Педагогика тарихы пәнінің мақсат-міндеттері, әдіснамасы, тарихи-педагогикалық зерттеу әдістері
2. Еуразия даласындағы алғашқы қауымда тәрбиенің пайда болуы
3. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі Шумер тәлім.тәрбиесі
4. Еуразия құрлығындағы Сақ, Ғұн империялары және Үйсін.Қаңлы мемлекет дәуіріндегі тәлім.тәрбие
5. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі (Египет, Израил.Иудей патшалығы, Иран, Сирия, Палестина, Индия және Қытай) тәлім.тәрбие мен мектептер
6. Таяу және Қиыр Шығыстағы орта ғасыр мемлекеттеріндегі (Араб халифаты, Индия және Қытай) білім беру мен педагогикалық ойлардың дамуы
3. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі Шумер тәлім.тәрбиесі
4. Еуразия құрлығындағы Сақ, Ғұн империялары және Үйсін.Қаңлы мемлекет дәуіріндегі тәлім.тәрбие
5. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі (Египет, Израил.Иудей патшалығы, Иран, Сирия, Палестина, Индия және Қытай) тәлім.тәрбие мен мектептер
6. Таяу және Қиыр Шығыстағы орта ғасыр мемлекеттеріндегі (Араб халифаты, Индия және Қытай) білім беру мен педагогикалық ойлардың дамуы
Педагогика тарихы - тәрбие, білім беру және оқыту практикасының пайда болып, дамуы және әр тарихи дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлер мен теорияларды жүйелеп зерделеу үрдісінде қалыптасқан қоғамдық ғылымдар арасында өз орнын тапқан ғылым. Педагогика тарихы ғылым ретінде тарих және педагогика ғылымдары бірлігінде, кейін келе философия салалары - әлеуметтану, мәдениеттану және этнография пәндерімен кіріктіре байланысу негізінде ауқымын кеңейтіп дамуда. Ал, Қазақстан педагогика тарихы болса дүние жүзілік тарихи-педагогикалық үрдіспен өзара органикалық байланыста және оның құрамдас бір бөлігі болып, өзінің даму жолында ерте кезден осы күнге дейінгі аралықта әр тарихи кезеңіндегі мектеп пен педагогикалық ойларды талдап, тәрбие мен білім беру мәселесінің дамуын зерделейтін педагогика ғылымдарының бір саласы болып саналады.
Педагогика тарихы пәні - әр тарихи дәуірдегі, әлеуметтік- экономикалық жағдайлар, тарихи-педагогикалық идеялар мен ойларды, жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім берудегі мектеп тарихының генезисін, өзара ықпалын, кемшіліктері мен жетістіктерін, оқушыларды дамыту үрдісіндегі мақсатты ұйымдастырылған қисынды шаралар мен шарттар, белгілері мен заңдылықтарын талдау негізінде жүйелеп, болашақ мұғалімдердің педагогикалық дүниетанымдары мен шығармашылық ойлау қабілеттерін қалыптастырады.
Курстың мақсаты – жас ұрпақтарға тәрбие мен білім берудегі дүниежүзіндегі педагогикалық ойлар мен практиканың пайда болып, тарихи қалыптасуы мен дамуынан ақпараттар жинақтап және болашақ мұғалімдердің педагогика тарихының негізгі категорияларынан: тәрбие, білім беру, оқыту, ағарту, білім беру жүйесі, мектеп, педагогикалық ой-пікірлер, педагогикалық көзқарастар, педагогикалық теория, этнопедагогика, халықтық тәрбие т.б. ұғым-түсініктерін қалыптастырып, олардың тарихи-педагогикалық мұраларға деген ынталы қызығушылықтарын арттырып, жалпы адамзаттық рухани құндылықтарды, ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұндық жүйесін игеріп, одан әрі жетілдіруде педагогикалық дүниетанымын және педагогикалық ойлау бейімділіктерін дамытады.
Педагогика тарихы пәні - әр тарихи дәуірдегі, әлеуметтік- экономикалық жағдайлар, тарихи-педагогикалық идеялар мен ойларды, жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім берудегі мектеп тарихының генезисін, өзара ықпалын, кемшіліктері мен жетістіктерін, оқушыларды дамыту үрдісіндегі мақсатты ұйымдастырылған қисынды шаралар мен шарттар, белгілері мен заңдылықтарын талдау негізінде жүйелеп, болашақ мұғалімдердің педагогикалық дүниетанымдары мен шығармашылық ойлау қабілеттерін қалыптастырады.
Курстың мақсаты – жас ұрпақтарға тәрбие мен білім берудегі дүниежүзіндегі педагогикалық ойлар мен практиканың пайда болып, тарихи қалыптасуы мен дамуынан ақпараттар жинақтап және болашақ мұғалімдердің педагогика тарихының негізгі категорияларынан: тәрбие, білім беру, оқыту, ағарту, білім беру жүйесі, мектеп, педагогикалық ой-пікірлер, педагогикалық көзқарастар, педагогикалық теория, этнопедагогика, халықтық тәрбие т.б. ұғым-түсініктерін қалыптастырып, олардың тарихи-педагогикалық мұраларға деген ынталы қызығушылықтарын арттырып, жалпы адамзаттық рухани құндылықтарды, ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұндық жүйесін игеріп, одан әрі жетілдіруде педагогикалық дүниетанымын және педагогикалық ойлау бейімділіктерін дамытады.
1. Керімов Л.К., Пірәлиев С.Ж. Таным және студент: -Алматы: «Санат», 2007ж
2. Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері және тарихы: -Алматы: «Білім», 2003.
3. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ-тәлім тәрбиесі: -Алматы, «Санат», 1995.
4. Қалиев С Халық педагогикасының ауыз әдбиетіндегі көрінісі. Алматы, «Мектеп», 19987.
5. Қалиев С. ХҮ-ХІХ ғғ. Ақын-жыраулар поэзиясындағы педагогикалық ойлар. Алматы, «Рауан», 1990.
6. Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тескі. Алматы, «Ғылым», 1990
7. Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. Алматы. Қ МБМ, 1956
8. Қазақтың тәлімдік ой-пікірлер атологиясы, 1-2 том, (құрастырған Қ.Жарықбаев, С.Қалиев). Алматы, «Рауан», 1994
9. Мұханов М. Қазақ жерінің тарихы. Алматы, «Қазақстан», 1994
10. Марғұлан Ә. Ежелгі мәдениет куәлігі. Алматы, «Қазақстан», 1966
11. Сембаев А. Қазақ мектебінің тарихы. Алматы, «Мектеп», 1973
12. Табылдиев Ә. Қазақтың халық педагогикасы және тәлім-тәрбие. Алматы, 1991
13. әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1973
14. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. Алматы, 1995
15. Нысанбаев Ә. Қ.А.Ясауидың дүниетанымы мен философиясы. Ақиқат журналы, №22
16. Асанбаев А. Ұлы Тұранның ұраны. Алматы, 1997
17. Мусулманские мектебы и медресе в Казахстане. Алматы, 1981
18. Мұрзалин С. Рухани байлық. Алматы, 1988
19. Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтардың қалыптасуы мен дамуы. Алматы, 2000
20. Нұрмұратов С.Е. Ұлттық сана. Алматы, 1996
21. Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана-сезім мен ұлттық қадір-қасиет. Алматы, 1990
22. Тәтімов М. Қазақ әлемі. Алматы, 1993
23. Әлқожаев Қ.Қ. Абай этикасы және ислам. Ф.ғ.к. Алматы, 1999
24. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991
25. Сүйіншәлиев Х. «ҮІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті» Алматы, 1989
26. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы, 1987
27. Тллашев Х.Х. Общепедагогические и дидактические идеи ученых-энциклопедистов Ближнего и Средного Востока эпохи средневековья. Ташкент, 1998
28. Кобесов А. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы, 2002
29. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994
30. Қазақ даласының ойшылдары (ІХ-ХІІ ғ.ғ.) Алматы, 1995
31. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. Алматы, 1994
2. Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері және тарихы: -Алматы: «Білім», 2003.
3. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ-тәлім тәрбиесі: -Алматы, «Санат», 1995.
4. Қалиев С Халық педагогикасының ауыз әдбиетіндегі көрінісі. Алматы, «Мектеп», 19987.
5. Қалиев С. ХҮ-ХІХ ғғ. Ақын-жыраулар поэзиясындағы педагогикалық ойлар. Алматы, «Рауан», 1990.
6. Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тескі. Алматы, «Ғылым», 1990
7. Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. Алматы. Қ МБМ, 1956
8. Қазақтың тәлімдік ой-пікірлер атологиясы, 1-2 том, (құрастырған Қ.Жарықбаев, С.Қалиев). Алматы, «Рауан», 1994
9. Мұханов М. Қазақ жерінің тарихы. Алматы, «Қазақстан», 1994
10. Марғұлан Ә. Ежелгі мәдениет куәлігі. Алматы, «Қазақстан», 1966
11. Сембаев А. Қазақ мектебінің тарихы. Алматы, «Мектеп», 1973
12. Табылдиев Ә. Қазақтың халық педагогикасы және тәлім-тәрбие. Алматы, 1991
13. әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1973
14. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. Алматы, 1995
15. Нысанбаев Ә. Қ.А.Ясауидың дүниетанымы мен философиясы. Ақиқат журналы, №22
16. Асанбаев А. Ұлы Тұранның ұраны. Алматы, 1997
17. Мусулманские мектебы и медресе в Казахстане. Алматы, 1981
18. Мұрзалин С. Рухани байлық. Алматы, 1988
19. Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтардың қалыптасуы мен дамуы. Алматы, 2000
20. Нұрмұратов С.Е. Ұлттық сана. Алматы, 1996
21. Сәрсенбаев Т. Ұлттық сана-сезім мен ұлттық қадір-қасиет. Алматы, 1990
22. Тәтімов М. Қазақ әлемі. Алматы, 1993
23. Әлқожаев Қ.Қ. Абай этикасы және ислам. Ф.ғ.к. Алматы, 1999
24. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991
25. Сүйіншәлиев Х. «ҮІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті» Алматы, 1989
26. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы, 1987
27. Тллашев Х.Х. Общепедагогические и дидактические идеи ученых-энциклопедистов Ближнего и Средного Востока эпохи средневековья. Ташкент, 1998
28. Кобесов А. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы, 2002
29. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994
30. Қазақ даласының ойшылдары (ІХ-ХІІ ғ.ғ.) Алматы, 1995
31. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. Алматы, 1994
Педагогика тарихы пәнінің мақсат-міндеттері, әдіснамасы, тарихи-
педагогикалық зерттеу әдістері
Педагогика тарихы - тәрбие, білім беру және оқыту практикасының
пайда болып, дамуы және әр тарихи дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлер мен
теорияларды жүйелеп зерделеу үрдісінде қалыптасқан қоғамдық ғылымдар
арасында өз орнын тапқан ғылым. Педагогика тарихы ғылым ретінде тарих
және педагогика ғылымдары бірлігінде, кейін келе философия салалары -
әлеуметтану, мәдениеттану және этнография пәндерімен кіріктіре байланысу
негізінде ауқымын кеңейтіп дамуда. Ал, Қазақстан педагогика тарихы болса
дүние жүзілік тарихи-педагогикалық үрдіспен өзара органикалық байланыста
және оның құрамдас бір бөлігі болып, өзінің даму жолында ерте кезден осы
күнге дейінгі аралықта әр тарихи кезеңіндегі мектеп пен педагогикалық
ойларды талдап, тәрбие мен білім беру мәселесінің дамуын зерделейтін
педагогика ғылымдарының бір саласы болып саналады.
Педагогика тарихы пәні - әр тарихи дәуірдегі, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар, тарихи-педагогикалық идеялар мен ойларды, жас
ұрпақты тәрбиелеу мен білім берудегі мектеп тарихының генезисін, өзара
ықпалын, кемшіліктері мен жетістіктерін, оқушыларды дамыту үрдісіндегі
мақсатты ұйымдастырылған қисынды шаралар мен шарттар, белгілері мен
заңдылықтарын талдау негізінде жүйелеп, болашақ мұғалімдердің
педагогикалық дүниетанымдары мен шығармашылық ойлау қабілеттерін
қалыптастырады.
Курстың мақсаты – жас ұрпақтарға тәрбие мен білім берудегі
дүниежүзіндегі педагогикалық ойлар мен практиканың пайда болып, тарихи
қалыптасуы мен дамуынан ақпараттар жинақтап және болашақ мұғалімдердің
педагогика тарихының негізгі категорияларынан: тәрбие, білім беру, оқыту,
ағарту, білім беру жүйесі, мектеп, педагогикалық ой-пікірлер,
педагогикалық көзқарастар, педагогикалық теория, этнопедагогика, халықтық
тәрбие т.б. ұғым-түсініктерін қалыптастырып, олардың тарихи-педагогикалық
мұраларға деген ынталы қызығушылықтарын арттырып, жалпы адамзаттық рухани
құндылықтарды, ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұндық жүйесін игеріп, одан әрі
жетілдіруде педагогикалық дүниетанымын және педагогикалық ойлау
бейімділіктерін дамытады.
Педагогика тарихы курсының дүниежүзілік және ұлттық педагогикалық
мұралармен таныстырудағы басты міндеттері:
- бүкіл дүниежүзілік тарихи-педагогикалық үрдістің қозғаушы күштері
мен даму белгілерін, факторлары мен алғы шарттарын, оның бірлігі мен жан-
жақты байланысын, сонымен бірге, бастау көзі мен зерделеу әдіс-тәсілдерін
және өткен өмірдегі құнды педагогикалық ой-пікірлер мен бағыттарын
сұрыптап түсініктерін қалыптастыру;
- әртүрлі тілдегі және өзіндік мәдениеті бар халықтардың әр тарихи
дәуірлердегі білімдерінің мән-жайы, мүмкіндіктері мен ауқымы, оны іс-
жүзіне асырудың жолдары мен құралдары, дәрежесі мен жағдайы,
педагогикалық білімнің өзгешеліктері мен мазмұндық ерекшеліктерін
айқындап, тәрбие мен оқыту мәселелерін шешудің шаралары жайлы
студенттердің ұғым түсініктерін тереңдетіп, одан әрі толықтыруға
объективті жағдайлар жасау;
- білім берудің мақсат-міндеттерін белгілеу мен оны ұйымдастырудың әр
жақты амалдары мен тәсілдерін саналы іскерлікпен пайдалана білуге және
оларды нақты педагогикалық дәстүрлермен ұштастырып, “адам-қоғам-табиғат”
жүйелік байланысын тану және адамгершілік, эстетикалық т.б. әр салалы
тәрбие үрдістерімен ұштастыра білу, студенттердің жүйелі тарихи-
педагогикалық білімдері мен әдістемелік іскерліктерін тәрбиелеуге
мүмкіндік туғызу.
Ғылым әр уақытта жаңа фактілермен толықтырылып отырғандықтан ғана
дамиды. Олардың жинақталып қалған кездерінде ғылыми-зерттеу әдістері
арқылы талданғанда және теориялық ұстанымдарға негізделіп зерделенгенде
ғылымда оны әдіснама деп атайды.
Философиялық энциклопедиялық сөздікте әдіснама – бұл “теориялық және
практикалық іс-әрекеттерді құру мен ұйымдастырудың ұстанымдар мен
құрылымдар жүйесі” деген анықтама беріледі.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерді талдағаннан түсінгеніміздей, әдіснама
деген ұғым, бұл ғылыми-танымдық іс-әрекеттерді құрудың ұстанымдары,
формалары мен амалдары туралы ілім.
Ғылым әдіснамасы жалпы ғылыми-зерттеу компоненттеріне сипаттама
беріп, оның нысаны, талдау пәні, зерттеу құралдары мен мақсат-міндеттерін
анықтау үрдісінде зерттеушінің біртіндеп жүйелікпен жүргізетін іс-
әрекеттерін көз алдына елестетіп, ұстаған зерттеу бағыт-бағдарының
сапалық нәтижелеріне жетуге жағдай туғызатын нақты жол.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан шығатын тұжырым, педагогика
ғылымының әдіснамасы педагогикалық таным мен шындықты, яғни тұтас
педагогикалық үдерісті дамыту немесе өзгерту туралы теориялық қағидалар
мен тарихи-педагогикалық жүйелердің жиынтық байланыстарын қарастырады.
Әдіснамалық білімдер құрылымын Э.Г.Юдин төрт деңгейге: философиялық,
жалпы ғылыми, нақты ғылыми, технологиялық деп бөледі. Біріншісі,
философиялық әдіснаманың деңгейлік мазмұны таным ұстанымы мен ғылымның
категориялық аппаратын құраса, сонымен бірге философиялық білім жүйесі
әдіснамалық қызметтерін атқарады. Екінші деңгейде жалпы ғылыми-әдіснама
теориялық тұжырымдаманы құрып, көптеген ғылыми пәндерге бағыт-бағдар
береді. Үшінші деңгей – нақты ғылыми әдіснама, бұл арнайы ғылыми пәннің
әдістерін айқындап, зерттеудің ұстанымдары мен ұйымдастыру жолдарын
белгілейді. Төртінші деңгей – технологиялық әдіснама, зерттеудің
әдістемесі мен техникасын құрайды. Мысалы, тәжірибелік-эксперимент
материалдарын жинақтау, оларды алғашқы талдау, қорытындылау, ұсыныстар
беру, т.б. жатады. Сонымен, әдіснаманың барлық деңгейлері бір-бірін
толықтырып тұратын жүйені құрастырады.
Ал, педагогика тарихы мәселесіне байланысты алғанда жалпы білімдер
әдіснамасы (педагогика) жеке білімге (педагогика тарихы) қатысты
әдіснамалық бағдар ұсынады. Жалпы қағидалар (теория, ұстанымдар) жеке
қағидаларды түсіндіріп, бағалап, олардың бағыт-бағдарын, жолдарын
айқындап береді (Ж.Әбділдин, Б.Гершунский, Н.Никандров). Нақтылай
келгенде, нақты-ғылыми әдіснама ретінде оның заңдары, заңдылықтар мен
ұстанымдары педагогика тарихына, оның ішіндегі қазақ педагогика тарихына
әдіснамалық негіз болады.
Әдіснамалық белгілеріне қарай педагогика тарихы әдіснамалық деңгейі
бойынша жеке ғылымилық тұрғысынан педагогика ғылымы дейміз; пәндік
мазмұны жағынан педагогика тарихы білімдерін жинақтаса, педагогикалық
пәндер жүйесінде педагогика тарихы (пәні, оның міндеттері, ерекшеліктері)
сипатына қарай танымдық құралдар мен практикалық әдіс-тәсілдерін, қазақ
педагогика тарихының ұғымдық құрылымын анықтаумен қатар басқа ғылымдардың
(этнология, этнопсихология, фольклор, мәдениет теориялары, т.б.)
жетістіктерін, амалдарын зерттеу жұмыстарында пайдаланады.
Педагогика тарихының әдіснамалық негізі философиялық диалектика, ол
ғылыми әдіснама ретінде жеке тұлға және таным теорияларының қалыптасып
дамуына негіз болып, шындықты бейнелеудің басты жолдарын анықтайды. Яғни,
жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуында, оған сан-салалы әлеуметтік
байланыстар жиынтығының ықпалды әсер етуінен, бір жағынан, әрбір адам
қоғамдық қарым-қатынастардың жемісі болса, екінші жағынан, қоғамдық
дамытуда өзіндік үлес қосатын жеке тұлға болып қалыптасады.
Қоғамның тарихи әлеуметтік-мәдени дамуында жеке тұлғаның жан-жақты
қалыптастырудағы басты философиялық қағидалар бар. Олар: бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында, ғылыми-зерттеу жұмыстары дәлелдегендей, адам
және оны тәрбиелеудің мәселелері өзектілігімен (Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, Д.В.Эльконин, С.Жақыпов, т.б.) анықталады: философиялық,
тарихи, әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық ғылыми зерттеулерді
ретроспективті талдау жасау нәтижесінде, адамның тұлғалық құрылымында
ерекше орын алатын басты қасиет: адамның өзін-өзі тануы, айналасындағы
адамдармен қарым-қатынасы және олармен рухани-адамгершілікті байланыстар
(Ж.Әбділдин, В.Г.Афанасьев, Г.С.Батышев, Ә.Нысанбаев т.б.) жасайды: әрбір
тарихи әлеуметтік-мәдени орта жағдайында адамның мораль тұрғысынан
қалыптасуына өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның,
шағын ортаның (отбасы, мектеп, жора-жолдастары, т.б.) тәрбиелік ықпалы
(Б.Т.Ананьев, В.Н.Мясищев, Б.Ф.Ломов, М.Мұқанов, т.б.) зор.
Сонымен ғылымның әдіснамасы – бұл қағидалар, қорытындылар,
ұстанымдар, танымдық әдістер арқылы әр жақты жағдайлар тоғысында шындықты
бейнелеу ақиқатын зерделеп түсіндіретін ілім. Ал, педагогика тарихы
әдіснамасы әр тарихи дәуірдегі педагогикалық білім мен тәрбиені, ойлар
мен идеяларды талдап жүйелеу, оларды ұғындыру технологиясы (тұжырымдар
жасау) арқылы педагогикалық үрдіске өзгерістер енгізу немесе жетілдіру
мақсатында пайдаланатын педагогика ғылымының бір саласы.
Педагогика тарихы әдіснамасы төмендегідей жүйелі құрылымнан тұрады:
- тарихи-педагогикалық білім құрылымы мен қызметтері жайлы ілім;
- педагогикалық идеялар, ой-пікірлер, іс-тәжірибелер, үлгілер, негізгі
педагогикалық қағидалар (идея, теория, тұжырымдама, болжамдар);
- тарихи-педагогикалық білім мен тәрбиені өңдеп жетілдіру арқылы
педагогикалық үрдіске ендіру туралы ілім.
Осындай үлгіні (модель) психологиялық, педагогикалық ғылымдарда және
олардың салалары мен басқа ғылымдардың байланысында қолданылуымен қатар
тарихи-педагогикалық, психологиялық және педагогикалық ғылыми-зерттеу
жұмыстары да жалпы ғылыми ұстанымдарға негізделіп жүргізіледі. Ғылыми
зерттеу ұстанымдары мен оларға қойылатын талаптар әдіснамалық білімде
ерекше орын алады. Өйткені, олар тарихи-педагогикалық білімді, теория мен
практиканы біріктіріп білім беру мекемелеріне ғылыми негізделген бағдар
береді.
Қандай бір ғылыми жұмыстары болмасын, олардың тіректі ұстанымдар
қатарына жататын ең басты, негізгі әдіснамалық ұстаным – жүйелік амал.
Сондықтан жүйелік амалы жалпы ғылыми-әдіснамалық зерттеудің бір құралы
ретінде оқу-тәрбие үрдісінің және бір-бірімен байланысты құбылыстарды
жүйелі зерттеуге өзіндік сапалылығымен сипатталатын ғылыми амал. Жүйелік
амалдың мәні төменде көрсетілген қағидаларда айқындалып, жүйелі
объектілердің сапасын және оны жетілдіру жолдарын анықтауға көмектеседі.
Олар:
- сыртқы ортаға байланысты жүйенің тұтастығы және оны ортамен
бірлікте зерттеу. Мысалы, білім берудің мәселесін жүйелік амалы арқылы
зерттегенде, бұл тақырыпты еліміздегі әлеуметтік және экономикалық даму
үрдісімен және қоғамның сұранысына орай ұштастыра зерттейміз;
- тұтас педагогикалық үрдісті бөлшектеп элементтерге бөлу, өйткені,
элементтердің сапалық қасиеттері белгілі бір жүйеге жатуына байланысты.
Ал, жүйенің сапалық қасиеті, оның элементтерінің өзара байланысындағы
нәтижелері кейде бір-бірімен ұштаспай жатуы мүмкін;
- барлық жүйенің элементтері бір-бірімен өзара байланыста болғанымен,
олардың ішінен ең басты анықтаушы жүйе құрушы элементін іріктеп алу
керек;
- элементтердің жиынтығы объект жүйесінің құрылымы мен ұйымдастыру
технологиясы жайлы түсініктер аламыз;
- жүйе элементтерінің бір-бірімен байланыстарын арнайы реттеу және
олардың өзгерістерін басқару (мақсат қою, құралдарды таңдау, бақылау және
түзету, қорытындысын талдау) қажет.
Жалпы ғылыми ұстанымдардың бірі – зерттеудің тұжырымдамалық бірлік
ұстанымы дейміз. Зерттеуші оған ғылыми тұжырымдамасын жасап немесе басқа
зерттеушінің тұжырымдамалық идеясына негіздеп, ізденіс жүргізер алдында
оны қорғау, зерттеу барысында алдына қойған мақсат, міндеттерін ғылыми
болжамын анықтап, ғылыми ізденісін жүргізсе, нақты ғылыми жетістерге
жетуге болады. Ол үшін алғашқы ғылыми болжамын тексеріп, дамытып, қажет
болса іздену жұмысына түзетулер енгізіп, тұжырымдамасын жетілдіреді.
Әлеуметтік-педагогикалық үрдістердің ішкі және сыртқы факторларының
қызметтері мен дамуы, олардың элементтері мен қарым-қатынастары жүйелік
тұрғыдан зерттелуі тиіс.
Жоғарыда аталған әдіснамалық ұстанымдарының ішіндегі зерттеу
амалдарының ең бастысы - ақиқаттылық ұстаным, зерттеу объектісі жайлы
шындықты бейнелеу, оның әрбір құбылысына ықпал жасаған, дамытқан
факторларды, шарттарды есепке алып зерттегенде, зерттеу құралдары мен
тәсілдерді дұрыс қолданып, жиналған фактілерді бағалай білу, қорытындысын
шығаруда ақиқатты ұғым-түсініктер жасауға мүмкіндіктер туғызады.
Әрине, ақиқатты тану ұстанымы зерттеу жұмысының алғашқы болжамын,
қисынын және оның қорытындысына дәлелді талап қоятын болғандықтан
фактілерді іріктеп жүйелеуде, оларды талдаудан жасалған қорытындысын
ғылыми айналымға түсетін болғандықтан ақиқат шындық тұрғысынан
қарастырылуы тиіс.
Ғылыми ізденістердің объектісін баламалық ұстаным тұрғысынан
қарастырғанда және оған дәлелді талап қойғанымызда тарихи-педагогикалық
материалдарды немесе педагогикалық үрдісті талдағанда, күрделі
педагогикалық мәселелердің шешімін табуда әртүрлі көзқарастар айтылады.
Ондай көзқарастардың бірі дұрыс болуы мүмкін немесе оған қарама-қарсы
пікірлер айтылып жатады. Бұл жағдайда баламалықтың мәні туындаған
мәселенің шешімін іздестіргенде және объектінің жұмысын ұтымды
ұйымдастырғанда алға қойған мақсаттың нәтижелі орындалып, соның негізінде
нақты жетістіктерге жеткен көлемін анықтауда көмегін тигізеді.
Бұл қарастырылған ұстанымға жақын әдіснамалық ұстаным – мәндік талдау
ұстанымы. Әрбір қарастырылатын құбылыстардың жалпылығы, ерекшелілігі және
жалқылығын анықтап, объектінің ішкі құрылымына, атқаратын қызметі мен өсу-
өрбу заңдылықтарына, шарттары мен даму факторларына талдау жүргізіліп,
олардың мақсатты түрде өзгерістерге түсу мүмкіндіктері де зерделенеді.
Бұл ұстаным зерттеу қисынын қарапайым қағазға түсіруден бастап, жан-жақты
ұғындыруға, одан педагогикалық құбылыс пен үрдістің болжамды түрде
дамуына дейінгі кезеңді қарастырады. Сондықтан педагогикалық жүйені тұтас
алғанда, оның зерттелетін элементтерінің дамуын, үздіксіз өзгеріске түсіп
тұратындығын есепке алу, оған қойылатын талаптың бірі деп санаймыз.
Себебі, көптеген элементтердің қызметі жүйенің даму үрдісінде өзгеріске
ұшырасса, кейбір элементтері қарама-қайшы күйге түсуі мүмкін.
Тарихи-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық зерттеулерде
генетикалық ұстанымды ескеру керектігін тәжірибе көрсетуде. Бұл
ұстанымның мәні – педагогикалық фактілер мен құбылыстарды зерттегенде,
олардың пайда болуын, одан кейінгі дамуын, әрбір саяси-экономикалық
жағдайларда білім беру үрдісінің бір деңгейден келесі деңгейге ауысуы
(сапалы жағынан) жан-жақты қарастырылады.
Келесі бір ұстаным - қисындылық және тарихи бірлік ұстанымы, ол әрбір
зерттеу жұмыстарында объектінің тарихын (генетикалық аспект) және
теориясын (құрылымы, қызметі, объектінің қазіргі жағдайы) және оның даму
болашағын бірлікте зерттейді. Ғылыми жұмыста тарихи талдаудың
қажеттілігі, оның объект құрылымы мен қызметін талдаудан белгілі-бір
ғылыми тұжырымдама жасау үшін қажет. Ал, теориялық талдау объектінің
генезисін (пайда болуы, қалыптасуы) қарастырмай ақиқатқа жету мүмкін
емес. Сондықтан тарихи-педагогикалық және ғылыми-теориялық зерттеулердің
бір-бірінен айырмашылығы зерттеушінің ғылыми болжамына байланысты болмақ.
Қарастырып отырған ұстанымнан шығатын талап, зерттеудің сабақтастығы,
жинақталған тәжірибе, дәстүр, ғылыми жетістіктер, бұрынғы зерттеу
объектілерінің генезисін тарихи-педагогикалық тұрғыдан талдаудан шығады.
Білім беру жүйесіне тұтастық амал тұрғысынан қарап, тұтастық
ұстанымына негізделген ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізгенде педагогикалық
үрдістің кей жақтарын, элементтерін, қарым-қатынастарын бөлшектеп
қарастырғанда өте сақтықпен қарау қажет екендігін практика көрсетуде.
Өйткені, педагогика тарихын және білім беру жүйесін тұтастық амал
тұрғысынан зерттегенде ерекше назар аудару керек. Себебі, тұтас
педагогикалық үрдісті, оның кейбір жақтарын, элементтерін, қарым-
қатынастарын бөліп алып арнайы зерттегендегі алған нәтижені, әр уақытта
тұтас үрдісті ұйымдастырып жүргізу барысымен және қорытынды нәтижесімен
салыстырылып отырылады.
Оқушылар бір-бірімен рухани-адамгершілік қарым-қатынастарда болып,
бір-біріне өзара ықпалдар жасағанымен әлеуметтік ортаның жеке тұлғаларды
қалыптастырудағы ықпалы үстемдік алады. Оқушының дүниетанымын, бағыт-
бағдарын, қажеттілігін, ынта-ықыласын, мұратын, талпыныс-тілегін
қалыптастырады.
Тарихи және психологиялық-педагогикалық үрдістегі өзара байланысты
синергетика –қазіргі бірлікті іс-әрекет теориясы зерттейді. Бұл теория
тұтас жүйенің тұрақты болмай, өзгерісте болатындығын ескеріп, тұтастықтын
ішінен нақты жағдайларда жоспарланған басты бір нұсқасын алып,
болжамдалған нұсқамен байланыстыру синергетикалық үрдістің мағынасын
ашады.
Педагогикалық жүйенің бір-бірімен байланысты құзыреттіліктерін: білім
мен тәрбие мақсаты, оның тарихи аспектісі, педагогикалық үрдістің
субъектісі, педагогикалық идеялар мен ой-пікірлер, білім мазмұндары
(жалпы, базалық және кәсіби мәдениет), материалдық базасы, т.б. бірлігін
және құрылымдық-функциялық қызметтерін тұтастық амал арқылы зерделенеді.
Іс-әрекет амалы тарихи-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық
зерттеулерде нақты ғылыми-әдіснамалық ұстаным ретінде танылады.
Педагогикалық үдерісті қайта құру немесе өзгерістер енгізудің алғашқы
формасы – еңбек. Адамның материалдық және рухани байлықтарды жасаудағы іс-
әрекеттері еңбек барысында атқарылып, айналасын қоршаған дүниені
шығармашылықпен өзгеріске түсіреді. Табиғатты өзгерту арқылы адам өзін де
өзгертіп, өзін дамыту субъектісіне айналады. Белгілі психолог
А.Н.Леонтьевтің айтқанындай: “Адамзат мәдениетінің жетістіктерін игеруде,
– деп жазады ол, - әр жаңа ұрпақ алдыңғы ұрпақтың тәжірибесін, қызметін,
іс-әрекетін атқару арқылы, оның жетістіктерін одан әрі жетілдіреді”,-
деген. Сондықтан, оқушыларды өмірге және жан-жақты іс-әрекеттерге
дайындауда, олардың мүмкіндіктерін ескеріп, өз өмір тіршіліктеріне
қажетті істерге тартып, әлеуметтік және адамгершілік тұрғыдан өмірін
ұйымдастыру қажет.
Ал, мәдениеттану амалы – оқушының жеке тұлғасын зерттеп, құндылық
бағдарын қалыптастыруда аксиологиялық құндылық іліміне сүйеніп, нақты
ғылыми әдіснама ретінде таным мен педагогикалық іс-әрекеттерді қайта құру
немесе өзгерістер енгізуге бағыт-бағдар алады. Мәдениет амалы жеке
тұлғаның мәдениетпен объективтік байланысы негізінде, оның мінез-құлқына
құндылықтар жүйесін тәрбиелейді. Өйткені, адам мәдениет арқылы
дамығандықтан сол мәдениетке жаңа элементтер енгізуге үлес қосады. Сол
себептен, адам мәдениет құндылықтар жүйесін игеріп өзін-өзі дамытса,
екінші жағынан, оның шығармашылықты жеке тұлға болып дамуына жағдай
туады.
Этнопедагогикалық амалдың мәні – этностың біріне жататын оқушы
тұлғасы әлеуметтік-мәдени ортада өмір сүреді және білім мен тәрбиені
алады. Халықтың ұлттық салт-дәстүріне, оның мәдениетіне, діліне, ұлтық-
этникалық психологиясына, әдет-дағдыларына сүйеніп, педагогикалық
үрдістің жобасын жасап, жоспарлап ұйымдастырады. Әртүрлі білім
мекемелерінің ортақ мақсаты – оқушы-жастарды ұлттық мәдениетке ынта-
ықыласын арттырып, өзін-өзі тәрбиелеуге жағдай туғызады. Ал, педагог бұл
ортаны жан-жақты зерттеп, оқушылардың адамгершілік қарым-қатынастарда
болуға септігін тигізіп, балаларды тәрбиелеуде ата-аналардың тәрбиелік
мүмкіндіктерін нәтижелі пайдаланады.
Ғылыми зерттеу ізденісінің қисынына сай зерттеу әдістерін анықтауда,
олардың тарихи, теориялық және практикалық әдістер кешендерінен
тұрғандықтан және білім үрдісі қиын да, көп функциялы болғандықтан
көптеген зерттеу әдістерін орын-орнымен қолданылады. Тарихи және
педагогикалық мәселелердің аспектілері мен параметрлерін жан-жақты нақты
түрде анықтап аламыз.
Ғылыми-зерттеу әдістерін үш топқа: тарихи-теориялық зерттеу әдісі;
педагогикалық ойлар мен идеялар және тарихи-педагогикалық тәжірибелерді
зерттеу әдісі; математикалық және статистикалық әдістер деп бөлеміз.
§2. Еуразия даласындағы алғашқы қауымда тәрбиенің пайда болуы
Жер бетінде алғашқы адамдардың қалай, қай жерде, қай заманда пайда
болғаны жайлы көлемді ғылыми пікірталас жалғасып келеді. Алғашқы
адамдардың пайда болу төңірегінде көптеген монографиялар, ғылыми-зерттеу
еңбектер жазылғанмен белгілі ой-тұжырымға келген жоқ. Әсіресе, ХІХ-ХХ
ғасырларда ғылым ретінде кең тарай бастаған палеонтология ғылымы
аталған мәселе төңірегінде ауқымды ғылыми ізденістер жасалды.
Палеонтология ғылымның дамуына молекулярлық биология мен
археологиялық ғылымдардың қалыптасып ғылыми зерттеулер жасауы, бұл ғылым
саласының деңгейін көтеріп, жер шары халықтарының мәдени мұраларының
эволюциялық даму жолдарын анықтауға септігін тигізуде.
Жалпы палеонтология оқулықтары бүгінгі күндері адам баласының
құрлықтағы пайда болуы осыдан 1 миллион 600 мың жыл бұрын шамасында
шыққан деген түсінік береді. Кейбір деректерде адамның жер бетінде пайда
болуы 9 миллион жылдарға тең деген болжам айтылады. Олай болса, мектеп
оқулықтарында Ч.Дарвиннің дәлелдегендей, адам маймылдан эволюциялық
жолмен бөлініп шықты деген тұжырым қалыптасқан. Болашақта ғылымдағы бұл
жақтары анықтала жатар.
Белгілі археолог Кемел Ақышевтың басшылығымен шәкірттерінің зерттеу
нәтижелері көрсеткендей, Ұлы даламыздың төсінде палеолит дәуірі
кезеңіндегі Алматы облысындағы Қарғалы және Шығыс Қазақстан облысындағы
Тарбағатай елді мекендерінде алғашқы адамдардың тұрмыс-тіршіліктері
жайлы жатақтары табылған.
Еуразия даласында жақын арада табылған ең ежелгі алғашқы адам
тұрақтаған мекен анықталды. Қазба жұмыстары дәлелдегендей қазақстандық
белгілі археолог В.Волошин ашқан жаңалық адамзат тарихы жөніндегі
бірқатар теориялардың қайта қаралуына мүмкіндік туғызады. Аты аталған
археологтың басқаруындағы экспедиция соңғы 30 жылдың ішінде Сарыарқа
өңірінен палеолит кезеңінен 20-дан астам адам қоныстарын ашқан.
Ежелгі адамдардың қоныстарында еңбек құралдарымен қатар, осы заманғы
жылқының арғы тегі – гиппарионның тістері табылды. Соңғы деректер
бойынша Еуразия даласында жабайы жылқыны қолға үйреткен тайпаның, Нұра-
Есіл аумағынан табылуы әлем палеонтологтарының назарын аударып отыр.
Сонымен алғашқы адамның мекен еткен жері Африкада ғана емес,
Еуразиядағы Ұлы далада алғашқы адамның тұрағы болуы, бұл жерде ертеректе
тіршілік болғандығын айқындайды.
Еуразияның Ұлы Даласында б.з.б. соңғы 5-6 мыңжылдықтың ішінде үш
рет қоныс аудару қайталанғандығын тарихи деректер көрсетіп отыр. Бірақ,
тарихшы Қ.Салғариннің үш рет қоныс аудару болған деген пікірін шартты
түрде қабылдауға болады. Айтылған тұжырымды нақтылай түсетін белгілі
орыс академигі А.П.Окладников бастаған ғалымдар “Сібір мәдениеті” деген
атпен археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген. Қазба жұмыстар
көрсеткендей, Алтай тұрғындары тұрақтанған кезінде тұрмыс-тіршілікте
пайдаланған тас-құралдардың мезгілін радиоактивтік құралдар арқылы
анықтау да, екі жүз мың жылдардан бұрын қолданғандығын дәлелдеген.
Сібір археологтары анықтағандай энолит (мыс, тас) дәуірінде-ақ
солтүстіктің қалың орманының күнгей жағынан Алтайды Еуропаға
байланыстырған дәліздің болғандығын анықтайды.
Еділ мен Жайық бойынан табылған заттар, құралдар мен бұйымдар
сол шамадағы Сібірде жасалынып, қолөнершілердің қолынан туған өте бір-
біріне ұқсас бұйымдарды ежелгі адамдардың қоныс аударуының барысында
келгендігін айқындайды. Сол дәліздің бойымен арлы-берлі қарым-қатынас
жасаған, жағалай мекендеген ежелгі адамдардың тұрағы болған, олар
тұтынған құралдар мен бұйымдар табылғанымен кімдер жасағандығы белгісіз
болып отыр.
Кейбір деректерге көңіл аударсақ, М.Аджидің айтуынша: “...біздің жыл
санауымыздан бұрынғы ҮІ-Ү мыңжылдықтан кейін өздерін угор, фин, литван,
эстон, кельт және викингпіз деп атап жүрген жұрттың көпшілігі жоғарыда
айтқан дәлізбен Азиядан Еуропаға жол тартып, сол жерлерде өздеріне
қоныс тауып, тұрақты мекендеп қалған. Сол кездерде олардың бір-бірінен
айырмашылықтары да жоқ болатын, бір-біріне ұқсас өзен бойын, орман
ішін мекендеп, аң аулап, балық ұстап, бірге көшіп жүретін. Халық болып
ұйымдасып қалыптасса да, ұлы қоныс аударушылардың көш басы осылар
болатын” деп айтады. Бұл жасалған тұжырым шындыққа келеді. Өйткені, Шығыс
Еуропа елдерінің негізін қалағандар, яғни Скандинавия түбегі мен Балтық
бойын угор, фин, эстон, литван және кельттер б.з.б. бірінші мыңжылдықтың
ортасында бүкіл Галлияны иемденіп, ҮІ-ІІІ ғасырларда қазіргі Испания,
Британия, Италия, Германия, Чехия және Венгрия жерлерінің бір
бөлектеріне орнығып қалғаны тарихтан белгілі.
Ал, Ұлы Далада мекен еткен көшпелілер тарихи деректерге сүйенсек, Ұлы
қоныс аударудың қарбаласында үнемі екі бағытпен, яғни солтүстік және
оңтүстік бағыттар аралықтарында бірдей көшіп қозғалғандығын байқаймыз.
Мысалы, жоғарыда айтқандай орман тайпалары солтүстік бағытпен Еуропаға
өтсе, дәл сол шамада оңтүстік бағытпен Батысқа қарай қозғалғандардың
ішінде орта азиялық тайпалар болған, кейінірек ежелгі түркілер (мықтар –
сақтарға дейінгі елдің аты, ол туралы деректер аз) мен сақтар аталып,
олардың бір бұтағы атақты шумерлер Кіші Азияға қоныс аударады. Олар
дүниежүзі тарихында белгілі болғандай, Таяу Шығыста алғашқы өркениетті
құрған елдер қатарында ауқымды үлес қосқан.
Екінші қоныс аудару – дүниежүзілік су тасқыны болып, б.з.б.
екінші мыңжылдықтан кейін, Батыстан Шығысқа қарай болған қоныс аударуға
байланысты тарихи деректер жоқтың қасы. Сонда да, халықтың санасында
сақталған ауызша тарихи шежіре арқылы деректі аңыздар бар. Ол аңызда:
“Дүниежүзілік су тасқынынан кейін Нұх пайғамбардың кемеге мініп, аман
қалған Үнді үш баласын үш тарапқа - Хамды Үндістанға, Самды Иранға,
Иафетті Солтүстікке жібереді. Иафет қоныс іздеп жүріп, Еділ мен Жайықтың
арасына орын тебеді.
Әбілғазының “Түрік шежіресі” кітабында Иафет 250 жыл өмір сүріп,
қайтыс болғанда, оның артында Түрік, Хазар, Сақлап, Орыс, Мең, Шын,
Кеймар, Тарих атты сегіз балалары қалады. Соның ең үлкені Түрік елге
патша болады.
Атадан балаға жалғасқан мирас бойынша осы дәстүрді Алансуоның
балаларына келгенде бұзылып, Алансуо өлерінде егіз туған екі балалары –
Татар мен Монғолға елді бөліп береді”- деп жазады,.
Адамзат тарихының әр кезеңдеріндегі тарихи-мәдени үрдістерді талдауда
археологиялық және этнографиялық зерттеу нәтижелеріне сүйенеміз. Шамамен
үш миллион жыл бұрын жануарлар дүниесінен гоминид тармағы бөлініп шығып,
адам ұрпағының бастауы – австралопитек және алғашқы адамдар архаентроп
және палеонтроптар тарихы қалыптасу барысында қазіргі адамдарға ұқсау
нышандары байқалынады.
Жалпы, біздің заманымыздан бұрынғы, сандаған дәуір шежірелеріне көз
салсақ, яғни адам баласының тіршілік өмір қарекеті негізін үш
антропогендік бөліміне бөліп қарау, тарихи дамудың орныққан дәстүрі.
Алдыңғы мыңжылдық аралықтарындағы архаентреоп дәуірі және 300-200 мың
жылдар мен 45-35 мың жылдар аралығында палеонтроп дәуірі, біздің
санамызға енген адамзаттың пайда болу дәуірі (тас, темір дәуірі болып
үштік жүйеге бөлінген) деп санаймыз.
Дегенмен де, адамның пайда болуы мен даму кезеңдерін геологиялық
хронологияларға негіздеу тарих ғылымында қалыптасқан жай. Геологиялық
танымда жердің тарихы төрт дәуірге бөлінеді. Олар: архей, палеозой,
мезазой, кайнозой деп аталады.
Жер бетіндегі тіршілік слемі кайнозой дәуірінен басталады. Кайнозой
өз кезегінде екі кезеңге, бірі шамамен 60 миллион жылға созылған
геологиялық үштік кезең, екіншісі шамамен 1 миллион жылдан бүгінгі күнге
дейінгі кезең болып ажыратылады.
Сонымен саналы адамның тіршілігінде тұтынылған тастар “тас дәуірі”
шартты атаудан бастау алады. Адам танымы ғылыми тұрғыдан тас дәуірін ең
ежелгі кезең - палеолит, екіншісі – мезазой (орталық кезең), үшіншісі –
неолит (ең соңғы кезең) деп үш кезеңге бөледі.
Ал, азиялық аумақта алғашқы адамдардың пайда болуы 9-7 мыңжылдықтар
шамасындағы ең ежелгі палеолит кезеңінде Сібір, Қырым, Кавказ, Орта Азия
және кейіннен Днестр, Дон жағалауларында пайда болған деген пікірлер бар.
Бұл тұжырым әлі де нақтылана түседі.
Палеонтроптар еңбек және аң аулау құралдарын жасап, әртүрлі топтық-
шаруашылық қарекеттермен айналысып, үңгірлерге, жер үйлерге паналап
алғашқы от жағу, тағам дайындау, жеміс-жидектердің дәнін, тамырын жинау,
сақтау, т.б. істер жасауда үлкендермен қатар балаларда қатыстырылды.
Осындай тарихи жағдайларда тәрбиенің пайда болуы заңды құбылыс.
Күнделікті жас ұрпақты тәрбиелеу тәжірибелері жинақтала келе, тұрмыстық-
тіршілік жағдайларындағы өмір, тіршілік тәрбиенің қажеттілігіне және оны
жетілдіріп отыруға талаптандырды. Үлкендер мен балалардың бірлестік
еңбектері бағдарлы үйрету қарекетімен ұштасты. Тұрмыстық тіршіліктің
барысы, алғашқысында аң және балық аулау қауымдастарын қалыптастырса,
егін және мал шаруашылығымен (8-5 мыңжылдықтан жаңа дәуір аралығы)
айналысу адамдар өміріне өзгерістер енгізді. Яғни, 35 мың жылдардағы
басталған тарихи кезеңі мен 5 мың жылдық біздің жаңа дәуірімізге дейінгі
кезең аралықтары жаңа тас дәуірінде (неолит) аяқталады.
Осы аралықта аналық-рулық матриархат қауымдастығы өрбіді. Ауылдық
ұйымда балалар мал бағуға, егін егуге, қолөнеріне үйретіліп, осыған
сәйкес тәрбиені ұйымдастыру қажет болды. Балаларды тәрбиелеу тайпа
көсемдеріне, ақсақалдарға жүктеліп ертегі айту, ойын ұйымдастыру және
өлең айту түрлері, сол дәуірдегі тәрбиенің мазмұндық құрамына айналды.
Кейінгі алғашқы қауымдағы аңшылық шаруашылықтары адамдардың
өндірістік формадағы егіншілік пен шаруашылық еңбектерімен ұласты.
Алғашқы қоғамдағы шаруашылық және әлеуметтік байланыстардың күрделенуі
және өзгеріске түсуі өндіріс құралдарына иелік ету, отбасының пайда
болуына жағдай жасады.
Қоғамдағы билеуші топтар, көсемдер, ақсақалдар, дін басшылары
балаларды еңбекке баулу тәрбиесінен, есеп-шот біліміне үйрету, тәрбие
мазмұның кеңейтуге назарларын бөле бастады. Жер өлшеу, ауа райын, су
тасқындарын болжау, адамды емдеу, т.б. осы шамалас білімдерді үйрететін
арнаулы мекемелер (мектеп типтес) ашылды. Онда балалардың практикалық
іскерліктері мен дағдылары жетілдірілді.
Қауымдастық қалыптасқан жағдайларына байланысты аңшыны, бақташыны,
диханды, тәрбиелейтін бағдарламалар белгіленіп, жасөспірімдердің білім,
практикалық дағдыларын дамытуға ат салысты. Қыз балаларға арналған
бағдарламаларда, оларды үй шаруашылығына, үй кәсібіне: жеміс-жидек жинау,
ас дайындау, сақтау, қолөнер, бейнелеу, сурет салуға үйретілді.
Сонымен қатар жастардың денесін шынықтырумен бірге ежелгі дәстүр-
салттарын сақтауға бейімдеу қауымдық тәрбиеде басым болып, өмірдің жалпы
ұстанымын ұстауға қажетті білімдер, практикалық іскерлік пен дағдыларды,
рулық аңыздар, мифтерді және ертегілерді есте сақтауға ынталандырды.
Аталған іс-шаралардың нәтижесінде оқыту іс-әрекетінің нышаны туды. Қорыта
айтқанда, неолит дәуірінде тіршілік қажеттілігін өтеу шаруашылығынан
өндірістік өнімге көшу адамзат тіршілігіне өзгерістер ендіріп, сонымен
бірге тәрбие мәселесіне де өзіндік ықпалын жасады.
Алғашқы қауымдастықта күнделікті өмір-тіршілікке, шаруашылыққа, елді
қорғауға қыз балалар да қатыстырылды. Қазақстанның территориясындағы
таулы-тасты жерлердегі бедерленіп сызылған жүкті, балалы әйелдердің
бейнелері, садақ ұстап нысананы көздеген қыздардың формалары салынған
деректер ұшырасады.
Рулық қоғамдастықта көсемдер, жасы келген қариялар, ақсақалдар жас
ұрпақтарды тәрбиелеуге қатысқандығы жайлы археологиялық және
этнографиялық салыстыру жұмыстарын нақты деректермен дәлелдейді.
Дегенмен де, жас ұрпақты тәрбиелеуге қауымдастықтың барлық мүшелері
қатысқан, оларды қауымдастықтың жалпы өмір тіршілігіне үйреткен,
балаларды ересек адамдардың өмір қарекетіне даярлау мәселелері ортақ
болған. Екіншіден, 10-12 жасар балалар үлкендер қатарына қосылуда
тіршілікке қажетті іскерлік пен дағдыларды игерулері тиіс. Ал бала
13-ке толғанда отбасы иесі деп саналып, үлкендер қатарына жатқызылып,
дене күшін дамыту және шаруашылық іс-әрекеттер тәжірбиесін жинақтауға
жасөспірімдерді тәрбиеледі. Сол себептен тәрбиенің ұстаған бағыты -
үйрету, тәрбиелеу бағытында болғандықтан тұрмыстық құралдарды жасау және
қолдануға дағдырландырылды. Мәселен, қасиетті аң-құстардың, үй
жануарларының, адамдардың бейнесінен ойыншықтар жасау, еңбек қолдарының
ептіліктерін баптаудың әдет-дағдыларын қалыптастырады. Ертедегі палеолит
дәуірінде Дон дариясының жанындағы Костенка ауылындағы қорғаннан балалар
жасаған жоғарғыдай ойыншықтар археологиялық қазбадан табылған.
Үлкендердің бірлесіп аң аулаудағы көргендерін, оған қатысқаннан алған
сезім-күйлерін балалар осындай ойыншықтарды жасау арқылы белгілі формаға
түсіріп, өзіндік ой-саналарын арттыруға мүмкіндік алған.
Сонымен қатар Тәңірге табыну сияқты тотемдік ырым-салтқа байланысты
балалардың магиялық ойлау образдарын дамытқан. Былайша айтқанда,
тотемдік дін хайуанаттың қимыл-әрекеттеріне ұқсау арқылы адами
қасиеттерін дамыту, ырымды ұстану, аң аулауда жасалынатын әдіс-тәсілдер,
балық аулауда атқаратын әрекеттерді бөлісуге, игеруге үйретілді.
Үлкендердің басшылығымен атқарылатын балалардың жұмыстары, оларға
ұқсауға талпыну барысында талғам-сезімдері, ептіліктері қалыптасады.
Балаға арналған ер-тоқым, киім-кешек, садақ, т.б. құрал-жабдықтар оның
күш-қуатына, жас шамасына қарай бейімделіп жасалады.
Рулық қауымдастықта балаларға бостандық және өздіктерінен орындау, өз
іс-әрекеттерінде, ойындарда өз ойларынан ойын элементтерін, сюжеттік,
ролдік ойындар арқылы әлеуметтік мінез-құлқын, жүріс-тұрыстарын
дамытудың құралдары деп есептелді.
Сонымен үлкендердің еңбектеріне балаларды қатыстырумен қатар
құрбылары аралығындағы бір-біріне ұқсап ойнау, т.б. тәрбиелік орта құрап,
алғашқы қауымдастықтағы тәрбиелік ерекшеліктері анықталған. Сол кездегі
сұранысқа сай қарым-қатынас нормаларын белгілеу қауымдастық алдындағы
күрделі мәселенің бірі болды. Күнге, айға, отқа табыну және қауымдас
аралық салт-дәстүрге, жыл мезгілдеріндегі ырым-жырымдарды ұстануға,
жасөспірімдерді қатыстыруда олардың көңіл-күйін, мүмкіндіктерін ескеріп,
іс-шараларды ұйымдастыру, өткізу тәсілдерін үйрету, олардың ересектердің
өмір тәжірибелерін игеріп, алғашқы адамгершілік қарым-қатынас элементтері
бойларынан көріне бастады. Балаларды тәрбиелеуде немесе тиымдар
салынғанда қорқыту немесе қолдау көрсетумен қатар ертегілер мен аңыздар
мазмұндары арқылы күшті, ержүрек адамдар образдарына ұқсауға, үлгі-өнеге
алуға бағыттады.
Сонымен ертедегі алғашқы қауымдастықта тәрбие өндірістік және
тұрмыстық қарым-қатынастарда рулық ұжымның табиғи өмір тіршіліктеріне
байланысты бір-бірінен бөлінбегендігінен қайта аралас-құралас болуға
бейімделген.
Жас ұрпақтарға берілген ертедегі еңбек, дене және адамгершілік
тәрбиелер, өмірге дайындау біркелкі жинақы түрде беріліп, қарапайым
санасын өсіріп, дүниетанымдық ой-сезімін дамытуға тәрбие берілген.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде үйрету бағытындағы іс-әрекеттер, амалдар
сандық жағынан алғанда және тарихи мәні тұрғысынан өзіндік ерекшелігімен
сипатталынады. Ертедегі алғашқы қауымдастықта, оның қарапайым тұрмыс
тіршіліктеріндегі жеткен жетістіктеріндегі нәтижелерді бағдарлай білу,
одан әрі дамытуға үйрету, балаларды жануарлар мен адамдардың бейнелерін
жартастарға салу, мал сүйектеріне түсіру немесе бояумен бояу сияқты
әрекеттерге дағдырландырды.
Кейінгі алғашқы қауымдастықтарда, шамамен б.з.б. 8-5 мыңжылдықтарда
шаруашылықтың күрделенуіне орай адамның жеке қамын қанағаттандыру
әрекеттерін (жеміс-жидек, аң аулау) сақтаумен қатар, өндірістік іс-
әрекет формалары (егін егу және мал өсіру) қалыптаса бастады.
Қауымдастықтардағы шаруашылық және әлеуметтік байланыстардың күрделене
түсуі мен өзгерістеріне байланысты жаңа жағдайлардың туындауы, отбасының
пайда болуына себепші болды. Отбасын құруда үйлену үрдісін жүйеге
келтіруде, бір рулық топтан тыс тұрмыс құруға рұқсат беру, кейінірек
келе екі ру қауымдастықаралық тұрмыс құру (экзогамия) тәжірбиесі рулық
қауымдастықтардың қарым-қатынастарын жаңа негізде ұйымдастыруға себебші
болды. Сонымен кейінгі рулық қауымдастықтардағы тұрмыс құрудағы топтық
форма бертін келе, екеуара некелесуге ұласты. Бұл өз кезегінде рулық
қауымдастықта өзгерістер әкеліп, тәрбиенің жеке отбасылық формасын
дүниеге келтірді. Осы кезеңнен бастап, отбасындағы тәрбиенің мазмұны
баланың дене және рухани дамуымен толықтырылды.
Ал, қыз баланы анасы, әкпелері және рудың басқадай әйелдері
тәрбиелесе, ұл баланы ата-анасы және олар жағынан туысқан ер адамдар
тәрбиеге қатысты. Әрине, ол кезде ананың (матриархат) тәрбиедегі ролі
жоғары болатын. Ер бала 5 жасқа дейін отбасының ықпалында болса, сонан
кейін қауымдастықта өз қатарлас балаларымен бірге ортақ тәрбие алатын.
Шаруашылық және әлеуметтік байланыстар жаңа жағдайларында
үлкендердің өмір тіршілігіне жас ұрпақты қатыстырып өмірге дайындау
нәтижелеріне қоғамдық бақылау қойылды. Сөйтіп, тәрбие саласында қоғамдық
мәні бар институттың алғашқы элементтері қалыптаса бастады.
Жеткіншек қыздар мен бозбалаларды үлкендер қатарына қосу ырымдары
орныққаннан кейін, тарихи маңызы бар алдын-ала мақсатқа сай
ұйымдастырылған тәрбиелеу мен үйретудің алғашқы қоғамдық институты
аяғына тұрды. Адамдардың өмір тіршілігін археологиялық ізденіс пен
этнографиялық зерделеу көрсеткендей, алғашқы қауымдастықтың кейінгі
кездеріндегі жас ұрпаққа жинақталып қалған мәдени мұраларды беру және
сол мұралардың кейбір элементтері осы күнге дейін сақталып (баланы
бесікке салу, отпен аластау, май құю) қалды.
§3. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі Шумер тәлім-тәрбиесі
“Сеннаар жері” немесе “Шинеар жері” деген жер үшінші өркениеттің
туып, дамуына үлес қосқан, құтты мекен Қос өзен Тигр мен Ефраттың
оңтүстік жағалауында өмір сүрген Шумерлер – (“қарабасты халық”) Библияда
“Шинеар” немесе “Шумер” деген атпен тарихқа Сақ тайпаларының бір тармағы
болып енген халық.
Көптеген ғасырлар бойы “Шинеар” сөзі Библияны оқыған адамдарға
түсінік бермеген болатын. Тек жүздеген жылдардан кейін Шинеар жері тұңғыш
үшінші өркениеттің бесігі болып сақталған Таяу Шығыстағы Ефрат жағалауына
тұрақтанған жұрты Шумер халқы деп атаған. Сөйтіп, ежелгі Сеннаар Шумер
елі ретінде дүниежүзіне белгілі бола бастады. Шумер елінің мәдениеті
ертеден төңірегіне танымал болып, ежелгі Египет мәдениетінен кем
болмағандығы тарихтан белгілі.
Мәселен, Нілде және Ефратта бір мезгілде (алтыншы мыңжылдықтың
соңында) қалалар салынып, жазу және суғару жүйесі іске қосылған. Шумер
мәдениетінің даму деңгейі байқатқандай, ғылым саласында аспан әлемі жайлы
жаңа ұғымдар түзіп, шаруашылық техникалар жасаудағы өнертапқыштық,
дастандар мен аңыздар, көркем өнер және діни ұстаным-сезімдері қалыптаса
бастағандықтан басқа халықтарға, оның ішіндегі вавилондықтарға, гректер
мен еврейлерге, т.б. өз ықпалдарын жасаған.
Қазіргі күнтізбектері, жер шарының градусқа бөлінуі-осының барлығы
ежелгі Сеннаар мәдениетінде орын алған. Американдық шумертанушы
С.Крамердің айтуынша: “... шумерлер байырғы түркілер болған және олардың
тілі ежелгі түркі тіліне жатады” дей келіп, олар қыш ыдыс-аяқ жасау,
дөңгелек арба, соқа-сепкіш, желкенді қайық, күмбез, шатырлы құрылыс және
мыс пен қоладан бұйым-заттар құйып, темірді балқыту, тасты қашау, сырлау,
әшекейлеу, т.б. жасауды меңгерген ел.
Түйіндей айтсақ, бұл Шумер елінің ежелгі мәдениеттерді дамытудағы
шығармашылық еңбегі дүниежүзі мәдениетіне Ұлы Қосөзенінің қосқан үлесі
бүгінгі ғалымдарды таң қалдырған.
Олар кімдер, қайдан келді? Шумер халқы Еуразия даласынан Кавказ тауы
арқылы Қосөзеннің оңтүстік жағына ығысып, бірте-бірте Тигр және Ефрат
өзендерінің төменгі ағысымен оңтүстік жағына қоныстанған.
Шумер-аккадтықтар, ең байырғы кездерде (6-5 мыңжылдықтарда) саз
тақталарға сына жазуымен өздеріне дейінгі және өздері кездеріндегі
замандарда мифтік аңыздар мен лақаптар туралы көптеген фольклорлық
деректер қалдырған. Шумерліктердің тілі, ол жердегі халықтардың тілдеріне
жатпайды. А.Бахтидың ғылыми еңбегіне сүйенсек, ол шумеролог К.В.Керамның
топшылағанындай: “Шумер тілі ежелгі түркі тілдеріне ұқсас, ал сыртқы
пішіндері бойынша үндіеуропа халықтарына ұқсас келеді” деген пікірін
қолдайды.
Шумерлер айналасындағы елдерімен, соның ішіндегі өздерінің
солтүстігіндегі қандас (сақтар), қазіргі Арал және Каспий теңіздері
өңірін мекендеген халықтармен тығыз байланыстарда болғандығын тарихшылар
мойындайды. Өйткені, Қосөзенде ағаш, тас сияқты құрылыс материалдары аз
болғандықтан оларды әсіресе, Иран, Тұран елдерінен сауда-саттық жолымен
және өз еліндегі егін өнімдерін сақ елдеріне құрылыс заттарына айырбастап
немесе сатып алатын.
Шумерліктер Месопотамияда ірі: Ура, Лағаш, Нипур, Умма, т.б. қалалар
тұрғызып күшті мемлекет құрды. Шумерліктердің бет-пішіні дөңгелек, тапал
бойлы, бота көзді, қара шашты, қыр мұрынды, қайқы маңдайлы болған.
Бесінші мыңжылдықтардан бұрын қарақұрым адамдардан тұратын өркениетті
мемлекет болғанына таңданбайтын жан жоқ еді. Өйткені, шөл табиғатты, өте
қатал ландшафта егін шаруашылығы мен сауда, медицина мен астрономия,
әдебиет, музыка, басқару жүйесі мен діни орталығы қалыптасқан ел болатын.
Археологиялық қазба жұмыстары көрсеткеніндей, Месопотамиядағы әрбір ірі
қалаларда мектептер жұмыс жасап, шаруашылықтың, мәдениеттің қажеттілігіне
орай хат танитын адамдар дайындаған.
Қосөзен алғашқы хат тану, хатшы даярлау “Тақта үйлерінде” (шумер
тілінде - Эдубба) жүргізіліп, саз балшықтан кептіріліп жасалған тақтаға
алғаш қаламсап арқылы әріп белгілері (б.з.б. 3-мыңжылдықта) түсірілетін.
Оқу орнын Эдубба әкесі (мектептің әкесі) басқарып, мұғалімді “үлкен аға”,
көмекшісі “кіші аға”, оқушыларды “мектеп балалары” деп атады. Оқу бұл
мектептерде бұрынан қалыптасқан үлкен отбасы қауымының тәрбие дәстүрі
негізінде ұйымдастырылған. Ал, бірінші мыңжылдықтың басында әріптер ағаш
тақталарға сүріліп жазатын болғандығы жайлы, он мыңдаған тақталар,
қираған арбалар мен үй жануарлары сүйектері, т.б. дәлел. Мысалы, Ниппура
қаласындағы қазба жұмыстарынан кітапханалар мен аталған мұрағаттар
табылған.
Эдубба (мектеп) біртіндеп дербестік алып, бұл шағын мектепте бір ғана
мұғалім мектеп жұмысын басқарумен қатар, жаңа үлгі-тақталар дайындап,
ондағы жазуларды оқушылар жаттап, жаттығу-тақталарына көшіріп жазған. Өте
ірі “Тақта үйлерінде” жазу, есептеу, сызу, сурет сабақтарын жүргізетін
айрықша мұғалім қызметін атқарумен қатар, мектептердегі пәндерді оқыту,
тәртіптерді сақтау мәселелерін арнайы басқаратын адам болған.
Мектептегі оқыту ақылы болып, ата-аналар балаларының хат тануына
ерекше көңіл аударып, мұғалімнің тәрбие бергеніне қосымша жоралғылар
беріп тұрған.
Мектептегі оқудың мақсаты – оқушыларға қарапайым білім беріп, хатшыны
шағын шаруашылық қарекетіне дайындаумен қатар, ағарту және мәдениет
орталығына айналдырылды. Ол мектептердің жанынан кітапханалар, мысалы,
Ниппур кітапханасы (б.з.б. 2-мыңжылдық) ашылып, онда білім мекемелері
ретінде патриархалды-отбасылық тәрбие дәстүрі басым болып, оқушылар
қолөнер элементтеріне үйретілді. Өйткені, ежелгі Қосөзен мемлекеттерінде
бала тәрбиелеуде отбасының рөлі жоғары болды. “Хаммурапи Кодексі” бойынша
әкесі баланы өмірге дайындауға жауап беретіндіктен, өз қолөнеріне
үйретуге тиіс.
Мектептегі сабақ арқылы “тақта үлгісіндегі” оқу материалын есте
сақтап, оқушы “тақта-жаттығуға” көшіріп жазатын, ал негізгі оқыту әдісі –
бірнеше рет қайталау, мәтіндерді есте сақтау және есептерді шешу. Қиын
сөздер мен мәтіндерді мұғалім түсіндіргенде өзара-пікірлесу амалдарын
қолданатын. Оқушылар жұпқа бөлініп, кейбір қағидаларды мұғалім
басшылығымен дәлелдеп немесе теріске шығарады. Біздің заманымызға дейінгі
екінші мыңжылдықта оқушының бір күндік оқуы жайлы тақтаға жазылған
құжатта: “Мұғалім: Оқушы, бірінші күннен бастап қайда барасың?
- Мен мектепке барамын.
- Мектепте не істейсің?
- Мен тақтамды дайындап, ертеңгі асты ішемін. Маған ауызша сабақ және
жазба жұмыстарын береді. Сабақтардың бітісімен мен үйге қайтып, әкеме
жолығып, сабақтарды қалай оқығанымды әкеме айтып бергенде, ол қуанышқа
бөленеді. Ертеңгісін тұрғанда шешемді көремін де, маған ертеңгі асты
беріңіз, мен мектепке барамын, мектептен қалмауым керек. Кешікпей барып,
мұғалімге иіліп, сәлем беремін”.
Әрине, оқушылар “Тақтай үйіндегі” оқудың бірінші кезеңінде оқу, жазу,
есепке үйренсе, одан кейін тағылымдық тарихты жаттап, аңыз-ертегілерді,
практикалық білім мен дағдыларды игеріп,құрылыс жұмысына қажетті іс
құжаттарын дайындайды.
Мектептерде жазудан басқа тарих, математика, құқықтану, астрономия,
механика, агротехника, әр саладағы өнерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
педагогикалық зерттеу әдістері
Педагогика тарихы - тәрбие, білім беру және оқыту практикасының
пайда болып, дамуы және әр тарихи дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлер мен
теорияларды жүйелеп зерделеу үрдісінде қалыптасқан қоғамдық ғылымдар
арасында өз орнын тапқан ғылым. Педагогика тарихы ғылым ретінде тарих
және педагогика ғылымдары бірлігінде, кейін келе философия салалары -
әлеуметтану, мәдениеттану және этнография пәндерімен кіріктіре байланысу
негізінде ауқымын кеңейтіп дамуда. Ал, Қазақстан педагогика тарихы болса
дүние жүзілік тарихи-педагогикалық үрдіспен өзара органикалық байланыста
және оның құрамдас бір бөлігі болып, өзінің даму жолында ерте кезден осы
күнге дейінгі аралықта әр тарихи кезеңіндегі мектеп пен педагогикалық
ойларды талдап, тәрбие мен білім беру мәселесінің дамуын зерделейтін
педагогика ғылымдарының бір саласы болып саналады.
Педагогика тарихы пәні - әр тарихи дәуірдегі, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар, тарихи-педагогикалық идеялар мен ойларды, жас
ұрпақты тәрбиелеу мен білім берудегі мектеп тарихының генезисін, өзара
ықпалын, кемшіліктері мен жетістіктерін, оқушыларды дамыту үрдісіндегі
мақсатты ұйымдастырылған қисынды шаралар мен шарттар, белгілері мен
заңдылықтарын талдау негізінде жүйелеп, болашақ мұғалімдердің
педагогикалық дүниетанымдары мен шығармашылық ойлау қабілеттерін
қалыптастырады.
Курстың мақсаты – жас ұрпақтарға тәрбие мен білім берудегі
дүниежүзіндегі педагогикалық ойлар мен практиканың пайда болып, тарихи
қалыптасуы мен дамуынан ақпараттар жинақтап және болашақ мұғалімдердің
педагогика тарихының негізгі категорияларынан: тәрбие, білім беру, оқыту,
ағарту, білім беру жүйесі, мектеп, педагогикалық ой-пікірлер,
педагогикалық көзқарастар, педагогикалық теория, этнопедагогика, халықтық
тәрбие т.б. ұғым-түсініктерін қалыптастырып, олардың тарихи-педагогикалық
мұраларға деген ынталы қызығушылықтарын арттырып, жалпы адамзаттық рухани
құндылықтарды, ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұндық жүйесін игеріп, одан әрі
жетілдіруде педагогикалық дүниетанымын және педагогикалық ойлау
бейімділіктерін дамытады.
Педагогика тарихы курсының дүниежүзілік және ұлттық педагогикалық
мұралармен таныстырудағы басты міндеттері:
- бүкіл дүниежүзілік тарихи-педагогикалық үрдістің қозғаушы күштері
мен даму белгілерін, факторлары мен алғы шарттарын, оның бірлігі мен жан-
жақты байланысын, сонымен бірге, бастау көзі мен зерделеу әдіс-тәсілдерін
және өткен өмірдегі құнды педагогикалық ой-пікірлер мен бағыттарын
сұрыптап түсініктерін қалыптастыру;
- әртүрлі тілдегі және өзіндік мәдениеті бар халықтардың әр тарихи
дәуірлердегі білімдерінің мән-жайы, мүмкіндіктері мен ауқымы, оны іс-
жүзіне асырудың жолдары мен құралдары, дәрежесі мен жағдайы,
педагогикалық білімнің өзгешеліктері мен мазмұндық ерекшеліктерін
айқындап, тәрбие мен оқыту мәселелерін шешудің шаралары жайлы
студенттердің ұғым түсініктерін тереңдетіп, одан әрі толықтыруға
объективті жағдайлар жасау;
- білім берудің мақсат-міндеттерін белгілеу мен оны ұйымдастырудың әр
жақты амалдары мен тәсілдерін саналы іскерлікпен пайдалана білуге және
оларды нақты педагогикалық дәстүрлермен ұштастырып, “адам-қоғам-табиғат”
жүйелік байланысын тану және адамгершілік, эстетикалық т.б. әр салалы
тәрбие үрдістерімен ұштастыра білу, студенттердің жүйелі тарихи-
педагогикалық білімдері мен әдістемелік іскерліктерін тәрбиелеуге
мүмкіндік туғызу.
Ғылым әр уақытта жаңа фактілермен толықтырылып отырғандықтан ғана
дамиды. Олардың жинақталып қалған кездерінде ғылыми-зерттеу әдістері
арқылы талданғанда және теориялық ұстанымдарға негізделіп зерделенгенде
ғылымда оны әдіснама деп атайды.
Философиялық энциклопедиялық сөздікте әдіснама – бұл “теориялық және
практикалық іс-әрекеттерді құру мен ұйымдастырудың ұстанымдар мен
құрылымдар жүйесі” деген анықтама беріледі.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерді талдағаннан түсінгеніміздей, әдіснама
деген ұғым, бұл ғылыми-танымдық іс-әрекеттерді құрудың ұстанымдары,
формалары мен амалдары туралы ілім.
Ғылым әдіснамасы жалпы ғылыми-зерттеу компоненттеріне сипаттама
беріп, оның нысаны, талдау пәні, зерттеу құралдары мен мақсат-міндеттерін
анықтау үрдісінде зерттеушінің біртіндеп жүйелікпен жүргізетін іс-
әрекеттерін көз алдына елестетіп, ұстаған зерттеу бағыт-бағдарының
сапалық нәтижелеріне жетуге жағдай туғызатын нақты жол.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан шығатын тұжырым, педагогика
ғылымының әдіснамасы педагогикалық таным мен шындықты, яғни тұтас
педагогикалық үдерісті дамыту немесе өзгерту туралы теориялық қағидалар
мен тарихи-педагогикалық жүйелердің жиынтық байланыстарын қарастырады.
Әдіснамалық білімдер құрылымын Э.Г.Юдин төрт деңгейге: философиялық,
жалпы ғылыми, нақты ғылыми, технологиялық деп бөледі. Біріншісі,
философиялық әдіснаманың деңгейлік мазмұны таным ұстанымы мен ғылымның
категориялық аппаратын құраса, сонымен бірге философиялық білім жүйесі
әдіснамалық қызметтерін атқарады. Екінші деңгейде жалпы ғылыми-әдіснама
теориялық тұжырымдаманы құрып, көптеген ғылыми пәндерге бағыт-бағдар
береді. Үшінші деңгей – нақты ғылыми әдіснама, бұл арнайы ғылыми пәннің
әдістерін айқындап, зерттеудің ұстанымдары мен ұйымдастыру жолдарын
белгілейді. Төртінші деңгей – технологиялық әдіснама, зерттеудің
әдістемесі мен техникасын құрайды. Мысалы, тәжірибелік-эксперимент
материалдарын жинақтау, оларды алғашқы талдау, қорытындылау, ұсыныстар
беру, т.б. жатады. Сонымен, әдіснаманың барлық деңгейлері бір-бірін
толықтырып тұратын жүйені құрастырады.
Ал, педагогика тарихы мәселесіне байланысты алғанда жалпы білімдер
әдіснамасы (педагогика) жеке білімге (педагогика тарихы) қатысты
әдіснамалық бағдар ұсынады. Жалпы қағидалар (теория, ұстанымдар) жеке
қағидаларды түсіндіріп, бағалап, олардың бағыт-бағдарын, жолдарын
айқындап береді (Ж.Әбділдин, Б.Гершунский, Н.Никандров). Нақтылай
келгенде, нақты-ғылыми әдіснама ретінде оның заңдары, заңдылықтар мен
ұстанымдары педагогика тарихына, оның ішіндегі қазақ педагогика тарихына
әдіснамалық негіз болады.
Әдіснамалық белгілеріне қарай педагогика тарихы әдіснамалық деңгейі
бойынша жеке ғылымилық тұрғысынан педагогика ғылымы дейміз; пәндік
мазмұны жағынан педагогика тарихы білімдерін жинақтаса, педагогикалық
пәндер жүйесінде педагогика тарихы (пәні, оның міндеттері, ерекшеліктері)
сипатына қарай танымдық құралдар мен практикалық әдіс-тәсілдерін, қазақ
педагогика тарихының ұғымдық құрылымын анықтаумен қатар басқа ғылымдардың
(этнология, этнопсихология, фольклор, мәдениет теориялары, т.б.)
жетістіктерін, амалдарын зерттеу жұмыстарында пайдаланады.
Педагогика тарихының әдіснамалық негізі философиялық диалектика, ол
ғылыми әдіснама ретінде жеке тұлға және таным теорияларының қалыптасып
дамуына негіз болып, шындықты бейнелеудің басты жолдарын анықтайды. Яғни,
жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуында, оған сан-салалы әлеуметтік
байланыстар жиынтығының ықпалды әсер етуінен, бір жағынан, әрбір адам
қоғамдық қарым-қатынастардың жемісі болса, екінші жағынан, қоғамдық
дамытуда өзіндік үлес қосатын жеке тұлға болып қалыптасады.
Қоғамның тарихи әлеуметтік-мәдени дамуында жеке тұлғаның жан-жақты
қалыптастырудағы басты философиялық қағидалар бар. Олар: бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында, ғылыми-зерттеу жұмыстары дәлелдегендей, адам
және оны тәрбиелеудің мәселелері өзектілігімен (Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, Д.В.Эльконин, С.Жақыпов, т.б.) анықталады: философиялық,
тарихи, әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық ғылыми зерттеулерді
ретроспективті талдау жасау нәтижесінде, адамның тұлғалық құрылымында
ерекше орын алатын басты қасиет: адамның өзін-өзі тануы, айналасындағы
адамдармен қарым-қатынасы және олармен рухани-адамгершілікті байланыстар
(Ж.Әбділдин, В.Г.Афанасьев, Г.С.Батышев, Ә.Нысанбаев т.б.) жасайды: әрбір
тарихи әлеуметтік-мәдени орта жағдайында адамның мораль тұрғысынан
қалыптасуына өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның,
шағын ортаның (отбасы, мектеп, жора-жолдастары, т.б.) тәрбиелік ықпалы
(Б.Т.Ананьев, В.Н.Мясищев, Б.Ф.Ломов, М.Мұқанов, т.б.) зор.
Сонымен ғылымның әдіснамасы – бұл қағидалар, қорытындылар,
ұстанымдар, танымдық әдістер арқылы әр жақты жағдайлар тоғысында шындықты
бейнелеу ақиқатын зерделеп түсіндіретін ілім. Ал, педагогика тарихы
әдіснамасы әр тарихи дәуірдегі педагогикалық білім мен тәрбиені, ойлар
мен идеяларды талдап жүйелеу, оларды ұғындыру технологиясы (тұжырымдар
жасау) арқылы педагогикалық үрдіске өзгерістер енгізу немесе жетілдіру
мақсатында пайдаланатын педагогика ғылымының бір саласы.
Педагогика тарихы әдіснамасы төмендегідей жүйелі құрылымнан тұрады:
- тарихи-педагогикалық білім құрылымы мен қызметтері жайлы ілім;
- педагогикалық идеялар, ой-пікірлер, іс-тәжірибелер, үлгілер, негізгі
педагогикалық қағидалар (идея, теория, тұжырымдама, болжамдар);
- тарихи-педагогикалық білім мен тәрбиені өңдеп жетілдіру арқылы
педагогикалық үрдіске ендіру туралы ілім.
Осындай үлгіні (модель) психологиялық, педагогикалық ғылымдарда және
олардың салалары мен басқа ғылымдардың байланысында қолданылуымен қатар
тарихи-педагогикалық, психологиялық және педагогикалық ғылыми-зерттеу
жұмыстары да жалпы ғылыми ұстанымдарға негізделіп жүргізіледі. Ғылыми
зерттеу ұстанымдары мен оларға қойылатын талаптар әдіснамалық білімде
ерекше орын алады. Өйткені, олар тарихи-педагогикалық білімді, теория мен
практиканы біріктіріп білім беру мекемелеріне ғылыми негізделген бағдар
береді.
Қандай бір ғылыми жұмыстары болмасын, олардың тіректі ұстанымдар
қатарына жататын ең басты, негізгі әдіснамалық ұстаным – жүйелік амал.
Сондықтан жүйелік амалы жалпы ғылыми-әдіснамалық зерттеудің бір құралы
ретінде оқу-тәрбие үрдісінің және бір-бірімен байланысты құбылыстарды
жүйелі зерттеуге өзіндік сапалылығымен сипатталатын ғылыми амал. Жүйелік
амалдың мәні төменде көрсетілген қағидаларда айқындалып, жүйелі
объектілердің сапасын және оны жетілдіру жолдарын анықтауға көмектеседі.
Олар:
- сыртқы ортаға байланысты жүйенің тұтастығы және оны ортамен
бірлікте зерттеу. Мысалы, білім берудің мәселесін жүйелік амалы арқылы
зерттегенде, бұл тақырыпты еліміздегі әлеуметтік және экономикалық даму
үрдісімен және қоғамның сұранысына орай ұштастыра зерттейміз;
- тұтас педагогикалық үрдісті бөлшектеп элементтерге бөлу, өйткені,
элементтердің сапалық қасиеттері белгілі бір жүйеге жатуына байланысты.
Ал, жүйенің сапалық қасиеті, оның элементтерінің өзара байланысындағы
нәтижелері кейде бір-бірімен ұштаспай жатуы мүмкін;
- барлық жүйенің элементтері бір-бірімен өзара байланыста болғанымен,
олардың ішінен ең басты анықтаушы жүйе құрушы элементін іріктеп алу
керек;
- элементтердің жиынтығы объект жүйесінің құрылымы мен ұйымдастыру
технологиясы жайлы түсініктер аламыз;
- жүйе элементтерінің бір-бірімен байланыстарын арнайы реттеу және
олардың өзгерістерін басқару (мақсат қою, құралдарды таңдау, бақылау және
түзету, қорытындысын талдау) қажет.
Жалпы ғылыми ұстанымдардың бірі – зерттеудің тұжырымдамалық бірлік
ұстанымы дейміз. Зерттеуші оған ғылыми тұжырымдамасын жасап немесе басқа
зерттеушінің тұжырымдамалық идеясына негіздеп, ізденіс жүргізер алдында
оны қорғау, зерттеу барысында алдына қойған мақсат, міндеттерін ғылыми
болжамын анықтап, ғылыми ізденісін жүргізсе, нақты ғылыми жетістерге
жетуге болады. Ол үшін алғашқы ғылыми болжамын тексеріп, дамытып, қажет
болса іздену жұмысына түзетулер енгізіп, тұжырымдамасын жетілдіреді.
Әлеуметтік-педагогикалық үрдістердің ішкі және сыртқы факторларының
қызметтері мен дамуы, олардың элементтері мен қарым-қатынастары жүйелік
тұрғыдан зерттелуі тиіс.
Жоғарыда аталған әдіснамалық ұстанымдарының ішіндегі зерттеу
амалдарының ең бастысы - ақиқаттылық ұстаным, зерттеу объектісі жайлы
шындықты бейнелеу, оның әрбір құбылысына ықпал жасаған, дамытқан
факторларды, шарттарды есепке алып зерттегенде, зерттеу құралдары мен
тәсілдерді дұрыс қолданып, жиналған фактілерді бағалай білу, қорытындысын
шығаруда ақиқатты ұғым-түсініктер жасауға мүмкіндіктер туғызады.
Әрине, ақиқатты тану ұстанымы зерттеу жұмысының алғашқы болжамын,
қисынын және оның қорытындысына дәлелді талап қоятын болғандықтан
фактілерді іріктеп жүйелеуде, оларды талдаудан жасалған қорытындысын
ғылыми айналымға түсетін болғандықтан ақиқат шындық тұрғысынан
қарастырылуы тиіс.
Ғылыми ізденістердің объектісін баламалық ұстаным тұрғысынан
қарастырғанда және оған дәлелді талап қойғанымызда тарихи-педагогикалық
материалдарды немесе педагогикалық үрдісті талдағанда, күрделі
педагогикалық мәселелердің шешімін табуда әртүрлі көзқарастар айтылады.
Ондай көзқарастардың бірі дұрыс болуы мүмкін немесе оған қарама-қарсы
пікірлер айтылып жатады. Бұл жағдайда баламалықтың мәні туындаған
мәселенің шешімін іздестіргенде және объектінің жұмысын ұтымды
ұйымдастырғанда алға қойған мақсаттың нәтижелі орындалып, соның негізінде
нақты жетістіктерге жеткен көлемін анықтауда көмегін тигізеді.
Бұл қарастырылған ұстанымға жақын әдіснамалық ұстаным – мәндік талдау
ұстанымы. Әрбір қарастырылатын құбылыстардың жалпылығы, ерекшелілігі және
жалқылығын анықтап, объектінің ішкі құрылымына, атқаратын қызметі мен өсу-
өрбу заңдылықтарына, шарттары мен даму факторларына талдау жүргізіліп,
олардың мақсатты түрде өзгерістерге түсу мүмкіндіктері де зерделенеді.
Бұл ұстаным зерттеу қисынын қарапайым қағазға түсіруден бастап, жан-жақты
ұғындыруға, одан педагогикалық құбылыс пен үрдістің болжамды түрде
дамуына дейінгі кезеңді қарастырады. Сондықтан педагогикалық жүйені тұтас
алғанда, оның зерттелетін элементтерінің дамуын, үздіксіз өзгеріске түсіп
тұратындығын есепке алу, оған қойылатын талаптың бірі деп санаймыз.
Себебі, көптеген элементтердің қызметі жүйенің даму үрдісінде өзгеріске
ұшырасса, кейбір элементтері қарама-қайшы күйге түсуі мүмкін.
Тарихи-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық зерттеулерде
генетикалық ұстанымды ескеру керектігін тәжірибе көрсетуде. Бұл
ұстанымның мәні – педагогикалық фактілер мен құбылыстарды зерттегенде,
олардың пайда болуын, одан кейінгі дамуын, әрбір саяси-экономикалық
жағдайларда білім беру үрдісінің бір деңгейден келесі деңгейге ауысуы
(сапалы жағынан) жан-жақты қарастырылады.
Келесі бір ұстаным - қисындылық және тарихи бірлік ұстанымы, ол әрбір
зерттеу жұмыстарында объектінің тарихын (генетикалық аспект) және
теориясын (құрылымы, қызметі, объектінің қазіргі жағдайы) және оның даму
болашағын бірлікте зерттейді. Ғылыми жұмыста тарихи талдаудың
қажеттілігі, оның объект құрылымы мен қызметін талдаудан белгілі-бір
ғылыми тұжырымдама жасау үшін қажет. Ал, теориялық талдау объектінің
генезисін (пайда болуы, қалыптасуы) қарастырмай ақиқатқа жету мүмкін
емес. Сондықтан тарихи-педагогикалық және ғылыми-теориялық зерттеулердің
бір-бірінен айырмашылығы зерттеушінің ғылыми болжамына байланысты болмақ.
Қарастырып отырған ұстанымнан шығатын талап, зерттеудің сабақтастығы,
жинақталған тәжірибе, дәстүр, ғылыми жетістіктер, бұрынғы зерттеу
объектілерінің генезисін тарихи-педагогикалық тұрғыдан талдаудан шығады.
Білім беру жүйесіне тұтастық амал тұрғысынан қарап, тұтастық
ұстанымына негізделген ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізгенде педагогикалық
үрдістің кей жақтарын, элементтерін, қарым-қатынастарын бөлшектеп
қарастырғанда өте сақтықпен қарау қажет екендігін практика көрсетуде.
Өйткені, педагогика тарихын және білім беру жүйесін тұтастық амал
тұрғысынан зерттегенде ерекше назар аудару керек. Себебі, тұтас
педагогикалық үрдісті, оның кейбір жақтарын, элементтерін, қарым-
қатынастарын бөліп алып арнайы зерттегендегі алған нәтижені, әр уақытта
тұтас үрдісті ұйымдастырып жүргізу барысымен және қорытынды нәтижесімен
салыстырылып отырылады.
Оқушылар бір-бірімен рухани-адамгершілік қарым-қатынастарда болып,
бір-біріне өзара ықпалдар жасағанымен әлеуметтік ортаның жеке тұлғаларды
қалыптастырудағы ықпалы үстемдік алады. Оқушының дүниетанымын, бағыт-
бағдарын, қажеттілігін, ынта-ықыласын, мұратын, талпыныс-тілегін
қалыптастырады.
Тарихи және психологиялық-педагогикалық үрдістегі өзара байланысты
синергетика –қазіргі бірлікті іс-әрекет теориясы зерттейді. Бұл теория
тұтас жүйенің тұрақты болмай, өзгерісте болатындығын ескеріп, тұтастықтын
ішінен нақты жағдайларда жоспарланған басты бір нұсқасын алып,
болжамдалған нұсқамен байланыстыру синергетикалық үрдістің мағынасын
ашады.
Педагогикалық жүйенің бір-бірімен байланысты құзыреттіліктерін: білім
мен тәрбие мақсаты, оның тарихи аспектісі, педагогикалық үрдістің
субъектісі, педагогикалық идеялар мен ой-пікірлер, білім мазмұндары
(жалпы, базалық және кәсіби мәдениет), материалдық базасы, т.б. бірлігін
және құрылымдық-функциялық қызметтерін тұтастық амал арқылы зерделенеді.
Іс-әрекет амалы тарихи-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық
зерттеулерде нақты ғылыми-әдіснамалық ұстаным ретінде танылады.
Педагогикалық үдерісті қайта құру немесе өзгерістер енгізудің алғашқы
формасы – еңбек. Адамның материалдық және рухани байлықтарды жасаудағы іс-
әрекеттері еңбек барысында атқарылып, айналасын қоршаған дүниені
шығармашылықпен өзгеріске түсіреді. Табиғатты өзгерту арқылы адам өзін де
өзгертіп, өзін дамыту субъектісіне айналады. Белгілі психолог
А.Н.Леонтьевтің айтқанындай: “Адамзат мәдениетінің жетістіктерін игеруде,
– деп жазады ол, - әр жаңа ұрпақ алдыңғы ұрпақтың тәжірибесін, қызметін,
іс-әрекетін атқару арқылы, оның жетістіктерін одан әрі жетілдіреді”,-
деген. Сондықтан, оқушыларды өмірге және жан-жақты іс-әрекеттерге
дайындауда, олардың мүмкіндіктерін ескеріп, өз өмір тіршіліктеріне
қажетті істерге тартып, әлеуметтік және адамгершілік тұрғыдан өмірін
ұйымдастыру қажет.
Ал, мәдениеттану амалы – оқушының жеке тұлғасын зерттеп, құндылық
бағдарын қалыптастыруда аксиологиялық құндылық іліміне сүйеніп, нақты
ғылыми әдіснама ретінде таным мен педагогикалық іс-әрекеттерді қайта құру
немесе өзгерістер енгізуге бағыт-бағдар алады. Мәдениет амалы жеке
тұлғаның мәдениетпен объективтік байланысы негізінде, оның мінез-құлқына
құндылықтар жүйесін тәрбиелейді. Өйткені, адам мәдениет арқылы
дамығандықтан сол мәдениетке жаңа элементтер енгізуге үлес қосады. Сол
себептен, адам мәдениет құндылықтар жүйесін игеріп өзін-өзі дамытса,
екінші жағынан, оның шығармашылықты жеке тұлға болып дамуына жағдай
туады.
Этнопедагогикалық амалдың мәні – этностың біріне жататын оқушы
тұлғасы әлеуметтік-мәдени ортада өмір сүреді және білім мен тәрбиені
алады. Халықтың ұлттық салт-дәстүріне, оның мәдениетіне, діліне, ұлтық-
этникалық психологиясына, әдет-дағдыларына сүйеніп, педагогикалық
үрдістің жобасын жасап, жоспарлап ұйымдастырады. Әртүрлі білім
мекемелерінің ортақ мақсаты – оқушы-жастарды ұлттық мәдениетке ынта-
ықыласын арттырып, өзін-өзі тәрбиелеуге жағдай туғызады. Ал, педагог бұл
ортаны жан-жақты зерттеп, оқушылардың адамгершілік қарым-қатынастарда
болуға септігін тигізіп, балаларды тәрбиелеуде ата-аналардың тәрбиелік
мүмкіндіктерін нәтижелі пайдаланады.
Ғылыми зерттеу ізденісінің қисынына сай зерттеу әдістерін анықтауда,
олардың тарихи, теориялық және практикалық әдістер кешендерінен
тұрғандықтан және білім үрдісі қиын да, көп функциялы болғандықтан
көптеген зерттеу әдістерін орын-орнымен қолданылады. Тарихи және
педагогикалық мәселелердің аспектілері мен параметрлерін жан-жақты нақты
түрде анықтап аламыз.
Ғылыми-зерттеу әдістерін үш топқа: тарихи-теориялық зерттеу әдісі;
педагогикалық ойлар мен идеялар және тарихи-педагогикалық тәжірибелерді
зерттеу әдісі; математикалық және статистикалық әдістер деп бөлеміз.
§2. Еуразия даласындағы алғашқы қауымда тәрбиенің пайда болуы
Жер бетінде алғашқы адамдардың қалай, қай жерде, қай заманда пайда
болғаны жайлы көлемді ғылыми пікірталас жалғасып келеді. Алғашқы
адамдардың пайда болу төңірегінде көптеген монографиялар, ғылыми-зерттеу
еңбектер жазылғанмен белгілі ой-тұжырымға келген жоқ. Әсіресе, ХІХ-ХХ
ғасырларда ғылым ретінде кең тарай бастаған палеонтология ғылымы
аталған мәселе төңірегінде ауқымды ғылыми ізденістер жасалды.
Палеонтология ғылымның дамуына молекулярлық биология мен
археологиялық ғылымдардың қалыптасып ғылыми зерттеулер жасауы, бұл ғылым
саласының деңгейін көтеріп, жер шары халықтарының мәдени мұраларының
эволюциялық даму жолдарын анықтауға септігін тигізуде.
Жалпы палеонтология оқулықтары бүгінгі күндері адам баласының
құрлықтағы пайда болуы осыдан 1 миллион 600 мың жыл бұрын шамасында
шыққан деген түсінік береді. Кейбір деректерде адамның жер бетінде пайда
болуы 9 миллион жылдарға тең деген болжам айтылады. Олай болса, мектеп
оқулықтарында Ч.Дарвиннің дәлелдегендей, адам маймылдан эволюциялық
жолмен бөлініп шықты деген тұжырым қалыптасқан. Болашақта ғылымдағы бұл
жақтары анықтала жатар.
Белгілі археолог Кемел Ақышевтың басшылығымен шәкірттерінің зерттеу
нәтижелері көрсеткендей, Ұлы даламыздың төсінде палеолит дәуірі
кезеңіндегі Алматы облысындағы Қарғалы және Шығыс Қазақстан облысындағы
Тарбағатай елді мекендерінде алғашқы адамдардың тұрмыс-тіршіліктері
жайлы жатақтары табылған.
Еуразия даласында жақын арада табылған ең ежелгі алғашқы адам
тұрақтаған мекен анықталды. Қазба жұмыстары дәлелдегендей қазақстандық
белгілі археолог В.Волошин ашқан жаңалық адамзат тарихы жөніндегі
бірқатар теориялардың қайта қаралуына мүмкіндік туғызады. Аты аталған
археологтың басқаруындағы экспедиция соңғы 30 жылдың ішінде Сарыарқа
өңірінен палеолит кезеңінен 20-дан астам адам қоныстарын ашқан.
Ежелгі адамдардың қоныстарында еңбек құралдарымен қатар, осы заманғы
жылқының арғы тегі – гиппарионның тістері табылды. Соңғы деректер
бойынша Еуразия даласында жабайы жылқыны қолға үйреткен тайпаның, Нұра-
Есіл аумағынан табылуы әлем палеонтологтарының назарын аударып отыр.
Сонымен алғашқы адамның мекен еткен жері Африкада ғана емес,
Еуразиядағы Ұлы далада алғашқы адамның тұрағы болуы, бұл жерде ертеректе
тіршілік болғандығын айқындайды.
Еуразияның Ұлы Даласында б.з.б. соңғы 5-6 мыңжылдықтың ішінде үш
рет қоныс аудару қайталанғандығын тарихи деректер көрсетіп отыр. Бірақ,
тарихшы Қ.Салғариннің үш рет қоныс аудару болған деген пікірін шартты
түрде қабылдауға болады. Айтылған тұжырымды нақтылай түсетін белгілі
орыс академигі А.П.Окладников бастаған ғалымдар “Сібір мәдениеті” деген
атпен археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген. Қазба жұмыстар
көрсеткендей, Алтай тұрғындары тұрақтанған кезінде тұрмыс-тіршілікте
пайдаланған тас-құралдардың мезгілін радиоактивтік құралдар арқылы
анықтау да, екі жүз мың жылдардан бұрын қолданғандығын дәлелдеген.
Сібір археологтары анықтағандай энолит (мыс, тас) дәуірінде-ақ
солтүстіктің қалың орманының күнгей жағынан Алтайды Еуропаға
байланыстырған дәліздің болғандығын анықтайды.
Еділ мен Жайық бойынан табылған заттар, құралдар мен бұйымдар
сол шамадағы Сібірде жасалынып, қолөнершілердің қолынан туған өте бір-
біріне ұқсас бұйымдарды ежелгі адамдардың қоныс аударуының барысында
келгендігін айқындайды. Сол дәліздің бойымен арлы-берлі қарым-қатынас
жасаған, жағалай мекендеген ежелгі адамдардың тұрағы болған, олар
тұтынған құралдар мен бұйымдар табылғанымен кімдер жасағандығы белгісіз
болып отыр.
Кейбір деректерге көңіл аударсақ, М.Аджидің айтуынша: “...біздің жыл
санауымыздан бұрынғы ҮІ-Ү мыңжылдықтан кейін өздерін угор, фин, литван,
эстон, кельт және викингпіз деп атап жүрген жұрттың көпшілігі жоғарыда
айтқан дәлізбен Азиядан Еуропаға жол тартып, сол жерлерде өздеріне
қоныс тауып, тұрақты мекендеп қалған. Сол кездерде олардың бір-бірінен
айырмашылықтары да жоқ болатын, бір-біріне ұқсас өзен бойын, орман
ішін мекендеп, аң аулап, балық ұстап, бірге көшіп жүретін. Халық болып
ұйымдасып қалыптасса да, ұлы қоныс аударушылардың көш басы осылар
болатын” деп айтады. Бұл жасалған тұжырым шындыққа келеді. Өйткені, Шығыс
Еуропа елдерінің негізін қалағандар, яғни Скандинавия түбегі мен Балтық
бойын угор, фин, эстон, литван және кельттер б.з.б. бірінші мыңжылдықтың
ортасында бүкіл Галлияны иемденіп, ҮІ-ІІІ ғасырларда қазіргі Испания,
Британия, Италия, Германия, Чехия және Венгрия жерлерінің бір
бөлектеріне орнығып қалғаны тарихтан белгілі.
Ал, Ұлы Далада мекен еткен көшпелілер тарихи деректерге сүйенсек, Ұлы
қоныс аударудың қарбаласында үнемі екі бағытпен, яғни солтүстік және
оңтүстік бағыттар аралықтарында бірдей көшіп қозғалғандығын байқаймыз.
Мысалы, жоғарыда айтқандай орман тайпалары солтүстік бағытпен Еуропаға
өтсе, дәл сол шамада оңтүстік бағытпен Батысқа қарай қозғалғандардың
ішінде орта азиялық тайпалар болған, кейінірек ежелгі түркілер (мықтар –
сақтарға дейінгі елдің аты, ол туралы деректер аз) мен сақтар аталып,
олардың бір бұтағы атақты шумерлер Кіші Азияға қоныс аударады. Олар
дүниежүзі тарихында белгілі болғандай, Таяу Шығыста алғашқы өркениетті
құрған елдер қатарында ауқымды үлес қосқан.
Екінші қоныс аудару – дүниежүзілік су тасқыны болып, б.з.б.
екінші мыңжылдықтан кейін, Батыстан Шығысқа қарай болған қоныс аударуға
байланысты тарихи деректер жоқтың қасы. Сонда да, халықтың санасында
сақталған ауызша тарихи шежіре арқылы деректі аңыздар бар. Ол аңызда:
“Дүниежүзілік су тасқынынан кейін Нұх пайғамбардың кемеге мініп, аман
қалған Үнді үш баласын үш тарапқа - Хамды Үндістанға, Самды Иранға,
Иафетті Солтүстікке жібереді. Иафет қоныс іздеп жүріп, Еділ мен Жайықтың
арасына орын тебеді.
Әбілғазының “Түрік шежіресі” кітабында Иафет 250 жыл өмір сүріп,
қайтыс болғанда, оның артында Түрік, Хазар, Сақлап, Орыс, Мең, Шын,
Кеймар, Тарих атты сегіз балалары қалады. Соның ең үлкені Түрік елге
патша болады.
Атадан балаға жалғасқан мирас бойынша осы дәстүрді Алансуоның
балаларына келгенде бұзылып, Алансуо өлерінде егіз туған екі балалары –
Татар мен Монғолға елді бөліп береді”- деп жазады,.
Адамзат тарихының әр кезеңдеріндегі тарихи-мәдени үрдістерді талдауда
археологиялық және этнографиялық зерттеу нәтижелеріне сүйенеміз. Шамамен
үш миллион жыл бұрын жануарлар дүниесінен гоминид тармағы бөлініп шығып,
адам ұрпағының бастауы – австралопитек және алғашқы адамдар архаентроп
және палеонтроптар тарихы қалыптасу барысында қазіргі адамдарға ұқсау
нышандары байқалынады.
Жалпы, біздің заманымыздан бұрынғы, сандаған дәуір шежірелеріне көз
салсақ, яғни адам баласының тіршілік өмір қарекеті негізін үш
антропогендік бөліміне бөліп қарау, тарихи дамудың орныққан дәстүрі.
Алдыңғы мыңжылдық аралықтарындағы архаентреоп дәуірі және 300-200 мың
жылдар мен 45-35 мың жылдар аралығында палеонтроп дәуірі, біздің
санамызға енген адамзаттың пайда болу дәуірі (тас, темір дәуірі болып
үштік жүйеге бөлінген) деп санаймыз.
Дегенмен де, адамның пайда болуы мен даму кезеңдерін геологиялық
хронологияларға негіздеу тарих ғылымында қалыптасқан жай. Геологиялық
танымда жердің тарихы төрт дәуірге бөлінеді. Олар: архей, палеозой,
мезазой, кайнозой деп аталады.
Жер бетіндегі тіршілік слемі кайнозой дәуірінен басталады. Кайнозой
өз кезегінде екі кезеңге, бірі шамамен 60 миллион жылға созылған
геологиялық үштік кезең, екіншісі шамамен 1 миллион жылдан бүгінгі күнге
дейінгі кезең болып ажыратылады.
Сонымен саналы адамның тіршілігінде тұтынылған тастар “тас дәуірі”
шартты атаудан бастау алады. Адам танымы ғылыми тұрғыдан тас дәуірін ең
ежелгі кезең - палеолит, екіншісі – мезазой (орталық кезең), үшіншісі –
неолит (ең соңғы кезең) деп үш кезеңге бөледі.
Ал, азиялық аумақта алғашқы адамдардың пайда болуы 9-7 мыңжылдықтар
шамасындағы ең ежелгі палеолит кезеңінде Сібір, Қырым, Кавказ, Орта Азия
және кейіннен Днестр, Дон жағалауларында пайда болған деген пікірлер бар.
Бұл тұжырым әлі де нақтылана түседі.
Палеонтроптар еңбек және аң аулау құралдарын жасап, әртүрлі топтық-
шаруашылық қарекеттермен айналысып, үңгірлерге, жер үйлерге паналап
алғашқы от жағу, тағам дайындау, жеміс-жидектердің дәнін, тамырын жинау,
сақтау, т.б. істер жасауда үлкендермен қатар балаларда қатыстырылды.
Осындай тарихи жағдайларда тәрбиенің пайда болуы заңды құбылыс.
Күнделікті жас ұрпақты тәрбиелеу тәжірибелері жинақтала келе, тұрмыстық-
тіршілік жағдайларындағы өмір, тіршілік тәрбиенің қажеттілігіне және оны
жетілдіріп отыруға талаптандырды. Үлкендер мен балалардың бірлестік
еңбектері бағдарлы үйрету қарекетімен ұштасты. Тұрмыстық тіршіліктің
барысы, алғашқысында аң және балық аулау қауымдастарын қалыптастырса,
егін және мал шаруашылығымен (8-5 мыңжылдықтан жаңа дәуір аралығы)
айналысу адамдар өміріне өзгерістер енгізді. Яғни, 35 мың жылдардағы
басталған тарихи кезеңі мен 5 мың жылдық біздің жаңа дәуірімізге дейінгі
кезең аралықтары жаңа тас дәуірінде (неолит) аяқталады.
Осы аралықта аналық-рулық матриархат қауымдастығы өрбіді. Ауылдық
ұйымда балалар мал бағуға, егін егуге, қолөнеріне үйретіліп, осыған
сәйкес тәрбиені ұйымдастыру қажет болды. Балаларды тәрбиелеу тайпа
көсемдеріне, ақсақалдарға жүктеліп ертегі айту, ойын ұйымдастыру және
өлең айту түрлері, сол дәуірдегі тәрбиенің мазмұндық құрамына айналды.
Кейінгі алғашқы қауымдағы аңшылық шаруашылықтары адамдардың
өндірістік формадағы егіншілік пен шаруашылық еңбектерімен ұласты.
Алғашқы қоғамдағы шаруашылық және әлеуметтік байланыстардың күрделенуі
және өзгеріске түсуі өндіріс құралдарына иелік ету, отбасының пайда
болуына жағдай жасады.
Қоғамдағы билеуші топтар, көсемдер, ақсақалдар, дін басшылары
балаларды еңбекке баулу тәрбиесінен, есеп-шот біліміне үйрету, тәрбие
мазмұның кеңейтуге назарларын бөле бастады. Жер өлшеу, ауа райын, су
тасқындарын болжау, адамды емдеу, т.б. осы шамалас білімдерді үйрететін
арнаулы мекемелер (мектеп типтес) ашылды. Онда балалардың практикалық
іскерліктері мен дағдылары жетілдірілді.
Қауымдастық қалыптасқан жағдайларына байланысты аңшыны, бақташыны,
диханды, тәрбиелейтін бағдарламалар белгіленіп, жасөспірімдердің білім,
практикалық дағдыларын дамытуға ат салысты. Қыз балаларға арналған
бағдарламаларда, оларды үй шаруашылығына, үй кәсібіне: жеміс-жидек жинау,
ас дайындау, сақтау, қолөнер, бейнелеу, сурет салуға үйретілді.
Сонымен қатар жастардың денесін шынықтырумен бірге ежелгі дәстүр-
салттарын сақтауға бейімдеу қауымдық тәрбиеде басым болып, өмірдің жалпы
ұстанымын ұстауға қажетті білімдер, практикалық іскерлік пен дағдыларды,
рулық аңыздар, мифтерді және ертегілерді есте сақтауға ынталандырды.
Аталған іс-шаралардың нәтижесінде оқыту іс-әрекетінің нышаны туды. Қорыта
айтқанда, неолит дәуірінде тіршілік қажеттілігін өтеу шаруашылығынан
өндірістік өнімге көшу адамзат тіршілігіне өзгерістер ендіріп, сонымен
бірге тәрбие мәселесіне де өзіндік ықпалын жасады.
Алғашқы қауымдастықта күнделікті өмір-тіршілікке, шаруашылыққа, елді
қорғауға қыз балалар да қатыстырылды. Қазақстанның территориясындағы
таулы-тасты жерлердегі бедерленіп сызылған жүкті, балалы әйелдердің
бейнелері, садақ ұстап нысананы көздеген қыздардың формалары салынған
деректер ұшырасады.
Рулық қоғамдастықта көсемдер, жасы келген қариялар, ақсақалдар жас
ұрпақтарды тәрбиелеуге қатысқандығы жайлы археологиялық және
этнографиялық салыстыру жұмыстарын нақты деректермен дәлелдейді.
Дегенмен де, жас ұрпақты тәрбиелеуге қауымдастықтың барлық мүшелері
қатысқан, оларды қауымдастықтың жалпы өмір тіршілігіне үйреткен,
балаларды ересек адамдардың өмір қарекетіне даярлау мәселелері ортақ
болған. Екіншіден, 10-12 жасар балалар үлкендер қатарына қосылуда
тіршілікке қажетті іскерлік пен дағдыларды игерулері тиіс. Ал бала
13-ке толғанда отбасы иесі деп саналып, үлкендер қатарына жатқызылып,
дене күшін дамыту және шаруашылық іс-әрекеттер тәжірбиесін жинақтауға
жасөспірімдерді тәрбиеледі. Сол себептен тәрбиенің ұстаған бағыты -
үйрету, тәрбиелеу бағытында болғандықтан тұрмыстық құралдарды жасау және
қолдануға дағдырландырылды. Мәселен, қасиетті аң-құстардың, үй
жануарларының, адамдардың бейнесінен ойыншықтар жасау, еңбек қолдарының
ептіліктерін баптаудың әдет-дағдыларын қалыптастырады. Ертедегі палеолит
дәуірінде Дон дариясының жанындағы Костенка ауылындағы қорғаннан балалар
жасаған жоғарғыдай ойыншықтар археологиялық қазбадан табылған.
Үлкендердің бірлесіп аң аулаудағы көргендерін, оған қатысқаннан алған
сезім-күйлерін балалар осындай ойыншықтарды жасау арқылы белгілі формаға
түсіріп, өзіндік ой-саналарын арттыруға мүмкіндік алған.
Сонымен қатар Тәңірге табыну сияқты тотемдік ырым-салтқа байланысты
балалардың магиялық ойлау образдарын дамытқан. Былайша айтқанда,
тотемдік дін хайуанаттың қимыл-әрекеттеріне ұқсау арқылы адами
қасиеттерін дамыту, ырымды ұстану, аң аулауда жасалынатын әдіс-тәсілдер,
балық аулауда атқаратын әрекеттерді бөлісуге, игеруге үйретілді.
Үлкендердің басшылығымен атқарылатын балалардың жұмыстары, оларға
ұқсауға талпыну барысында талғам-сезімдері, ептіліктері қалыптасады.
Балаға арналған ер-тоқым, киім-кешек, садақ, т.б. құрал-жабдықтар оның
күш-қуатына, жас шамасына қарай бейімделіп жасалады.
Рулық қауымдастықта балаларға бостандық және өздіктерінен орындау, өз
іс-әрекеттерінде, ойындарда өз ойларынан ойын элементтерін, сюжеттік,
ролдік ойындар арқылы әлеуметтік мінез-құлқын, жүріс-тұрыстарын
дамытудың құралдары деп есептелді.
Сонымен үлкендердің еңбектеріне балаларды қатыстырумен қатар
құрбылары аралығындағы бір-біріне ұқсап ойнау, т.б. тәрбиелік орта құрап,
алғашқы қауымдастықтағы тәрбиелік ерекшеліктері анықталған. Сол кездегі
сұранысқа сай қарым-қатынас нормаларын белгілеу қауымдастық алдындағы
күрделі мәселенің бірі болды. Күнге, айға, отқа табыну және қауымдас
аралық салт-дәстүрге, жыл мезгілдеріндегі ырым-жырымдарды ұстануға,
жасөспірімдерді қатыстыруда олардың көңіл-күйін, мүмкіндіктерін ескеріп,
іс-шараларды ұйымдастыру, өткізу тәсілдерін үйрету, олардың ересектердің
өмір тәжірибелерін игеріп, алғашқы адамгершілік қарым-қатынас элементтері
бойларынан көріне бастады. Балаларды тәрбиелеуде немесе тиымдар
салынғанда қорқыту немесе қолдау көрсетумен қатар ертегілер мен аңыздар
мазмұндары арқылы күшті, ержүрек адамдар образдарына ұқсауға, үлгі-өнеге
алуға бағыттады.
Сонымен ертедегі алғашқы қауымдастықта тәрбие өндірістік және
тұрмыстық қарым-қатынастарда рулық ұжымның табиғи өмір тіршіліктеріне
байланысты бір-бірінен бөлінбегендігінен қайта аралас-құралас болуға
бейімделген.
Жас ұрпақтарға берілген ертедегі еңбек, дене және адамгершілік
тәрбиелер, өмірге дайындау біркелкі жинақы түрде беріліп, қарапайым
санасын өсіріп, дүниетанымдық ой-сезімін дамытуға тәрбие берілген.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде үйрету бағытындағы іс-әрекеттер, амалдар
сандық жағынан алғанда және тарихи мәні тұрғысынан өзіндік ерекшелігімен
сипатталынады. Ертедегі алғашқы қауымдастықта, оның қарапайым тұрмыс
тіршіліктеріндегі жеткен жетістіктеріндегі нәтижелерді бағдарлай білу,
одан әрі дамытуға үйрету, балаларды жануарлар мен адамдардың бейнелерін
жартастарға салу, мал сүйектеріне түсіру немесе бояумен бояу сияқты
әрекеттерге дағдырландырды.
Кейінгі алғашқы қауымдастықтарда, шамамен б.з.б. 8-5 мыңжылдықтарда
шаруашылықтың күрделенуіне орай адамның жеке қамын қанағаттандыру
әрекеттерін (жеміс-жидек, аң аулау) сақтаумен қатар, өндірістік іс-
әрекет формалары (егін егу және мал өсіру) қалыптаса бастады.
Қауымдастықтардағы шаруашылық және әлеуметтік байланыстардың күрделене
түсуі мен өзгерістеріне байланысты жаңа жағдайлардың туындауы, отбасының
пайда болуына себепші болды. Отбасын құруда үйлену үрдісін жүйеге
келтіруде, бір рулық топтан тыс тұрмыс құруға рұқсат беру, кейінірек
келе екі ру қауымдастықаралық тұрмыс құру (экзогамия) тәжірбиесі рулық
қауымдастықтардың қарым-қатынастарын жаңа негізде ұйымдастыруға себебші
болды. Сонымен кейінгі рулық қауымдастықтардағы тұрмыс құрудағы топтық
форма бертін келе, екеуара некелесуге ұласты. Бұл өз кезегінде рулық
қауымдастықта өзгерістер әкеліп, тәрбиенің жеке отбасылық формасын
дүниеге келтірді. Осы кезеңнен бастап, отбасындағы тәрбиенің мазмұны
баланың дене және рухани дамуымен толықтырылды.
Ал, қыз баланы анасы, әкпелері және рудың басқадай әйелдері
тәрбиелесе, ұл баланы ата-анасы және олар жағынан туысқан ер адамдар
тәрбиеге қатысты. Әрине, ол кезде ананың (матриархат) тәрбиедегі ролі
жоғары болатын. Ер бала 5 жасқа дейін отбасының ықпалында болса, сонан
кейін қауымдастықта өз қатарлас балаларымен бірге ортақ тәрбие алатын.
Шаруашылық және әлеуметтік байланыстар жаңа жағдайларында
үлкендердің өмір тіршілігіне жас ұрпақты қатыстырып өмірге дайындау
нәтижелеріне қоғамдық бақылау қойылды. Сөйтіп, тәрбие саласында қоғамдық
мәні бар институттың алғашқы элементтері қалыптаса бастады.
Жеткіншек қыздар мен бозбалаларды үлкендер қатарына қосу ырымдары
орныққаннан кейін, тарихи маңызы бар алдын-ала мақсатқа сай
ұйымдастырылған тәрбиелеу мен үйретудің алғашқы қоғамдық институты
аяғына тұрды. Адамдардың өмір тіршілігін археологиялық ізденіс пен
этнографиялық зерделеу көрсеткендей, алғашқы қауымдастықтың кейінгі
кездеріндегі жас ұрпаққа жинақталып қалған мәдени мұраларды беру және
сол мұралардың кейбір элементтері осы күнге дейін сақталып (баланы
бесікке салу, отпен аластау, май құю) қалды.
§3. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі Шумер тәлім-тәрбиесі
“Сеннаар жері” немесе “Шинеар жері” деген жер үшінші өркениеттің
туып, дамуына үлес қосқан, құтты мекен Қос өзен Тигр мен Ефраттың
оңтүстік жағалауында өмір сүрген Шумерлер – (“қарабасты халық”) Библияда
“Шинеар” немесе “Шумер” деген атпен тарихқа Сақ тайпаларының бір тармағы
болып енген халық.
Көптеген ғасырлар бойы “Шинеар” сөзі Библияны оқыған адамдарға
түсінік бермеген болатын. Тек жүздеген жылдардан кейін Шинеар жері тұңғыш
үшінші өркениеттің бесігі болып сақталған Таяу Шығыстағы Ефрат жағалауына
тұрақтанған жұрты Шумер халқы деп атаған. Сөйтіп, ежелгі Сеннаар Шумер
елі ретінде дүниежүзіне белгілі бола бастады. Шумер елінің мәдениеті
ертеден төңірегіне танымал болып, ежелгі Египет мәдениетінен кем
болмағандығы тарихтан белгілі.
Мәселен, Нілде және Ефратта бір мезгілде (алтыншы мыңжылдықтың
соңында) қалалар салынып, жазу және суғару жүйесі іске қосылған. Шумер
мәдениетінің даму деңгейі байқатқандай, ғылым саласында аспан әлемі жайлы
жаңа ұғымдар түзіп, шаруашылық техникалар жасаудағы өнертапқыштық,
дастандар мен аңыздар, көркем өнер және діни ұстаным-сезімдері қалыптаса
бастағандықтан басқа халықтарға, оның ішіндегі вавилондықтарға, гректер
мен еврейлерге, т.б. өз ықпалдарын жасаған.
Қазіргі күнтізбектері, жер шарының градусқа бөлінуі-осының барлығы
ежелгі Сеннаар мәдениетінде орын алған. Американдық шумертанушы
С.Крамердің айтуынша: “... шумерлер байырғы түркілер болған және олардың
тілі ежелгі түркі тіліне жатады” дей келіп, олар қыш ыдыс-аяқ жасау,
дөңгелек арба, соқа-сепкіш, желкенді қайық, күмбез, шатырлы құрылыс және
мыс пен қоладан бұйым-заттар құйып, темірді балқыту, тасты қашау, сырлау,
әшекейлеу, т.б. жасауды меңгерген ел.
Түйіндей айтсақ, бұл Шумер елінің ежелгі мәдениеттерді дамытудағы
шығармашылық еңбегі дүниежүзі мәдениетіне Ұлы Қосөзенінің қосқан үлесі
бүгінгі ғалымдарды таң қалдырған.
Олар кімдер, қайдан келді? Шумер халқы Еуразия даласынан Кавказ тауы
арқылы Қосөзеннің оңтүстік жағына ығысып, бірте-бірте Тигр және Ефрат
өзендерінің төменгі ағысымен оңтүстік жағына қоныстанған.
Шумер-аккадтықтар, ең байырғы кездерде (6-5 мыңжылдықтарда) саз
тақталарға сына жазуымен өздеріне дейінгі және өздері кездеріндегі
замандарда мифтік аңыздар мен лақаптар туралы көптеген фольклорлық
деректер қалдырған. Шумерліктердің тілі, ол жердегі халықтардың тілдеріне
жатпайды. А.Бахтидың ғылыми еңбегіне сүйенсек, ол шумеролог К.В.Керамның
топшылағанындай: “Шумер тілі ежелгі түркі тілдеріне ұқсас, ал сыртқы
пішіндері бойынша үндіеуропа халықтарына ұқсас келеді” деген пікірін
қолдайды.
Шумерлер айналасындағы елдерімен, соның ішіндегі өздерінің
солтүстігіндегі қандас (сақтар), қазіргі Арал және Каспий теңіздері
өңірін мекендеген халықтармен тығыз байланыстарда болғандығын тарихшылар
мойындайды. Өйткені, Қосөзенде ағаш, тас сияқты құрылыс материалдары аз
болғандықтан оларды әсіресе, Иран, Тұран елдерінен сауда-саттық жолымен
және өз еліндегі егін өнімдерін сақ елдеріне құрылыс заттарына айырбастап
немесе сатып алатын.
Шумерліктер Месопотамияда ірі: Ура, Лағаш, Нипур, Умма, т.б. қалалар
тұрғызып күшті мемлекет құрды. Шумерліктердің бет-пішіні дөңгелек, тапал
бойлы, бота көзді, қара шашты, қыр мұрынды, қайқы маңдайлы болған.
Бесінші мыңжылдықтардан бұрын қарақұрым адамдардан тұратын өркениетті
мемлекет болғанына таңданбайтын жан жоқ еді. Өйткені, шөл табиғатты, өте
қатал ландшафта егін шаруашылығы мен сауда, медицина мен астрономия,
әдебиет, музыка, басқару жүйесі мен діни орталығы қалыптасқан ел болатын.
Археологиялық қазба жұмыстары көрсеткеніндей, Месопотамиядағы әрбір ірі
қалаларда мектептер жұмыс жасап, шаруашылықтың, мәдениеттің қажеттілігіне
орай хат танитын адамдар дайындаған.
Қосөзен алғашқы хат тану, хатшы даярлау “Тақта үйлерінде” (шумер
тілінде - Эдубба) жүргізіліп, саз балшықтан кептіріліп жасалған тақтаға
алғаш қаламсап арқылы әріп белгілері (б.з.б. 3-мыңжылдықта) түсірілетін.
Оқу орнын Эдубба әкесі (мектептің әкесі) басқарып, мұғалімді “үлкен аға”,
көмекшісі “кіші аға”, оқушыларды “мектеп балалары” деп атады. Оқу бұл
мектептерде бұрынан қалыптасқан үлкен отбасы қауымының тәрбие дәстүрі
негізінде ұйымдастырылған. Ал, бірінші мыңжылдықтың басында әріптер ағаш
тақталарға сүріліп жазатын болғандығы жайлы, он мыңдаған тақталар,
қираған арбалар мен үй жануарлары сүйектері, т.б. дәлел. Мысалы, Ниппура
қаласындағы қазба жұмыстарынан кітапханалар мен аталған мұрағаттар
табылған.
Эдубба (мектеп) біртіндеп дербестік алып, бұл шағын мектепте бір ғана
мұғалім мектеп жұмысын басқарумен қатар, жаңа үлгі-тақталар дайындап,
ондағы жазуларды оқушылар жаттап, жаттығу-тақталарына көшіріп жазған. Өте
ірі “Тақта үйлерінде” жазу, есептеу, сызу, сурет сабақтарын жүргізетін
айрықша мұғалім қызметін атқарумен қатар, мектептердегі пәндерді оқыту,
тәртіптерді сақтау мәселелерін арнайы басқаратын адам болған.
Мектептегі оқыту ақылы болып, ата-аналар балаларының хат тануына
ерекше көңіл аударып, мұғалімнің тәрбие бергеніне қосымша жоралғылар
беріп тұрған.
Мектептегі оқудың мақсаты – оқушыларға қарапайым білім беріп, хатшыны
шағын шаруашылық қарекетіне дайындаумен қатар, ағарту және мәдениет
орталығына айналдырылды. Ол мектептердің жанынан кітапханалар, мысалы,
Ниппур кітапханасы (б.з.б. 2-мыңжылдық) ашылып, онда білім мекемелері
ретінде патриархалды-отбасылық тәрбие дәстүрі басым болып, оқушылар
қолөнер элементтеріне үйретілді. Өйткені, ежелгі Қосөзен мемлекеттерінде
бала тәрбиелеуде отбасының рөлі жоғары болды. “Хаммурапи Кодексі” бойынша
әкесі баланы өмірге дайындауға жауап беретіндіктен, өз қолөнеріне
үйретуге тиіс.
Мектептегі сабақ арқылы “тақта үлгісіндегі” оқу материалын есте
сақтап, оқушы “тақта-жаттығуға” көшіріп жазатын, ал негізгі оқыту әдісі –
бірнеше рет қайталау, мәтіндерді есте сақтау және есептерді шешу. Қиын
сөздер мен мәтіндерді мұғалім түсіндіргенде өзара-пікірлесу амалдарын
қолданатын. Оқушылар жұпқа бөлініп, кейбір қағидаларды мұғалім
басшылығымен дәлелдеп немесе теріске шығарады. Біздің заманымызға дейінгі
екінші мыңжылдықта оқушының бір күндік оқуы жайлы тақтаға жазылған
құжатта: “Мұғалім: Оқушы, бірінші күннен бастап қайда барасың?
- Мен мектепке барамын.
- Мектепте не істейсің?
- Мен тақтамды дайындап, ертеңгі асты ішемін. Маған ауызша сабақ және
жазба жұмыстарын береді. Сабақтардың бітісімен мен үйге қайтып, әкеме
жолығып, сабақтарды қалай оқығанымды әкеме айтып бергенде, ол қуанышқа
бөленеді. Ертеңгісін тұрғанда шешемді көремін де, маған ертеңгі асты
беріңіз, мен мектепке барамын, мектептен қалмауым керек. Кешікпей барып,
мұғалімге иіліп, сәлем беремін”.
Әрине, оқушылар “Тақтай үйіндегі” оқудың бірінші кезеңінде оқу, жазу,
есепке үйренсе, одан кейін тағылымдық тарихты жаттап, аңыз-ертегілерді,
практикалық білім мен дағдыларды игеріп,құрылыс жұмысына қажетті іс
құжаттарын дайындайды.
Мектептерде жазудан басқа тарих, математика, құқықтану, астрономия,
механика, агротехника, әр саладағы өнерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz