Индустриялық даму сатысы

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Индустриялық даму сатысы

. Өнеркәсіптік революция және индустриялық дамудың басы
. Капиталистік өндірістің мәні
. Капитализмнің даму кезеңдері

10. 1. Өнеркәсіптік революция және индустриялық дамудың басы

Капиталистік құрылыстың пайда болуы мен қалыптасуы XVI ғасырдан бастау алатын тұтас тарихи дәуір. Кез-келген өндіріс тәсілі пайда болуы үшін белгілі алғышарттар қажет. Капиталистік өндіріс тәсілі пайда болуының материалдық негізі - өнеркәсіптік төңкеріс болды. К. Маркс осы революцияны феодализмнен капитализмге өту деп қарастырды.

Капитализмнің пайда болуының әлеуметтік-экономикалық негізі - жұмыс күшінің тауарға айналуы еді, ал оған екі тарихи процесс ықпал етті:

адамдардың құлдық және басыбайлық тәуелдіктен босануы;
олардың өндіріс құралдарына меншіктен босануы.

Өндірушіні өндіріс құралдарынан күшпен айыру, оларды азғантай адамдардың қолына шоғырландырып, капиталға айналдыру процесі капиталдың бастапқы қорлануы деп аталады. Бастапқы қорланудың экономикалық негізі - жіктелу, біреулердің кедейленіп, басқалардың баюы болды. Ақша капитал пайда болуының басты негізі қызметін атқарды. Ақшаның капиталға айналуының басты шарты - ақшы иесінің нарықта өз құнынан әлдеқайда жоғары жаңа баға қалыптастыра алатын тауар табу мүмкіндігі еді. Жалғыз мұндай тауар адамның жұмыс күші болып табылады.

Өндірістік күштер дамуы тұрғысынан қарағанда капитализм өз дамуында үш кезеңнен өтті.

қарапайым кооперация;
мануфактура;
ірі машина өндірісі.

Эволюция процесінде қарапайым құралдардан машиналарға, одан кейін машиналар жүйесіне көшу жүзеге асырылады, яғни өндірісті индустрияландыру жүреді.

Индустрияландыру ірі машина өндірісінің жасалуын, машиналар жүйесі негізінде қоғамның материалды-техникалық базасы өзгеруін білдіреді. Мануфактураның орнын ірі машиналы индустрия басты. Ірі машиналы индустрияның пайда болуына Ұлыбританиядағы алдымен тоқыма өндірісіндегі, кейін басқа салалардағы өнеркәсіп төңкерісі ықпал етті.

КСРО-дағы индустрияландыру машиналық техниканы енгізу ауыр өнеркәсіптен басталғандығымен ерекшеленеді. Тар мағынасында индустрияландыру өнеркәсіп өндірісінің материалды-техникалық базасының кемелденуін білдіреді. Сонымен қатар революцияға дейінгі Ресей өнеркәсіптік өндіріс көлемі бойынша әлемде бесінші орынды иеленгенімен, өндіріс құралдарын өндіру 1913 жылы барлық өнеркәсіптік өнімнің 35, 1%-ін құрағандықтан, ел шетелдік жабдықтарды әкелуге мәжбүр болды. 1917 жылғы төңкерістен кейін бүкіл халықшаруашылығын жаңа техникалық негізде қайта құрудың кешендік бағдарламасынан тұратын ГОЭРЛО жоспары жасалды. Кең мағынадағы индустрияландыру кешенді механикаландыру, машиналар жүйесін ендіру, экономиканың барлық салаларындағы қол еңбегінің үлес салмағын азайтуды білдіреді.

КСРО-дағы индустрияландырудың тағы бір ерекшелігі - оның жеделдетілген қарқыны еді. Қазақстанда индустрияландыру кең көлемде Ұлы Отан соғысы жылдарында өнеркәсіп орталықтарынан машина жасау кәсіпорындарын көшіру нәтижесінде жүзеге асырылды.

10. 2 Капиталистік өндірістің мәні

Капитализм - "экономикалық" деп сипаттауға лайық тарихтағы жалғыз қоғам, өйткені ол "экономикалық мәжбүрлеу" принципіне құрылған.

Классикалық капитализм - экономикалық мәжбүрлеу принципінің абсолютті үстемдік құруы. Капитализм адамды бұғаудан босататын және адам алғаш рет барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы ретінде көрінетін бастауыш тарихи форма болып табылады. Ол бүгінгі таңдағы өркениеттің негізі, қазіргі өндірісті ұйымдастырудың капиталистік формаларының мүмкіншіліктерін кеңінен қолдануда. Кең мағынадағы капитализм - баршаға ортақ бизнес қоғамы, ал тар мағынасында - жалдамалы еңбекті қанау қоғамы. Капитализм - шын мәнінде жалдамалы еңбекті қанау қоғамы, оның пайда болуы шынында да зорлық-зомбылықпен байланысты, буржуазиялық үстемдігі шынымен-ақ өндірістегі жұмысшылардың арасында ғана ұсталып тұрды. Алайда мемлекеттік экономиканың секторы, шағын, кооперативтік және корпоративтік бизнесі дамыған қазіргі қоғам жалдамалы еңбекті қанауды басқа тәртіпке айналдырып жіберді.

Классикалық капитализмнің ғылыми теориясының негізін қалаушы К. Маркс. Капитализмге Маркс көзқарасының принциптік ерекшелігі - оны өндірістік қатынастардың айрықша жүйесі ретінде түсіндіру. Капиталистік қоғамда ерекше, теңдесі жоқ тауар - адамның жұмыс күшін пайдалану үстемдігі. Міне, Маркстің капитализмді талдауы түгелдей осы ерекше тауарға арнауы да осыған байланысты.

Капиталистік өндіріс құрылысы механизмін түсіндіруге көптеген ғалымдар талпыныс білдіргенмен оның экономикалық құпиясын Маркс ғана аша алды. Капитализмнің жалдамалы жұмысшыны қанауға негізделгені Маркске дейін-ақ белгілі болған, бірақ Маркстің ұлылығы - қалайша капиталист жұмысшыға өзінше адал ақы төлеп отырып, бәрібір ұтып кететінін түсіндіріп берді.

Қарапайым тауар өндіруші өз тауарын (Т¹) басқа тауарды (Т²) сатып алу үшін сатады:

Т¹ А Т²

сату сатып алу

Ал капиталист керісінше істейді: ол басқаның тауарын артық ақша табу мақсатымен сатып алады:

Сатып алу сату

А Т А'

Маркс өз таңдауын капиталист, яғни жалдамалы жұмысшылар еңбегін пайдаланатын, өндіріс факторларын меншіктенуші алатын артық табысқа аударды. Тек капиталист алатын ақша артығын К. Маркс "қосымша құн" (m) ретінде көрсетеді. Әрине ғылыми мағынада өз-өзінен ақша - әлі де капитал емес. Капитал деген - бұл артық табыс алу үшін пайдаланатын ақша. Сондықтан да капитализм - ақша капитал ретінде қолданылатын тауар өндірісінің сатысы.

Қосымша құнның пайда болуы ұзақ уақыт бойы жұмбақ болып келген, өйткені бір бірін жоққа шығаратын екі тезисті табыстыру қажет еді. Бір жағынан қосымша құн тауар айналымында пайда бола алмайды, өйткені сатып алу-сату барысында тек балама құндар ғана жүреді. Екінші жағынан қосымша құн дәл тауар айналымында пайда болуы керек, себебі тек сатып алу-сату арқылы ғана капиталист өзіне ақшасын, оның үстіне артығымен қайтарып алады.

Жұмысшыны жалдай отырып, капиталист оның жұмыс күшін, яғни еңбекке қабілеттілігін сатып алады. Басқа кез-келген тауар сияқты "жұмыс күші "тауарының бағасы да оның өндірілуіне қоғамдық қажетті уақыт өлшемімен, яғни жұмысшы мен оның отбасының тіршілік құрал-жабдықтарының құнымен анықталады. Сөйтіп, капиталист жұмысшыға оның еңбек күшінің құнын адал төлеуге, сөйте отырып ұтыста болуға мүмкіндігі бар. Өйткені жұмыс күшін сатып алғаннан кейін оның уақытша иеленушісі әрі өндіріс құралдарын меншіктенуші ретінде жұмысшыдан оның жұмыс күшін өндіру үшін қажетті еңбектің недәуір үлкен көлемін талап етуге хақылы. Жұмысшының қажетті және қосымша еңбегінен тұратын тауарды сату кезінде капиталист өзіне қосымша құн алады. Демек, капитал қосымша құнды алу үшін пайдаланылатын жай ғана ақша емес, оның алынуын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қоғамдық құрылыс.

Бизнесмен өзінің мақсатына коммерциялық есеп негізінде қол жеткізеді. Оның іс-әрекетін мынадай формула түрінде көрсетуге болады:

Д-Т--- Д'

Мұндағы: Д- алғашқы авансыланған ақша қаржылары

Т- сатьп алынған тауарлар

Д'-авансыланған ақшаның өскен (ұлғайған) сомасы

Д' =Д +d

d- ақша өсімі (пайда)

Капиталистің пайда табу мақсатымен айналымға жіберетін ақша құралы болуы тиіс. Оған ол белгілі бір тауарлар сатып алады. Соңғы қорытындысында бизнесмен нарықта қолындағы тауарлы құндылықтарды сатып, ақшаның өскен сомасын алады. Авансыланған сомамен салыстырғандағы ақшаның өсімі оның табысын құрайды. Бұл жердегі басты теориялық мәселе: d - жаңа ақшалар қайдан пайда болды? Пайданы алып-сату жолымен, яғни тауарларды арзан бағамен сатып алып, оларды жоғарғы бағамен қайта сату жолымен де алуға болады. Нарықтық экономика жағдайында алып-сату көп жағдайда табиғи құбылыс және заң бойынша қудаланбайды. Оның негізін нарықта қандай да бір уақытта қалыптасқан тауар тапшылығы құрайды. Алайда бағаның спекулятивтік өсуі ұсыныс заңын іске қосады, ал тауар өндірісінің ұлғаюымен спекуляция үшін экономикалық шарттар жойылады. Нарық тауарлармен толық қамтылған жағдайда алып-сату мүмкін болмайды. Өздігінше тауарларды сатып алу-сату бойынша нарықтық келісім-шарттар пайданың тұрақты көзі бола алмайды, яғни нарық қосымша құнды құрмайды. Ақша тек бір шарт орындалған жағдайда жаңа құнды құратын капиталға айналады. Олар өндірістік факторлары өндіріс құралдары мен жұмыс күшін сатып алуға және кезекті шаруашылық пайдаланылуға жұмсалынуы тиіс. Сондықтан капитал формуласын былай жазуға болады:

СП

Д - Т< - П - Т' - Д'

СП - өндіріс құралдары

Т< - тауарлар

Р - жұмыс күші

П- жаңа тауарларды құру процесі

Өндірістік бизнесті бастау үшін іске қосатын Д - ақша қажет. Оған өндіріс факторлары: құралдар мен жұмыс күші сатылып алынады. Тауарлар мен ақшаның айналыс процесі үзіліп, өндіріс процесі П басталады. Және осы жерде жаңа құн пайда болады. Қайта құрылған пайдалы заттар өскен құнға Т' ие болады. Құны бойынша өндірілген тауарларды нарықта сатқаннан кейін кәсіпкер алғашқы капитал шамасынан асатын ақша сомасын Д' алады. Егер осы ақшаның өскен сомасынан алғашқы авансыланған Д ақша сомасын алып тастаса бизнесмен жалпы пайда алады.

Дайын өнімдердің құны өндіріс факторларының құны мен жаңа құнды қосады. Өз кезегінде жаңа құн 2 бөлікке бөлінеді: жұмысшылардың жалақысы және жалпы пайда. Жалпы пайда әртүрлі меншік иелерінің табыстарына бөлінеді: рента, процент және фирмада қалатын таза пайда. Сонымен жаңа құн барлық өндіріс факторларының меншік иесінің табыс көзі болып табылады деген қорытынды жасауға болады.

Экономикалық теориядағы күрделі мәселелердің бірі - осы жаңа құнды кім немесе не қалыптастырады. Бұл мәселе бойынша екі қарама-қайшы көзқарас бар. Олардың біреуі - қосымша құнның классикалық концепциясы. Оның негізін қалаған А. Смит және Д. Рикардо, ал терең зерттеген К. Маркс. екінші теорияның алғаш негізін құрған француз экономисі Ж. Б. Сей. Өзінің өндіріс факторлары концепциясында ол еңбек, капитал және табиғат құн құру процесіне тең қатысады деп тұжырымдады. Жаңа құнды құратын факторлардың теңдігі жөніндегі идеяны американдық экономист Дж. Кларк өз бетінше дамытты. Шекті пайдалылық теориясы негізінде ол еңбек пен капиталдың шекті өнімділігі жөніндегі ілімді дамытады.

10. 3. Капитализмнің даму кезеңдері

Капитализм ХІІ ғасырда-ақ пайда болды. XVIII ғасырдан бастап әрекет еткен классикалық капитализм өз дамуында үш кезеңнен өтті:

Монополияға дейінгі капитализм (XVIII-XIX аяғы) : еркін бәсеке, өндіріс пен нарықтың бей-берекет қозғалысы.
Монополиялық капитализм (XX ғ. басы) - бәсеке нәтижесінде тауарлардың өндірісі мен сатылуын қадағалайтын капиталистердің ірі бірлестіктері пайда болды.

Өнеркәсіптік монополиялар дамуының үш сатысы бөліп көрсетіледі:

1. XIXғ. 60-70 жылдары - монополиялар енді пайда болған кезең2. 1873 ж. әлемдік экономикалық дағдарыстан кейін басталып, XIXғ. соңына дейін жалғасты. Бұл дағдарыс көптеген ұсақ кәсіпорындардың банкротқа ұшырауына себепші болды және өндірістің шоғырлануына ықпал етті.

3. XIX ғ. соңында басталды. 1900-1903 жылы дағдарыстан кейін экономикада шешуші мағынаға ие болған көптеген монополиялық бірлестіктер пайда болды.

Монополиялар - бұл жеке меншікте (жеке, топтық немесе акционерлік)

болатын әрі салаларға, нарықтарға және тұтас макроэкономикаға монополистік жоғары баға қойып, монополистік пайда табу мақсатымен билік жүргізетін ірі шаруашылық бірлестіктер.

Монополиялық бірлестіктердің тарихи формалары:

1) . Қарапайым бірлестіктер (конвенциялар, пулдар, рингтер, корнерлер - түрлі елдерде түрлі атаулары бар) - бұл баға туралы уақытша келісімдер. Олардың мүшелері өз мойындарына тауарларын бірыңғай бағамен сатуға міндеттеме алады.

2) . Картель- өнеркәсіптің бір саласындағы бірқатар кәсіпорындар бірлестігі. Ол олардың өндірістік және коммерциялық дербестігін жоймайды, бірақ олардың арасында бірқатар сұрақтар бойынша келісімдер қарастырады.

3) . Синдикат - бұл өнеркәсіптің бір саласындағы бірқатар кәсіпорындарын олардың коммерциялық дербестігін жоққа шығара отырып, біріктіру (өнім синдикатқа тапсырылады, ал ол өзінің өткізу ұйымдары арқылы сатады) .

4) . Трест - бұнда өнеркәсіптің бір немесе бірнеше саласының бірқатар кәсіпорындарының меншігі мен басқаруы олардың коммерциялық та, өндірістік те дербестігін жоққа шығара отырып біріктіріледі.

5) . Комбинат - макроэкономиканың түрлі, бірақ бір-бірімен байланысты салалары кәсіпорындарының бірігуі

6) . Концерн - бұл макроэкономиканың бірқатар түрлі салаларын олардың акцияларын сатып алу арқылы қаржылық бақылау орнату жолымен біріктіру.

Капитализмнің монополистік сатысы (ол "империализм" деп те аталады) мынадай белгілермен сипатталады:

-өндірістің шоғырлануы;

-қаржылық капиталдың үстемдігі;

-капиталдың сыртқа шығарылуы;

-әлемнің экономикалық бөлінісі;

-әлемнің аумақтық бөлінісі.

Мемлекеттік-монополистік капитализм (ХХ ғ. екінші ортасы) - өндіріс пен нарықты буржуазия істері жөніндегі айрықша комитет ретінде көрінетін мемлекет реттейді. Буржуазиялық мемлекет еңбек пен капитал арасындағы қатынастарға араласады, субсидиялар бөледі, дотацияларды анықтайды, кредиттер ашады, протекционистік саясат жүргізеді. Мемлекеттік-монополистік капитализм - капитализмнің ең соңғы, әрі ең жоғарғы сатысы.

Қайталауға арналған сұрақтар