Біртұтас Түркістан идеясы: теориялық негіздері және іске асырылу жағдайлары
КІРІСПЕ
1. Тұтас Түркістан идеясының қалыптасуы және дамуы
2. Түркістан мемлекеттілігі идеясының іске асырылу тарихы
3. Кеңес өкіметі және Түркістанның тағдыры
4. Түрік эмиграциясы және Тәуелсіз Түркістан үшін күрес
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Тұтас Түркістан идеясының қалыптасуы және дамуы
2. Түркістан мемлекеттілігі идеясының іске асырылу тарихы
3. Кеңес өкіметі және Түркістанның тағдыры
4. Түрік эмиграциясы және Тәуелсіз Түркістан үшін күрес
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында түрік халықтарының бірлігі мен Тұтас Түркістан идеясының қалыптасуы мен дамуы, Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы күрес, Тәуелсіз Түркістан мемлекеттілігі идеясының іске асырылу жағдайлары мен кезеңдері, түрік эмигранттарының Түркістанның азаттығы жолындағы күресі қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі негізінен бір-бірімен тығыз байланысты екі фактордан туады: оның біріншісі – Түркістанның және түрік халықтарының сонау орта ғасырлардың өзінде-ақ Еуразия құрлығындағы тарихи үдерістерде елеулі рөл атқаруы болса, екіншісі Түркістанның әуелі Ресей империясының, одан кейін Кеңес Одағының құрамында тәуелділік жағдайда болуына байланысты түріктер тарихының толық зерттелмеуі немесе бұрмалануы деп айтуға болады. Батыс Түркістанды жаулап алуымен Ресей империясы өзінің Еуразия құрлығындағы позицияларын елеулі түрде нығайтты, сондықтан Түркіс¬таннан айырылу оның экономикалық дамуына ғана емес, геосаяси мақсат¬тарына да ауыр соққы болар еді. Сондықтан Ресей патшалық үкіметі Түркістаннан айыры¬лып қалмауға барлық күшін салды. Сол кезден бастап Ресей империясындағы түрік халықтарының азаттық күресі басталды. Ресей империясының қоластын¬дағы Түркістан жері Кеңес Одағы кезінде бірнеше жеке кеңестік республика¬ларға жіктелді, алайда олар түріктердің тәуелсіз мемлекеті болған жоқ, сондық¬тан тәуелсіздік жолындағы күрес жалғаса берді. ХХ ғасырда бұл күрес өзіндік идеологиясы мен теоретиктері, бағдарламалары мен жетекшілері бар саяси күреске айналды. Бұл күрес әлемдік тарихтағы ұлт-азаттық қозғалысы деп аталған ірі тарихи үдерістің қатарынан өз орнын алуға тиісті.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін нарықтық экономика мен либералдық демокоратияға өту кезеңінде тұрған Қазақстан үшін ғасырлар бойы жалғыз ғана тәуелсіз түрік мемлекеті болып келген Түркиямен қарым-қатынас жасау айрықша маңызды болды. Түрік елдерінің әртүрлі саладағы ынтымақтастығының айрықша маңыздылығын Президент Н.Ә. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» деген еңбегінде былайша атап өткен болатын: «Тарихтың алға қойып отырған өктем талабы әрбір түрік еліне әртүрлі салада саяси, экономикалық, мәдени және гуманитарлық тәсілдермен бірігу проблемасын шешудің бәріне бірдей тең институттық тетіктерін жаппай-тұрмай іздестіруді міндеттейді» [1, 121-б.]. Осылайша қазақ халқы өзінің әуелі Ресей империясының, одан кейін Кеңес Одағының құрамында болған кезеңдерде жоғалтып алуға сәл ғана қалған түріктік тегін қайта тауып, болашақ даму бағдарын анықтауға мүмкіндік алған еді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі негізінен бір-бірімен тығыз байланысты екі фактордан туады: оның біріншісі – Түркістанның және түрік халықтарының сонау орта ғасырлардың өзінде-ақ Еуразия құрлығындағы тарихи үдерістерде елеулі рөл атқаруы болса, екіншісі Түркістанның әуелі Ресей империясының, одан кейін Кеңес Одағының құрамында тәуелділік жағдайда болуына байланысты түріктер тарихының толық зерттелмеуі немесе бұрмалануы деп айтуға болады. Батыс Түркістанды жаулап алуымен Ресей империясы өзінің Еуразия құрлығындағы позицияларын елеулі түрде нығайтты, сондықтан Түркіс¬таннан айырылу оның экономикалық дамуына ғана емес, геосаяси мақсат¬тарына да ауыр соққы болар еді. Сондықтан Ресей патшалық үкіметі Түркістаннан айыры¬лып қалмауға барлық күшін салды. Сол кезден бастап Ресей империясындағы түрік халықтарының азаттық күресі басталды. Ресей империясының қоластын¬дағы Түркістан жері Кеңес Одағы кезінде бірнеше жеке кеңестік республика¬ларға жіктелді, алайда олар түріктердің тәуелсіз мемлекеті болған жоқ, сондық¬тан тәуелсіздік жолындағы күрес жалғаса берді. ХХ ғасырда бұл күрес өзіндік идеологиясы мен теоретиктері, бағдарламалары мен жетекшілері бар саяси күреске айналды. Бұл күрес әлемдік тарихтағы ұлт-азаттық қозғалысы деп аталған ірі тарихи үдерістің қатарынан өз орнын алуға тиісті.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін нарықтық экономика мен либералдық демокоратияға өту кезеңінде тұрған Қазақстан үшін ғасырлар бойы жалғыз ғана тәуелсіз түрік мемлекеті болып келген Түркиямен қарым-қатынас жасау айрықша маңызды болды. Түрік елдерінің әртүрлі саладағы ынтымақтастығының айрықша маңыздылығын Президент Н.Ә. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» деген еңбегінде былайша атап өткен болатын: «Тарихтың алға қойып отырған өктем талабы әрбір түрік еліне әртүрлі салада саяси, экономикалық, мәдени және гуманитарлық тәсілдермен бірігу проблемасын шешудің бәріне бірдей тең институттық тетіктерін жаппай-тұрмай іздестіруді міндеттейді» [1, 121-б.]. Осылайша қазақ халқы өзінің әуелі Ресей империясының, одан кейін Кеңес Одағының құрамында болған кезеңдерде жоғалтып алуға сәл ғана қалған түріктік тегін қайта тауып, болашақ даму бағдарын анықтауға мүмкіндік алған еді.
1 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
2 Orkun H.N. Türkçülüğün Tarihi. – Ankara: “Kömen yayınları”, 1977. – 115 s.
3 Özdag M. Türk Dünyasi ve Doğu Türkistan jeopolitiği. – İstanbul: Doğu Türkistan Vakfi Yayınlari, 2007. – 335 s.
4 Saray M. Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlı¬kları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875). – Ankara, 1994. – 160 s.
5 Mühlen P.v.z. Gamalihac ile Kizilyildiz Arasinda / Cev. E.B. Ozbilen. – Ankara, 1984. – 256 s.
6 Буттино Марко. Революция наборот. Средняя Азия между падением царской империи и образованием СССР. / пер. с итал. Н. Охотина. – М.: Звенья, 2007. – 447 c.
7 Kushner D. Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu (1876–1908) / Çev. Şevket Serdar Türet, Rekin Erdem, Fahri Erdem. – İstanbul: Kervan Yayınları, 1979. – 262 s.
8 Zenkovskiy S.A. Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık / Çev.Izzet Kantemir. – İstanbul, 1983. – 347 s.
9 Қойгелдиев М. Қ. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. – Алматы: Қазақ университеті, 1997. – 53 б.
10 Омарбеков Т. Қазақ ру-тайпаларының түркілік этно-саяси тарихи та-мыр¬лары туралы (V – XVIII ғғ.) // Омарбеков Т. Тарихпен өрілген тағдыр. – Астана: «Ана тіл – Ата тарих», 2007. – 321-325 б.
11 Есмағамбетов К.Л. Әлем таныған тұлға. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 501 б.
12 Кокебаева Г.К. Германия¬ – Россия – СССР: политика, война и плен. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 345 с.
13 Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов: Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 448 б.
14 Нұрпейісов К. Алаш һәм алашорда. – Алматы: «Ататек», 1995. – 256 б.
15 Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
16 Ренодель П. Предисловие к французскому изданию // Шоқай М. Таңда¬ма¬лы / құраст.: А. Нүсіпхан, М. Қойгелдиев. – 2 том. – Алматы: Қайнар, 1999. – Б. 319-322.
17 Өзбекстан Республикасының мемлекеттік мұрағаты (ӨР ОММ)., И-50-қ., 1-т., 387-іс.
18 Түркия Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты (ТР ОММ)., Наме-и хумаюн дефтери, 6-т., 292-іс.
19 Түркия Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты (ТР ОММ)., Ираде харижие., 2206-т., 1-іс.
20 Лайпанов К.Т., Мизиев И.М. О происхождении тюркских народов. – Черкесск: Изд-во ПАО «ПУЛ», 1993.– 139 с.
21 Закиев М.З. История татарского народа (Этнические корни, форми-рование и развитие). – М.: Инсан, 2008. – 560 с.
22 Худяков Ю.С. Иранско-тюркский культурный симбиоз в Центральной Азии // Проблемы политогенеза кыргызской государственности. Документы. Ис¬сле¬до¬вания. Материалы. – Бишкек, 2003. – С. 134-139.
23 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – СПб : Ленинградское изд-во, 2010. – 542 с.
24 Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ – ХІ вв. по арабским источ-никам / под ред. Б.С. Сулейменова. – Алма-Ата, 1972. – 156 с.
25 Максуди С. Арcал. Тюркская история и право. – Казань: Изд-во «Фэн», 2002. – 412 с.
26 Васильев Д.Д. Графический фонд памятников тюркской рунической письменности азиатского ареала. – М.: Наука, 1983. – 160 с.
27 Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье. Этнос, языки, религии. – М.: Наука, 1992. – 688 с.
28 Зареванд. Турция и пантуранизм. — Париж: Книжное дело, «Родник», 1930. – 168 c.
29 Акчура Ю. Жаңа түрік мемлекетінің жолбасшылары // Ұлығ Түркістан / М.Қ. Қойгелдиевтің жетекшілігімен; құраст., ауд.: Д. Қыдырәлі. – Алматы: Ел-шежіре, 2008. – Б. 70-84.
30 Гөкалп З. Түрікшілдіктің негіздері // Ұлығ Түркістан / М.Қ. Қойгелдиевтің жетекшілігімен; құраст., ауд.: Д. Қыдырәлі. – Алматы: Ел-шежіре, 2008. – Б. 85-104.
31 Bennigsen A. Ismail Gasprinski (Gaspraly) and the Origins of the Jadid Movement in Russia // Исмаил-бей Гаспринский. Русское мусульманство. Oxford: Society for Central Asian Studies, 1985. – P. 5-20.
32 Landau J. M. Pan-Turkism. From Irredentism to Cooperation.– London: Hurst and Company, 1995. – 212 p. Landau J.M. Pantürkizm / Çev. Mesut Akın. – İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1999. – 335 s.
33 Масов Р. Таджики: История с грифом «Совершенно Секретно». – Душанбе, 1995.
34 Тоған З.У. Түркістандықтардың бірігу жолындағы әрекеттері // Ұлығ Түркістан / М.Қ. Қойгелдиевтің жетекшілігімен; құраст., ауд.: Д. Қы¬дырәлі. – Алматы: Ел-шежіре, 2008. – Б. 304-309.
35 Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии. – М.: Наука. 1974. – 408 с.
36 Ключевский В.О. Сочинения. – Т. 1. – М.: Политиздат, 1956. – 426 с.
37 Тухтаметов Ф.Т. Правовое положение Туркестана в Российской империи: вторая половина XIX века: Историко-правовое исследование: Автореф. на соис... докт. наук. – М., 2003. – 42 с.
38 Жуковский С.В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последние 300 лет. – Петроград, 1915. – 225 с.
39 Кауфман К.П. Проект всеподданнейшего отчета ген.-ад. К.П. фон-Кауфмана 1-го по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского ген.-губернаторства 7 ноября 1867 – 25 марта 1881 г. – СПб., 1885. – 43 с.
40 Кауфман А.А. Переселение и колонизация. – Т. 2. – СПб, 1905.
41 Арапов Д.Ю. Система государственного регулирования ислама в Рос-сий¬ской империи. – М., 2004. – 287 с.
42 Өзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты (ӨР ОММ). И-1-қ., 32-т., 384-іс.
43 Хаит Б. Түркістан 1917 жылдың қар¬саңында / неміс тілінен аударған Г.К. Көкебаева // Алаш. – 2006. – № 4. – Б. 90-93.
44 Қыр баласы. Түркістан // Бөкейханов Ә. Шығармалар / даяр. М. Қой-гелдиев.– Алматы: Қазақстан, 1994. – Б. 236-237.
45 Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Шоқай М. Таңдамалы / құраст.: А. Нүсіпхан, М. Қойгелдиев. – 2 том. – Алматы: Қайнар, 1999. – Б. 247-318.
46 Революция и национальный вопрос // Документы и материалы по исто-рии национального вопроса в России и СССР в ХХ в. – Т. 3. – М., 1930. – С. 294-363.
47 Образование Казахской АССР. Сборник документов и материалов / под ред. С.Н.Покровского / сост.: Е.Л. Виленский, Г.Ф. Дахшлейгер, Н.П. Калита и др. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1957. – 368 с.
48 Чокаев-оглу М. Туркестан под властью Советов (к характеристике диктатуры пролетариата). – Париж, 1935. – 163 с.
49 Тагеев Б. В долине роз и крови. – М.: Госиздат, 1927. – 96 с.
50 Түркістан автономиясының мәлімдемесі // Ұлығ Түркістан / М.Қ. Қой¬гелдиевтің жетекшілігімен; құраст., ауд.: Д. Қыдырәлі. – Алматы: Ел-шежіре, 2008. – Б.123.
51 Абдуллаев Р. Хроника противостояния // Звезда Востока. – 1995. – № 11-12. – С. 201.
52 Алаш қозғалысы: құжаттар мен материалдар жинағы. Желтоқсан 1917 ж. – мамыр 1920 ж. – Движение Алаш: Cб. документов и материалов / жауапты құраст.: Е.М. Грибанова, С.О. Смағұлова. – Т. 2. – Алматы: Алаш, 2005. – 496 б.
53 Olcott M. The Basmachi or freemen’s revolt in Turkestan. 1918-1924 // Soviet studies (Glasgow University Press). – 1981. – Vol. XXXIII, № 3. – P.352-369.
54 Rahimov M., Urazaeva G. Central Asia Nations and Border issues // Conflict Studies Research Center. Central Asia Series. UK. 05/10. – March 2005.
55 Образование и развитие Союза Советских Социалистических Респуб-лик. Сб. документов. 1917-1924. – М.-Л., 1949.
56 История национально-государственного строительства в СССР. – Т. 1. – М., 1968. – 589 с.
57 Турсунов Х.Т. Национальная политика Коммунистической партии в Тур¬кестане (1917-1924 гг.). – Ташкент: Узбекистан, 1971. – 367 с.
58 Kocaoğlu T. Türkistan’da Yenilik hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924. – SOTA. Haarlem, 2001. – 499 s.
59 Andican A. Cedidizmden Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. – İstanbul: Emre Yayınları, 2003. – 942 s.
60 Өзжан Ө. Милли Түркістан комитетінің І құрылтайы // Тұтас Түркістан идеясы [Мәтін] / құраст.: М. Қойгелдиев, Д. Қыдырәлі. – Астана: Астана полиграфия, 2008. – Б. 118-126.
2 Orkun H.N. Türkçülüğün Tarihi. – Ankara: “Kömen yayınları”, 1977. – 115 s.
3 Özdag M. Türk Dünyasi ve Doğu Türkistan jeopolitiği. – İstanbul: Doğu Türkistan Vakfi Yayınlari, 2007. – 335 s.
4 Saray M. Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlı¬kları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875). – Ankara, 1994. – 160 s.
5 Mühlen P.v.z. Gamalihac ile Kizilyildiz Arasinda / Cev. E.B. Ozbilen. – Ankara, 1984. – 256 s.
6 Буттино Марко. Революция наборот. Средняя Азия между падением царской империи и образованием СССР. / пер. с итал. Н. Охотина. – М.: Звенья, 2007. – 447 c.
7 Kushner D. Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu (1876–1908) / Çev. Şevket Serdar Türet, Rekin Erdem, Fahri Erdem. – İstanbul: Kervan Yayınları, 1979. – 262 s.
8 Zenkovskiy S.A. Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık / Çev.Izzet Kantemir. – İstanbul, 1983. – 347 s.
9 Қойгелдиев М. Қ. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. – Алматы: Қазақ университеті, 1997. – 53 б.
10 Омарбеков Т. Қазақ ру-тайпаларының түркілік этно-саяси тарихи та-мыр¬лары туралы (V – XVIII ғғ.) // Омарбеков Т. Тарихпен өрілген тағдыр. – Астана: «Ана тіл – Ата тарих», 2007. – 321-325 б.
11 Есмағамбетов К.Л. Әлем таныған тұлға. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 501 б.
12 Кокебаева Г.К. Германия¬ – Россия – СССР: политика, война и плен. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 345 с.
13 Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов: Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 448 б.
14 Нұрпейісов К. Алаш һәм алашорда. – Алматы: «Ататек», 1995. – 256 б.
15 Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
16 Ренодель П. Предисловие к французскому изданию // Шоқай М. Таңда¬ма¬лы / құраст.: А. Нүсіпхан, М. Қойгелдиев. – 2 том. – Алматы: Қайнар, 1999. – Б. 319-322.
17 Өзбекстан Республикасының мемлекеттік мұрағаты (ӨР ОММ)., И-50-қ., 1-т., 387-іс.
18 Түркия Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты (ТР ОММ)., Наме-и хумаюн дефтери, 6-т., 292-іс.
19 Түркия Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты (ТР ОММ)., Ираде харижие., 2206-т., 1-іс.
20 Лайпанов К.Т., Мизиев И.М. О происхождении тюркских народов. – Черкесск: Изд-во ПАО «ПУЛ», 1993.– 139 с.
21 Закиев М.З. История татарского народа (Этнические корни, форми-рование и развитие). – М.: Инсан, 2008. – 560 с.
22 Худяков Ю.С. Иранско-тюркский культурный симбиоз в Центральной Азии // Проблемы политогенеза кыргызской государственности. Документы. Ис¬сле¬до¬вания. Материалы. – Бишкек, 2003. – С. 134-139.
23 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – СПб : Ленинградское изд-во, 2010. – 542 с.
24 Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ – ХІ вв. по арабским источ-никам / под ред. Б.С. Сулейменова. – Алма-Ата, 1972. – 156 с.
25 Максуди С. Арcал. Тюркская история и право. – Казань: Изд-во «Фэн», 2002. – 412 с.
26 Васильев Д.Д. Графический фонд памятников тюркской рунической письменности азиатского ареала. – М.: Наука, 1983. – 160 с.
27 Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье. Этнос, языки, религии. – М.: Наука, 1992. – 688 с.
28 Зареванд. Турция и пантуранизм. — Париж: Книжное дело, «Родник», 1930. – 168 c.
29 Акчура Ю. Жаңа түрік мемлекетінің жолбасшылары // Ұлығ Түркістан / М.Қ. Қойгелдиевтің жетекшілігімен; құраст., ауд.: Д. Қыдырәлі. – Алматы: Ел-шежіре, 2008. – Б. 70-84.
30 Гөкалп З. Түрікшілдіктің негіздері // Ұлығ Түркістан / М.Қ. Қойгелдиевтің жетекшілігімен; құраст., ауд.: Д. Қыдырәлі. – Алматы: Ел-шежіре, 2008. – Б. 85-104.
31 Bennigsen A. Ismail Gasprinski (Gaspraly) and the Origins of the Jadid Movement in Russia // Исмаил-бей Гаспринский. Русское мусульманство. Oxford: Society for Central Asian Studies, 1985. – P. 5-20.
32 Landau J. M. Pan-Turkism. From Irredentism to Cooperation.– London: Hurst and Company, 1995. – 212 p. Landau J.M. Pantürkizm / Çev. Mesut Akın. – İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1999. – 335 s.
33 Масов Р. Таджики: История с грифом «Совершенно Секретно». – Душанбе, 1995.
34 Тоған З.У. Түркістандықтардың бірігу жолындағы әрекеттері // Ұлығ Түркістан / М.Қ. Қойгелдиевтің жетекшілігімен; құраст., ауд.: Д. Қы¬дырәлі. – Алматы: Ел-шежіре, 2008. – Б. 304-309.
35 Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии. – М.: Наука. 1974. – 408 с.
36 Ключевский В.О. Сочинения. – Т. 1. – М.: Политиздат, 1956. – 426 с.
37 Тухтаметов Ф.Т. Правовое положение Туркестана в Российской империи: вторая половина XIX века: Историко-правовое исследование: Автореф. на соис... докт. наук. – М., 2003. – 42 с.
38 Жуковский С.В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последние 300 лет. – Петроград, 1915. – 225 с.
39 Кауфман К.П. Проект всеподданнейшего отчета ген.-ад. К.П. фон-Кауфмана 1-го по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского ген.-губернаторства 7 ноября 1867 – 25 марта 1881 г. – СПб., 1885. – 43 с.
40 Кауфман А.А. Переселение и колонизация. – Т. 2. – СПб, 1905.
41 Арапов Д.Ю. Система государственного регулирования ислама в Рос-сий¬ской империи. – М., 2004. – 287 с.
42 Өзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты (ӨР ОММ). И-1-қ., 32-т., 384-іс.
43 Хаит Б. Түркістан 1917 жылдың қар¬саңында / неміс тілінен аударған Г.К. Көкебаева // Алаш. – 2006. – № 4. – Б. 90-93.
44 Қыр баласы. Түркістан // Бөкейханов Ә. Шығармалар / даяр. М. Қой-гелдиев.– Алматы: Қазақстан, 1994. – Б. 236-237.
45 Шоқай М. 1917 жыл естеліктерінен үзінділер // Шоқай М. Таңдамалы / құраст.: А. Нүсіпхан, М. Қойгелдиев. – 2 том. – Алматы: Қайнар, 1999. – Б. 247-318.
46 Революция и национальный вопрос // Документы и материалы по исто-рии национального вопроса в России и СССР в ХХ в. – Т. 3. – М., 1930. – С. 294-363.
47 Образование Казахской АССР. Сборник документов и материалов / под ред. С.Н.Покровского / сост.: Е.Л. Виленский, Г.Ф. Дахшлейгер, Н.П. Калита и др. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1957. – 368 с.
48 Чокаев-оглу М. Туркестан под властью Советов (к характеристике диктатуры пролетариата). – Париж, 1935. – 163 с.
49 Тагеев Б. В долине роз и крови. – М.: Госиздат, 1927. – 96 с.
50 Түркістан автономиясының мәлімдемесі // Ұлығ Түркістан / М.Қ. Қой¬гелдиевтің жетекшілігімен; құраст., ауд.: Д. Қыдырәлі. – Алматы: Ел-шежіре, 2008. – Б.123.
51 Абдуллаев Р. Хроника противостояния // Звезда Востока. – 1995. – № 11-12. – С. 201.
52 Алаш қозғалысы: құжаттар мен материалдар жинағы. Желтоқсан 1917 ж. – мамыр 1920 ж. – Движение Алаш: Cб. документов и материалов / жауапты құраст.: Е.М. Грибанова, С.О. Смағұлова. – Т. 2. – Алматы: Алаш, 2005. – 496 б.
53 Olcott M. The Basmachi or freemen’s revolt in Turkestan. 1918-1924 // Soviet studies (Glasgow University Press). – 1981. – Vol. XXXIII, № 3. – P.352-369.
54 Rahimov M., Urazaeva G. Central Asia Nations and Border issues // Conflict Studies Research Center. Central Asia Series. UK. 05/10. – March 2005.
55 Образование и развитие Союза Советских Социалистических Респуб-лик. Сб. документов. 1917-1924. – М.-Л., 1949.
56 История национально-государственного строительства в СССР. – Т. 1. – М., 1968. – 589 с.
57 Турсунов Х.Т. Национальная политика Коммунистической партии в Тур¬кестане (1917-1924 гг.). – Ташкент: Узбекистан, 1971. – 367 с.
58 Kocaoğlu T. Türkistan’da Yenilik hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924. – SOTA. Haarlem, 2001. – 499 s.
59 Andican A. Cedidizmden Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. – İstanbul: Emre Yayınları, 2003. – 942 s.
60 Өзжан Ө. Милли Түркістан комитетінің І құрылтайы // Тұтас Түркістан идеясы [Мәтін] / құраст.: М. Қойгелдиев, Д. Қыдырәлі. – Астана: Астана полиграфия, 2008. – Б. 118-126.
Біртұтас Түркістан идеясы: теориялық негіздері және іске асырылу
жағдайлары
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында түрік халықтарының бірлігі
мен Тұтас Түркістан идеясының қалыптасуы мен дамуы, Түркістанның
тәуелсіздігі жолындағы күрес, Тәуелсіз Түркістан мемлекеттілігі идеясының
іске асырылу жағдайлары мен кезеңдері, түрік эмигранттарының Түркістанның
азаттығы жолындағы күресі қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі негізінен бір-бірімен тығыз байланысты
екі фактордан туады: оның біріншісі – Түркістанның және түрік халықтарының
сонау орта ғасырлардың өзінде-ақ Еуразия құрлығындағы тарихи үдерістерде
елеулі рөл атқаруы болса, екіншісі Түркістанның әуелі Ресей империясының,
одан кейін Кеңес Одағының құрамында тәуелділік жағдайда болуына байланысты
түріктер тарихының толық зерттелмеуі немесе бұрмалануы деп айтуға болады.
Батыс Түркістанды жаулап алуымен Ресей империясы өзінің Еуразия
құрлығындағы позицияларын елеулі түрде нығайтты, сондықтан Түркістаннан
айырылу оның экономикалық дамуына ғана емес, геосаяси мақсаттарына да ауыр
соққы болар еді. Сондықтан Ресей патшалық үкіметі Түркістаннан айырылып
қалмауға барлық күшін салды. Сол кезден бастап Ресей империясындағы түрік
халықтарының азаттық күресі басталды. Ресей империясының қоластындағы
Түркістан жері Кеңес Одағы кезінде бірнеше жеке кеңестік республикаларға
жіктелді, алайда олар түріктердің тәуелсіз мемлекеті болған жоқ, сондықтан
тәуелсіздік жолындағы күрес жалғаса берді. ХХ ғасырда бұл күрес өзіндік
идеологиясы мен теоретиктері, бағдарламалары мен жетекшілері бар саяси
күреске айналды. Бұл күрес әлемдік тарихтағы ұлт-азаттық қозғалысы деп
аталған ірі тарихи үдерістің қатарынан өз орнын алуға тиісті.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін нарықтық экономика мен либералдық
демокоратияға өту кезеңінде тұрған Қазақстан үшін ғасырлар бойы жалғыз ғана
тәуелсіз түрік мемлекеті болып келген Түркиямен қарым-қатынас жасау айрықша
маңызды болды. Түрік елдерінің әртүрлі саладағы ынтымақтастығының айрықша
маңыздылығын Президент Н.Ә. Назарбаев өзінің Тарих толқынында деген
еңбегінде былайша атап өткен болатын: Тарихтың алға қойып отырған өктем
талабы әрбір түрік еліне әртүрлі салада саяси, экономикалық, мәдени және
гуманитарлық тәсілдермен бірігу проблемасын шешудің бәріне бірдей тең
институттық тетіктерін жаппай-тұрмай іздестіруді міндеттейді [1, 121-б.].
Осылайша қазақ халқы өзінің әуелі Ресей империясының, одан кейін Кеңес
Одағының құрамында болған кезеңдерде жоғалтып алуға сәл ғана қалған
түріктік тегін қайта тауып, болашақ даму бағдарын анықтауға мүмкіндік алған
еді.
Кеңес Одағы ыдырап, егемен Қазақстанның даму кезеңі басталғанда
империялық сана бұғауынан арылып, оның орнына ұлттық сана қалыптастыру
міндеті пайда болды. Тарихи сананы жаңарту сияқты маңызды міндетті іске
асыруда Қазақстанда тәуелсіздік кезеңінде бірқатар қадамдар жасалды. ХХ
ғасырдың 30-жылдарындағы жаппай қуғын-сүргіннің алпыс жылдығына орай 1997
жылдың Қоғамдық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы
болып жариялануы, келесі 1998 жылдың Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы
деп аталуы және 2004 жылдан бастап Мәдени мұра бағдарламасы бойынша шетел
мұрағаттарынан қазақ тарихы мен мәдениетінің деректерін іздеу, жинақтау,
аударып, басып шығару нәтижесінде ұлттық сананы қалыптастыруда шешуші
қадамдар жасалды. Ал бұл міндетті орындаудың бірден-бір жолы тоталитарлық
сананың негізін құраған кеңес халқы, кеңес мәдениеті, социалистік
ұлттардың жақындасуы және бірігіп кетуі деген қияли түсініктерге қарсы
тұра алатын идея табу болса, ол идеяның өзегі сонау ХІХ ғасырдан бастау
алатын түрік халықтарының бірлігі және азаттығы идеясы болып шыққаны заңды
құбылыс.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен дамуы, саяси либералдық
модернизация үдерісі қазақ тарихының кеңестік кезеңде идеологиялық және
саяси мақсаттарға сәйкес бұрмаланған аспектілерін қайта қарауды талап
етеді. Соның ішінде түрік халықтарының бірлігі арманын пір тұтып, кеңес
өкіметінің таптық идеяларын қабылдаудан саналы түрде бас тартып, шетелге
кеткен түркістандық қайраткерлердің эмиграциядағы саяси қызметі, жалпы
кеңестік Шығыстың ұлт тәуелсіздігі жолындағы күресінің әлемдік аренаға
шығуы туралы мәселенің кеңестік тарих ғылымында зерттелуі біржақты болғаны
белгілі. Атап айтқанда, тарих ғылымында кеңестік Орталық Азия халықтарының
Түркістаннның тәуелсіздігі, түрік бірілігі, түрік тарихының ортақтығы
туралы идеяны көтерген зиялы қауымы өкілдерінің жағымсыз бейнесі
қалыптастырылды. Олардың еңбектері мен идеялары ұмыт болды немесе зерттеуге
қасақана жол берілмеді. Бұл мәселеге арналған еңбектер тек қана сынау,
айыптау сипатында болды. Себебі олар Түркістанның азаттығы жолындағы
күресте ұран болған, оған бағыт-бағдар берген идеяларды негіздеп, ұлт-
азаттық қозғалысының пәрменділігін күшейтті. Сондықтан Түркістан ұлт-
азаттық қозғалысында түрік халықтарының бірлігі идеясының қандай рөл
атқарғандығын зерттеу Қазақстан тарихының аса өзекті мәселелері қатарына
жатады.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған тақырыпқа
тарихнамалық талдау кең ауқымда шетелдік, кеңестік және қазақстандық
ғалымдардың зерттеулерінің негізінде жасалды.
Шетелдік тарихнама. Шетелдік Шығыс тарих ғылымында түрік халықтарының
бірлігі және Түркістан тарихының мәселелері неғұрлым белсенді әрі шынайы
зерттелген жері Түркия болды. Түркия Ресейдегі большевиктер идеясын
қабылдамай, шетелге кетуге мәжбүр болған түрік зиялыларының екінші отанына
айналған еді. Түркияда түрік эмигранттары ғылыммен айналысты,
университеттерде сабақ берді, кейбірі саясатпен де айналысуға мүмкіндік
алды. Түркияда түрік бірлігі жолында күрескен көптеген зиялылардың, соның
ішінде Мұстафа Шоқайдың да еңбектері басылып шықты, соған орай онда осы
мәселені зерттеушілер де жеткілікті екені белгілі. Түркиядағы түрік
эмиграциясының келесі толқыны екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
қалыптасты, олардың да ғылым мен білім, өнер саласы мен қоғамдық өмірде
өзіндік орындары бар. Түркия зертеушілерінің ішінде бірінші кезекте Таһир
Шағатай мен Саадат Шағатайдың Түркістан тарихы және Мұстафа Шоқай туралы
еңбектері аса маңызды. Х.Н. Оркунның кітабын Түрікшілдік идеясының тарихы
кешенді түрде зерттелген еңбек ретінде қарау қажет [2]. Әнуар пашаның өмірі
мен қызметін, Түркістандағы азаттық қозғалысына қатысуын зерттеген
А. Бадемжи, Ш.С. Айдемир, И.Үлкінің еңбектері бар. М. Өздагдың еңбегінде
большевиктер үкімет басына келгеннен кейінгі Түркістандағы азаттық
қозғалысына түрік халықтарының бірлігі идеясын қолдайтын түрік зиялыларының
көмегі сипатталған [3]. М. Сарай өзінің Османлы мемлекті мен Түркістан
хандықтары арасындағы өзара қарым-қатынастарды зерттеуге арналған
монографиясында Түркістандағы Ресей империясының отарлық езгісіне талдау
жасаған [4].
Түркістанның азаттығы және түрік халықтарының бірлігі мәселесі – Кеңес
Одағы ыдыраған соң тәуелсіз мемлекетін құрған бұрынғы Түркістан жеріндегі
тағдыры мен тарихы ортақ мемлекеттер зерттеушілерінің де айрықша назарын
аударып отырған тақырып. Осы орайда Өзбекстан тарихшылары Р. Шамсутдинов,
Х.Д. Садықов, Б.А. Кошанов, А.М. Худайкулов, С. Азамхужаевтың еңбектерін
айрықша атап өту қажет. Тәуелсіз Әзірбайжанда түрік бірлігін негіздеген
және насихаттаған, тұраншылдық идеясының жаршысы болған Каспий газетін
шығарушылардың бірі А. Гусейнзаденің өмірі мен қызметі, әзірбайжан халқының
ұлт-азаттық күресінің көшбасшысы болған Муссават партиясының қызметі жаңа
тұрғыдан зерттеле бастады.
Батыс ғалымдарының зерттеулерінде Түркістанның Ресей отары ретіндегі
саяси, экономикалық және мәдени даму мәселелері қарастырылған. П. Мюленнің
монографиясында кеңестік Шығыс халықтарының екінші дүниежүзілік соғыс
кезіндегі азаттық қозғалысы жан-жақты зерттелген. Алайда бұл автор кезінде
Түркістан Ұлттық Комитетінің басшылық қызметінде және Түркістан легионының
құрамында болған түркістандықтармен сұхбаттасқандықтан және солардың жеке
материалдарын пайдаланғандықтан, кітапта эмиграциядағы кейбір түрік
қайраткерлерінің рөлі субъективті түрде көрсетілген. [5]. Түрік
халықтарының азаттық қозғалысы, Мұстафа Шоқайдың эмиграциядағы күрес жолы
және оның идеяларын кейінгі ұрпақтардың жалғастыруы мәселелерін зерттеуде
Германия азаматы болған тегі қазақ Хасан Оралтай еңбектерінің айтарлықтай
маңызы бар.
Я. Ландау түрік халықтарының бірлігі идеясын пантүрікшілдік деп сипаттай
келе, бұл идеяның өзіндік дербестігі мен нақты негіздері бола тұрса да, ол
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресей империясында айрықша күшейген
панславяндық ағымға қарсылық ретінде қалыптасты деген пікір айтады [62].
М. Буттино патша режимінің дағдарысқа ұшырап, кеңес билігінің түпкілікті
орныққан кезеңі аралығындағы Түркістан өлкесінің тарихына объективті талдау
жасаған. Зерттеуші Түркістанның тұтастығы мен түрік халықтарының бірлігі
үшін күрескен Мұстафа Шоқай мен Тұрар Рысқұлов сынды тұлғалардың Тұтас
Түркістан идеясын көтергені үшін Мәскеу шовинистері тарапынан қатал қуғын-
сүргінге ұшырағандарын ашып көрсеткен [6]. Д. Кашнер түріктердің бірлігі
идеясын түрік ұлтшылдығы деп атап, оның шығу негіздерін және даму
кезеңдерін зерттеді [6]. Ресей империясындағы шығыс халықтарының тарихын
зерттеген С. Зенковски де түрік халықтарының азаттық қозғалысының идеялық
негіздерін пантүрікшілдік деп атайды [8].
Ағылшын тілді ғылыми әдебиетте ең көп орын алған – 1924 жылғы
Түркістандағы шекара межелеу және жеке-жеке кеңестік республикалардың
құрылуы мәселесі. Г. Парк және Г. Уилер Түркістандағы межелеу саясатын 1924
жылдан ертерек неге бастамады деген сұраққа жан-жақты жауап берген.
Түркістандағы оппозицияны кеңес өкіметі пантүрікшілдік және панисламшылдық
пиғылдағы халық жаулары деп айыптағанын атап көрсетеді. Батыс
зерттеушілері кеңес өкіметінің межелеу саясаты ұлттардың қалыптасуы туралы
жаңсақ түсінікке негізделді деген пікір айтады. У. Фримен межелеу ұлттық
мүдделерге негізделген жоқ, өйткені ол кезде Орталық Азияда (У. Фрименнің
Орталық Азия деп отырған жері – біздің зерттеу объектіміз болып отырған
Түркістан) толық мағынадағы ұлттар қалыптасқан жоқ деп атап көрсетіп,
кеңестік социалистік ұлт түсінігінің негізсіздігін дәлелдеген. Қазіргі
Ресейдің О.Н. Сенюткина, С. Червонная, И.Л.Фадеева және басқа зерттеушілері
көбінесе Ресей Федерациясы құрамындағы түрік халықтарының азаттық
қозғалысындағы түрікшілдік, тұраншылдық идеяларының даму тарихына назар
аударады. Ресей Федерациясы құрамындағы Татарстан Республикасында
түрікшілдік, түрік халықтарының бірлігі идеясы ғылыми негізде объективтік
түрде зерттелуде. Мәселен, Р. Мухаммединовтің Түрікшілдіктің шығуы және
эволюциясы атты монографиясында Осман және Ресей империяларындағы, Түркия
Республикасындағы, Кеңес Одағы мен қазіргі ТМД елдеріндегі түрік
халықтарының саяси ойы мен идеологиясының ХІХ ғ. 70-жылдарынан бастап
қазіргі кезеңге дейін даму тарихы талданған. М.З. Закиевтің Түріктер мен
татарлардың шығу тегі деп аталған зерттеуінің бірінші бөлімінде түрік
этнонимінің дыбыстық нұсқалары мен семантикасы, ғылыми әдебиетте аса көп
айтылмайтын түрік тілдес тайпалар мен халықтардың этникалық тегі
сипатталған.
Кеңестік тарихнама. Кеңестік тарихнаманың қалыптасу кезеңінде, ХХ
ғасырдың 20-30-жылдарында, Ресей мен ұлттық шет аймақтардың қарым-қатынасын
зерттеуде Н.С. Покровский негіздеген күшпен, зорлықпен отарлау концепциясы
қалыптасты. Зерттеушілер осы концепцияның негізінде Түркістанның Ресей
империясының құрамында болған кездегі даму тарихын біршама объективті түрде
зерттеді, патша өкіметінің отарлық саясатын ашық сипаттады, өйткені бұл
кеңес тарих ғылымының негізі болған таптық тұрғыдан қарау қағидасына сәйкес
келетін еді. Осындай еңбектердің қатарына Г.И. Сафаровтың Отарлық
революция (Түркістанның тәжірибесі) атты еңбегін жатқызуға болады.
Кеңес зерттеушілері 40-жылдарда Түркістанды Ресейдің зорлықпен
отарлағаны туралы идеядан бас тартты, оның орнына орталықтың ұсынысымен
Мәскеу тарихшылары негіздеген неғұрлым кіші зұлымдық идеясы, Ресейдің
Шығыс халықтарының тарихында прогрестік рөл атқарғаны, Түркістанды және
басқа ұлттық аймақтардың Ресейге өз еріктерімен қосылғаны туралы тезистер
келді. Кеңестік орталық биліктің талап етуімен СОКП Орта Азия бюросы 1934
жылы 23-мамырда қаулы шығарып, онда Орта Азия тарихынынан Ресейдің
отаршылдық саясаты туралы концепцияны алып тастау туралы нұсқау берді. 40-
50-жылдарда осы бағытқа сәйкес келмеген еңбектердің таралуына тыйым
салынды, авторларының көпшілігі жазалауға ұшырады. Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін қырғи-қабақ соғыстың күшейіп тұрған кезеңінде батыстың
буржуазиялық насихатына дем бермес үшін шет аймақтар халықтарының Ресейге
өз еркімен қосылғаны және бұл қосылу прогрестік рөл атқарғаны туралы идея
айрықша басым айтылды. Өйткені Ресейге және Кеңес Одағына қатысты басып
алу, жаулап алу деген түсініктер мүлде қолданылмауға тиісті болды. Патша
өқкіметінің отарлық саясаты көмескілендірілді, ал шет аймақтар халықтарының
ұлт-азаттық қозғалысы феодалдық-монархиялық сипаттағы бас көтеру деп
бағаланды. Ал 60-70-жылдарда орталықта және Орталық Азиядағы кеңестік
республикаларда Ресейдің Шығысты жаулап, отарлап алуының жағымды жақтары,
прогрестік сипаты болды деп дәлелдеген еңбектер көптеп шықты.
Түркістанда большевиктер билігінің орнауы туралы мәселе кеңестік
тарихнамада аса бұрмаланған тақырыптардың бірі болды. 50-60-жылдардағы
кеңестік зерттеулер ресми көзқарасқа сай Түркістан халқының барлық топтары
большевиктерді қуана қарсы алып, өз жерінде кеңес өкіметін орнатуға белсене
қатысты деген идеяны дәлелдеуге тырысты. Кеңестік зерттеушілер басмашылар
қозғалысын большевиктер өкіметінің орнауына қарсылықтың бір формасы ретінде
емес, бай-шонжарлардың өз билігінен айырылмау үшін жүргізген таптық күресі
ретінде сипаттады.
1924 жылғы жеке кеңестік республикалардың құрылу тарихына арналған
еңбектерде большевиктер үкіметінің Түркістанды бөлшектеу саясатын
жергілікті халықтың мақсат-мүдделеріне сәйкес жүргізілген шаралар деп
бағалады. Бүкіл кеңестік авторлардың бұл мәселеге қатысты ортақ пікірі –
кеңес өкіметі жергілікті халықтың ұлттық мүдделерін ескеріп, әрбір ұлттың
орналасқан территориясының шегін анықтап берді деген идея. Осыған орай бұл
мәселе кеңестік тарихнаманың ұлт туралы түсінігіне де қатысты болып шығады.
Көптеген еңбектерде Түркістандағы межелеу шарасы бұл жердегі жеке ұлттардың
мүддесінен шығып, олардың алдағы уақытта социалистік ұлт болып
қалыптасуына жағдай жасады деген түсінік негізделді, бұл түсінік кеңестік
гуманитарлық ғылымдардың негізі болған марксизмнің ұлт туралы қағидаларының
өзіне де сәйкес келмей қалды.
Қазақстандық тарихнама. Қазақстанда түрікшілдік, Біртұтас Түркістан
идеяларын, түрік халықтарының азаттық күресін неғұрлым объективті түрде
зерттеу егемендік алғаннан кейін ғана басталды. Әрине, осы айтылғандар
кеңестік кезеңде Түркістанның Ресей отары болған кезіндегі тарихы,
Түркістан автономиясы мен Алашорда тарихы мүлде зерттелмеді деген түсінік
тудырмауға тиісті. Біз негізінен жеке, дербес қазақстандық тарихнамаға
өткен ғасырдың 90-жылдарынан бергі шыққан еңбектерді енгізіп отырмыз,
өйткені біздің аса белгілі және дарынды ғалымдарымыздың кеңестік кезеңде
шыққан, жинақталған нақты да бай материалдары бар еңбектерінде олардың
өзіндік, дербес ойлары кеңестік идеологияның ауқымынан шығуға мүмкіндік
таппай, көмескі түрде көрсетілді. Мұның өзі сол еңбектерді тұтастай алып
кеңестік деген айдар тағып, оңды-солды сынауға негіз болуға тиісті емес,
сондықтан тарихнамалық талдау тәуелсіз Қазақстан тарихшыларының еңбектерін
қамтуға тиісті деп ойлаймыз. Қазақстандық тарихнаманы зерттеліп отырған
тақырыптың нақты аспектілері бойынша қарастыруды жөн көрдік.
Тұтас Түркістан идеясын алғашқы көтергендердің бірі, белгілі ғалым
М.Қ. Қойгелдиев Түрік елі, Түркістан ұғымдарының мән-мазмұнын талдаған
және Мұстафа Шоқайдың Түркістанның азаттығы жолындағы күресінің тарихын
зерделеген [9]. Түрік халықтарының ортақ тарихы, ежелгі түрік тайпалары,
Ресей түріктерінің өз мемлекетін құру идеясы мен оның орындалуына кедергі
келтірген жағдайлар Т.О. Омарбековтің еңбектерінде зерттелген [10].
Азия елдеріндегі түрік эмигранттары туралы зерттеулер қатары баршылық
болғанымен, Еуропадағы эмигранттардың саяси қызметі жан-жақты зерттелген
жоқ. ХХ ғасырдың 20-жылдарында шетелге эмиграцияға кеткен түрік
зиялыларының өмірі мен қызметі туралы сындарлы зерттеулер соңғы жылдарда
шыға бастады. Қазақстанда бұл тақырып саяси эмигранттардың ішіндегі ірі
тұлға М. Шоқайдың есімімен байланысты. Осы тақырыптағы алғашқы іргелі
монографиялық зерттеулердің бірі Л. Есмағамбетовтың еңбегінде Шоқайдың
саяси көзқарасының қалыптасуы оның Түркістанның тәуелсіздігі жолында күресу
мақсатымен байланыстыра талдаған [11]. Шетелдердегі түрік эмиграциясы,
Еуропа елдерінің Түркістанға қатысты саясаты, екінші дүниежүзілік соғыс
жылдарындағы Түркістан мәселесі және Үлкен Түркістан идеясы туралы
Г.К. Көкебаеваның шетел мұрағаттарының материалдарына негізделген
зерттеулерін атауға болады [12].
О.М. Қоңыратбаев белгілі қазақ саяси қайраткері Т. Рысқұловтың Түркістан
автономиялық республикасындағы атқарған қызметін кешенді түрде зерттеді
[13]. Түркістан ұлт-азаттық қозғалысы және автономияның құрылуының саяси
аспектілері Х.М. Тұрсынның еңбегінде, түрікшілдік идеясының қазақ халқының
ұлт-азаттық қозғалысындағы орны мен рөлі С. Шілдебайдың еңбегінде
көрсетілген.
Қазақстандық тарихнамадағы зерттелініп отыран мәселеге қатысты
зерттеулердің айрықша үлкен тобын Алаш қозғалысы және Алашорда тарихына
арналған еңбектер құрайды. Алаш қозғалысына және Алашордаға жаңа көзқарасты
қалыптастырған ғалымдар К.Н. Нұрпейісов пен М.Қ. Қойгелдиев болды [14, 15].
Сонымен қатар Түркістан легионы тарихына арналған А. Кәкен және
Түркістанның әртүрлі кезеңдердегі тарихының негізгі аспектілерін зерттеген
М.Ж. Абдиров, Н.Д. Нұртазина, Х.М.Тұрсын, Р.Х. Сариева, А. Ауанасова, т.б.
еңбектерін атауға болады. Тарихнамалық шолудан көріп отырғанымыздай, түрік
халықтарының бірлігі идеясын және оның әртүрлі
нұсқалары мен үлгілерін кешенді түрде зерттеген еңбектер отандық
тарихнамада әзірге кездеспейді.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу нысаны – Тұтас Түркістан идеясының
теориялық негіздерінің қалыптасуы, дамуы және оны іске асыру жолындағы
күрес.
Зерттеу жұмысының пәні түрік халықтарының бірлігі идеясының негізінде
тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру жобалары және оның іске асырылуын
зерттеу болып табылады.
Зерттеудің мерзімдік шегі ХХ ғасырдың бірінші жартысын қамтиды. Түрік
халықтарының бірлігі идеясының Түркістанға кең таралуы және шетелдердегі
эмигранттар арасында оның теориялық негіздерінің жасалуы ХХ ғасырдың
алғашқы он жылдығында іске асса, тәуелсіз Түркістан идеясының дамуы және
практикасы негізінен кеңестік түрік халықтарының тарихында екінші
дүниежүзілік соғыс аяқталғанға дейін неғұрлым белсенді түрде насихатталды.
Зерттеудің территориялық ауқымы тақырыбына орай тарихи Түркістан жерін
қамтуға тиісті. Біздің зерттеу жұмысымызда нақты түрде алғанда тұтас
Түркістан мәселесі өткен замандарда әуелі Ресей империясының, одан кейін
Кеңес Одағының құрамына кірген Батыс Түркістанға қатысты қарастырылады.
Зерттеу жұмысының мақсатына түрік халықтары бірлігін негіздеген
идеялардың түрікшілдіктен бастап Біртұтас Түркістан идеясына дейінгі
эволюциясын және оның іске асырылу тәжірибесінің негізгі үлгілері мен
нұсқаларын кешенді түрде зерттеу жатады.
Алдымызға қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдына төмендегідей
міндеттер қойылды:
– түрік халықтарының бірлігі идеясы олардың ортақ тарихы мен ортақ
тағдырынан туатындығын көрсету;
– түрікшілдік және тұраншылдық деп аталған екі идеялық ағымның
айырмашылықтары мен өзара байланысын ашып, осы екі тарихи түсініктің
мазмұнын нақтылау;
– пантүрікшілдік және пантұраншылдық атауларының ғылыми түсінік
емес, Ресей империясының түрік халықтарының бірлігін жоюға бағытталған
идеологиялық сипаттағы түсініктер екенін дәлелдеу;
– Біртұтас Түркістан идеясының негізделуі, қалыптасуы және дамуы,
Түркістан зиялылары мен саяси қайраткерлерінің арасында таралуы
тарихын талдау;
– Түркістанның Ресей империясының отары ретіндегі әкімшілік-
территориялық бөлінісі, оның жеке бөліктерінің отарлық аппаратқа
бағыну деңгейі мен статусы, саяси және экономикалық даму жағдайларын
зерттеу;
– Уақытша үкіметтің Түркістанға қатысты саясатын, Түркістанның саяси
қайраткерлерінің туған өлкесінің Ресей республикасының құрамындағы
статусы туралы идеялары мен жобаларын талдау;
– Түркістанның дербес мемлекеттілігі идеясының іске асырылуының
тәжірибелерін – Түркістан автономиясы мен Алашорданың құрылуын және
ортақ тағдырын зерттеу;
– кеңес өкіметінің ұлттық саясаты мен Біртұтас Түркістан және түрік
бірлігі идеясының арақатынасын зерттеп, олардың өзара қайшылықтары
мен қақтығыстарының тарихын анықтау;
– шетелдердегі түрік эмиграциясының қалыптасуы, эмигранттардың
қоғамдық-саяси және мәдени қызметін талдау, кеңес билігі кезінде
негізсіз қараланған тұлғаларға қатысты объективті көзқарас
қалыптастыру;
– шетелдерде құрылған Прометей лигасы мен Түркістан ұлттық
комитетінің қызметіне соны деректерді пайдалана отырып талдау жасау;
– Түркістан легионының құрылу тарихын Тұтас Түркістан идеясымен
байланыстыра зерттеп, легионға кірген түркістандықтардың есімін
кеңестік кезеңдегі аяусыз қаралау және сынаудан бас тартып, әділетті
түрде бағалау.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері. Егер зерттеліп
отырған мәселені марксистік тұрғыдан қарайтын болсақ, онда біз міндетті
түрде түрікшілдік идеясын негіздеген, түрік халықтарының, Түркістанның
азаттығы үшін күрескен зиялы қауымды түгелдей кеңестік ұлт саясатына, өз
халқына қарсы шыққандар деп бағалауға мәжбүр боламыз. Сондықтан
диссертациялық зерттеуде тарихтағы жеке адамның рөлін жоғары бағалайтын,
көппікірлілікті негіздейтін, ұлттық сана мен ұлт-азаттық қозғалысын әрбір
халықтың тарихының бөлінбес бөлігі деп қарайтын тұжырымдамалар басшылыққа
алынды. Кеңес Одағы құрамындағы түрік халықтарының үнемі тәуелсіздікке
ұмтылуы жеке адамдардың оппортунизміне байланысты емес, халықтардың
дамуындағы заңды құбылыс екендігін көрсеткенде шетелдік ғалымдардың
кеңестік федерация жүйесінде жеке ұлттық республикалардың тең, егеменді
субъектілер болмағанын дәлелдеген теориялық тұжырымдарына сүйендік.
Ұсынылып отырған диссертациялық зерттеуде түрік халықтарының бірлігі, тұтас
Түркістан мәселесіне осы тұрғыдан қарап, түрік бірлігін біртұтас
өркениеттің ішкі мазмұнына тән эволюциялық процесс ретінде бағаладық.
Сонымен қатар түрік халықтарының ортақ тарихын және түрік өркениетін
сипаттағанда Н.Я. Данилевскийдің жеке мәдени-тарихи түр болып қалыптасудың
шарттарының бірі ретінде осы мәдениетті бір тілде немесе бірнеше туысқан
тілдер тобында сөйлейтін халықтардың бірлестігі жасауы қажет екендігі
туралы идеясын да негізге алдық.
Зерттеудің методологиялық негізін объективтілік, тарихилық, жүйелілік
сияқты ғылыми танымның маңызды принциптері құрайды. Зерттеу жұмысын
жүргізуде тарихи оқиғалар мен құбылыстарды диалектикалық тұрғыдан
қарастыруда жалпы логикалық анализ, синтез, индукция, дедукция әдістері
қолданылды. Синтездеу әдісі негізінде қарастырылып отырған кезеңдегі патша
әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы саяси қатынастар туралы
деректерден алынған мәліметтер топтастырылады. Анализ әдісі болса орыс
билігі мен жергілікті халықтың қатынасы жайлы түсінікті жіктеп, бөлшектеу
арқылы мәліметтерде көрініс тапқан оқиғалар мен құбылыстардың себеп-
салдарын, ерекшеліктерін және олардың өзара байланыстылығы мен сабақтастығы
деңгейін айқындауға септігін тигізеді. Деректерді ғылыми тұрғыдан
сараптауда тарихи-салыстырмалылық әдісі, талдау, жинақтау, қорытындылау
сияқты арнаулы тарихи әдістер қолдандық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Отандық тарих ғылымында алғаш рет тұтас
Түркістан идеясы Батыс Түркістан халықтарының бірлігі мен біртұтас
мемлекеттілігі мысалында кешенді түрде зерттеліп отыр. Кең көлемдегі
теориялық зерттеулер мен ғылыми айналымға отандық тарих ғылымында орын
алмаған тың дерек көздерін пайдалану негізінде мынадай жаңа нәтижелерге қол
жеткізілді:
– Қазақстандық тарих ғылымында алғаш рет түрікшілдік, тұраншылдық,
пантүрікшілдік және пантұраншылдық идеяларының арақатынасы мен мән-мазмұны,
олардың шығуының тарихи, саяси жағдайлары шетелдерде басылған деректерді
талдау негізінде кешенді түрде зерттелді.
– Ресейдегі патша өкіметінің, Уақытша үкіметтің және кеңес өкіметінің
Түркістанға қатысты саясаты тұтас Түркістан идеясы тұрғысынан жан-жақты
талданды.
– Басмашылар қозғалысы азамат соғысының бір көрінісі ретінде
қарастырылмай, Ресей большвиктерінің билігіне қарсы бағытталған ұлт-азаттық
қозғалысының қарулы күрес түрінде іске асуы ретінде бағаланды.
– Түркістан автономиясы мен Алашорданың өзара тығыз байланысты
мемлекеттік құрылымдар болғаны көрсетілді.
– Шетелдерге эмиграцияға кеткен түрік қайраткерлерінің туған жерінің
азаттығы жолындағы күресі бұрынғы кеңестік тарих ғылымындағы бұрмаланған,
айыпталған айдарларынан тазартылып, объективті түрде зерттелді.
– Отандық тарих ғылымында алғаш рет түрік халықтары өкілдерінің кеңестік
отаршылдыққа қарсы күресте одақтастар іздеп, халықаралық аренаға шығуы және
большевиктік идеологияны қабылдамаған ұлттық саяси ұйымдар мен партиялардың
іс-әрекеті зерттелді.
– Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы күрес кеңес өкіметінің билігі
толық орнағаннан кейін де жалғасқаны дәлелденді.
– Кеңес Одағындағы сан жағынан үлкен халық болған, саны жағынан славян
тектес халықтардан кейінгі екінші орында тұрған және тілін, дінін, тегін,
мәдениетін сақтап, үнемі дамытып отырумен қатар эмиграцияда аса белгілі
саяси қайраткерлері болған түрік халықтарын кеңес өкіметі айрықша бақылауда
ұстағаны көрсетілді.
– Тұтас Түркістан идеясының қазіргі заманғы түрік мемлекеттерінің
арасындағы интеграциялық үдерістермен сабақтастығы көрсетілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми және қолданбалылық маңызы. Диссертациялық
жұмыстағы негізгі тұжырымдар мен ғылыми нәтижелер қазіргі кезеңдегі
посткеңестік кеңістіктегі түрік халықтарының мәдени және рухани
байланыстарының, Қазақстанның түрік мемлекеттерімен қатынастарының өзекті
мәселелерімен айналысатын мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың
қызметінде қолданыс табады. Сонымен қатар диссертациялық зерттеудің негізгі
идеялары мен тұжырымдары Қазақстанда түрік өркениетін зерттеумен
айналысатын жеке ғылым саласының қалыптасуына өз үлесін қосады.
Зерттеу жұмысында жинақталған нақты материал еліміздің жоғарғы оқу
орындарында түрік халықтарының тарихы мен мәдениеті тақырыптары бойынша
дәрістер оқуда, арнаулы дәрістер курсын дайындауда, оқулықтар мен
хрестоматиялар шығаруда пайдаланылады.
Зерттеудің деректік негізі. Диссертациялық жұмыста пайдаланылған
деректерді мынадай топтарға жіктеуге болады:
Деректердің бірінші тобын нормативтік-құқықтық құжаттар құрайды. Бұл
топтағы айрықша маңызды құжаттар – Ресей империясы үкіметінің және КСРО
үкіметінің Түркістанның ресми-саяси жағдайын анықтайтын заңдары, қаулылары,
жарлықтары. Бұл жерде Ресей отарлық әкімшілігінің ресми құжаттары және
Кеңес Одағы орталық өкіметі мекемелерінің қаулылары мен қарарлары
Түркістанның тәуелсіздігі, дербес дамуды аңсауы сияқты мәселелерге
біржақты, империялық сана тұрғысынан қарайтындығын ескеру қажет.
Осы топқа түрік мемлекеттерінің – Түркістан автономиясының, Түрікстан
автономиялық кеңестік республикасының, Қырғыз (Қазақ) автономиялық кеңестік
республикасының, Бұхар және Хорезм халық республикаларының ресми
құжаттары, мәлімдемелері де енгізілді.
Деректердің екінші тобын түрік халықтарының бірлігі идеясын,
Түркістанның тәуелсіздігі идеясын негіздеген саяси қайраткерлердің хаттары,
сөздері, естеліктері құрайды. Бұл топта айрықша орын алатын – Мұстафа
Шоқайдың еңбектері, хаттары, естеліктері, баяндамалары. Шоқайдың
еңбектерінің бірқатары зерттеу жұмыстары бола тұра, біз үшін дерек көзі
ретінде қызмет атқарады, өйткені Пьер Ренодель дәл көрсеткендей, Мұстафа
Шоқай тәсілді оңтайлы, ұрымтал әрі өте нақты қолданады [16, 319-320-бб.].
Мұстафа Шоқай дәйек-деректерді белсенді большевик жазушылардың
кітаптарынан, сонымен қатар, көбінесе режимнің Түркістанда жарияланатын
ресми басылымдарынан пайдаланатын еді. Сондықтан болған оқиғамен замандас,
бір мезгілде өмір сүріп, куәгері болған Шоқайдың және басқа қайраткерлердің
еңбектерін деректер ретінде қараймыз. Деректердің осы тобындағы түркiшiлдiк
философиясының дамуына айрықша үлес қосқан Юсуф Ақшора, Исмаил Гаспринский
мен Зия Гөкалып шығармаларының орны ерекше. Деректердің осы аталған тобының
ерекшелігі – олар тарихи нағыз даусыз деректер болып табылады, сонымен
қатар бұрынғы Ресей империясы, кейінгі Кеңес Одағы құрамындағы түрік
халықтарының зиялы өкілдерінің түрікшілдік идеяларының эволюциясын көрсете
отырып, тарихнамалық рөл де атқарады.
Деректердің үшінші тобына мұрағаттық материалдар енгізілді. Өзбекстан
Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында М. Шоқайдың өмірі мен
қызметіне қатысты құжаттық деректер, Түркістан генерал-губернаторлығына
қатысты материалдар сақталған [17]. Түркия Республикасы Орталық мемлекеттік
мұрағатының Наме-и хумаюн дефтери қорынан, сондай-ақ, Ираде харижие
қорынан Түркістанға және Орталық Азиядағы хандықтарға қатысты материалдар
алынды [18, 19]. Пайдаланылған деректердің осы тобына Мәдени мұра
бағдарламасын орындау барысында Қазақстанның ғалымдары мен мамандары
шетелдерден алып келген материалдарды да жатқызуға болады. Соның ішінде
Польшаның мұрағаттарынан әкелінген Прометей лигасы ұйымының құжаттары мен
эмиграциядағы түрік азаттық қозғалысы жетекшілерінің хаттары пайдаланылды.
Деректердің төртінші тобын Иени Түркістан және Яш Түркістан
журналдарында басылған үндеулер, естеліктер, құжаттар құрайды. Бұлардың
бірқатар нұсқалары осы диссертациялық зерттеудің авторының жинақтап,
өңдеуімен қайтадан басылып шыққан.
Деректердің бесінші тобына Түркістанда жарық көрген Туркестанские
ведомости, Туркестанский курьер, Туркестанское сельское хозяйство,
Туркестанский вестник, Известия сияқты мерзімді басылымдар жатады. Бұл
басылымдардан ресейлік және кеңестік орталық үкімет мекемелерінің
Түркістандағы ұлттық саясатын сипаттайтын мәліметтер алуға болады.
Деректердің алтыншы тобы ретінде Ресейдегі түрік халықтарының ұлт-
азаттық күресіне жетекші болған саяси партиялардың құжаттарын пайдаландық.
Сонымен қатар осы топтағы деректердің қатарында Түркістаның азаттығы
жолындағы күреспен тығыз байланысты болған қазақ саяси қайраткерлерінің,
Алаш жетекшілерінің еңбектерін пайдаландық. Осы топқа кеңестік
эмигранттардың шетелдердегі ұйымдарының әртүрлі мерзімді басылымдарда жарық
көрген құжаттары да енгізілді.
Деректердің жетінші тобын Түркістанда болған мамандардың,
саяхатшылардың күнделіктері, естеліктері, жинаған материалдары және Ресей
империясының Түркістандағы басшылық қызметтегі өкілдерінің еңбектері
құрайды.
Деректердің сегізінші тобына түрік халықтарының құрамы, орналасуы, өзара
қатынастары, отарлық кезеңдегі дамуы жайлы батыс деректерінің аудармаларын
топтастырған, соңғы жылдарда Мәдени мұра бағдарламасы бойынша шыққан
жинақтар енгізілді.
Деректердің тоғызыншы тобына түрік жазба ескерткіштері – Орхон
жазбалары, Оғыз қаған дастаны, сонымен қатар Қорқыт ата кітабы, түрік
аңыздары, тағы басқа ауыз әдебиетінің үлгілері енгізілді.
Зерттеуге ұсынылатын тұжырымдар. Біртұтас Түркістан идеясының шығуы,
қалыптасуы және дамуы тарихын жан-жақты зерттеу барысында мынадай ғылыми
тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
– Түрікшілдік – түрік халықтарының азаттығы жолындағы күрестің идеялық
негізі болды. Сонау бағзы замандарда түріктердің жерін Ираннан бөлектеп
көрсететін Тұран атауы шыққан. Соған орай бүгінгі Түркиядан бастап Сібірге
дейінгі жердегі бүкіл түрік халықтарының бірлігіне шақырған идея
тұраншылдық деп аталды. Ал пантүрікшілдік және пантұраншылдық деген
түсініктер ғылыми маңызы жоқ, саяси-идеологиялық мақсатта қолданылатын
терминдер.
– Түркістанды Ресейдің отарлауын прогрестік сипаттағы үдеріс деп көрсету
кезінде ресейлік және кеңестік отаршылар үшін аса тиімді болды. Сондықтан
олар түрік халықтарының қасиетті мекенінің біртұтастығын жойып, түріктерді
империяның әртүрлі губерниялары мен облыстарына бөліп-бөліп тастады. Бұл
бөлініске наразылық Тұтас Түркістан идеясының шығуына әкелді.
– Түркістан іс жүзінде Ресейдің отары болды және патша өкіметі оның
жерін, бүкіл байлығын, ресурстарын метрополияның экономикасының дамуы үшін
пайдаланды. Түркістанда ғасырлар бойы азаттық қозғалысы жүріп жатты, бұл
күрес түрікшілдік идеясының таралуына орай жаңа сатыға, саяси күрес
сатысына көтерілді.
– Монархиялық елді республика деп жариялауымен Ресейдің тарихында
прогрестік рөл атқарған Уақытша үкімет Түркістанның азаттығы мәселесінде
бұрынғы патша өкіметінің отарлық саясатынан алшақ кеткен жоқ.
– Ресейде патша өкіметі құлаған соң түрік халықтарының зиялы ұлдарының
басқаруымен Түркістан автономиясы (мұхтарияты) құрылды. Бұл Тұтас Түркістан
идеясының ХХ ғасырдағы іске асырылу тәжірибесінің бір үлгісі еді.
– Алашорда түрік халықтарының ішіндегі ірі тармақтардың бірі
қазақтардың ұлттық мемлекетінің үлгісі болды. Бұл екі мемлекеттік
құрылымдарды бір-біріне қарсы қоюға болмайды, өйткені ол Ресейдегі сол
кездегі қалыптасқан саяси жағдайдан туды, оның үстіне түрік зиялылары мен
саяси қайраткерлерінің көпшілігі осы екі құрылымда да мемлекеттік қызмет
атқарды.
– Большевиктер Түркістан автономиясын да, Алашорда үкіметін де қарудың
күшімен жойды. Осыдан кейін Түркістанда большевиктерге қарсы басмашылар
қозғалысы деп аталған қарулы күрес және астыртын саяси күрес басталды.
– Кеңес өкіметі Түркістанда шекраларды межелеу шарасын жүргізіп, түрік
халықтарын бірнеше жеке республикаларға бөліп тастады. Ал кеңес билігін
қабылдамай, шетелдерге кеткен түрік қайраткерлері тұтас Түркістан идеясы
жолында күресті жалғастыра берді.
– Шетелдердегі түрік эмигранттарының Түркістанның азаттығы мен тәуелсіз
мемлекетін құру жолындағы күресі, саяси қызметі мен ұстанымы кеңестік түрік
республикаларындағы ұлттық қайраткерлердің тоталитарлық жүйеге қарсы
күресімен сабақтас болды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары 13
халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық конференциялардың
материалдарында, 3 монографияда, 47 ғылыми мақалаларда жарияланды. Соның
ішінде 1 монография және 5 мақала шетелдік басылымдарда жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 14
тармақшаға бөлінген 4 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Зерттеу бағытын таңдау әуелі Ресей империясындағы, кейіннен Кеңес
Одағындағы түрік халықтарының азаттық қозғалысының идеялық негіздерінің
бірі Тұтас Түркістан идеясын зерттеу қажеттілігімен байланысты.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, ғылыми зерттелу деңгейі
талданды, диссертациялық зерттеудің нысаны мен пәні, мерзімдік және
территориялық шегі анықталды, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, дерек
көздері, теориялық-методологиялық негіздері, ғылыми жаңалығы мен
қолданыстық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен оның сыннан өтуі
көрсетілді.
Тұтас Түркістан идеясының қалыптасуы және дамуы деп аталатын бірінші
бөлімде түрікшілдік және Тұтас Түркістан идеяларының қалыптасу тарихы мен
қайнар көздері талданды, түрікшілдік пен тұраншылдық ағымдардың өзара
байланысы мен айырмашылықтары сипатталды. 1.1-бөлімшесінде
түрік тілдес халықтардың қалыптасу тарихы және осы мәселеге қатысты ғылыми
пікірлер қарастырылды. Түріктердің шығу тарихын және таралу ареалын
зерттеуге қатысты екі түрлі тұжырымдама қалыптасқан. Біріншісі –
түріктердің алғашқы отаны Алтай, содан бастап олар Еуразия далаларына
таралып, сол жерлердегі отырықшы халықты басып алып, оларды түріктендірді
деген идея. Бұл идеяны жақтаушылар сақ-скиф тайпаларының парсы тілдес
болғандығын, сондықтан түріктер Еуразия даласына Алтайдан келіп, иран
тектес тайпалармен араласып, соның негізінде қазіргі түрік халықтарының
арғы аталары пайда болғанын айтады. Екінші тұжырым – түріктер солтүстіктен
келген жоқ, сол сақ-скиф халықтарының өзі түрік тілдес болған деген ой. Бұл
тұжырымды жақтаушылар түрік тілінің шығуын және қолданысын сақтардан да
тереңдетіп, сонау ежелгі заманға апарады. Түрік халықтарының арасынан
шыққан С. Максуди, Ф.А. Джалилов, А. Айда, К. Миршан, Ф. Латыпов,
И.М. Мизиев, К.Т. Лайпанов М.З. Закиев және басқа ғалымдар түріктердің
таралу ареалының кеңдігін айта отырып, еуропалық (соның ішінде ресейлік те)
тарих ғылымында орныққан түріктердің отаны Алтай дейтін идеяны жоққа
шығарады. И.М. Мизиев пен К.Т. Лайпанов түріктердің алғашқы отанын Еділ-
Орал аймағынан іздеу керек дейді [20]. Түріктердің алғашқы отаны туралы
айрықша пікір айтушының бірі және аса көп зерттеулер жүргізген ғалым
М.З. Закиев түрік деген этноним жалпы атау ретінде Түрік қағанаттарының
кезінде біздің заманымыздың VI–VII ғасырларында таралды, алайда түрік
тілдес тайпалар әртүрлі атпен қазіргі түрік халықтары өмір сүріп жатқан
жерлерде ондаған мың жыл бұрын қоныстанған деген пікір айтады [21, 80-83-
б. ].
Демек түркологтардың зерттеулерінде түріктердің отаны ретінде Алтай,
Қытайдың солтүстік-батыс аймағы, Тянь-Шань өңірі, Алдыңғы Азия, Батыс Азия,
Орталық Азия, Сібірдің солтүстік-батыс аймағы, Еділ-Жайық бойы және Шығыс
Еуропа аталады. Әрине, әрбір зерттеушінің өзіндік дәлелдері бар, сондықтан
түріктердің алғашқы отаны және түрік тілінің таралуы мәселесін зерттеу және
үндіеуропалық ғалымдар мен түркологтардың айтысы әлі аяқталған жоқ деуге
болады. Орталық Азияда түрік және парсы мәдениеті элементтерінің синтезі
[22] болғанын ешкім де жоққа шығармайды, алайда бұл түріктердің Орталық
Азиядағы автохтондық тұрғындар екенін жоққа шығарып, түріктердің көне
тарихына күдіктену тудырмауға тиісті.
Түрік халықтарының артта қалушылығы туралы идеялар Ресей ғалымдарының
зерттеулерінде кеңінен айтылғаны белгілі. Осы идеялардың негізсіздігін
көрсеткен Л.Н. Гумилевтің еңбектері [23], әсіресе оның пассионарлық түрткі
идеясына негіздей отырып, түріктердің дамуының жоғары дәрежеде болғандығын
көрсеткен еңбектері кеңестік кезеңде қатты сынға ұшырағаны белгілі. Ежелгі
түрік тарихында даулы мәселелер көп-ақ, ал орта ғасырлардағы аса ірі Түрік
мемлекеттерінің тарихын ешкім жоққа шығара алмайды. Кеңестік кезеңнің
өзінде орта ғасырлардағы түрік халықтарының тарихын зерттеуде айрықша
орасан зор жұмыстар жасалғанын айта кетуіміз керек. Бұл бағытта айрықша
үлес қосқан қазақ ғалымы Б.Е. Көмеков араб деректерін жан-жақты талдау
арқылы қимақтар мемлекетінің Еуразия тарихындағы өзіндік орнын көрсетті
[24].
Түрік халықтарының тарихында қуатты мемлекеттердің болғаны белгілі,
соған орай оларда мемлекеттік және құқықтық жүйе де айтарлықтай дамыған.
Сорбонна университетінің түлегі, 1917 жылы Түрік-татар ұлттық парламентін
басқарған, большевиктер өкімет басына келгеннен кейін эмиграцияға кеткен,
Анкара университетінің профессоры болған С. Максуди 1928 жылы Түрік
құқығының тарихы, ал 1947 жылы Түрік тарихы мен құқығы атты зерттеулерін
шығарды. С. Максуди түрік мемлекеттерінде мемлекеттік құрылыс пен құқық
жүйесін, аграрлық құрылымды сипаттайтын терминдер мен түсініктердің бай
кешені бар екенін дәлелдеп, түріктер өркениетінің өте жоғары деңгейде
дамығанын көрсетті [25].
Түріктердің діні әлемдегі ең ежелгі дін, ол қазіргі бір құдайға
табынатын әлемдік діндердің бәрінен бұрын шыққан. Ол ғарыштық құдай бейнесі
– Тәңірге табынуға негізделген. Түпкі негізі сонау б.з.д. V-IV ғасырларға
кететін Тәңірі туралы түсінік Ұлы даланың барлық түрік халықтарына ғана
емес, моңғол тектестерге де белгілі болған, сондықтан француз ғалымы Жан
Поль Ру бұл дінді тенгризм деген жалпы ұғыммен атап, осы терминді ғылыми
айналымға енгізген. Ал орыс ғалымдары мұны тенгрианство деп атайды.
Біздің заманымыздың І мыңжылдығының ортасында түрік тілдес халықтардың
дербес жазу жүйесі болған, ол қазіргі ғылыми әдебиетте руна жазуы деп
аталады. Күлтегін, Білге Қаған және Тоныкөк ескерткіштері мазмұны мен түрі
жағынан да, тілі мен көркемдету құралдары жағынан да, мән-мазмұны жағынан
да ежелгі түрік халықтарына ортақ көркем туындылардың үлгісі екені даусыз.
Тасқа қашап жазылған жазулар көшпелі түріктердің арасында сауат ашу мен
оқудың кең таралғанын көрсетеді. Түркологтардың көпшілігі орта ғасырлардағы
түріктердің сауатты болғандығын дәлелді пікір деп санайды. Ғалымдар Таспар
қағанның кезінде біздің заманымыздың 580 жылы буддистік Нирванасутра
шығармасының түрік тіліне аударылуы түріктердің элитасы ғана емес, жалпы
халқының сауатты болғандығын көрсетеді деген пікір айтады [26, 11-12-б; 27,
489-б.]. Көне түрік әдебиетіне жататын шығармалардың барлығын дерлік түрік
халықтарының ортақ рухани байлығы деп бағалаған жөн. Бүгін алты тәуелсіз
елдің және Ресей Федерациясы құрамындағы бірқатар автономиялық
республикалардың негізгі халқын құрап отырған түріктердің арғы тегі бір,
тарихы мен тағдыры ортақ.
1.2-бөлімшесінде түрікшілдік идеясының қалыптасу тарихы мен мәніне
талдау жасалған. Ресей дипломаты А.Н. Мандельштам Зареванд деген бүркеншік
атпен шығарылған Түркия және пантүрікшілдік деген кітаптқа жазған
алғысөзінде пантүрікшілдік қозғалысына түрткі болған идея Осман
мемлекетінде туған жоқ, ол Ресейдегі түрік-татарлар ойлап тауып, Түркияға
әкелген сасяи ағым деп көрсеткен [28, 7-б.]. А.Н. Мандельштам Ресейдің
мемлекеттік қызметкері болғандықтан, әрине, түрікшілдік идеясына айрықша
жағымсыз көзқараста болғандығы белгілі. Қазіргі кейбір Ресей
зерттеушілерінің түрікшілдік идеясы Ресей түріктерінің арасында шығып,
Түркияға сырттан енгізілген деген пікірлері осы Мандельштамның ойына
негізделген болуы мүмкін. Алайда түрікшілдіктің Түркияда ХІХ ғасырдың соңғы
үштігінде дербес түрде қалыптасқанын Зия Гөкалып пен Юсуф Ақшора жеткілікті
дәлелдермен көрсеткен. Ю. Ақшора Жаңа түрік мемлекетінің жолбасшылары
деген еңбегінде И. Шинаси, А. Уефик паша, М.Желаледдиннің еңбектерін талдай
келіп: Османлы түріктері арасындағы түрікшілдік ағымының алғашқы кезеңі
1865-1870 жылдар арасында пайда болды, – деген қорытынды жасайды [29, 80-
81-бб.]. З. Гөкалып түрік халықтарының бірлігі туралы идея Түркияда және
Ресей империясының қоластындағы түрік халықтары арасында әуелі әдеби
шығармалар бетінде жеке-жеке пайда болып, даму барысында түрік зиялыларының
еңбектері мен іс-әрекеті арқылы өзара ұштасып кеткендігін көрсетеді [30, 85-
б.]. Түрік халықтарының бірлігі идеясын жүйелеп, бір негізге біріктіргендер
И. Ғаспыралы, Ю. Ақшора, З. Гөкалып сияқты түрік зиялылары еді.
Ғаспыралының көзқарастарын түрікшілдіктің мәдени-ағартушылық бағытындағы
ағымы, Гөкалыптың идеяларын тұраншылдық ағымның негіздері, ал Ақшораның
идеяларын түрікшілдіктің саяси ілімі деп бағалауға болады. Гаспыралы
түрікшілдік туралы арнайы еңбектер жазған жоқ және түрікшілдіктің
концептуалдық негіздерін жасау мақсатын қойған жоқ. Алайда Гаспыралының
жалпы түрік халықтарының прогресті жолмен дамуы, ғылым мен білімге ұмтылу
мәселесі толғандырды, сондықтан оны түрікшілдіктің гуманистік
идеологиясының негізін салушы деп бағалауға болады. А. Беннигсен ол туралы
былай деп жазады: Гаспыралы Ресей империясының түрік-мұсылмандарын
біріктірудің қажеттілігін Тілде, пікірде және істе бірлік деген бір ғана
сөз тіркесімен білдірді. Оның ойынша, оның кішкентай ғана туған халқын –
Қырым татарларын ғана емес, Ресей империясындағы барлық түрік халықтарын
құтқарудың жалғыз ғана жолы бүкілтүріктік және бүкілисламдық бірлесу болып
табылады [31, 12-б.]. Қазақстанда түрікшілдік идеясына айрықша берілген
және түрік халықтарының
бірлігі мен азаттығы жолында көп еңбек сіңірген қайраткерлер Мұстафа Шоқай
мен Тұрар Рысқұлов болды.
Пантүрікшілдік және пантұраншылдық атауларының ғылыми түсінік емес,
Ресей империясының Түркістандағы, Еділ бойы мен Кавказдағы геосаяси
мақсаттарына кедергі келтіретін тегі, тілі және тарихы ортақтығынан туатын
түрік халықтарының Түркиямен туысқандастық сезімін әлсірету үшін ойлап
табылған идеологиялық түсініктер екенін есте ұстауымыз қажет. Я. Ландау
пантүрікшілдік ағымы ХІХ ғасырдың екінші жартысында панславяншылдықтың
күшеюіне жауап ретінде туды деген пікір айтады [32, 8-9-бб.]. 1987 жылы
шыққан кеңестік энциклопедиялық сөздікке жүгінсек, онда пантүрікшілдік
дегеніміз ХХ ғасырдың басында бастау алған түрік буржуазиялық-помещиктік
билеушілерінің реакциялық-шовинистік доктринасы болып шығады және ол
бүкіл түрік тілдес халықтарды Түркияның қоластына біріктіруді мақсат
тұтады екен. Мұндай пікірлердің барлығы кезінде Османлы империясымен
бәсекелес болған Ресей патшалық өкіметінің кезінен қалып, кейіннен кеңес
әдебиетіне көшкенін есте ұстау керек. Сондықтан ғылыми әдебиетте, ғылыми
пікірсайыста пантұраншылдық немесе пантүрікшілдік деген түсініктер
емес, тұраншылдық және түрікшілдік түсініктері қолданылуға тиісті.
Тұраншылдық және түрікшілдік түсініктерінің ұқсастықтары мен
айырмашылықтарына тоқтала кету қажет. Тұраншылдық пен түрікшілдікті
сынайтындар да, жақтайтындар да Гөкалыптың Kizil Elma жинағына кірген
Тұран атты өлеңіндегі мына бір сөздерге тоқталмай өтпейді: Түріктердің
отаны емес Түркия һәм Түркістан, ол – мәңгі өмір сүретін ұлы Тұран.
Әрине, бұл Гөкалыптың ақын ретіндегі арманы болар, бірақ кейбір еуропалық
және ресейлік зерттеушілер осы өлең үшін Гөкалыпты сынап, пантұраншыл,
түрік шовинисі деп жала жабады. Шетелдік және кеңестік зерттеулерде
Тұран түсінігін әрбір автор өзінше сипаттайды да, оның мән-мазмұны
бұлыңғыр, нақты географиялық шегі жоқ, мүлде түсініксіз болып шығады. Ал
тұраншылдықтың теоретиктері Тұран түсінігін мұндай бұлыңғыр, қияли түрде
емес, нақты сипаттаған. Түрікшілідктің алыстағы мұраты – Тұран деген
атау астында бірігіп отырған оғыздарды, татарларды, қырғыздарды,
өзбектерді, якуттарды тілде, әдебиетте, мәдениетте біріктіру. Бұл мұраттың
шындыққа айналуы мүмкін бе әлде мүмкін емес пе? Таяудағы мұраттар үшін
мұндай пікірлер айтуға болады, ал алыстағы мұраттар жайында айту қиын.
Өйткені алыстағы мұраттар адам рухын шексіз құмарлыққа ұмтылдыратын
тартымды қиял, – деп жазды Гөкалып [30, 93-б.]. Демек, Гөкалып ақын
ретінде Тұранды армандайды, ал ғалым ретінде бұл алыстағы бір қиял
деңгейінде жататын мұрат екенін жақсы түсінеді. Ю. Ақшораның еңбегінде
тұтас түрікшілдік деген түсінік қолданылады, бұл – қазірде пайдаланылып
жүрген тұраншылдық түсінігінің баламасы.
Түрікшілдіктің ішінде жалпы Ресей түріктерінің бірлігі идеясы мен Тұтас
Түркістан идеясын жеке-жеке алып, қарастыру қажет. Ресей түріктерінің
бірлігі идеясы негізінен туысқан халықтардың мәдени, рухани бірлігі
мәселелерін негіздейтін концептуалдық мағынадағы ой екендігін ескеру қажет.
Ал Тұтас Түркістан идеясы мекендеген жері және тарихи тағдыры бір Түркістан
түріктерінің тәуелсіз мемлекетін құру мақсатын қоятын саяси бағдарламаның
негізі деп қараған дұрыс.
1.3-бөлімшесінде Тұтас Түркістан идеясының мәні және қалыптасу
жағдайлары қарастырылған. Түркістан деген түсінік ғылыми әдебиетте
әртүрлі мағынада түсіндіріледі. Соның ішінде кең тараған екі нұсқасы бар:
біріншісі – Түркістан деп Жайықтан бастап Қытайдың Синьцзян-Ұйғыр
автономиялық ауданы орналасқан территорияны қоса алған кең байтақ
территорияны қамтиды; екіншісі – кезінде кеңестік ғылымда және күнделікті
өмірде қолданылған Орта Азия түсінігінің синонимі ретінде бейнеленді.
Кеңестік құжаттар мен ғылыми әдебиетте Түркістан деген түсінік мүлде
қолданыстан шығып қалды (ол бір жеке қалашықтың атауы ретінде ғана
пайдаланылды). Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Батыс Түркістанға қатысты
Орталық Азия атауы қолданыла бастады.
Түркістан түсінігінің тарихи мәнін анықтау мәселесі де ирандық-арийлік
ұстанымдағы зерттеушілер тұрғысынан тым-ақ біржақты түсіндіріліп жүр.
Мәселен, Р. Масов Түркістан атауы XIV ғасырда парсы, араб, түрік
тілдерінің бір де біреуінде мемлекеттік немесе саяси-әкімшілік түсінік
ретінде қалыптасқан жоқ дейді [33, 28-б.]. Егер ежелгі заман мен орта
ғасырларда қазіргі заманғы мемлекеттер мен халықтардың атаулары қолданылған
болса да, олар көбінесе қазіргі мазмұнына сәйкес келмейтіндігін еске алсақ,
аталған автордың XIV ғасыр үшін мемлекеттік және саяси-әкімшілік деген
қазіргі терминді пайдалануы, әрине, орынсыз сияқты. Мәселе Түркістан
түсінігінің сонау орта ғасырларда мемлекеттің немесе саяси-әкімшіліктің
атауы болмауында емес, әңгіме осы тарихи түсініктің қашан, қалай шыққаны
және оның мазмұны туралы болуға тиісті. Демек Түркістан атауын біз тарихи
кеңістік ретінде ретінде қарастыруымыз керек және тарихи кеңістіктің
географиялық кеңістікпен немесе саяси-әкімшілік атаумен сәйкес келуге
тиісті емес екенін есте ұстауымыз қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жағдайлары
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында түрік халықтарының бірлігі
мен Тұтас Түркістан идеясының қалыптасуы мен дамуы, Түркістанның
тәуелсіздігі жолындағы күрес, Тәуелсіз Түркістан мемлекеттілігі идеясының
іске асырылу жағдайлары мен кезеңдері, түрік эмигранттарының Түркістанның
азаттығы жолындағы күресі қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі негізінен бір-бірімен тығыз байланысты
екі фактордан туады: оның біріншісі – Түркістанның және түрік халықтарының
сонау орта ғасырлардың өзінде-ақ Еуразия құрлығындағы тарихи үдерістерде
елеулі рөл атқаруы болса, екіншісі Түркістанның әуелі Ресей империясының,
одан кейін Кеңес Одағының құрамында тәуелділік жағдайда болуына байланысты
түріктер тарихының толық зерттелмеуі немесе бұрмалануы деп айтуға болады.
Батыс Түркістанды жаулап алуымен Ресей империясы өзінің Еуразия
құрлығындағы позицияларын елеулі түрде нығайтты, сондықтан Түркістаннан
айырылу оның экономикалық дамуына ғана емес, геосаяси мақсаттарына да ауыр
соққы болар еді. Сондықтан Ресей патшалық үкіметі Түркістаннан айырылып
қалмауға барлық күшін салды. Сол кезден бастап Ресей империясындағы түрік
халықтарының азаттық күресі басталды. Ресей империясының қоластындағы
Түркістан жері Кеңес Одағы кезінде бірнеше жеке кеңестік республикаларға
жіктелді, алайда олар түріктердің тәуелсіз мемлекеті болған жоқ, сондықтан
тәуелсіздік жолындағы күрес жалғаса берді. ХХ ғасырда бұл күрес өзіндік
идеологиясы мен теоретиктері, бағдарламалары мен жетекшілері бар саяси
күреске айналды. Бұл күрес әлемдік тарихтағы ұлт-азаттық қозғалысы деп
аталған ірі тарихи үдерістің қатарынан өз орнын алуға тиісті.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін нарықтық экономика мен либералдық
демокоратияға өту кезеңінде тұрған Қазақстан үшін ғасырлар бойы жалғыз ғана
тәуелсіз түрік мемлекеті болып келген Түркиямен қарым-қатынас жасау айрықша
маңызды болды. Түрік елдерінің әртүрлі саладағы ынтымақтастығының айрықша
маңыздылығын Президент Н.Ә. Назарбаев өзінің Тарих толқынында деген
еңбегінде былайша атап өткен болатын: Тарихтың алға қойып отырған өктем
талабы әрбір түрік еліне әртүрлі салада саяси, экономикалық, мәдени және
гуманитарлық тәсілдермен бірігу проблемасын шешудің бәріне бірдей тең
институттық тетіктерін жаппай-тұрмай іздестіруді міндеттейді [1, 121-б.].
Осылайша қазақ халқы өзінің әуелі Ресей империясының, одан кейін Кеңес
Одағының құрамында болған кезеңдерде жоғалтып алуға сәл ғана қалған
түріктік тегін қайта тауып, болашақ даму бағдарын анықтауға мүмкіндік алған
еді.
Кеңес Одағы ыдырап, егемен Қазақстанның даму кезеңі басталғанда
империялық сана бұғауынан арылып, оның орнына ұлттық сана қалыптастыру
міндеті пайда болды. Тарихи сананы жаңарту сияқты маңызды міндетті іске
асыруда Қазақстанда тәуелсіздік кезеңінде бірқатар қадамдар жасалды. ХХ
ғасырдың 30-жылдарындағы жаппай қуғын-сүргіннің алпыс жылдығына орай 1997
жылдың Қоғамдық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы
болып жариялануы, келесі 1998 жылдың Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы
деп аталуы және 2004 жылдан бастап Мәдени мұра бағдарламасы бойынша шетел
мұрағаттарынан қазақ тарихы мен мәдениетінің деректерін іздеу, жинақтау,
аударып, басып шығару нәтижесінде ұлттық сананы қалыптастыруда шешуші
қадамдар жасалды. Ал бұл міндетті орындаудың бірден-бір жолы тоталитарлық
сананың негізін құраған кеңес халқы, кеңес мәдениеті, социалистік
ұлттардың жақындасуы және бірігіп кетуі деген қияли түсініктерге қарсы
тұра алатын идея табу болса, ол идеяның өзегі сонау ХІХ ғасырдан бастау
алатын түрік халықтарының бірлігі және азаттығы идеясы болып шыққаны заңды
құбылыс.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен дамуы, саяси либералдық
модернизация үдерісі қазақ тарихының кеңестік кезеңде идеологиялық және
саяси мақсаттарға сәйкес бұрмаланған аспектілерін қайта қарауды талап
етеді. Соның ішінде түрік халықтарының бірлігі арманын пір тұтып, кеңес
өкіметінің таптық идеяларын қабылдаудан саналы түрде бас тартып, шетелге
кеткен түркістандық қайраткерлердің эмиграциядағы саяси қызметі, жалпы
кеңестік Шығыстың ұлт тәуелсіздігі жолындағы күресінің әлемдік аренаға
шығуы туралы мәселенің кеңестік тарих ғылымында зерттелуі біржақты болғаны
белгілі. Атап айтқанда, тарих ғылымында кеңестік Орталық Азия халықтарының
Түркістаннның тәуелсіздігі, түрік бірілігі, түрік тарихының ортақтығы
туралы идеяны көтерген зиялы қауымы өкілдерінің жағымсыз бейнесі
қалыптастырылды. Олардың еңбектері мен идеялары ұмыт болды немесе зерттеуге
қасақана жол берілмеді. Бұл мәселеге арналған еңбектер тек қана сынау,
айыптау сипатында болды. Себебі олар Түркістанның азаттығы жолындағы
күресте ұран болған, оған бағыт-бағдар берген идеяларды негіздеп, ұлт-
азаттық қозғалысының пәрменділігін күшейтті. Сондықтан Түркістан ұлт-
азаттық қозғалысында түрік халықтарының бірлігі идеясының қандай рөл
атқарғандығын зерттеу Қазақстан тарихының аса өзекті мәселелері қатарына
жатады.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған тақырыпқа
тарихнамалық талдау кең ауқымда шетелдік, кеңестік және қазақстандық
ғалымдардың зерттеулерінің негізінде жасалды.
Шетелдік тарихнама. Шетелдік Шығыс тарих ғылымында түрік халықтарының
бірлігі және Түркістан тарихының мәселелері неғұрлым белсенді әрі шынайы
зерттелген жері Түркия болды. Түркия Ресейдегі большевиктер идеясын
қабылдамай, шетелге кетуге мәжбүр болған түрік зиялыларының екінші отанына
айналған еді. Түркияда түрік эмигранттары ғылыммен айналысты,
университеттерде сабақ берді, кейбірі саясатпен де айналысуға мүмкіндік
алды. Түркияда түрік бірлігі жолында күрескен көптеген зиялылардың, соның
ішінде Мұстафа Шоқайдың да еңбектері басылып шықты, соған орай онда осы
мәселені зерттеушілер де жеткілікті екені белгілі. Түркиядағы түрік
эмиграциясының келесі толқыны екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
қалыптасты, олардың да ғылым мен білім, өнер саласы мен қоғамдық өмірде
өзіндік орындары бар. Түркия зертеушілерінің ішінде бірінші кезекте Таһир
Шағатай мен Саадат Шағатайдың Түркістан тарихы және Мұстафа Шоқай туралы
еңбектері аса маңызды. Х.Н. Оркунның кітабын Түрікшілдік идеясының тарихы
кешенді түрде зерттелген еңбек ретінде қарау қажет [2]. Әнуар пашаның өмірі
мен қызметін, Түркістандағы азаттық қозғалысына қатысуын зерттеген
А. Бадемжи, Ш.С. Айдемир, И.Үлкінің еңбектері бар. М. Өздагдың еңбегінде
большевиктер үкімет басына келгеннен кейінгі Түркістандағы азаттық
қозғалысына түрік халықтарының бірлігі идеясын қолдайтын түрік зиялыларының
көмегі сипатталған [3]. М. Сарай өзінің Османлы мемлекті мен Түркістан
хандықтары арасындағы өзара қарым-қатынастарды зерттеуге арналған
монографиясында Түркістандағы Ресей империясының отарлық езгісіне талдау
жасаған [4].
Түркістанның азаттығы және түрік халықтарының бірлігі мәселесі – Кеңес
Одағы ыдыраған соң тәуелсіз мемлекетін құрған бұрынғы Түркістан жеріндегі
тағдыры мен тарихы ортақ мемлекеттер зерттеушілерінің де айрықша назарын
аударып отырған тақырып. Осы орайда Өзбекстан тарихшылары Р. Шамсутдинов,
Х.Д. Садықов, Б.А. Кошанов, А.М. Худайкулов, С. Азамхужаевтың еңбектерін
айрықша атап өту қажет. Тәуелсіз Әзірбайжанда түрік бірлігін негіздеген
және насихаттаған, тұраншылдық идеясының жаршысы болған Каспий газетін
шығарушылардың бірі А. Гусейнзаденің өмірі мен қызметі, әзірбайжан халқының
ұлт-азаттық күресінің көшбасшысы болған Муссават партиясының қызметі жаңа
тұрғыдан зерттеле бастады.
Батыс ғалымдарының зерттеулерінде Түркістанның Ресей отары ретіндегі
саяси, экономикалық және мәдени даму мәселелері қарастырылған. П. Мюленнің
монографиясында кеңестік Шығыс халықтарының екінші дүниежүзілік соғыс
кезіндегі азаттық қозғалысы жан-жақты зерттелген. Алайда бұл автор кезінде
Түркістан Ұлттық Комитетінің басшылық қызметінде және Түркістан легионының
құрамында болған түркістандықтармен сұхбаттасқандықтан және солардың жеке
материалдарын пайдаланғандықтан, кітапта эмиграциядағы кейбір түрік
қайраткерлерінің рөлі субъективті түрде көрсетілген. [5]. Түрік
халықтарының азаттық қозғалысы, Мұстафа Шоқайдың эмиграциядағы күрес жолы
және оның идеяларын кейінгі ұрпақтардың жалғастыруы мәселелерін зерттеуде
Германия азаматы болған тегі қазақ Хасан Оралтай еңбектерінің айтарлықтай
маңызы бар.
Я. Ландау түрік халықтарының бірлігі идеясын пантүрікшілдік деп сипаттай
келе, бұл идеяның өзіндік дербестігі мен нақты негіздері бола тұрса да, ол
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресей империясында айрықша күшейген
панславяндық ағымға қарсылық ретінде қалыптасты деген пікір айтады [62].
М. Буттино патша режимінің дағдарысқа ұшырап, кеңес билігінің түпкілікті
орныққан кезеңі аралығындағы Түркістан өлкесінің тарихына объективті талдау
жасаған. Зерттеуші Түркістанның тұтастығы мен түрік халықтарының бірлігі
үшін күрескен Мұстафа Шоқай мен Тұрар Рысқұлов сынды тұлғалардың Тұтас
Түркістан идеясын көтергені үшін Мәскеу шовинистері тарапынан қатал қуғын-
сүргінге ұшырағандарын ашып көрсеткен [6]. Д. Кашнер түріктердің бірлігі
идеясын түрік ұлтшылдығы деп атап, оның шығу негіздерін және даму
кезеңдерін зерттеді [6]. Ресей империясындағы шығыс халықтарының тарихын
зерттеген С. Зенковски де түрік халықтарының азаттық қозғалысының идеялық
негіздерін пантүрікшілдік деп атайды [8].
Ағылшын тілді ғылыми әдебиетте ең көп орын алған – 1924 жылғы
Түркістандағы шекара межелеу және жеке-жеке кеңестік республикалардың
құрылуы мәселесі. Г. Парк және Г. Уилер Түркістандағы межелеу саясатын 1924
жылдан ертерек неге бастамады деген сұраққа жан-жақты жауап берген.
Түркістандағы оппозицияны кеңес өкіметі пантүрікшілдік және панисламшылдық
пиғылдағы халық жаулары деп айыптағанын атап көрсетеді. Батыс
зерттеушілері кеңес өкіметінің межелеу саясаты ұлттардың қалыптасуы туралы
жаңсақ түсінікке негізделді деген пікір айтады. У. Фримен межелеу ұлттық
мүдделерге негізделген жоқ, өйткені ол кезде Орталық Азияда (У. Фрименнің
Орталық Азия деп отырған жері – біздің зерттеу объектіміз болып отырған
Түркістан) толық мағынадағы ұлттар қалыптасқан жоқ деп атап көрсетіп,
кеңестік социалистік ұлт түсінігінің негізсіздігін дәлелдеген. Қазіргі
Ресейдің О.Н. Сенюткина, С. Червонная, И.Л.Фадеева және басқа зерттеушілері
көбінесе Ресей Федерациясы құрамындағы түрік халықтарының азаттық
қозғалысындағы түрікшілдік, тұраншылдық идеяларының даму тарихына назар
аударады. Ресей Федерациясы құрамындағы Татарстан Республикасында
түрікшілдік, түрік халықтарының бірлігі идеясы ғылыми негізде объективтік
түрде зерттелуде. Мәселен, Р. Мухаммединовтің Түрікшілдіктің шығуы және
эволюциясы атты монографиясында Осман және Ресей империяларындағы, Түркия
Республикасындағы, Кеңес Одағы мен қазіргі ТМД елдеріндегі түрік
халықтарының саяси ойы мен идеологиясының ХІХ ғ. 70-жылдарынан бастап
қазіргі кезеңге дейін даму тарихы талданған. М.З. Закиевтің Түріктер мен
татарлардың шығу тегі деп аталған зерттеуінің бірінші бөлімінде түрік
этнонимінің дыбыстық нұсқалары мен семантикасы, ғылыми әдебиетте аса көп
айтылмайтын түрік тілдес тайпалар мен халықтардың этникалық тегі
сипатталған.
Кеңестік тарихнама. Кеңестік тарихнаманың қалыптасу кезеңінде, ХХ
ғасырдың 20-30-жылдарында, Ресей мен ұлттық шет аймақтардың қарым-қатынасын
зерттеуде Н.С. Покровский негіздеген күшпен, зорлықпен отарлау концепциясы
қалыптасты. Зерттеушілер осы концепцияның негізінде Түркістанның Ресей
империясының құрамында болған кездегі даму тарихын біршама объективті түрде
зерттеді, патша өкіметінің отарлық саясатын ашық сипаттады, өйткені бұл
кеңес тарих ғылымының негізі болған таптық тұрғыдан қарау қағидасына сәйкес
келетін еді. Осындай еңбектердің қатарына Г.И. Сафаровтың Отарлық
революция (Түркістанның тәжірибесі) атты еңбегін жатқызуға болады.
Кеңес зерттеушілері 40-жылдарда Түркістанды Ресейдің зорлықпен
отарлағаны туралы идеядан бас тартты, оның орнына орталықтың ұсынысымен
Мәскеу тарихшылары негіздеген неғұрлым кіші зұлымдық идеясы, Ресейдің
Шығыс халықтарының тарихында прогрестік рөл атқарғаны, Түркістанды және
басқа ұлттық аймақтардың Ресейге өз еріктерімен қосылғаны туралы тезистер
келді. Кеңестік орталық биліктің талап етуімен СОКП Орта Азия бюросы 1934
жылы 23-мамырда қаулы шығарып, онда Орта Азия тарихынынан Ресейдің
отаршылдық саясаты туралы концепцияны алып тастау туралы нұсқау берді. 40-
50-жылдарда осы бағытқа сәйкес келмеген еңбектердің таралуына тыйым
салынды, авторларының көпшілігі жазалауға ұшырады. Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін қырғи-қабақ соғыстың күшейіп тұрған кезеңінде батыстың
буржуазиялық насихатына дем бермес үшін шет аймақтар халықтарының Ресейге
өз еркімен қосылғаны және бұл қосылу прогрестік рөл атқарғаны туралы идея
айрықша басым айтылды. Өйткені Ресейге және Кеңес Одағына қатысты басып
алу, жаулап алу деген түсініктер мүлде қолданылмауға тиісті болды. Патша
өқкіметінің отарлық саясаты көмескілендірілді, ал шет аймақтар халықтарының
ұлт-азаттық қозғалысы феодалдық-монархиялық сипаттағы бас көтеру деп
бағаланды. Ал 60-70-жылдарда орталықта және Орталық Азиядағы кеңестік
республикаларда Ресейдің Шығысты жаулап, отарлап алуының жағымды жақтары,
прогрестік сипаты болды деп дәлелдеген еңбектер көптеп шықты.
Түркістанда большевиктер билігінің орнауы туралы мәселе кеңестік
тарихнамада аса бұрмаланған тақырыптардың бірі болды. 50-60-жылдардағы
кеңестік зерттеулер ресми көзқарасқа сай Түркістан халқының барлық топтары
большевиктерді қуана қарсы алып, өз жерінде кеңес өкіметін орнатуға белсене
қатысты деген идеяны дәлелдеуге тырысты. Кеңестік зерттеушілер басмашылар
қозғалысын большевиктер өкіметінің орнауына қарсылықтың бір формасы ретінде
емес, бай-шонжарлардың өз билігінен айырылмау үшін жүргізген таптық күресі
ретінде сипаттады.
1924 жылғы жеке кеңестік республикалардың құрылу тарихына арналған
еңбектерде большевиктер үкіметінің Түркістанды бөлшектеу саясатын
жергілікті халықтың мақсат-мүдделеріне сәйкес жүргізілген шаралар деп
бағалады. Бүкіл кеңестік авторлардың бұл мәселеге қатысты ортақ пікірі –
кеңес өкіметі жергілікті халықтың ұлттық мүдделерін ескеріп, әрбір ұлттың
орналасқан территориясының шегін анықтап берді деген идея. Осыған орай бұл
мәселе кеңестік тарихнаманың ұлт туралы түсінігіне де қатысты болып шығады.
Көптеген еңбектерде Түркістандағы межелеу шарасы бұл жердегі жеке ұлттардың
мүддесінен шығып, олардың алдағы уақытта социалистік ұлт болып
қалыптасуына жағдай жасады деген түсінік негізделді, бұл түсінік кеңестік
гуманитарлық ғылымдардың негізі болған марксизмнің ұлт туралы қағидаларының
өзіне де сәйкес келмей қалды.
Қазақстандық тарихнама. Қазақстанда түрікшілдік, Біртұтас Түркістан
идеяларын, түрік халықтарының азаттық күресін неғұрлым объективті түрде
зерттеу егемендік алғаннан кейін ғана басталды. Әрине, осы айтылғандар
кеңестік кезеңде Түркістанның Ресей отары болған кезіндегі тарихы,
Түркістан автономиясы мен Алашорда тарихы мүлде зерттелмеді деген түсінік
тудырмауға тиісті. Біз негізінен жеке, дербес қазақстандық тарихнамаға
өткен ғасырдың 90-жылдарынан бергі шыққан еңбектерді енгізіп отырмыз,
өйткені біздің аса белгілі және дарынды ғалымдарымыздың кеңестік кезеңде
шыққан, жинақталған нақты да бай материалдары бар еңбектерінде олардың
өзіндік, дербес ойлары кеңестік идеологияның ауқымынан шығуға мүмкіндік
таппай, көмескі түрде көрсетілді. Мұның өзі сол еңбектерді тұтастай алып
кеңестік деген айдар тағып, оңды-солды сынауға негіз болуға тиісті емес,
сондықтан тарихнамалық талдау тәуелсіз Қазақстан тарихшыларының еңбектерін
қамтуға тиісті деп ойлаймыз. Қазақстандық тарихнаманы зерттеліп отырған
тақырыптың нақты аспектілері бойынша қарастыруды жөн көрдік.
Тұтас Түркістан идеясын алғашқы көтергендердің бірі, белгілі ғалым
М.Қ. Қойгелдиев Түрік елі, Түркістан ұғымдарының мән-мазмұнын талдаған
және Мұстафа Шоқайдың Түркістанның азаттығы жолындағы күресінің тарихын
зерделеген [9]. Түрік халықтарының ортақ тарихы, ежелгі түрік тайпалары,
Ресей түріктерінің өз мемлекетін құру идеясы мен оның орындалуына кедергі
келтірген жағдайлар Т.О. Омарбековтің еңбектерінде зерттелген [10].
Азия елдеріндегі түрік эмигранттары туралы зерттеулер қатары баршылық
болғанымен, Еуропадағы эмигранттардың саяси қызметі жан-жақты зерттелген
жоқ. ХХ ғасырдың 20-жылдарында шетелге эмиграцияға кеткен түрік
зиялыларының өмірі мен қызметі туралы сындарлы зерттеулер соңғы жылдарда
шыға бастады. Қазақстанда бұл тақырып саяси эмигранттардың ішіндегі ірі
тұлға М. Шоқайдың есімімен байланысты. Осы тақырыптағы алғашқы іргелі
монографиялық зерттеулердің бірі Л. Есмағамбетовтың еңбегінде Шоқайдың
саяси көзқарасының қалыптасуы оның Түркістанның тәуелсіздігі жолында күресу
мақсатымен байланыстыра талдаған [11]. Шетелдердегі түрік эмиграциясы,
Еуропа елдерінің Түркістанға қатысты саясаты, екінші дүниежүзілік соғыс
жылдарындағы Түркістан мәселесі және Үлкен Түркістан идеясы туралы
Г.К. Көкебаеваның шетел мұрағаттарының материалдарына негізделген
зерттеулерін атауға болады [12].
О.М. Қоңыратбаев белгілі қазақ саяси қайраткері Т. Рысқұловтың Түркістан
автономиялық республикасындағы атқарған қызметін кешенді түрде зерттеді
[13]. Түркістан ұлт-азаттық қозғалысы және автономияның құрылуының саяси
аспектілері Х.М. Тұрсынның еңбегінде, түрікшілдік идеясының қазақ халқының
ұлт-азаттық қозғалысындағы орны мен рөлі С. Шілдебайдың еңбегінде
көрсетілген.
Қазақстандық тарихнамадағы зерттелініп отыран мәселеге қатысты
зерттеулердің айрықша үлкен тобын Алаш қозғалысы және Алашорда тарихына
арналған еңбектер құрайды. Алаш қозғалысына және Алашордаға жаңа көзқарасты
қалыптастырған ғалымдар К.Н. Нұрпейісов пен М.Қ. Қойгелдиев болды [14, 15].
Сонымен қатар Түркістан легионы тарихына арналған А. Кәкен және
Түркістанның әртүрлі кезеңдердегі тарихының негізгі аспектілерін зерттеген
М.Ж. Абдиров, Н.Д. Нұртазина, Х.М.Тұрсын, Р.Х. Сариева, А. Ауанасова, т.б.
еңбектерін атауға болады. Тарихнамалық шолудан көріп отырғанымыздай, түрік
халықтарының бірлігі идеясын және оның әртүрлі
нұсқалары мен үлгілерін кешенді түрде зерттеген еңбектер отандық
тарихнамада әзірге кездеспейді.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу нысаны – Тұтас Түркістан идеясының
теориялық негіздерінің қалыптасуы, дамуы және оны іске асыру жолындағы
күрес.
Зерттеу жұмысының пәні түрік халықтарының бірлігі идеясының негізінде
тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру жобалары және оның іске асырылуын
зерттеу болып табылады.
Зерттеудің мерзімдік шегі ХХ ғасырдың бірінші жартысын қамтиды. Түрік
халықтарының бірлігі идеясының Түркістанға кең таралуы және шетелдердегі
эмигранттар арасында оның теориялық негіздерінің жасалуы ХХ ғасырдың
алғашқы он жылдығында іске асса, тәуелсіз Түркістан идеясының дамуы және
практикасы негізінен кеңестік түрік халықтарының тарихында екінші
дүниежүзілік соғыс аяқталғанға дейін неғұрлым белсенді түрде насихатталды.
Зерттеудің территориялық ауқымы тақырыбына орай тарихи Түркістан жерін
қамтуға тиісті. Біздің зерттеу жұмысымызда нақты түрде алғанда тұтас
Түркістан мәселесі өткен замандарда әуелі Ресей империясының, одан кейін
Кеңес Одағының құрамына кірген Батыс Түркістанға қатысты қарастырылады.
Зерттеу жұмысының мақсатына түрік халықтары бірлігін негіздеген
идеялардың түрікшілдіктен бастап Біртұтас Түркістан идеясына дейінгі
эволюциясын және оның іске асырылу тәжірибесінің негізгі үлгілері мен
нұсқаларын кешенді түрде зерттеу жатады.
Алдымызға қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдына төмендегідей
міндеттер қойылды:
– түрік халықтарының бірлігі идеясы олардың ортақ тарихы мен ортақ
тағдырынан туатындығын көрсету;
– түрікшілдік және тұраншылдық деп аталған екі идеялық ағымның
айырмашылықтары мен өзара байланысын ашып, осы екі тарихи түсініктің
мазмұнын нақтылау;
– пантүрікшілдік және пантұраншылдық атауларының ғылыми түсінік
емес, Ресей империясының түрік халықтарының бірлігін жоюға бағытталған
идеологиялық сипаттағы түсініктер екенін дәлелдеу;
– Біртұтас Түркістан идеясының негізделуі, қалыптасуы және дамуы,
Түркістан зиялылары мен саяси қайраткерлерінің арасында таралуы
тарихын талдау;
– Түркістанның Ресей империясының отары ретіндегі әкімшілік-
территориялық бөлінісі, оның жеке бөліктерінің отарлық аппаратқа
бағыну деңгейі мен статусы, саяси және экономикалық даму жағдайларын
зерттеу;
– Уақытша үкіметтің Түркістанға қатысты саясатын, Түркістанның саяси
қайраткерлерінің туған өлкесінің Ресей республикасының құрамындағы
статусы туралы идеялары мен жобаларын талдау;
– Түркістанның дербес мемлекеттілігі идеясының іске асырылуының
тәжірибелерін – Түркістан автономиясы мен Алашорданың құрылуын және
ортақ тағдырын зерттеу;
– кеңес өкіметінің ұлттық саясаты мен Біртұтас Түркістан және түрік
бірлігі идеясының арақатынасын зерттеп, олардың өзара қайшылықтары
мен қақтығыстарының тарихын анықтау;
– шетелдердегі түрік эмиграциясының қалыптасуы, эмигранттардың
қоғамдық-саяси және мәдени қызметін талдау, кеңес билігі кезінде
негізсіз қараланған тұлғаларға қатысты объективті көзқарас
қалыптастыру;
– шетелдерде құрылған Прометей лигасы мен Түркістан ұлттық
комитетінің қызметіне соны деректерді пайдалана отырып талдау жасау;
– Түркістан легионының құрылу тарихын Тұтас Түркістан идеясымен
байланыстыра зерттеп, легионға кірген түркістандықтардың есімін
кеңестік кезеңдегі аяусыз қаралау және сынаудан бас тартып, әділетті
түрде бағалау.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері. Егер зерттеліп
отырған мәселені марксистік тұрғыдан қарайтын болсақ, онда біз міндетті
түрде түрікшілдік идеясын негіздеген, түрік халықтарының, Түркістанның
азаттығы үшін күрескен зиялы қауымды түгелдей кеңестік ұлт саясатына, өз
халқына қарсы шыққандар деп бағалауға мәжбүр боламыз. Сондықтан
диссертациялық зерттеуде тарихтағы жеке адамның рөлін жоғары бағалайтын,
көппікірлілікті негіздейтін, ұлттық сана мен ұлт-азаттық қозғалысын әрбір
халықтың тарихының бөлінбес бөлігі деп қарайтын тұжырымдамалар басшылыққа
алынды. Кеңес Одағы құрамындағы түрік халықтарының үнемі тәуелсіздікке
ұмтылуы жеке адамдардың оппортунизміне байланысты емес, халықтардың
дамуындағы заңды құбылыс екендігін көрсеткенде шетелдік ғалымдардың
кеңестік федерация жүйесінде жеке ұлттық республикалардың тең, егеменді
субъектілер болмағанын дәлелдеген теориялық тұжырымдарына сүйендік.
Ұсынылып отырған диссертациялық зерттеуде түрік халықтарының бірлігі, тұтас
Түркістан мәселесіне осы тұрғыдан қарап, түрік бірлігін біртұтас
өркениеттің ішкі мазмұнына тән эволюциялық процесс ретінде бағаладық.
Сонымен қатар түрік халықтарының ортақ тарихын және түрік өркениетін
сипаттағанда Н.Я. Данилевскийдің жеке мәдени-тарихи түр болып қалыптасудың
шарттарының бірі ретінде осы мәдениетті бір тілде немесе бірнеше туысқан
тілдер тобында сөйлейтін халықтардың бірлестігі жасауы қажет екендігі
туралы идеясын да негізге алдық.
Зерттеудің методологиялық негізін объективтілік, тарихилық, жүйелілік
сияқты ғылыми танымның маңызды принциптері құрайды. Зерттеу жұмысын
жүргізуде тарихи оқиғалар мен құбылыстарды диалектикалық тұрғыдан
қарастыруда жалпы логикалық анализ, синтез, индукция, дедукция әдістері
қолданылды. Синтездеу әдісі негізінде қарастырылып отырған кезеңдегі патша
әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы саяси қатынастар туралы
деректерден алынған мәліметтер топтастырылады. Анализ әдісі болса орыс
билігі мен жергілікті халықтың қатынасы жайлы түсінікті жіктеп, бөлшектеу
арқылы мәліметтерде көрініс тапқан оқиғалар мен құбылыстардың себеп-
салдарын, ерекшеліктерін және олардың өзара байланыстылығы мен сабақтастығы
деңгейін айқындауға септігін тигізеді. Деректерді ғылыми тұрғыдан
сараптауда тарихи-салыстырмалылық әдісі, талдау, жинақтау, қорытындылау
сияқты арнаулы тарихи әдістер қолдандық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Отандық тарих ғылымында алғаш рет тұтас
Түркістан идеясы Батыс Түркістан халықтарының бірлігі мен біртұтас
мемлекеттілігі мысалында кешенді түрде зерттеліп отыр. Кең көлемдегі
теориялық зерттеулер мен ғылыми айналымға отандық тарих ғылымында орын
алмаған тың дерек көздерін пайдалану негізінде мынадай жаңа нәтижелерге қол
жеткізілді:
– Қазақстандық тарих ғылымында алғаш рет түрікшілдік, тұраншылдық,
пантүрікшілдік және пантұраншылдық идеяларының арақатынасы мен мән-мазмұны,
олардың шығуының тарихи, саяси жағдайлары шетелдерде басылған деректерді
талдау негізінде кешенді түрде зерттелді.
– Ресейдегі патша өкіметінің, Уақытша үкіметтің және кеңес өкіметінің
Түркістанға қатысты саясаты тұтас Түркістан идеясы тұрғысынан жан-жақты
талданды.
– Басмашылар қозғалысы азамат соғысының бір көрінісі ретінде
қарастырылмай, Ресей большвиктерінің билігіне қарсы бағытталған ұлт-азаттық
қозғалысының қарулы күрес түрінде іске асуы ретінде бағаланды.
– Түркістан автономиясы мен Алашорданың өзара тығыз байланысты
мемлекеттік құрылымдар болғаны көрсетілді.
– Шетелдерге эмиграцияға кеткен түрік қайраткерлерінің туған жерінің
азаттығы жолындағы күресі бұрынғы кеңестік тарих ғылымындағы бұрмаланған,
айыпталған айдарларынан тазартылып, объективті түрде зерттелді.
– Отандық тарих ғылымында алғаш рет түрік халықтары өкілдерінің кеңестік
отаршылдыққа қарсы күресте одақтастар іздеп, халықаралық аренаға шығуы және
большевиктік идеологияны қабылдамаған ұлттық саяси ұйымдар мен партиялардың
іс-әрекеті зерттелді.
– Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы күрес кеңес өкіметінің билігі
толық орнағаннан кейін де жалғасқаны дәлелденді.
– Кеңес Одағындағы сан жағынан үлкен халық болған, саны жағынан славян
тектес халықтардан кейінгі екінші орында тұрған және тілін, дінін, тегін,
мәдениетін сақтап, үнемі дамытып отырумен қатар эмиграцияда аса белгілі
саяси қайраткерлері болған түрік халықтарын кеңес өкіметі айрықша бақылауда
ұстағаны көрсетілді.
– Тұтас Түркістан идеясының қазіргі заманғы түрік мемлекеттерінің
арасындағы интеграциялық үдерістермен сабақтастығы көрсетілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми және қолданбалылық маңызы. Диссертациялық
жұмыстағы негізгі тұжырымдар мен ғылыми нәтижелер қазіргі кезеңдегі
посткеңестік кеңістіктегі түрік халықтарының мәдени және рухани
байланыстарының, Қазақстанның түрік мемлекеттерімен қатынастарының өзекті
мәселелерімен айналысатын мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың
қызметінде қолданыс табады. Сонымен қатар диссертациялық зерттеудің негізгі
идеялары мен тұжырымдары Қазақстанда түрік өркениетін зерттеумен
айналысатын жеке ғылым саласының қалыптасуына өз үлесін қосады.
Зерттеу жұмысында жинақталған нақты материал еліміздің жоғарғы оқу
орындарында түрік халықтарының тарихы мен мәдениеті тақырыптары бойынша
дәрістер оқуда, арнаулы дәрістер курсын дайындауда, оқулықтар мен
хрестоматиялар шығаруда пайдаланылады.
Зерттеудің деректік негізі. Диссертациялық жұмыста пайдаланылған
деректерді мынадай топтарға жіктеуге болады:
Деректердің бірінші тобын нормативтік-құқықтық құжаттар құрайды. Бұл
топтағы айрықша маңызды құжаттар – Ресей империясы үкіметінің және КСРО
үкіметінің Түркістанның ресми-саяси жағдайын анықтайтын заңдары, қаулылары,
жарлықтары. Бұл жерде Ресей отарлық әкімшілігінің ресми құжаттары және
Кеңес Одағы орталық өкіметі мекемелерінің қаулылары мен қарарлары
Түркістанның тәуелсіздігі, дербес дамуды аңсауы сияқты мәселелерге
біржақты, империялық сана тұрғысынан қарайтындығын ескеру қажет.
Осы топқа түрік мемлекеттерінің – Түркістан автономиясының, Түрікстан
автономиялық кеңестік республикасының, Қырғыз (Қазақ) автономиялық кеңестік
республикасының, Бұхар және Хорезм халық республикаларының ресми
құжаттары, мәлімдемелері де енгізілді.
Деректердің екінші тобын түрік халықтарының бірлігі идеясын,
Түркістанның тәуелсіздігі идеясын негіздеген саяси қайраткерлердің хаттары,
сөздері, естеліктері құрайды. Бұл топта айрықша орын алатын – Мұстафа
Шоқайдың еңбектері, хаттары, естеліктері, баяндамалары. Шоқайдың
еңбектерінің бірқатары зерттеу жұмыстары бола тұра, біз үшін дерек көзі
ретінде қызмет атқарады, өйткені Пьер Ренодель дәл көрсеткендей, Мұстафа
Шоқай тәсілді оңтайлы, ұрымтал әрі өте нақты қолданады [16, 319-320-бб.].
Мұстафа Шоқай дәйек-деректерді белсенді большевик жазушылардың
кітаптарынан, сонымен қатар, көбінесе режимнің Түркістанда жарияланатын
ресми басылымдарынан пайдаланатын еді. Сондықтан болған оқиғамен замандас,
бір мезгілде өмір сүріп, куәгері болған Шоқайдың және басқа қайраткерлердің
еңбектерін деректер ретінде қараймыз. Деректердің осы тобындағы түркiшiлдiк
философиясының дамуына айрықша үлес қосқан Юсуф Ақшора, Исмаил Гаспринский
мен Зия Гөкалып шығармаларының орны ерекше. Деректердің осы аталған тобының
ерекшелігі – олар тарихи нағыз даусыз деректер болып табылады, сонымен
қатар бұрынғы Ресей империясы, кейінгі Кеңес Одағы құрамындағы түрік
халықтарының зиялы өкілдерінің түрікшілдік идеяларының эволюциясын көрсете
отырып, тарихнамалық рөл де атқарады.
Деректердің үшінші тобына мұрағаттық материалдар енгізілді. Өзбекстан
Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында М. Шоқайдың өмірі мен
қызметіне қатысты құжаттық деректер, Түркістан генерал-губернаторлығына
қатысты материалдар сақталған [17]. Түркия Республикасы Орталық мемлекеттік
мұрағатының Наме-и хумаюн дефтери қорынан, сондай-ақ, Ираде харижие
қорынан Түркістанға және Орталық Азиядағы хандықтарға қатысты материалдар
алынды [18, 19]. Пайдаланылған деректердің осы тобына Мәдени мұра
бағдарламасын орындау барысында Қазақстанның ғалымдары мен мамандары
шетелдерден алып келген материалдарды да жатқызуға болады. Соның ішінде
Польшаның мұрағаттарынан әкелінген Прометей лигасы ұйымының құжаттары мен
эмиграциядағы түрік азаттық қозғалысы жетекшілерінің хаттары пайдаланылды.
Деректердің төртінші тобын Иени Түркістан және Яш Түркістан
журналдарында басылған үндеулер, естеліктер, құжаттар құрайды. Бұлардың
бірқатар нұсқалары осы диссертациялық зерттеудің авторының жинақтап,
өңдеуімен қайтадан басылып шыққан.
Деректердің бесінші тобына Түркістанда жарық көрген Туркестанские
ведомости, Туркестанский курьер, Туркестанское сельское хозяйство,
Туркестанский вестник, Известия сияқты мерзімді басылымдар жатады. Бұл
басылымдардан ресейлік және кеңестік орталық үкімет мекемелерінің
Түркістандағы ұлттық саясатын сипаттайтын мәліметтер алуға болады.
Деректердің алтыншы тобы ретінде Ресейдегі түрік халықтарының ұлт-
азаттық күресіне жетекші болған саяси партиялардың құжаттарын пайдаландық.
Сонымен қатар осы топтағы деректердің қатарында Түркістаның азаттығы
жолындағы күреспен тығыз байланысты болған қазақ саяси қайраткерлерінің,
Алаш жетекшілерінің еңбектерін пайдаландық. Осы топқа кеңестік
эмигранттардың шетелдердегі ұйымдарының әртүрлі мерзімді басылымдарда жарық
көрген құжаттары да енгізілді.
Деректердің жетінші тобын Түркістанда болған мамандардың,
саяхатшылардың күнделіктері, естеліктері, жинаған материалдары және Ресей
империясының Түркістандағы басшылық қызметтегі өкілдерінің еңбектері
құрайды.
Деректердің сегізінші тобына түрік халықтарының құрамы, орналасуы, өзара
қатынастары, отарлық кезеңдегі дамуы жайлы батыс деректерінің аудармаларын
топтастырған, соңғы жылдарда Мәдени мұра бағдарламасы бойынша шыққан
жинақтар енгізілді.
Деректердің тоғызыншы тобына түрік жазба ескерткіштері – Орхон
жазбалары, Оғыз қаған дастаны, сонымен қатар Қорқыт ата кітабы, түрік
аңыздары, тағы басқа ауыз әдебиетінің үлгілері енгізілді.
Зерттеуге ұсынылатын тұжырымдар. Біртұтас Түркістан идеясының шығуы,
қалыптасуы және дамуы тарихын жан-жақты зерттеу барысында мынадай ғылыми
тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
– Түрікшілдік – түрік халықтарының азаттығы жолындағы күрестің идеялық
негізі болды. Сонау бағзы замандарда түріктердің жерін Ираннан бөлектеп
көрсететін Тұран атауы шыққан. Соған орай бүгінгі Түркиядан бастап Сібірге
дейінгі жердегі бүкіл түрік халықтарының бірлігіне шақырған идея
тұраншылдық деп аталды. Ал пантүрікшілдік және пантұраншылдық деген
түсініктер ғылыми маңызы жоқ, саяси-идеологиялық мақсатта қолданылатын
терминдер.
– Түркістанды Ресейдің отарлауын прогрестік сипаттағы үдеріс деп көрсету
кезінде ресейлік және кеңестік отаршылар үшін аса тиімді болды. Сондықтан
олар түрік халықтарының қасиетті мекенінің біртұтастығын жойып, түріктерді
империяның әртүрлі губерниялары мен облыстарына бөліп-бөліп тастады. Бұл
бөлініске наразылық Тұтас Түркістан идеясының шығуына әкелді.
– Түркістан іс жүзінде Ресейдің отары болды және патша өкіметі оның
жерін, бүкіл байлығын, ресурстарын метрополияның экономикасының дамуы үшін
пайдаланды. Түркістанда ғасырлар бойы азаттық қозғалысы жүріп жатты, бұл
күрес түрікшілдік идеясының таралуына орай жаңа сатыға, саяси күрес
сатысына көтерілді.
– Монархиялық елді республика деп жариялауымен Ресейдің тарихында
прогрестік рөл атқарған Уақытша үкімет Түркістанның азаттығы мәселесінде
бұрынғы патша өкіметінің отарлық саясатынан алшақ кеткен жоқ.
– Ресейде патша өкіметі құлаған соң түрік халықтарының зиялы ұлдарының
басқаруымен Түркістан автономиясы (мұхтарияты) құрылды. Бұл Тұтас Түркістан
идеясының ХХ ғасырдағы іске асырылу тәжірибесінің бір үлгісі еді.
– Алашорда түрік халықтарының ішіндегі ірі тармақтардың бірі
қазақтардың ұлттық мемлекетінің үлгісі болды. Бұл екі мемлекеттік
құрылымдарды бір-біріне қарсы қоюға болмайды, өйткені ол Ресейдегі сол
кездегі қалыптасқан саяси жағдайдан туды, оның үстіне түрік зиялылары мен
саяси қайраткерлерінің көпшілігі осы екі құрылымда да мемлекеттік қызмет
атқарды.
– Большевиктер Түркістан автономиясын да, Алашорда үкіметін де қарудың
күшімен жойды. Осыдан кейін Түркістанда большевиктерге қарсы басмашылар
қозғалысы деп аталған қарулы күрес және астыртын саяси күрес басталды.
– Кеңес өкіметі Түркістанда шекраларды межелеу шарасын жүргізіп, түрік
халықтарын бірнеше жеке республикаларға бөліп тастады. Ал кеңес билігін
қабылдамай, шетелдерге кеткен түрік қайраткерлері тұтас Түркістан идеясы
жолында күресті жалғастыра берді.
– Шетелдердегі түрік эмигранттарының Түркістанның азаттығы мен тәуелсіз
мемлекетін құру жолындағы күресі, саяси қызметі мен ұстанымы кеңестік түрік
республикаларындағы ұлттық қайраткерлердің тоталитарлық жүйеге қарсы
күресімен сабақтас болды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары 13
халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық конференциялардың
материалдарында, 3 монографияда, 47 ғылыми мақалаларда жарияланды. Соның
ішінде 1 монография және 5 мақала шетелдік басылымдарда жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 14
тармақшаға бөлінген 4 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Зерттеу бағытын таңдау әуелі Ресей империясындағы, кейіннен Кеңес
Одағындағы түрік халықтарының азаттық қозғалысының идеялық негіздерінің
бірі Тұтас Түркістан идеясын зерттеу қажеттілігімен байланысты.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, ғылыми зерттелу деңгейі
талданды, диссертациялық зерттеудің нысаны мен пәні, мерзімдік және
территориялық шегі анықталды, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, дерек
көздері, теориялық-методологиялық негіздері, ғылыми жаңалығы мен
қолданыстық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен оның сыннан өтуі
көрсетілді.
Тұтас Түркістан идеясының қалыптасуы және дамуы деп аталатын бірінші
бөлімде түрікшілдік және Тұтас Түркістан идеяларының қалыптасу тарихы мен
қайнар көздері талданды, түрікшілдік пен тұраншылдық ағымдардың өзара
байланысы мен айырмашылықтары сипатталды. 1.1-бөлімшесінде
түрік тілдес халықтардың қалыптасу тарихы және осы мәселеге қатысты ғылыми
пікірлер қарастырылды. Түріктердің шығу тарихын және таралу ареалын
зерттеуге қатысты екі түрлі тұжырымдама қалыптасқан. Біріншісі –
түріктердің алғашқы отаны Алтай, содан бастап олар Еуразия далаларына
таралып, сол жерлердегі отырықшы халықты басып алып, оларды түріктендірді
деген идея. Бұл идеяны жақтаушылар сақ-скиф тайпаларының парсы тілдес
болғандығын, сондықтан түріктер Еуразия даласына Алтайдан келіп, иран
тектес тайпалармен араласып, соның негізінде қазіргі түрік халықтарының
арғы аталары пайда болғанын айтады. Екінші тұжырым – түріктер солтүстіктен
келген жоқ, сол сақ-скиф халықтарының өзі түрік тілдес болған деген ой. Бұл
тұжырымды жақтаушылар түрік тілінің шығуын және қолданысын сақтардан да
тереңдетіп, сонау ежелгі заманға апарады. Түрік халықтарының арасынан
шыққан С. Максуди, Ф.А. Джалилов, А. Айда, К. Миршан, Ф. Латыпов,
И.М. Мизиев, К.Т. Лайпанов М.З. Закиев және басқа ғалымдар түріктердің
таралу ареалының кеңдігін айта отырып, еуропалық (соның ішінде ресейлік те)
тарих ғылымында орныққан түріктердің отаны Алтай дейтін идеяны жоққа
шығарады. И.М. Мизиев пен К.Т. Лайпанов түріктердің алғашқы отанын Еділ-
Орал аймағынан іздеу керек дейді [20]. Түріктердің алғашқы отаны туралы
айрықша пікір айтушының бірі және аса көп зерттеулер жүргізген ғалым
М.З. Закиев түрік деген этноним жалпы атау ретінде Түрік қағанаттарының
кезінде біздің заманымыздың VI–VII ғасырларында таралды, алайда түрік
тілдес тайпалар әртүрлі атпен қазіргі түрік халықтары өмір сүріп жатқан
жерлерде ондаған мың жыл бұрын қоныстанған деген пікір айтады [21, 80-83-
б. ].
Демек түркологтардың зерттеулерінде түріктердің отаны ретінде Алтай,
Қытайдың солтүстік-батыс аймағы, Тянь-Шань өңірі, Алдыңғы Азия, Батыс Азия,
Орталық Азия, Сібірдің солтүстік-батыс аймағы, Еділ-Жайық бойы және Шығыс
Еуропа аталады. Әрине, әрбір зерттеушінің өзіндік дәлелдері бар, сондықтан
түріктердің алғашқы отаны және түрік тілінің таралуы мәселесін зерттеу және
үндіеуропалық ғалымдар мен түркологтардың айтысы әлі аяқталған жоқ деуге
болады. Орталық Азияда түрік және парсы мәдениеті элементтерінің синтезі
[22] болғанын ешкім де жоққа шығармайды, алайда бұл түріктердің Орталық
Азиядағы автохтондық тұрғындар екенін жоққа шығарып, түріктердің көне
тарихына күдіктену тудырмауға тиісті.
Түрік халықтарының артта қалушылығы туралы идеялар Ресей ғалымдарының
зерттеулерінде кеңінен айтылғаны белгілі. Осы идеялардың негізсіздігін
көрсеткен Л.Н. Гумилевтің еңбектері [23], әсіресе оның пассионарлық түрткі
идеясына негіздей отырып, түріктердің дамуының жоғары дәрежеде болғандығын
көрсеткен еңбектері кеңестік кезеңде қатты сынға ұшырағаны белгілі. Ежелгі
түрік тарихында даулы мәселелер көп-ақ, ал орта ғасырлардағы аса ірі Түрік
мемлекеттерінің тарихын ешкім жоққа шығара алмайды. Кеңестік кезеңнің
өзінде орта ғасырлардағы түрік халықтарының тарихын зерттеуде айрықша
орасан зор жұмыстар жасалғанын айта кетуіміз керек. Бұл бағытта айрықша
үлес қосқан қазақ ғалымы Б.Е. Көмеков араб деректерін жан-жақты талдау
арқылы қимақтар мемлекетінің Еуразия тарихындағы өзіндік орнын көрсетті
[24].
Түрік халықтарының тарихында қуатты мемлекеттердің болғаны белгілі,
соған орай оларда мемлекеттік және құқықтық жүйе де айтарлықтай дамыған.
Сорбонна университетінің түлегі, 1917 жылы Түрік-татар ұлттық парламентін
басқарған, большевиктер өкімет басына келгеннен кейін эмиграцияға кеткен,
Анкара университетінің профессоры болған С. Максуди 1928 жылы Түрік
құқығының тарихы, ал 1947 жылы Түрік тарихы мен құқығы атты зерттеулерін
шығарды. С. Максуди түрік мемлекеттерінде мемлекеттік құрылыс пен құқық
жүйесін, аграрлық құрылымды сипаттайтын терминдер мен түсініктердің бай
кешені бар екенін дәлелдеп, түріктер өркениетінің өте жоғары деңгейде
дамығанын көрсетті [25].
Түріктердің діні әлемдегі ең ежелгі дін, ол қазіргі бір құдайға
табынатын әлемдік діндердің бәрінен бұрын шыққан. Ол ғарыштық құдай бейнесі
– Тәңірге табынуға негізделген. Түпкі негізі сонау б.з.д. V-IV ғасырларға
кететін Тәңірі туралы түсінік Ұлы даланың барлық түрік халықтарына ғана
емес, моңғол тектестерге де белгілі болған, сондықтан француз ғалымы Жан
Поль Ру бұл дінді тенгризм деген жалпы ұғыммен атап, осы терминді ғылыми
айналымға енгізген. Ал орыс ғалымдары мұны тенгрианство деп атайды.
Біздің заманымыздың І мыңжылдығының ортасында түрік тілдес халықтардың
дербес жазу жүйесі болған, ол қазіргі ғылыми әдебиетте руна жазуы деп
аталады. Күлтегін, Білге Қаған және Тоныкөк ескерткіштері мазмұны мен түрі
жағынан да, тілі мен көркемдету құралдары жағынан да, мән-мазмұны жағынан
да ежелгі түрік халықтарына ортақ көркем туындылардың үлгісі екені даусыз.
Тасқа қашап жазылған жазулар көшпелі түріктердің арасында сауат ашу мен
оқудың кең таралғанын көрсетеді. Түркологтардың көпшілігі орта ғасырлардағы
түріктердің сауатты болғандығын дәлелді пікір деп санайды. Ғалымдар Таспар
қағанның кезінде біздің заманымыздың 580 жылы буддистік Нирванасутра
шығармасының түрік тіліне аударылуы түріктердің элитасы ғана емес, жалпы
халқының сауатты болғандығын көрсетеді деген пікір айтады [26, 11-12-б; 27,
489-б.]. Көне түрік әдебиетіне жататын шығармалардың барлығын дерлік түрік
халықтарының ортақ рухани байлығы деп бағалаған жөн. Бүгін алты тәуелсіз
елдің және Ресей Федерациясы құрамындағы бірқатар автономиялық
республикалардың негізгі халқын құрап отырған түріктердің арғы тегі бір,
тарихы мен тағдыры ортақ.
1.2-бөлімшесінде түрікшілдік идеясының қалыптасу тарихы мен мәніне
талдау жасалған. Ресей дипломаты А.Н. Мандельштам Зареванд деген бүркеншік
атпен шығарылған Түркия және пантүрікшілдік деген кітаптқа жазған
алғысөзінде пантүрікшілдік қозғалысына түрткі болған идея Осман
мемлекетінде туған жоқ, ол Ресейдегі түрік-татарлар ойлап тауып, Түркияға
әкелген сасяи ағым деп көрсеткен [28, 7-б.]. А.Н. Мандельштам Ресейдің
мемлекеттік қызметкері болғандықтан, әрине, түрікшілдік идеясына айрықша
жағымсыз көзқараста болғандығы белгілі. Қазіргі кейбір Ресей
зерттеушілерінің түрікшілдік идеясы Ресей түріктерінің арасында шығып,
Түркияға сырттан енгізілген деген пікірлері осы Мандельштамның ойына
негізделген болуы мүмкін. Алайда түрікшілдіктің Түркияда ХІХ ғасырдың соңғы
үштігінде дербес түрде қалыптасқанын Зия Гөкалып пен Юсуф Ақшора жеткілікті
дәлелдермен көрсеткен. Ю. Ақшора Жаңа түрік мемлекетінің жолбасшылары
деген еңбегінде И. Шинаси, А. Уефик паша, М.Желаледдиннің еңбектерін талдай
келіп: Османлы түріктері арасындағы түрікшілдік ағымының алғашқы кезеңі
1865-1870 жылдар арасында пайда болды, – деген қорытынды жасайды [29, 80-
81-бб.]. З. Гөкалып түрік халықтарының бірлігі туралы идея Түркияда және
Ресей империясының қоластындағы түрік халықтары арасында әуелі әдеби
шығармалар бетінде жеке-жеке пайда болып, даму барысында түрік зиялыларының
еңбектері мен іс-әрекеті арқылы өзара ұштасып кеткендігін көрсетеді [30, 85-
б.]. Түрік халықтарының бірлігі идеясын жүйелеп, бір негізге біріктіргендер
И. Ғаспыралы, Ю. Ақшора, З. Гөкалып сияқты түрік зиялылары еді.
Ғаспыралының көзқарастарын түрікшілдіктің мәдени-ағартушылық бағытындағы
ағымы, Гөкалыптың идеяларын тұраншылдық ағымның негіздері, ал Ақшораның
идеяларын түрікшілдіктің саяси ілімі деп бағалауға болады. Гаспыралы
түрікшілдік туралы арнайы еңбектер жазған жоқ және түрікшілдіктің
концептуалдық негіздерін жасау мақсатын қойған жоқ. Алайда Гаспыралының
жалпы түрік халықтарының прогресті жолмен дамуы, ғылым мен білімге ұмтылу
мәселесі толғандырды, сондықтан оны түрікшілдіктің гуманистік
идеологиясының негізін салушы деп бағалауға болады. А. Беннигсен ол туралы
былай деп жазады: Гаспыралы Ресей империясының түрік-мұсылмандарын
біріктірудің қажеттілігін Тілде, пікірде және істе бірлік деген бір ғана
сөз тіркесімен білдірді. Оның ойынша, оның кішкентай ғана туған халқын –
Қырым татарларын ғана емес, Ресей империясындағы барлық түрік халықтарын
құтқарудың жалғыз ғана жолы бүкілтүріктік және бүкілисламдық бірлесу болып
табылады [31, 12-б.]. Қазақстанда түрікшілдік идеясына айрықша берілген
және түрік халықтарының
бірлігі мен азаттығы жолында көп еңбек сіңірген қайраткерлер Мұстафа Шоқай
мен Тұрар Рысқұлов болды.
Пантүрікшілдік және пантұраншылдық атауларының ғылыми түсінік емес,
Ресей империясының Түркістандағы, Еділ бойы мен Кавказдағы геосаяси
мақсаттарына кедергі келтіретін тегі, тілі және тарихы ортақтығынан туатын
түрік халықтарының Түркиямен туысқандастық сезімін әлсірету үшін ойлап
табылған идеологиялық түсініктер екенін есте ұстауымыз қажет. Я. Ландау
пантүрікшілдік ағымы ХІХ ғасырдың екінші жартысында панславяншылдықтың
күшеюіне жауап ретінде туды деген пікір айтады [32, 8-9-бб.]. 1987 жылы
шыққан кеңестік энциклопедиялық сөздікке жүгінсек, онда пантүрікшілдік
дегеніміз ХХ ғасырдың басында бастау алған түрік буржуазиялық-помещиктік
билеушілерінің реакциялық-шовинистік доктринасы болып шығады және ол
бүкіл түрік тілдес халықтарды Түркияның қоластына біріктіруді мақсат
тұтады екен. Мұндай пікірлердің барлығы кезінде Османлы империясымен
бәсекелес болған Ресей патшалық өкіметінің кезінен қалып, кейіннен кеңес
әдебиетіне көшкенін есте ұстау керек. Сондықтан ғылыми әдебиетте, ғылыми
пікірсайыста пантұраншылдық немесе пантүрікшілдік деген түсініктер
емес, тұраншылдық және түрікшілдік түсініктері қолданылуға тиісті.
Тұраншылдық және түрікшілдік түсініктерінің ұқсастықтары мен
айырмашылықтарына тоқтала кету қажет. Тұраншылдық пен түрікшілдікті
сынайтындар да, жақтайтындар да Гөкалыптың Kizil Elma жинағына кірген
Тұран атты өлеңіндегі мына бір сөздерге тоқталмай өтпейді: Түріктердің
отаны емес Түркия һәм Түркістан, ол – мәңгі өмір сүретін ұлы Тұран.
Әрине, бұл Гөкалыптың ақын ретіндегі арманы болар, бірақ кейбір еуропалық
және ресейлік зерттеушілер осы өлең үшін Гөкалыпты сынап, пантұраншыл,
түрік шовинисі деп жала жабады. Шетелдік және кеңестік зерттеулерде
Тұран түсінігін әрбір автор өзінше сипаттайды да, оның мән-мазмұны
бұлыңғыр, нақты географиялық шегі жоқ, мүлде түсініксіз болып шығады. Ал
тұраншылдықтың теоретиктері Тұран түсінігін мұндай бұлыңғыр, қияли түрде
емес, нақты сипаттаған. Түрікшілідктің алыстағы мұраты – Тұран деген
атау астында бірігіп отырған оғыздарды, татарларды, қырғыздарды,
өзбектерді, якуттарды тілде, әдебиетте, мәдениетте біріктіру. Бұл мұраттың
шындыққа айналуы мүмкін бе әлде мүмкін емес пе? Таяудағы мұраттар үшін
мұндай пікірлер айтуға болады, ал алыстағы мұраттар жайында айту қиын.
Өйткені алыстағы мұраттар адам рухын шексіз құмарлыққа ұмтылдыратын
тартымды қиял, – деп жазды Гөкалып [30, 93-б.]. Демек, Гөкалып ақын
ретінде Тұранды армандайды, ал ғалым ретінде бұл алыстағы бір қиял
деңгейінде жататын мұрат екенін жақсы түсінеді. Ю. Ақшораның еңбегінде
тұтас түрікшілдік деген түсінік қолданылады, бұл – қазірде пайдаланылып
жүрген тұраншылдық түсінігінің баламасы.
Түрікшілдіктің ішінде жалпы Ресей түріктерінің бірлігі идеясы мен Тұтас
Түркістан идеясын жеке-жеке алып, қарастыру қажет. Ресей түріктерінің
бірлігі идеясы негізінен туысқан халықтардың мәдени, рухани бірлігі
мәселелерін негіздейтін концептуалдық мағынадағы ой екендігін ескеру қажет.
Ал Тұтас Түркістан идеясы мекендеген жері және тарихи тағдыры бір Түркістан
түріктерінің тәуелсіз мемлекетін құру мақсатын қоятын саяси бағдарламаның
негізі деп қараған дұрыс.
1.3-бөлімшесінде Тұтас Түркістан идеясының мәні және қалыптасу
жағдайлары қарастырылған. Түркістан деген түсінік ғылыми әдебиетте
әртүрлі мағынада түсіндіріледі. Соның ішінде кең тараған екі нұсқасы бар:
біріншісі – Түркістан деп Жайықтан бастап Қытайдың Синьцзян-Ұйғыр
автономиялық ауданы орналасқан территорияны қоса алған кең байтақ
территорияны қамтиды; екіншісі – кезінде кеңестік ғылымда және күнделікті
өмірде қолданылған Орта Азия түсінігінің синонимі ретінде бейнеленді.
Кеңестік құжаттар мен ғылыми әдебиетте Түркістан деген түсінік мүлде
қолданыстан шығып қалды (ол бір жеке қалашықтың атауы ретінде ғана
пайдаланылды). Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Батыс Түркістанға қатысты
Орталық Азия атауы қолданыла бастады.
Түркістан түсінігінің тарихи мәнін анықтау мәселесі де ирандық-арийлік
ұстанымдағы зерттеушілер тұрғысынан тым-ақ біржақты түсіндіріліп жүр.
Мәселен, Р. Масов Түркістан атауы XIV ғасырда парсы, араб, түрік
тілдерінің бір де біреуінде мемлекеттік немесе саяси-әкімшілік түсінік
ретінде қалыптасқан жоқ дейді [33, 28-б.]. Егер ежелгі заман мен орта
ғасырларда қазіргі заманғы мемлекеттер мен халықтардың атаулары қолданылған
болса да, олар көбінесе қазіргі мазмұнына сәйкес келмейтіндігін еске алсақ,
аталған автордың XIV ғасыр үшін мемлекеттік және саяси-әкімшілік деген
қазіргі терминді пайдалануы, әрине, орынсыз сияқты. Мәселе Түркістан
түсінігінің сонау орта ғасырларда мемлекеттің немесе саяси-әкімшіліктің
атауы болмауында емес, әңгіме осы тарихи түсініктің қашан, қалай шыққаны
және оның мазмұны туралы болуға тиісті. Демек Түркістан атауын біз тарихи
кеңістік ретінде ретінде қарастыруымыз керек және тарихи кеңістіктің
географиялық кеңістікпен немесе саяси-әкімшілік атаумен сәйкес келуге
тиісті емес екенін есте ұстауымыз қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz