.01.2005 – 01.01.2006 жылдар бойынша орындалуы)млрд.теңге
01.01.2005жыл 01.01.2006 жыл Салыстырмалы
көрсеткіш, %
(+,-)
Республикалық бюджет722,0 978,4 +35,5%
бойынша түсімдері
Республикалық бюджет түсімдері 2003–2004 жылдар бойынша орындалуы 35,5
пайызға артып отыр. Яғни 2003 жылға қарағанда, 2004 жылы республикалық
бюджет түсімдері 256,4 млрд. теңгеге артқан.
01.01.2006 жылдағы түсімдердің пайыздық үлесі, %
Суреттен көріп отырғанымыздай, республикалық бюджеттің орындалуы 103,5
пайызды құрап отыр, алқаржылық түсімдер 101,2 пайызға орындалған. Демек,
республикалық бюджеттің орындалуын қаржылық түсімдер құрап отыр.
Мемлекеттің есебінен түсімдер көлеміндегі ресми трансферттер (субвенция)
пайыздық үлесі 6,8% құрайды.
01.01.2005 жылдағы қаржылық түсімдері құрылымына талдау жасайтын
болсақ, қаржылық түсімдер бойынша корпоративтік табыс салығы мен қосымша
құн салығының алатын орны үлкен. Кестеден көріп отырғанымыздай, қаржылық
түсім 867,4 млрд.теңгені құрайтын болса, оның ішінде корпоративтік қаржы
түсімі 382,8 млрд теңге, ал қосымша құн салығы түсімі 243 млрд. теңгені
құрап отыр. Яғни, қаржы түсімінің орындалуы – 101,2%, оның ішінде –
корпоративтік табыс салығы – 32,3%, қосымша құн салығы – 20,5% - ды құрап
тұр.
Қаржы өндіру жүйесінің нәтижелілігі қаржы рөлімен айқындалады. Қаржы
өндіру потенциалы тәжірибеде барынша мүмкін деңгейде жүзеге асырылған және
функциялар арасындағы салыстырмалы тең дәрежелікке қол жеткізілген жағдайда
ғана бұл рөл оң болады. Және бұл қаржылық алымдардың деңгейін жандандыруда,
ал атап айтқанда төлеушілердің мүдделеріне залал келтірмейтін бюджетті
қалыптастыруда көрініс береді. Қаржы өндірудің қаржы-шаруашылық іс-әрекет
саласына жағымды ықпал етуін қамсыздандыру-күрделі және сонымен қатар
қарама-қарсы міндет: мемлекет үшін алғашқы дәрежедегі және ең бастысы
қаржылық алымдарды максимизациялау, ал қаржы төлеуші үшін минимизациялау
болып табылады. Қаржы өндіруді жандандыру экономика мен саясаттың ықпалында
табылатын көптеген объективті және субъективті факторларға тәуелді.
Мемлекеттік экономиканы қаржылық басқарудағы қажеттілігінің нысанды
негіздерін ашуға кірісе отырып, бұл ұғымға алдымен ғылыми анықтама беру
қажет. Білімнің кез-келген саласы оның тәжірибеде бекітілген бастаңқы
аксиомалары қылыптасқаннан кейін ғылым болып табылады. Біздің жағдайда бұл
аксиомалар толығымен тәжірибеде бекітілмейді. Сондықтан біз толыққанды
нарықтық қатынастарға және экономиканы қаржылық басқаруға өтуде алғашқы
қадамдар жасаймыз. Бірақ мұның барлығы мемлекеттік экономиканы қаржылық
басқару ұғымына анықтама берудің әрекеті ретінде болады. Ол мемлекеттің
ұғымды тепе-теңдігі меп экономикалық тұрақтылығын қолдау мақсатында
әлеуметтік шаруашылық процестерге әкімшілік экономикалық және
ұйымдастырушылық құқықтық енуінің негізгі формасы ретінде болады.
Мемлекеттік экономиканы қаржылық басқарудың нысанды қажеттілігінің
негізгілерін сөз етеміз.
Өзара байланысты экономикалық көрсеткіштердің жүйесін есепке ала отырып
шартты түрде бұл жүйені негізі макроэкономикалық көрсеткіштерді құрайтын
пирамида тұлғасында елестетуге болады.
Мемлекеттік экономиканы қаржылық басқару кезінде неғұрлым, тиімді қаржы
ставкасын орнату қажет. Бұл әрине аса зәру және өте қиын процесс.
Ал мемлекеттік экономиканы қаржылық басқару мемлекеттік экономиканы
басқарудың тетігі болып табылады.
2.2 Жергілікті бюджеттер бойынша қаржы түсімдерін талдау
(Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)
Жергiлiктi бюджеттер- әкiмшiлiк- аумақтық бiрлiктердiң бюджеттерi
–облыстық бюджеттер, арнаулы экономикалық аймақтардың қаржы қорлары,
қалалардың, қаладағы аудандарды қоспағандағы, аудандардыңбюджеттерi,
жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалар- жергiлiктi атқарушы органдар әзiрлеп,
жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтетiн және жергiлiктi бюджеттерден
қаржыландылатын бағдарламалар.
Жергiлiктi бюджеттiң экономикалық қатынастардың жиынтығы ретiнде
объективтiк сипатқа ие. Оны бөлудiң дербес саласы ретiнде өмiр сүруiне
қоғамдық өндiрiстердiң өзi айқындайды. Осы жоспарлы дамыту
орталықтандарылған ресурстарды қажет етедi.
Жергiлiктi бюджет ұдайы өндiрiстердiң қажеттерiнен облыстың
табиғатынан объективтi қажеттiлiк туындайтын болып табылады.Бюджет жүйесi
экономикалық қатынастар мен заң нормаларына негiзделген өз алдына: жеке
бюджеттердiң жиынтығы.
Жергiлiктi бюджет: облыстық, қалалық, қаладағы аудандық
поселкалық, селолық және ауылдық бюджеттер. Бюджет жүйесiнiң негiзiнде
бiртұтастық дербестiк және теңестiрiлуi принциптерi алынған.
Бiртұтастық принципi бiрыңғай құқытық база, ақша жүйесiнiң
бiрыңғайлығы, бiрыңғай бюджет жiктемесiн мен ѕжаттарының пайдалануы,
республиканың мемлекеттiк бюджеттiн құрау үшiн бюджеттiң бiр деңгейiне
екiншiсiне қажеттi ақпарат беруi қамтамасыз етiледi. Бюджет жүйесiнiң
бiртұтастығы барлық деңгейдегi бюджеттердiң өзара iс-қимылына
негiзделедi. Ол реттеушi кiрiс көздерiн пайдалану, мақсатты және аймақтық
бюджет қорларын құрып, оларды iшнара бөлу арқылы жүзеге асырылады. Бюджет
жүйесiнiң бiртұтастылығы бiрыңғай әлеуметтiк- экономикалық және қаржы
саясаты арқылы iске асырылады.
Аймақтың экономикалық жекелігін тәжірибеде жүзеге асыру үшін әлеуметтік
экономикалық дамудың аймақтық бағдарламаларын қаржылық қамтамасыз етуде
жергілікті бюджеттің ролі үлкен. Біріншіден, территорияның инфракұрылымы
және әлеуметтік саланың дамуын қаржыландырудың негізгі қаржылық көзі болып
табылады. Екіншіден, жергілікті бюджеттің табыс бөлігі шаруашылық
қызметінің тиімділігіне тәуелді.
Қазіргі таңда жергілікті бюджеттің негізгі проблемасы балансқа келтіру
проблемасы. Мұндай проблеманы шешу жолы - аймақтың әлеуметтік дамуы
шығындарын қысқартпай, жергілікті деңгейде өзіндік табысты көбірек табу.
Жергілікті жеке басқарудың жалпыға тән белгісі және өзінің жеке қаржылық
жекелігінің өлшемі, ол, жергілікті бюджеттің өзіндік табысы. Өзіндік
табысты жергілікті билік органдарының өз еркінше қабылдаған шешімдерінің
қабылдау нәтижесінде алынған, қаржылық құрал деп анықтасақ болар еді.
Мысалы, қаржы жөнінде айтар болсақ, онда жергілікті басқару органдары қаржы
төлеушілердің қаржы ауыртпалығын алу мүмкіндігі және дайындығына орай,
өздерінің қажеттіліктеріне қарай қаржы салу ставкаларын өздері анықгау
құқына ие болған болар еді. Мұндай құқықты беру қоғамдық мемлекеттік
зандардың бағыты болып, бірақ оның жүзеге асырылуы, муниципалдық
өзгерістердің негізіндегі билік органдарының жеке шешімдерінің негізі болар
еді. Экономикалық және әлеуметтік дамудың бірден-бір негізі болып бюджеттік
жоспар мен болжамның мақсаты мен талаптары, қоғамдық өндірістің салалары
мен құрылымдарының дамуындағы сандық және сапалық өзгерістер бірімен-бірі
тығыз байланысқан көрсеткіштері табылады.
Жергілікті бюджет табыстары мен шығындарының орындалуын төменде
көрсетілген мәліметтерден көруге болады.
Халыққа әулеметтік қызмет көрсетуді жақсарту мақсатымен әулеметтік сала
мекемелері мен ұйымдарында жаңа шаруашылық механизмі енгізілді. Бюджеттен
олардың қажеттіліктерін қаржыландыру бір тұрғында жұмсалатын әлеуметтік
шығындардың есебіне немесе басқа көрсеткіштерге қарай анықгалатын ұзақ
мерзімді тұрақгы нормативтердің негізінде жүзеге асырылады. Әлеуметтік сала
мекемелеріне ақылы қызметтер көрсетуге, алған табыстарын өзінше жұмсауға
құқық берілген.
Мемлекеттің қаржы механизміне түбегейлі өзгерістер енгізілді. Мемлекет
бюджет кірістерінің қалыптасуы қаржыгық негізге көшірілді, бюджет
шығыстарының құрылымы мен қаржыландыру жүйесі қағидалы түрде өзгерді3.
"Бюджет жүйесі туралы" Заң шеңберінде жергілікті органдар табыс
түсімдеріне негізделе отырып, жергілікті бюджет шығындарын өздері
анықтаған. Бірақ, сонымен қатар, 1994 жылдан бастап шығын қызметтерін
жергілікті басқару органдарына беру мәселесі қарастырылып келеді. Мұның
барлығы республикалық және жергілікті бюджеттің шығын құрамына ықпалын
тигізді. Жергілікті басқару институттары әлеуметтік дамудың проблемаларын
тез және сапалы шешу үшін, аймақгың мақсатты дамуы, тұтас мемлекеттік
құрылыс үшін қажетті. Маңыздылығы жоғары міндеттердің бірі - Қазақстанның
барлық территориясында жергілікті басқару органдарын құру. Осы аталған
шаралардың барлығы жүзеге асырылған жағдайда ғана, барлық мемлекеттік
организмге ықпал ететін, жергілікті билік органдарын және Аймақтық
органдардың өзара теңестірілген бақылау жүйесін құруға болады.
Жергілікті бюджеттік дамудың қосымша қаражаттарды тарту есебінен
қаржылық базаның кеңейтудің жаңа мүмкіндіктерін ертерек бағалағандары нарық
экономикасының тығырықгарынан тез шығуда.
Нарық экономикасында бақылау өзге мәнге ие, тауар және қызметтердің
өндірісін қарқындылау мақсатында аймақ органдарының тұтқалары көмегімен тез
арада бейімделу дегенді білдіреді.
Қазіргі өзекті проблемалардың бірі, тұрғындардың табыс деңгейін
республикалық және аймақтық деңгейде арттыру.
Аймақтық әлеуметтік экономиканың дамуының маңызды факторы оның қаржылық
жағдайын нығайту болып табылады. Коммерциялық банктердің және аймақ
әкімшілігінің бірлестікке деген ықыласы: аймақтың экономикалық тұрақты
дамуы, коммерциялық банктердің дамуының негізгі шарты, қаржы ресурстары —
инвестициялық фактор болып табылады.
Қазіргі таңда Оңтүстік Қазақстан облысында мемлекеттік бюджетке қаржы
түсімі күннен-күнге артуда. Мұның себебін облыс көлемінде шағын және орта
бизнес субъектілерінің артуымен түсіндіреді. Мысалы: 2004 жылы тіркелген
шағын биснес субъектілерінің саны 312,2 мың болып 117,5 млрд. тенгенің
өнімі өндірілген. Осының нәтижесінде шағын кәсіпкерлердің жергілікті
бюджетке 5 млрдтан астам теңге қаржы төлегенін айтып өтуге болады.
Өткен жыл облысымыздың экономикасы үшін жаман болған жоқ. Жергілікті
атқару органдарының әлеуметтік, экономикалық саладағы мақсатты жұмыстары өз
жемісін берді десе де болады.
Қазақстан Республикасы бойынша жергілікті бюджет түсімдері
(01.01.2005 – 01.01.2006 жылдар бойынша орындалуы) млрд.теңге
01.01.2005жыл 01.01.2006 жыл Салыстырмалы
көрсеткіш, %
(+,-)
Жергілікті 486,3 609,4 +25,3%
бюджет бойынша
түсімдері
Жергілікті бюджет бойынша 2003 – 2004 жылдардығы түсімдердің
салыстырсалы көрсеткіші 25,3 пайызға артып отыр. Мәліметтер бойынша және
жоғарыдағы кестеден жергілікті бюджеттің түсімінің жылдан – жылға оңтайлы
дәреже беріп отырғандығын байқауға болады. 2005 жылдың қаңтар айындағы
көрсеткіш 2004 жылдың қаңтар айындағы көрсеткішке қарағанда 123,1 млрд
теңгеге артқан.
Жергілікті бюджет түсімдеріне Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша талдау
жасайтын болсақ төмендегі келтірілген мәліметтерден көруге болады.
2004 - 2005 жылдардың қаңтар-сәуір айларына Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша кірістердің түсімі туралы мәліметтер сүйене отырып талдау жасауға
болады. Жылдың басынан төрт ай бойынша бюджет кірістерін байқап көрейік.
ОҚО бойынша бюджет кірістерінің түсімі
(2005 – 2006 жж қаңтар- сәуір айлары) млрд.теңге
2005 жылдың 2006 жылдың
қаңтар – сәуір айлары бойынша қаңтар – сәуір айлары бойынша
түсімдер түсімдер
жоспар нақты % жоспар нақты %
ОҚО бойынша 16531,9 16259,2 98,4 19278,8 24896,7 129,1
кірістер,
оның ішінде
Қаржылық 6297,4 6345,8 100,8 6239,7 6336,6 101,6
түсімдер
Субвенция 9435,8 9309,3 98,7 11027,2 16112,9 143,9
барлығы
Кестеден көріп отырғандай, 2005 жылдың төрт айлық көрсеткіші бойынша
ОҚО бюджет кірістері 129,1 пайызға орындалған. Өткен жылмен салыстыратын
болсақ, нақты орындалған түсім көлемі 86375 мың теңгеге артық орындалған.
Оның ішінде қаржы түсімі мен бөлінген субвенция түсіміне келетін болсақ,
қаржы түсімінің орындалуы 101,6 пайызды құрайды, яғни екі жылдағы төрт
айлық көрсеткіш бойынша жоспардан пайыздық көрсеткіші артық орындалған,
дегенмен, өткен жылмен салыстырғанды қаржы түсімі 9,2 млн теңгеге
төмендеген. Республикалық бюджеттен бөлінетін субвенция кірісі 2005 жылдың
төрт айы бойынша жоспардан артығымен орындалса, керісінше, 2004 жылдың
көрсеткіші бойынша жоспардан кем орындалғандығын байқап отырмыз, яғни 98,7
пайызды құрап отыр.
Оңтүстік Қазақстан обылысы бойынша жергілікті бюджетке түскен қаржы
түсімдерін қаржы түрлері бойынша талдау жасайтын болсақ келесі кестеден
көруге болады.
Оңтүстік Қазақстан облысының қаржылардың түрлері бойынша жергілікті
бюджетке түскен қаржы түсімдері (2005 жылдың қаңтар- сәуір айларына) мың
теңге
№ Көрсеткіштер 01.01.2006 жыл
жоспар орындалғаны %
1 Жеке табыс салығы 1147233 1221906 106,5
2 Әлеуметтік қаржы 2724209 2641847 97,0
3 Мүлік салығы 340057 364798 107,3
4 Жер салығы 103008 127919 124,2
5 Көлік құралдарына салынатын96772 112033 115,8
қаржы
6 Біріңғай жер салығы 11762 12462 106,0
7 Акциздер (жергілікті) 1541053 1532007 99,4
Оңтүстік Қазақстан облысының қаржылардың түрлері бойынша 2005жылдың
қаңтар- сәуір айларындағы жергілікті бюджетке түскен қаржы түсімдеріне
талдау жасай келе, әлеуметтік және акциз қаржыларынан басқалары жоспардан
артық орындалғанын көріп отырмыз, яғни жеке табыс салығының орындалуы 106,5
пайызды құрайды, мүлік салығы 107,3 %-ға, жер салығы 124,2%, көлік салығы
115,8%, біріңғай жер салығы 106%-ға орындалған.
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша аудандар мен қалалардың қаржылық
түсімдерін төмендегі кесте бойынша талдауға болады.
Аудандар мен қалалар бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының
қаржылық түсімдерімың теңге
01.01.2005 жыл 01.01.2006 жыл
Аудандар, Ауытқуы
қалалар жоспар орындалуы жоспар орындалуы (+,-)
1 2 3 4 5 6
Бәйдібек 30158 32926 29827 28419 -4507
Ордабасы 51634 55553 52966 51674 -3879
Отырар 40593 42634 38649 39015 -3619
Қазығұрт 50216 54013 41444 42556 -11457
Төлеби 95168 99799 77967 80101 -19698
Мактаарал 193084 196892 184622 168686 -28206
Сайрам 201121 206105 214341 218054 +11949
Сарыағаш 183669 181338 179849 178170 -3168
Созақ 113745 115556 127987 143321 +27765
Түлкібас 82841 89295 79676 80875 -8420
Шардара 51588 53546 48604 47812 -5734
Арыс қ. 91106 94522 85890 85600 8922
Кентау қ. 58635 64089 60902 70324 +6235
Түркістан қ. 161987 166227 157427 173157 +6930
Шымкент қ. 1864974 1874234 2741042 2865330 +991096
Облбюджет 3026862 3019090 2118472 2063544 -955546
Барлығы 6294381 6345819 6239665 6336638 -9181
Аудандар мен қалалар бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының қаржылық
түсімдерін жоғарыдығы кестеден көріп отырмыз, облыс бойынша барлық қаржы
түсімдері өткен жылдағы көрсеткішпен салыстырған 9181 мың теңгеге
төмендеген. Дегенмен, бұл нәтижені толығымен бұрыс деп есептеуге болмайды,
өйткені екі жылдағы қаржы түсімінің нақты орындалуы байынша салыстыратын
болсақ, жоспардан артық орындалған. Көрсеткіш бойынша аудандар мен
қалалардың 2004-2005 жылдардығы қаңтар-сәуір айларының қаржылық
түсімдерінің ауытқуына келетін болсақ, Сайрам, Созақ аудандары, Арыс,
Кентау, Түркістан, Шымкент қалаларының көрсеткіші артып отыр. Облыстың
қалған аудандары мен қалаларының қаржылық түсімдері өткен жылмен
салыстырғанда кеміген.
01.01.2006 жылдағы Оңтүстік Қазақстан облысының (аудандар мен қалалар
бойынша) қаржылық түсімдерінің орындалуы,%
сурет 4
01.01.2006 жылдағы Оңтүстік Қазақстан облысындағы аудандар мен қалалар
бойынша қаржылық түсімдерінің орындалуының пайыздық көрсеткішін жоғарыдағы
суреттен (сурет 4) көріп отырмыз.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында экономикалық реформалаудың
негізгі міндеттерінің бірі тиімді қаржы механизмін қалыптастыру болып
табылады. Қаржы механизмі әр деңгейдегі бюджеттің кірісін толтыру
мэселелерін шешіп қана қоймай, сонымен бірге әрбір шаруашылық
субъектілерінің не болмаса барлық экономиканың бүтіндей дамуына ықпал
етеді.
Қаржы органдарының қызметінің маңызды элементі-қаржылар мен бюджетке
төленетін төлемдердің ел қазынасына уақтылы жэне толық түсуіне бақылау
жасау. Сондықтан да қаржы органдарының бақылау қызметін жетілдіру күн
тәртібінде түрған өзекті мәселе болып табылады.
Бюджет толықтырудың басты көзі қаржытан түсетін түсім екені белгілі.
Сол себептен республикалық қаржы қызметінің мемлекет бюджетін толықтыру
бағытындағы жүмыстарының тимділігін арттыру қажет.
Қазіргі уақытта елімізде қаржылық реформа жүргізілуде. Ал қаржы
реформасын табысты түрде жүзеге асыру барысында, қаржы
органдарының бақылау -экономикалық қызметінің мәнісі күшеюде.
Қаржылық бақылауды тек қана қаржылардың толық жэне уақытылы түсуіне
бақылауға экеліп тіреуге болмайды. Өзінің кең мағыналығында қаржылық
бақылау-қаржы заңдарының орындалуына бақылау больгп табылады. Қаржының
уақытылы жиналып, қаржы заңдарының орындалуы, қаржылық бақылауды өз
деңгейінде болу үшін қаржы төлеушілер мен қаржы жинаушылар арасында рухани
мэдениетті қалыптастыру керек.
Егемен Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz