Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайына байланысты мәселелер
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ МЕН АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ АДАМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ӨЗГЕШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің түсінігі мен түрлері
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайының ерекшеліктері және қағидалары
1.3 Шетелдіктерге ұсынылатын құқықтық режимдер
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛДІКТЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНІҢ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың негiзгi құқықтары, бостандықтары және мiндеттерi
2.3 Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасына келуі және кету мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫ МЕН АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ АДАМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ӨЗГЕШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің түсінігі мен түрлері
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайының ерекшеліктері және қағидалары
1.3 Шетелдіктерге ұсынылатын құқықтық режимдер
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШЕТЕЛДІКТЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНІҢ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың негiзгi құқықтары, бостандықтары және мiндеттерi
2.3 Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасына келуі және кету мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайы, олардың құқықтары мен бостандықтары және мәртебелері, сонымен қатар оларға қойылатын талаптар мен шектеулер қазіргі таңдағы ең ауқымды мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-бабы 4-тармақшасына сәйкес “Конститутцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.“[1]
Болашақтың іргесін бірге қалаймыз - Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 28 қаңтар 2011 жылдың Қазақстан халқына Жолдауында алдымызда атқарылар қыруар істер бар, бұл жолда біздің ең басты байлығымыз – берекелі бірлігіміз. Мен ауызбіршіліктен айнымайтын ақжүрек жұртымның қуатты ұлтқа, шуақты ұлысқа айналарына кәміл сенемін – деді Елбасы [2].
Шетелдіктер қазіргі заманғы мемлекеттерде, көбінесе дамыған мемлекеттерде өте көп шоғырлануда. 1991 жылдан берi 210 000 шетелдiк Қазақстан азаматтығын алыпты. Бұл тәуелсiздiк алған жылдардан кейiнгi көрсеткiш. Әлбетте оралман бауырларымызды есепке алмағанда. Бұл БҰҰ 2003 жылғы жүргізген есептеуі бойынша бүкіл әлемде тұратын адамдардың 3℅, яғни 175млн. адамы өздері азамат болып табылатын мемлекеттен тыс жерде тұруда. Ол шетелдіктер басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұруына себеп бар, өйткені ол себептер өздері азамат болып табылатын мемлекеттің экономикалық-саяси, әлеуметтік жағдайына байланысты болады. Жалпы айтқанда шетелдіктер өз ішінде мысалы: демалу үшін келгендер, жұмыс істеу үшін келгендер, емделуге келгендер,туысқандарына келгендер т.б. деп келу мақсаттарын баяндайды. БҰҰ-ның соңғы мәліметтері бойынша, әлемде жалпы саны 12 миллионға жуық азаматтығы жоқ адам бар және олар¬ды кез келген мемлекеттен кезіктіруге болады. Бұл көрсеткіш орта есептегі бір мемлекеттің халық санына сәйкес ке¬леді. Адам құқығын қорғаушылар азаматтықтың болмауы да адам құқығының аяқасты болуына әкеліп соқтыратынына се¬німді. Азаматтығы жоқ адамдардың құқығын қорғау мә¬се¬лесі 1954 жылғы апатридтер мәртебесі конвенциясында қа¬-растырылған. Онда әр адам азаматтыққа ие болуға құ¬қы¬лы делінген [3].
Болашақтың іргесін бірге қалаймыз - Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 28 қаңтар 2011 жылдың Қазақстан халқына Жолдауында алдымызда атқарылар қыруар істер бар, бұл жолда біздің ең басты байлығымыз – берекелі бірлігіміз. Мен ауызбіршіліктен айнымайтын ақжүрек жұртымның қуатты ұлтқа, шуақты ұлысқа айналарына кәміл сенемін – деді Елбасы [2].
Шетелдіктер қазіргі заманғы мемлекеттерде, көбінесе дамыған мемлекеттерде өте көп шоғырлануда. 1991 жылдан берi 210 000 шетелдiк Қазақстан азаматтығын алыпты. Бұл тәуелсiздiк алған жылдардан кейiнгi көрсеткiш. Әлбетте оралман бауырларымызды есепке алмағанда. Бұл БҰҰ 2003 жылғы жүргізген есептеуі бойынша бүкіл әлемде тұратын адамдардың 3℅, яғни 175млн. адамы өздері азамат болып табылатын мемлекеттен тыс жерде тұруда. Ол шетелдіктер басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұруына себеп бар, өйткені ол себептер өздері азамат болып табылатын мемлекеттің экономикалық-саяси, әлеуметтік жағдайына байланысты болады. Жалпы айтқанда шетелдіктер өз ішінде мысалы: демалу үшін келгендер, жұмыс істеу үшін келгендер, емделуге келгендер,туысқандарына келгендер т.б. деп келу мақсаттарын баяндайды. БҰҰ-ның соңғы мәліметтері бойынша, әлемде жалпы саны 12 миллионға жуық азаматтығы жоқ адам бар және олар¬ды кез келген мемлекеттен кезіктіруге болады. Бұл көрсеткіш орта есептегі бір мемлекеттің халық санына сәйкес ке¬леді. Адам құқығын қорғаушылар азаматтықтың болмауы да адам құқығының аяқасты болуына әкеліп соқтыратынына се¬німді. Азаматтығы жоқ адамдардың құқығын қорғау мә¬се¬лесі 1954 жылғы апатридтер мәртебесі конвенциясында қа¬-растырылған. Онда әр адам азаматтыққа ие болуға құ¬қы¬лы делінген [3].
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 1995 жыл 30 тамыз (21.05.2007ж. өзгертулермен, толықтырулармен). – Алматы: Юрист, 2007.- 36 б.
2. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2011. – 2 ақпан.
3 Апатридтер мәртебесі конвенциясы, - 1954 ж. 28 қыркүйек. Нью-Йорк.:1954.-12б.
4 Қазақстан Республикасы.1995 ж.19 маусымында қабылданған Заң, №2337 Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы // Егеменді Қазақстан 9 шілде 1995 жыл.
5 Қазақстан Республикасы. 1997 ж. 13 желтоқсанда қабылданған Заң, №547 Халықтың көші-қоны туралы // Алматы: Юрист, 2003. – 131 б.
6 М.А.Сарсембаев. Международное частное право. Учебное пособие. Издание 2-ое. Алматы: Ғылым, 1998 ж. - 94 б.
7 Сабитова А.А. Статус иностранных граждан. Внутригосударственные и международно- правовые аспекты. Автореферат. Алматы, 2001ж. - 7б.
8 Франция Азаматтық Кодексі, (Напалеон кодексі) 21 наурыз, 1804 жыл.
9 Италия Азаматтық Кодексі 1865 жыл./ www.zakon.kz
10 Германия Азаматтық Жинағы 1896 жыл./ www.zakon.kz
11 Звеков В.П. Международное частное право. Курс лекций».-Москва,; Издательская группа НОРМА-ИНФРА-М,1999,196-197,200-203 беттер.
12 Ғ. Сапаргалиев. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Алматы., 2004 ж.
13 А.Н.Головистикова, Л.Ю. Грудцына. Права человека. М., 2006 жыл.-144 б.
14 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. 1 том. М.,
1978 ж. - 77 б.
15 Манова Г.Н. Теория государства и права. - М., 1995 ж. -249 б.
16 Қазақстан Республикасы. 1991 ж. 21 желтоқсанда қабылданған Заң, №2347 Азаматтығы туралы Заңы, // Егеменді Қазақстан 1995 ж. 16 қаңтар.
17 А.М.Калиева. Правовое положение иностранных граждан в Республике Казахстан. -Алматы,. 1994 ж. - 115 б.
18 Шетел азаматтарының Қазакстан Республикасында болуын құқықтық реттеудің жекелеген мәселелері Қазакстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 28 қаңтардағы» №136 қаулысы // Заң журналы 2005 жыл 15 наурыз.
19 Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы ҚР-ның Кодексі, 30.01.2001. ҚР-ның Азаматтық Кодексі, 27.12.1994 ж. ҚР-ның Қылмыстық Кодексі, 16. 07. 1997.
20 Азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пакт. 16.12.1966ж. Женева.
21 КСРО Конституциясы 1936 жыл.
22 Советское гражданское право. Субъекты гражданского права/ Под ред. С. Н. Братуся. - М.: Юрид. лит., 1984. - 288 с.
23 П.Г.Семенов., Основы гражданского законодательства и гражданские кодексы. - М.: Юрид. лит., 1968.
24 В.А.Кучинский., Общая теория государства и права 46с.
25 Братусь С.Н., Гражданское и торговое право капиталистических государств. Ч. 1./ Отв. ред. Р.Л. Нарышкина. - М.: Междунар. отношения, 1983. - 288 с.; Ч. 2, 1984. - 304 с.
26 Алексеев С.С. Теория права Москва, 1994 г.-11с.
27 Бегичев Б.К. Трудовая правоспособность советских граждан. М., 1972. С.12.
28 Витрук Н.В. Статус личности в политической системе общества Москва, 1993 – 57 с.
29 Матузов Н.И., А.В. Малько « Теория государства и права» М.:Юристъ,1997-233бет
30 Халфина Р.О. Общее учение о правоотношении. – М: Юридическая литература, 1974. С.258.
31 Португалия Азаматтық Кодексі 1867 жыл.
32 Звеков В.П. Международное частное право Курс лекций. М.: «Норма-инфра»,1999-178с.
33 Нерсесянц, В.С. Закономерности становления и развития социалистической собственности // Вестн. АН СССР. - М., 1989. - N 9. - С. 3-48.
34 Швеция Конституциясы 1974 жыл.
35 Португалия Конституциясы 1976 жыл.
36 КСРО-ғы шетелдіктердің құқықтары туралы Заң 1948 жыл.
37 1975 жылдың 19 ақпанында жасалған ССРО және Болгария Республикасы арасында жасалған азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер жөнінде құқықтық көмек туралы Келісім шарт.
38 1994 жылдың 18 қыркүйегінде Болгария Республикасы мен Мальта Республикасы арасында жасалған Келісім.
39 Мицкевич А.В. Субъекты советского права. М., 1962. С.30.
40 Богуславский «Международное частное право» .Учебник.-3-е изд М.:Юристъ,1998-112с.
41 П.И.Савицкий; Науч. ред. Б.А.Стародубский; Рец. В.В.Маклаков. - Свердловск : Средне-Уральское книжное изд-во, 1979. 98с.
42 Галенская, Л. Н. Правовое положение иностранцев в СССР / Л. Н. Галенская. - М. : Международные отношения, 1982. - 160 с.
43 Галенская, Л. Н. На кафедре международного права Ленинградского университета / Л. Н. Галенская // Правоведение. - 1975. - № 2. . 161 - 163.
44 В. И. Нефедов, А. С. Сигов, Основы радиоэлектроники и связи, Высшая школа, 2009 г. С. 121-125.
45 Черниченко С.В. «Личность и международное право» М.,1974ж 166 бет.
46 Международное право: учебник/ Под ред. А.И. Микульшина. - 2005. - 360 с.
47 Болотова Н.Л. Факторы, влияющие на выбор жертвы пелядью // Биология сиговых рыб: Сборник научных трудов. – М.: Наука, 1988. – С. 181-188.
48 Матузов Н.И., А.В. Малько «Теория государства и права» М.:Юристъ,1997-235бет.
49 Баянов Е.Б. Әкімшілік құкық. Оқулық. Алматы., 2007 ж. 95б.
50 Головистикова.А.Н., Л.Ю. Грудцына. Права человека. М., 2006 г. с.144
51 Г. Сапаргалиев Қазақстан Республикасының конституциялык құқығы. А., Жеті Жарғы А.;2004 ж. С. 131
52 ҚР Еңбек Кодексі. 16.05.2007 ж.
53 Қазақстан Респуликасының Азаматтық Кодексі, 27.12.1994.
54 “Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі” 2007 ж. 13 қаңтар. N 83 Қазақстан Республикасының Заңы.
55 Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасында болуын құқықтық реттеудің жекелеген мәселелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 28 қаңтардағы №136 қаулысы.
56 Баймухамбетова Б.Ж. Административно-правовое регулирование паспортного режима в РК. Автореф. На соиск. Науч. Степени к.ю.н. А., 2004 г.212 бет.
57 Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы 2007 ж. 13 қаңтар №83 Қазақстан республикасының Заңы.
58 Қазақстан республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы 1998 ж. 26 маусымдағы №233-1 Қазақстан Республикасының Заңы.
59 Әкімшілік кұқық бұзушылықтар туралы ҚР-ның Кодексі, 30.01.2001.
60 Шетелдік азаматтардың Қазақстан республикасына келу және онда боу, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасынан кету ережесін қолдану және Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік азаматтардың заңсыз көші-қонының алдын алу және жолын кесу жөніндегі ішкі істер органдарының жедел-қызметтік жұмысын ұйымдастыру туралы Нұсқаулық, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрінің 2004 жылғы 9 сәуірдегі №215, Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрінің 2004 жылғы 14 сәуірдегі №35-П Бірлескен бұйрығы.
2. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2011. – 2 ақпан.
3 Апатридтер мәртебесі конвенциясы, - 1954 ж. 28 қыркүйек. Нью-Йорк.:1954.-12б.
4 Қазақстан Республикасы.1995 ж.19 маусымында қабылданған Заң, №2337 Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы // Егеменді Қазақстан 9 шілде 1995 жыл.
5 Қазақстан Республикасы. 1997 ж. 13 желтоқсанда қабылданған Заң, №547 Халықтың көші-қоны туралы // Алматы: Юрист, 2003. – 131 б.
6 М.А.Сарсембаев. Международное частное право. Учебное пособие. Издание 2-ое. Алматы: Ғылым, 1998 ж. - 94 б.
7 Сабитова А.А. Статус иностранных граждан. Внутригосударственные и международно- правовые аспекты. Автореферат. Алматы, 2001ж. - 7б.
8 Франция Азаматтық Кодексі, (Напалеон кодексі) 21 наурыз, 1804 жыл.
9 Италия Азаматтық Кодексі 1865 жыл./ www.zakon.kz
10 Германия Азаматтық Жинағы 1896 жыл./ www.zakon.kz
11 Звеков В.П. Международное частное право. Курс лекций».-Москва,; Издательская группа НОРМА-ИНФРА-М,1999,196-197,200-203 беттер.
12 Ғ. Сапаргалиев. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Алматы., 2004 ж.
13 А.Н.Головистикова, Л.Ю. Грудцына. Права человека. М., 2006 жыл.-144 б.
14 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. 1 том. М.,
1978 ж. - 77 б.
15 Манова Г.Н. Теория государства и права. - М., 1995 ж. -249 б.
16 Қазақстан Республикасы. 1991 ж. 21 желтоқсанда қабылданған Заң, №2347 Азаматтығы туралы Заңы, // Егеменді Қазақстан 1995 ж. 16 қаңтар.
17 А.М.Калиева. Правовое положение иностранных граждан в Республике Казахстан. -Алматы,. 1994 ж. - 115 б.
18 Шетел азаматтарының Қазакстан Республикасында болуын құқықтық реттеудің жекелеген мәселелері Қазакстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 28 қаңтардағы» №136 қаулысы // Заң журналы 2005 жыл 15 наурыз.
19 Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы ҚР-ның Кодексі, 30.01.2001. ҚР-ның Азаматтық Кодексі, 27.12.1994 ж. ҚР-ның Қылмыстық Кодексі, 16. 07. 1997.
20 Азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пакт. 16.12.1966ж. Женева.
21 КСРО Конституциясы 1936 жыл.
22 Советское гражданское право. Субъекты гражданского права/ Под ред. С. Н. Братуся. - М.: Юрид. лит., 1984. - 288 с.
23 П.Г.Семенов., Основы гражданского законодательства и гражданские кодексы. - М.: Юрид. лит., 1968.
24 В.А.Кучинский., Общая теория государства и права 46с.
25 Братусь С.Н., Гражданское и торговое право капиталистических государств. Ч. 1./ Отв. ред. Р.Л. Нарышкина. - М.: Междунар. отношения, 1983. - 288 с.; Ч. 2, 1984. - 304 с.
26 Алексеев С.С. Теория права Москва, 1994 г.-11с.
27 Бегичев Б.К. Трудовая правоспособность советских граждан. М., 1972. С.12.
28 Витрук Н.В. Статус личности в политической системе общества Москва, 1993 – 57 с.
29 Матузов Н.И., А.В. Малько « Теория государства и права» М.:Юристъ,1997-233бет
30 Халфина Р.О. Общее учение о правоотношении. – М: Юридическая литература, 1974. С.258.
31 Португалия Азаматтық Кодексі 1867 жыл.
32 Звеков В.П. Международное частное право Курс лекций. М.: «Норма-инфра»,1999-178с.
33 Нерсесянц, В.С. Закономерности становления и развития социалистической собственности // Вестн. АН СССР. - М., 1989. - N 9. - С. 3-48.
34 Швеция Конституциясы 1974 жыл.
35 Португалия Конституциясы 1976 жыл.
36 КСРО-ғы шетелдіктердің құқықтары туралы Заң 1948 жыл.
37 1975 жылдың 19 ақпанында жасалған ССРО және Болгария Республикасы арасында жасалған азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер жөнінде құқықтық көмек туралы Келісім шарт.
38 1994 жылдың 18 қыркүйегінде Болгария Республикасы мен Мальта Республикасы арасында жасалған Келісім.
39 Мицкевич А.В. Субъекты советского права. М., 1962. С.30.
40 Богуславский «Международное частное право» .Учебник.-3-е изд М.:Юристъ,1998-112с.
41 П.И.Савицкий; Науч. ред. Б.А.Стародубский; Рец. В.В.Маклаков. - Свердловск : Средне-Уральское книжное изд-во, 1979. 98с.
42 Галенская, Л. Н. Правовое положение иностранцев в СССР / Л. Н. Галенская. - М. : Международные отношения, 1982. - 160 с.
43 Галенская, Л. Н. На кафедре международного права Ленинградского университета / Л. Н. Галенская // Правоведение. - 1975. - № 2. . 161 - 163.
44 В. И. Нефедов, А. С. Сигов, Основы радиоэлектроники и связи, Высшая школа, 2009 г. С. 121-125.
45 Черниченко С.В. «Личность и международное право» М.,1974ж 166 бет.
46 Международное право: учебник/ Под ред. А.И. Микульшина. - 2005. - 360 с.
47 Болотова Н.Л. Факторы, влияющие на выбор жертвы пелядью // Биология сиговых рыб: Сборник научных трудов. – М.: Наука, 1988. – С. 181-188.
48 Матузов Н.И., А.В. Малько «Теория государства и права» М.:Юристъ,1997-235бет.
49 Баянов Е.Б. Әкімшілік құкық. Оқулық. Алматы., 2007 ж. 95б.
50 Головистикова.А.Н., Л.Ю. Грудцына. Права человека. М., 2006 г. с.144
51 Г. Сапаргалиев Қазақстан Республикасының конституциялык құқығы. А., Жеті Жарғы А.;2004 ж. С. 131
52 ҚР Еңбек Кодексі. 16.05.2007 ж.
53 Қазақстан Респуликасының Азаматтық Кодексі, 27.12.1994.
54 “Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі” 2007 ж. 13 қаңтар. N 83 Қазақстан Республикасының Заңы.
55 Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасында болуын құқықтық реттеудің жекелеген мәселелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 28 қаңтардағы №136 қаулысы.
56 Баймухамбетова Б.Ж. Административно-правовое регулирование паспортного режима в РК. Автореф. На соиск. Науч. Степени к.ю.н. А., 2004 г.212 бет.
57 Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы 2007 ж. 13 қаңтар №83 Қазақстан республикасының Заңы.
58 Қазақстан республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы 1998 ж. 26 маусымдағы №233-1 Қазақстан Республикасының Заңы.
59 Әкімшілік кұқық бұзушылықтар туралы ҚР-ның Кодексі, 30.01.2001.
60 Шетелдік азаматтардың Қазақстан республикасына келу және онда боу, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасынан кету ережесін қолдану және Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік азаматтардың заңсыз көші-қонының алдын алу және жолын кесу жөніндегі ішкі істер органдарының жедел-қызметтік жұмысын ұйымдастыру туралы Нұсқаулық, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрінің 2004 жылғы 9 сәуірдегі №215, Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрінің 2004 жылғы 14 сәуірдегі №35-П Бірлескен бұйрығы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
1 Қазақстан РеспубликасынДАҒЫ шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ӨЗГЕШЕЛІКТЕРІ
7
1.1 Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің түсінігі мен түрлері
7
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық жағдайының ерекшеліктері және қағидалары
16
1.3 Шетелдіктерге ұсынылатын құқықтық режимдер
21
2 Қазақстан РеспубликасынДАҒЫ шетелДІКТЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНІҢ РЕТТЕЛУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ 39
2.1 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері
39
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың негiзгi құқықтары, бостандықтары және мiндеттерi
40
2.3 Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан
Республикасына келуі және кету мәселелері
44
Қорытынды
65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер тізімі
69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайы, олардың құқықтары мен
бостандықтары және мәртебелері, сонымен қатар оларға қойылатын талаптар мен
шектеулер қазіргі таңдағы ең ауқымды мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-бабы 4-тармақшасына сәйкес
“Конститутцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада белгіленген құқықтар
мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.“[1]
Болашақтың іргесін бірге қалаймыз - Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 28 қаңтар 2011 жылдың Қазақстан халқына
Жолдауында алдымызда атқарылар қыруар істер бар, бұл жолда біздің ең басты
байлығымыз – берекелі бірлігіміз. Мен ауызбіршіліктен айнымайтын ақжүрек
жұртымның қуатты ұлтқа, шуақты ұлысқа айналарына кәміл сенемін – деді
Елбасы [2].
Шетелдіктер қазіргі заманғы мемлекеттерде, көбінесе дамыған
мемлекеттерде өте көп шоғырлануда. 1991 жылдан берi 210 000 шетелдiк
Қазақстан азаматтығын алыпты. Бұл тәуелсiздiк алған жылдардан кейiнгi
көрсеткiш. Әлбетте оралман бауырларымызды есепке алмағанда. Бұл БҰҰ 2003
жылғы жүргізген есептеуі бойынша бүкіл әлемде тұратын адамдардың 3℅, яғни
175млн. адамы өздері азамат болып табылатын мемлекеттен тыс жерде тұруда.
Ол шетелдіктер басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұруына себеп бар,
өйткені ол себептер өздері азамат болып табылатын мемлекеттің экономикалық-
саяси, әлеуметтік жағдайына байланысты болады. Жалпы айтқанда шетелдіктер
өз ішінде мысалы: демалу үшін келгендер, жұмыс істеу үшін келгендер,
емделуге келгендер,туысқандарына келгендер т.б. деп келу мақсаттарын
баяндайды. БҰҰ-ның соңғы мәліметтері бойынша, әлемде жалпы саны 12
миллионға жуық азаматтығы жоқ адам бар және оларды кез келген мемлекеттен
кезіктіруге болады. Бұл көрсеткіш орта есептегі бір мемлекеттің халық
санына сәйкес келеді. Адам құқығын қорғаушылар азаматтықтың болмауы да адам
құқығының аяқасты болуына әкеліп соқтыратынына сенімді. Азаматтығы жоқ
адамдардың құқығын қорғау мәселесі 1954 жылғы апатридтер мәртебесі
конвенциясында қарастырылған. Онда әр адам азаматтыққа ие болуға құқылы
делінген [3].
Шетелдіктер әр мемлекетте әртүрлі мәртебеге ие болады. Ол мысалға
тұратын мемлекеттің басқару формасына, саяси бағдарына, әлеуметтік-
экономикалық жағдайына байланысты болады. Мысалға демократиялық
мемлекеттердің көбінде шетелдіктердің құқықтары қорғалуы жағынан өз
елдерінің азаматтарымен бірдей болады, ешқайсысы да ерекше мәртебеге ие
болып, басымдылық танытпайды. Бірақ сол елдің заңына сәйкес мемлекеттің
кейбір ішкі саяси өміріне қатыса алмайды. Ол дегеніміз сайлауға қатыса
алмайды, кейбір мемлекеттік қызмет атқара алмайды, әскери қызметке
шақыртылмайды деген сияқты қызметтер жүзеге асырмайды. Ал қалған
жағдайлардың бәрінде шетелдіктер тұратын елдің азаматтарымен тең құқылы
болады. Осыған орай ҚР Конститутциясының 12 бап, 5 тармақшасына көзсалсақ
“Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
адамның құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конститутуциялық құрылыс пен
қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуі тиіс“― делінген [1]. Ал
социалисттік, монархиялық және т.б. осы сияқты мемлекеттерде шетелдіктерді
өз елінің азаматтарына қарағанда құқығы жағынан, бостандығын, жүріп-тұруына
дейін шектейді. Осы жағдайды реттеу үшін көптеген халықаралық
конференциялар, жиналыстар шақыртылып, көптеген халықаралық ұйымдар мен
органдар құрылды. Өйткені олардың негізгі мақсаты Адам құқықтары мен
бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының ғылыми зерттеу дәрежесі. Бұл жұмыста
қолданылған теориялық материал жұмыстың тақырыбының ғылыми өңделу жағдайы
біздің тақырыбымыздың тек жеке бөліктерін бейнелейтінін көрсетті:
халықаралық құқықтағы шетел азаматы түсінігі, шетелдіктерге қолданылатын
арнайы режимдер, шетелдіктердің құқықтық мәртебесі, шетел азаматтарына
қатысты қолданылатын ұлттық және халықаралық нормалар, олардың халықаралық-
құқықтық қорғалуы және т.б. аталған бағытта ғылыми зерттеулерді көптеген
отандық ғалымдар: Олардың қатарына, елімізге белгілі ғалымдар: С.З.
Зимановтың, С.С. Сартаевтың, М.Т. Баймахановтың, З.Ж.Кенжалиевтің,
В.А.Кимнің, Ө.Қ. Қопабаевтың, А.К. Котовтың, В.А. Малиновскийдің,
Э.Б.Мұхамеджановтың, С.Н.Сабикеновтің, Ғ.С. Сапарғалиевтің, М.А.Сарсембаев,
А.А.Сабитова, А.А. Черняковтің, М.Х. Матаеваның, А.Т. Ащеуловтің, Ж.Н.
Баишевтің, С.К. Амандықованың, Э.Б. Абдрасуловтың, Ж.Д. Бусурмановтың, К.К.
Атхожиннің және т.б. зерттеулерін жатқызамыз.
Ресейлік және басқа да шетелдік ғалымдар: А.С. Автономов, О.Е. Кутафин,
В.Д. Мазаев, Н.А. Михалева, Б.С. Эбзеев, Т.Е. Хабриева, В.Е. Чиркин,
В.О. Лучин, Л.В.Лазарев, Н.И.Марышева, И.В.Пантелеева,
Н.Н.Тартаковская, Л.А.Лунц, В.П.Звеков, Б.В.Скала, В.И.Скала және т.б.
еңбектерінде белгілі дәрежеде сөз етілді.
Бұл дипломдық жұмысында қолданылған талдау құқықтық, сондай-ақ
тәжірибелік және басқа теориялық материал осы зерттеуді жүргізуге негіз
болып табылады. Алайда қазіргі кездегі халықаралық аренадағы саяси және
экономикалық өзара қатынастың, құқықтық,демократиялық қарым-қатынастың даму
кезеңінде таңданылған зерттеу тақырыпнамасы Қазақстан Республикасындағы
шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайына қатысты жеке мәселелерді тереңірек
түсінуде жаңа түрткі болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бұл диплом жұмысының
тікелей мақсаты – Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайына байланысты мәселелерді
зерттеу. Қойылған мақсатқа жетуге мынадай мәселелерді зерттеу әсер етеді:
• Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдар түсінігін анықтау және олардың құқықтық мәртебесінің
ерекшеліктерін ашу;
• Қазақстан Республикасындағы шетелдіктерге қолданылатын құқықтық
режимдерді анықтау;
• Шетелдік азамат институтын құқықтық реттеуді жетілдірудің ұлттық және
халықаралық жолдарының ерекшеліктерін анықтау;
• Шетелдіктердің түрлерін және олардың әрекет және құқық қабілеттілігін
анықтау;
• Шетелдіктердің құқықтық қорғалуын және олардың құқықбұзушылық әрекеті
үшін жауапкершілігін анықтау.
Диплом жұмысының нысанына шетелдік азамат институтының құқықтық
ретелуіндегі қоғамдық қарым-қатынастар жатады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық
жағдайының негізгі қағидалары жүйелі түрде, кешенді негізде, алғаш қойылып,
талданып отыр. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы
жоқ адамдардың құқықтық жағдайыныңтүсінігі мен мазмұнын, оның
ерекшеліктерін, олардың құқықтық мәртебелерінің болуы және құқықтары мен
бостандықтарын айқындап, аша отыра, оның жүзеге асуы мен тиімділігін
арттыру туралы негізгі ғылыми тұжырымдар жасауға ұмтылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Диплом жұмысында негізгі
көтеріп отырған тың тақырыпта бүгінгі күннің проблемалық аспектілері
қарастырыла отырып, сараптама негізінде келесідей тұжырымдарға келдік:
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдардың жағдайының құқықтық реттелуінің теориялық-құқықтық
негіздері әлі өз деңгейінде зерттеліп, толық негізделмегендігі
анықталды.
2. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялаған сәттен бастап,
дүниежүзіндегі көптеген мемлекеттерге еліміз танылып, халықаралық
арнада мемлекетіміз бірқатар мемлекеттермен саяси-құқықтық,
экономикалық, әлуметтік және т.б. салада тікелей қарым-қатынасқа
түсуде, сол себепті елімізге келуші шетелдіктердің саны жылдан-жылға
артуда. Сондықтан оларға қатысты қолданылатын құқықтық режимдердің
тиімділігін арттыру.
3. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдарына қатысты және мемлекетіміздің азаматтарының шетелдегі
құқықтық жағдайына қатысты орын алып отырған коллизияларды ұлттық
заңнамамен шешу жолдарын белгілеу.
4. Қазақстан Республикасына шетелдіктердің келу және кету тәртібін қатаң
бақылауға тиісті мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру және
ұлттық бақылауды күшейту.
5. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың әрекет және құқық қабілеттілігін арнайы ішкі заңнамалармен
айқындап, қарастыру.
Диплом жұмысының объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу
объектісіне Қазақстан Республикасы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық жағдайының негізгі теориялық мәселелері жатады.
Диплом жұмысының пәні. Дипломдық жұмыстың нақты пәнін Қазақстан
Республикасы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық
жағдайының негізгі мазмұны мен қағидалары, оның құқықтары мен
бостандықтары, түрлері және іске асу ерекшеліктері құрайды.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Дипломдық жұмысты жазу барысында,
ғылыми нәтижелерді алуда жалпы ғылыми әдістер мен арнайы ғылыми танымдар:
диалектикалық, салыстырмалы талдау, функционалды жіктеу және т.б.
қолданылды.
Сонымен бірге, ізденуші зерттеу жұымысында отандық белгілі ғалымдар
С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, С.Н. Сабикеновтің, М.Т. Баймахановтың,
Ғ.С. Сапарғалиевтің, З.Ж. Кенжалиевтің, С.А. Табановтың, Ө.Қ. Қопабаевтың,
В.А. Кимнің, В.А. Малиновскийдің, А.К. Котовтың, А.Т. Ащеуловтың, А.
Айтхожиннің, Б.А. Майлыбаевтың және т.б. еңбектеріндегі теориялық
тұжырымдарға арқа сүйеді.
Диплом жұмысының нормативтік базасы. Дипломдық жұмыстың негізгі
нормативтік базасына Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан
Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі,
Республикалық референдум туралы, Қазақстан Республикасындағы шетел
азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасының сайлау туралы
конституциялық заңдар және т.б. ағымдағы заңдар құраған болатын.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Бұл диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, алты бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының көлемі: 71 беттен тұрады.
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық жағдайының түсінігі мен өзгешеліктері
1.1 Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің түсінігі мен түрлері
19 маусым 1995 жылғы Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
құқықтық мәртебесі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші
бар Жарлығының 2 бабына сәйкес шетел азаматтары- Қазақстан Республикасының
азаматтары болып табылмайтын және өзге мемелекеттің азаматы екендігіне
дәлелдері бар тұлғалар. Шетел азаматтарын ерекше тобын бипатридтер құрайды.
Бипатридтер - екі немесе одан да көп мемлекеттердің азаматтықтары бар
тұлғалар [4].
Аталған заң шетел азаматтарын екі санатқа бөледі:
1. Қазақстан Республикасына тұрақты тұруға келген шетел азаматтары;
2. Қазақстан Республикасына уақытша тұруға келген шетел азаматтары.
Тұлғаны осы санаттың біреуіне жатқызу негізі - оның Қазақстанда
орналасу мерзімі емес, бірақ шетелдіктің мемлекетпен құқықтық байланысының
тұрақтылық деңгейі мен Қазақстан Республикасының аумағында орналасу мақсаты
мен сипаты. Халықтың көші-қоны туралы заңның 23 бабына сәйкес: Қазақстан
Республикасында тұрақты тұруға уәкілетті органнан рұқсат алған шателдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдарға ішкі істер ортандары шетелдіктің Қазақстан
Республикасында тұруына арналған ыхтиярхат; ал азаматтығы жоқ адамдарға
азаматтығы жоқ тұлғаның куәлігін береді [5]. Қазақстан Республикасында
өзге заңдық негізде орналасқан шетел азаматтары уақытша келгендерге жатады
[6, 94б].
А.А.Сабитованың берген анықтамасына сәйкес: уақытша орналасқан шетел
азаматтары-олардың мемлекет аумағында орналасуы белгілі бір мақсаттармен
байланысты және сол мақсаттарды жүзеге асырғаннан кейін, азаматтығының
мемлекетіне қайтуды қалайтын тұлғалар [7, 7б].
Әдебиетте шетел азаматтарын классификациялауға қатысты тағы бір пікір
бар. Сонымен, шетел азаматтарының топтары:
- иммунитеттер мен артықшылықтарды иеленбейтін шетел азаматтары;
- белгілі бір иммунитеттер мен артықшылықтарды иеленетін шетел
азаматтары;
- баспана алған шетел азаматтары.
Бірінші топқа белгілі бір мемлекетке тұрақты немесе уақытша келген
шетел азаматтары жатады, олар өздері орналасқан мемлекетінің юрисдикциясына
отандық азаматтармен теңдей бағынады. Бұларға әртүрлі мақсаттармен келген
әртүрлі шетелдіктер жатуы мүмкін, барлығын атау мүмкін емес. Мысал ретінде
шетелдік студенттерді, журналистерді, спортшыларды, бизнесмендерді,
әртістерді және т.б. келтіруге болады.
Белгілі бір иммунитеттер мен артықшылықтарға ие шетел азаматтарына
дипломатиялық және консулдық өкілдіктердің қызметшілері, үкіметтік және
парламенттік делегациялардың мүшелері, үкіметаралық ұйымдардың
қызметкерлері және т.б. тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзге
мемлекет азаматтығына қатыстылығы туралы дәлелдері жоқ тұлға азаматтығы жоқ
тұлғалар болып танылады.
Әдебиетте иммигранттар ұғымы жиі кездескендіктен, оның ұғымын да
анықтап алайық. 13 желтоқсан 1997 жылғы Халықтың көші-қоны туралы заңда
иммигранттардың анықтамасы берілген: Иммигранттар- Қазақстан
Республикасына тұрақты немесе уақытша тұруға келген шетел азаматтары
және азаматтығы жоқ тұлғалар. Сол заңның 11 бабында иммигранттар болып
санала алмайтын шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардың тізімі
келтірілген:
1. Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан бөлімдерде әскери
қызметте тұратындар;
2. дипломатиялық миссиялар мен халықаралық ұйымдардың мүшелері;
3. Қазақстан Республикасына оқуға немесе өндірістік практиканы
өтуге келгендер;
4. Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге
асырса;
5. Қазақстан Республикасында ресми түрде тіркелген діни
бірлестіктерде қызмет жасаса;
6. Қазақстанда аккредиттелген шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары,
радио мен теледидардың өкілдері болса;
7. Қайырымдылық және гуманитарлық көмек көрсету мақсатымен,
туристер ретінде және іскерлік кездесулер үшін Қазақстан
Республикасына келгендер;
8. Теңіз және өзен кемелерінің, әуе, теміржол және автомобиль
транспортарының экипаж мүшелері.
Халықтың көші-қоны туралы заңның 4 бабында басқа мемлекеттерден
Қазақстан Республикасына қоныс аударған иммигранттарға оралмандар,
босқындар мәртебесі беріледі деп жазылған, заңмен көзделген өзгеше
жағдайларды қоспағанда. Босқындар - Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмайтын, өздеріне зорлық-зомбылық жасалуы немесе өзге де нысындарда
қуғындалуы не нәсілі немесе ұлты, діни нанымы, тілі, саяси сенімі, белгілі
бір әлеуметтік топқа тиесілігі белгісі бойынша тек өзіне ғана қатысты
емес, сонымен бірге өзінің отбасы мүшелеріне де қарсы қуғынға ұшыраудың
нақты қаупі тууы, сондай-ақ қарулы және ұлтаралық жанжалдарда қуғынға
ұшыраудың нақты қаупі себебі өзінің тұрақты тұрғылықты жерін тастап кетуге
мәжбүр болып, басқа (шет) мемлекет аумағында жүрген адам. Өте жиі
босқындарды мәжбүрлі қоныс аударушылармен шатастырады. Мәжбүрлі қоныс
аударушылар- Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын, өздеріне
жасалған зорлық- зомбылық немесе өзге нысандардағы құғындау не нәсілі
немесе ұлты, діни нанымы, тілі, саяси сенімі,белгілі бір әлеуметтік топқа
тиістілігі белгісі бойынша тек өзіне ғана қатысты емес,сонымен бірге өзінің
отбасы мүшелеріне қарсы қуғынға ұшыраудың нақты қаупі тууы себепті, сондай-
ақ егер зорлық-зомбылық жасалудың немесе қуғындалудың арасында байланыс
болса, не қарулы және ұлтаралық жанжалдарда қуғындауға ұшыраудың нақты
қаупіне байланысты өзінің тұрақты тұрғылықты жерін тастап кетуге мәжбүр
болған, басқа (шет) мемлекет аумағында тұрып жатқан адам. Қазақстан
Республикасының азаматтарынан басқа,мәжбүрлі қоныс аударушы ретінде
Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрған және жоғары аталған мән-
жайлар себебінен Қазақстан Республикасының аумағының шеңберінде орнын
өзгерткен шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар.
Босқындар болып табылмайтын адамдарға Халықтың көші-қоны туралы
заңның 12-бабы келесілерді атайды: бейбітшілікке, адамзатқа қарсы немесе
басқа қасақана қылмыстық әрекет жасаған адамды [5].
Тағы бір субъектіні - оралмандарды қарастырайық. Оралмандар -
Қазақстан Республикасы егемендігін алған сәтте одан тыс жерде тұрақты
тұрған және Қазақстанға тұрақты тұру мақсатымен келген қазақ ұлтты шетел
азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар.
Заңсыз иммигранттар - кіру, кету, орналасу, Қазақстан Республикасы
аумағынан транзиттік өту тәртібін реттейтін заңнаманы бұза отырып,
Қазақстан Республикасына кірген және орналасқан шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ тұлғалар.
Жеке заңды қолдану аясы - жеке тұлғаның азаматтық-құқықтық
мәртебесінің, оның құқық- және әрекетқабілеттілік, жеке құқықтар, отбасы
және мұрагерлік қатынастарындағы құқықтар мәселесі. Жеке заң екі тұрғыда
қолданылады:
- азаматтық заңы (отандық заң)- lex patriae (lex nationalis)
- тұрғылықты орын заңы- lex domicilii
Азаматтық заңына жүгіну бұл қатынастарды тұлғаның азаматтығының
заңына бағындыруды білдіреді. Тұрғылықты орын заңын қолданған жағдайда бұл
қатынастар үшін шешуші болып, тұлғаның тұрақты және басым тұрған
мемлекетінің заңы болып табылады.
Азаматтықтың заңы нысанындағы жеке заң көптеген мемлекеттерде басым
қолданылды. Бұл коллизиялық бастаудың қалыптасу тарихы 1804 жылы Француз
азаматтық кодексінің қабылдауымен тығыз байланысты. Сол кодекстің 3-бабында
шетелдегі француздар азаматтық жағдайы мен әрекетқабілеттігіне қатысты
мәселер бойынша отандық заңдарға бағынады делінген [8, 15]. Кейінірек,
отандық заңның бастама мағынасы 1865 жылғы Италияның азаматтық кодексінде
[9, 7], 1896 жылғы Германияның азаматтық жинағында бекітілді [10, 45].
Ағылшын-американдық құқығындағы қалыптасқан домицилий концепциясы рим
құқығына негізделген құқықтық жүйелерде қалыптасқан домицилий
концепциясынан ерекшелінеді. Ортақ құқықтың англо-саксондық жүйесі тегі
бойынша домицилий (domicil of origin) және таңдау бойынша домицилийді
(domicil of choice) ажыратады. Сол концепцияны сипаттайтын ережелердің
біреуі- әркімнің домицилийі бар (заңды туған бала әкесінің домицилиіне,
заңсыз туған бала анасының домицилиіне ие).
Таңдау бойынша домицилияны иелену үшін сол аумақта ұзақ мерзім өмір
сүру жеткілікті емес, оған қоса, тұлғаның сол жерде тұрақты қалуға ниеті
болуы тиіс. Себебі таңдау бойынша домицилияны алу негізі тұру критериі мен
қалуға ниеті болып табылады, тұру ұзақтылығының домицилияны өзгертуде
шешуші мәні жоқ. Чешир мен Норт осы тезисті дәлелдеу үшін 2 сот істерін
мысалға келтіреді. Бірінші шешім бойынша Үндістанда 25 жыл бойы тұрған
тұлғаға үнді домицилиясын алу үшін тұру мерзімі жеткіліксіз болды.
Тағы бір шешімде Жаңа Шотландияда тегі бойынша домицилийі бар канадтық
ағылшын әуе қарулы күштерінде қызметте болғаны мен онда 40 жыл тұрғанына
қарамастан,өз Отаны- Шотландияға қайту ниеті себебінен, оған ағылшын
домицилиясы берілген жоқ [11, 200б].
“Азаматтықты әлеуметтік-саяси кұбылыс ретінде қарастырылған жөн,
өйткені ол қазіргі заманғы мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін
білдіретін факторлардың бірі болып табылады” [12, 73б]. Егер азаматтықты
адам мен мемлекеттің саяси және құқықтық байланысы реттінде түсінсек, онда
құбылыстың тұтастық сипаты туралы мәселе туындайды. Аззаматтық оған тән
барлық сипатты белгілерімен, қырларымен тұтас әлеументтік-саяси құбылыс
реттінде өмір сүруін тоқтатады және өзіндік жекелеген құбылысқа айналады.
Мұндай жағдайда біз азаматтықтың мәнін, маңызы мен рөлін, өркениетті
мемлекеттің өмір сүруі жағдайында оның объективті қажеттігін анықтау
мүмкіндігінен айырыламыз. Оның үстіне, азаматтық мемлекетке өз аумағы
шегіндегі, сондай-ақ сыртқы қатынастардағы барлық көріністерімен қатысты
болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға
әкелу үшін құқық ұғымы мен құкықтық норма ұғымдарының өзара катынасына
сілтеме жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма
ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі. Құкықтың жеке нормасын алып, тіпті
оны жан-жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқыктық
жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ, жеке азаматтың құқын
сипаттап, азаматтың тұтас кұбылыс ретіндегі мәнін, рөлін, маңызын түсіну
мүмкін [13, 144б].
Біз көрсетілген екі құбылысты (құқық және азамат) азаматтықты
жекелеген азамат арқылы анықтаудың өзектігін көрсету үшін ғана салыстырып
отырғанымыз жоқ. Мұндай салыстыру, сондай-ақ азамат мәртебесі құқыкпен
емес, құкыктық нормалармен белгіленетінін көрсетуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге азаматтық ретінде оның мәні, ерекшелігі құқықпен, кұқықтық
жүйемен белгіленген. Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде
қарастырған кезде ғана, тек оның демократиялық мемлекет жағдайында
объективті қажеттілігін ғана емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір
сүруі мен дамуындағы мәнін де түсінуге болады.
Азаматтық қоғамның табиғи-тарихи даму процесінін жемісі бола тұра,
мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады. Ол мемлекет тұрғындарды
тудырады және ол оның меншігі болып табылады деген сөз емес.
Бәрінен бұрын, керісінше, тұрғындар мемлекетті кұратын факторлардың
бірі болып табылады. Сондықтан азаматтықтың мемлекетке ықпал ету шамасын
аныктап, белгілеу үшін саяси-құқыктық маңыз беріледі. Сөз жок, мемлекет те
азаматтыққа осылайша ыкпал етеді.
Осы салада жүріп жатқан процестер түсінікті болу үшін, азаматтықтың
кеңестік кезеңдегі саяси-құкыктық құбылыс ретінде қалыптасу ерекшелігін
жалпылап болса да көрсеткен жөн. Осы процестің елеулі ерекшеліктерінің бірі
азаматтық институтына таптық көзқарас болып табылады. Азаматтық институты
да барлық әлеуметтік құбылыстар сияқты идеяландырылған. Ол маркстік-
лениндік ілімге негізделген және социалистік емес мемлекеттерде танылған,
жалпы әлеуметтік көзқарастан түбірімен өзгеше жаңа көзқарас болады.
Азаматтық институнына таптық көзқарастың мәні мынада, халық тарихи
қалыптасқан біртұтас әлеуметтік қауымдастық ретінде қай тапқа жататындығына
қарай екі бөлікке: еңбекшілерге және канаушыларға бөлінді. Азаматтық
институтына мұндай көзкарас өзіндік қана емес, прогрессивті, демократиялық
және ізгі, тарихи болашағы мол көзқарас деп есептелді. Кеңес мемлекетінің
азаматтық туралы заңдары нақ осындай идеялармен дамытылды. Алайда азаматтық
институты жоғарыда аталған қасиеттердің бірде-біріне ие болған жоқ.
Біріншіден, азаматтықтың жартыкештігі институты құрылды. Оның
жартыкештігі азаматтардың екі бөлікке бөлінуінде: бір бөлігі яғни
еңбекшілерге, формальды түрде құқықтар мен бостандықтардың бүкіл кешені
берілді. Бұл бөлік толыққанды азаматтар деп танылды. Қайталап айтамыз,
еңбекші азаматтар кұқықтар мен бостандықтарды формальды түрде иеленді. Іс
жүзінде еңбекші азаматтардың құқықтары мен бостандықтары елеулі дәрежеде
бос қиял болды. Толық азаматтығы болмаған мемлекетте, тіпті елдің,
мемлекеттің қожайындары деп жарияланғанымен, олардың толыққанды азамат
болуы мүмкін емес. Бұл туралы кейін егжей-тегжейлі айтылады.
Азаматтардың екінші бөлігі елеулі дәрежеде құқықтарынан айырылады
немесе құқықтары шектеледі. Олар “қанаушылар” деп аталатындар. Олар барлық
саяси, көптеген әлеуметтік-экономикалық кұқықтары мен бостандыктарынан
айырылады. Таңғарарлығы сол, халықтардың бұл бөлігі азаматтықтан аласталған
жоқ, мемлекеттің азаматтары деп есептелді.
Азаматтық дегеніміз жәй саяси-құқықтық құбылыс емес, ол азаматтық
қоғамның өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты
биік ұғымда көрінуі тиіс. В. Дальдың анықтамасы бойынша, - білім ұғымы мен
деңгейлі азаматтық қоғам құру үшін кажет[14, 77].
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай- ақ жалпы азаматтық мораль
нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші
жағынан, олрды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді. Азаматтылық адам тек
өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес, сондай- ақ жеке басына
келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лаузымды
адамдардың заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде көрініс табады. Егер
тұтас мемлекет, оның органдары былғанған беделін қорғаштаса, онда оның
тарихи болашағының болмағаны. Сондықтан азаматтылықтың жүйе негіздеушілік
қасиеті бар. Азаматтылықтың мұндай қасиеті мемлекет пен азаматтардың
арасында қалыптасатын саяси және құқыктық қатынастарда, сондай-ақ
азаматтардың мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Кеңес мемлекетінің саяси және кұқықтық қатынастары (байланыстар) ішкі
қарама-қайшылықта болды, сондықтан азаматтылыққа қатыстының бәріне әсер
етпеуі мүмкін емес еді. Бір жағынан, КСРО-ның жартылай құқылы азаматтары
өтпелі кезеңде, барлық азаматтар 1936 жылдан кейін мемлекеттің уәкілетті
органдарын қалыптастыру кезінде жоғары саяси белсенділік көрсетті. Бұл
процеске азаматгардың барлығының біртұтас ойлап, саясатын біртұтас
қолдануды ерікті түрде де, еріксіз түрде күштеу жолымен жүргізілген
Коммунистік партия басшылық етті. Мемлекеттің халықтық сипаты туралы
мықты идеялық төңкеріс пен насихат азаматтардың маркстік (пролетарлық)
саяси санасын қалыптастырды. Азаматтық ұғымы заң бойынша үш элементтен
тұрады:
1. Адамның мемлекетпен байланысты уакытша емес, тұрақты болуы тиіс. Адам
өз қалауы бойынша азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан бас тарта
алмайды.
2. Адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтык сапитта болады. Мемлекет
Қазакстан Республикасының азаматы болып табылмайтын кез келген
адаммен құқықтық байланысқа түсе алады.Бірақ саяси қатынас тек
мемлекет пен оның азаматы арасында ғана орнай алады.
3. Мемлекет пен азаматтың арасында өзара күқык пен міндеттемелер
белгіленеді [15, 249б].
Қазақстан Республикасы Президентінің Шетел азаматтың құкықтық
жағдайлары туралы Жарлығында шетелдікттердің конституциялық мәртебесі
нақтыланды. Онда шетелдік азаматтардың республикадағы мәртебесі туралы
халықаралық шарт нормаларының басылымдығы орнықтырылды. Егер ҚР
халықаралақ шарттарымен шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы
жарғыдағыдан өзге ереже белгіленбесе, халықаралық шарттағы ережні
қолданылады. Жарлық шетел азаматы және - азаматтығы жоқ адам ұғымына
түсінік береді. ҚР азаматтары болып табылмайтын, өзге мемлекеттің азаматы
екендігі дәлелденген адамдар ҚР шетел азаматы деп аталады.
ҚР Азаматтығы туралы Конституциялық заң бойынша шетел азаматтар
бірнеше түрге ббөлінеді, яғни тұрақты тұратын, уакытша тұратын және
Қазақстан Республиканың аумағынан транзитпен өтетін шетел азаматтар [16].
Тұракты түруға Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен
рұксат жэне тұрақты тұру құқығына құжат алған шетелдіктер Қазақстан
Республикасында түракты тұрушылар деп танылады
Оралмандарды, Қазақстан Республикасында немесе Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасында туған немесе бұрын онын азаматтығында тұрған
адамдарды және олардың отбасы мүшелерін қоспағанда, Қазақстан
Республикасында тұрақты тұруға рұқсат берудің міндетті шартты мұндай
рұқсатты алуға үміткер адамның Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген
тәртіппен және мөлшерде өзінің төлем қабілеттілігін растауы болып
табылады[17, 115б].
Қазақстан Республикасында өзгедей занды негізде жүрген, сондай-ақ
оларға қатысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес ауыр
немесе аса ауыр қылмыстар деп танылатын әрекеттер жасалуы салдарынан
жәбірленуші деп танылған шетелдіктер Қазақстан Республикасында уақытша
жүрген деп есептеледі. Олар белгіленген тәртіппен тіркелуге және өздеріне
белгіленген болу мерзімі өткен соң Қазақстан Республикасынан кетуге
міндетті.
Шетелдіктер Қазақстан Республикасының заңдары мен халықаралық шарттары
белгілеген негіз бен тәртіпте Қазақстан Республикасында еңбек қызметімен
шұғылдана алады. Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбек ету
бостандығына конституциялық құқығын іске асыруды қамтамасыз ету мақсатында
заң актілерімен шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасында еңбек
қызметін жүзеге асыруы жөніндегі шектеулер белгіленуі мүмкін.
ІІІетелдіктер жекелеген қызмет орындарына тағайындала алмайды немесе
еңбек қызметінің белгілі бір түрімен, егер бұл қызмет орындарына тағайындау
немесе осындай қызмет түрімен шұғылдану Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығына қатыстылығына байланысты
болса, шұғылдана алмайды.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер еңбек
қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей құқықтарды
пайдаланады және сол сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдіктер жеке кәсіпкерлік
субъектілері бола алады. Бұл ретте, заңды тұлға құрмай шағын және орта
кәсіпкерлік субъектісі ретінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға жол
берілмейді.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдіктер Қазақстан Республикасының
азаматтарымен ортақ негіздерде демалыс алуға құқылы.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдіктер денсаулық сақтау
саласында Қазақстан Республикасы азаматтарының кұқықтарын пайдаланады және
солар сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген Шетелдіктер Қазақстан
Республикасының денсаулық сақтау органы белгілеген тәртіппен дәрігерлік
көмек көрсетіледі.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұрып жатқан шетелдіктер әлеуметтік
және зейнетақымен қамсыздандыру мәселесінде Қазақстан Республикасы
азаматтарының құқықтарын пайдаланады және солар сияқты міндеткерлікте
болады.
Егер зейнетақы төлемдері мен жәрдемақы тағайындау үшін белгілі бір
еңбек стажы талап етілсе, Шетелдіктер Қазақстан Республикасының заңдары мен
халықаралық шарттарында белгіленген негіздер мен тәртіпте олардың шетелдегі
жұмыс стажын есептеуге болады.
Қазакстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер тұрғын үй
қатынастарында Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын пайдаланады
және солар сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер жеке меншік құқығында тұрғын
үйге және басқа мүлікке, ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларының, ашылған
жаңалықтың, өнертабыстың. рационализаторлық ұсыныстың, өнеркәсіптік үлгінің
авторлық құқығына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде
белгіленғен жағдайларды қоспағанда, өзге де мүліктік және жеке мүліктік
емес құқықтарға ие бола алады.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер өздерінің
мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарын Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей пайдаланады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдіктер Қазакстан
Республикасының заңдары мен халықаралық шарттарында белгіленген негіздер
мен тәртіпте мүліктік және жеке мүліктІк емес құқықтарды пайдалануға
құқылы.
Қазакстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіпте Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей білім алуға құқылы. Қазақстан Республикасы
азаматтарының білім алуға конституциялық құқығын іске асыруды қамтамасыз
ету мақсатында заң актілерімен шетелдік азаматтардың Қазақстан
Республикасында тегін жоғары білім алуына шектеулер белгіленуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жүрген шетелдіктердін
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған тәртіпте,
Қазақстан Ресиубликасында білім алуына болады. Оқу орындарына қабылданған
шетелдіктер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оқушылар мен
студенттердің құқықтарын иеленіп, міндеттерін орындайды.
Көшіп келу квотасынра сәйкес Қазақстан Республикасына кірген шетелдік
азаматтардың Қазақстан республикасында тұрақты тұруға рұқсат беру туралы
арыздары Қазақстан Республикасының Көші-қон және демография жөніндегі
агенттігінің аумақтық бөлімшелеріне беріледі.
Шетелдік азаматтың Қазақстан Республикасында қоныстану ықтиярхаты және
азаматтығы жоқ адамның куәлігі жеке басты куәландыратын құжаттарды беру
тәртібін реттейтін Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің
нормативтік құқыктық актілеріне сәйкес ресімделеді. Қоныстану ықтиярхатын,
азаматтығы жоқ адамның куәлігін жоғалтқаны туралы шетелдік азамат,
азаматтығы жоқ адам өзі ішкі істер органдарына жаңа құжат беруі туралы арыз
арқылы өтініш білдіруге міндетті. Арызда қоныстану ықтиярхатының жоғалу
себептері, уақыты және орны көрсетілуі қажет. Қазақстан Республикасында
тұрақты тұратын шетелдік азаматтар Қазақстан Республикасының азаматтары
ушін заңнамамен қарастырылған тәртіппен тұрақты және уақытша тұратын орны
бойынша тіркеуге жатады. Тұрғылықты орны ауысқан кезде шетелдік азамат
есепте тұрған жердегі ішкі істер органдарынан оның ісіне сұрау салынады
[18].
Қолданыстағы Ережелерді бұзу заңнамамен карастырылған жауапкершілікке
әкеліп соғады.
Ережені бұзған шетелдік азаматка, кабылдаушы ұйымның лауазымды адамына
немесе Қазақстан Республикасының азаматына ішкі істер органдарының
кызметкері тәртіп бұзушылықтың сипаты мен жағдайларын егжей-тегжейлі жаза
отырып, әкімшілік кұқық бұзушылык туралы хаттама толтырады.
Шетелдік азамат мемлекеттік тілде немесе орыс тілінде сөйлей алмаған
немесе нашар сөйлеген жағдайларда хаттама толтыру кезінде міндетті түрде
аудармашы тартылады.
Белгіленген Ережелерді бұзған шетелдік азаматтарға, сондай-ақ олардың
одан әрі болуға негіздері болмаған жағдайларда олардың Қазақстан
Республикасында болуының белгіленген мерзімі қысқартылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында болу мерзімін қысқарту туралы шешімді
олардың саласы бойынша Қазақстан Республикасында жүрген шетелдік
азаматтарды қабылдаушы ұйымдардың жазбаша өтінімдері бойынша немесе өз
бастамасы бойынша Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің, ІІБ-ІІБ
көші-қон полициясы бөлімшелерінің бастықтары немесе олардың орынбасарлары
қабылдайды. Шешім Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі, ІІБ-ПБ
көші-қон полициясы бөлімшелері бастықтарының жазбаша нұсқауларымен
ресімделеді.
Шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасында болу мерзімін қыскарту
туралы жазбаша ұсынымдарын қабылдаушы ұйымдардың әкімшіліктері шетелдік
азаматтардың жұмыстан босатылғаны немесе оқу орнынан шыққандығы туралы
бұйрық шығарылғаннан кейін 48 сағаттан кешіктірмей ПББ-ПБ-ге береді.
Шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасында болу мерзімін қысқарту
туралы шешімдер ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің
ұсынымдары мен баянаттарының негізінде, сондай-ақ прокуратура органдарының
ұйғарымы немесе сот қаулысының негізінде қабылдануы мүмкін. Тұрақты
шетелдік өкілдіктердің желісі бойынша тұрған шетелдік азаматтардың
Қазақстан Республикасында болу мерзімін қысқартуға осы өкілдіктердің,
сондай-ақ жанында осы өкілдіктер тіркелген қазақстандық ұйымдардың жазбаша
ұсынымдары негіз болуы мүмкін.
Шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасында болу мерзімін
қысқарту, қазақстандық ұйымдардың ұсынымдарында көрсетілген уақытқа
жасалады. Бұл мерзімді Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасындағы
тексеру-өткізу бекетіне бару, қайту жолына билет алуға кажетті уақытын
ескере отырып, Қазақстан Республикасына жеке жұмыстары немесе Қазақстандағы
шетелдік тұрақты өкілдіктердің желісі бойынша келген адамдар үшін ішкі
істер органдары белгілейді.
Қазақстан Республикасынан шығуға арналған визалары бар шетелдік
азаматтарға Қазақстан Республикасында болу мерзімін кысқартуды ресімдеу бар
визаларын жою жолымен және Қазақстан Республикасынан шығуға кажетті мерзімі
көрсетілген жаңа шығу визасын ресімдеумен жасалады. Шетелдік азаматтарға
паспорт немесе оны ауыстыратын құжат тапсыру кезінде оларға Қазақстан
Республикасында олардың болу мерзімдерінің қысқаруына байланысты
белгіленген мерзімде Қазақстан Республикасынан шығуға міндетті екендігі, ал
шықпаған жағдайда әкімшілік жауапкершілікке тартылатындықтары хабарланады.
1.2. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының және азаматтығы
жоқ адамдардың құқықтық жағдайының ерекшеліктері және қағидалары
Қазақстан Республикасының заң ұғымы ретінде жеке тұлғаның
конституциялық мәртебесі құрылымына мындай компотенттер кіреді.
1. азаматтық;
2. негізгі құқық, бостандықтар, заңды мүдделер мен міндеттер;
3. құқықтық мәртебенің кепілдіктері.
Қазақстан Республиканың Конституциясы Республика аумағына келген шетел
азаматтырың және азаматтығы жоқ адамдардың құқықытық мәртебесін белгілейтін
негізгі принциптері бекітті. Конституцияда, заңдарда және халықаралық
шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандыктарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. 12 бап 4 тармақ.
Қазақстан Республикасындағы заңы бойынша шетел азаматтарының және
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайының принциптері берілді. Олар
мыналар болып табылады:
1. Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар да Конституцияда және
заңдарда белгіленген барлық құқықтар мен
бостандықтарға ие және барлық міндеттерді атқарады. ҚР
Конституциясының 2 бөлімінде 31-бап бар. Оның 17-бабында ҚР азаматтары
мен шетел азаматтарына бірдей берілген құқықтар мен
бостандықтар, аткарылатын міндеттер туралы айтылады. Бұл берілетін
құқықтар мен бостандықтар, атқарылатын міндеттер туралы баптар. Бұл
баптарда шетелдік азамат термині қолданылмайды, әркім,
барлығы, ешкім деген сөздер пайдаланылады [1].
2. Шетелдік азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен міндеттері
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен белгіленуі мүмкін.
Халықаралык шарттар ҚР Конституциясы мен заңдарынан туындайтын
ережелер белгіленуі мүмкін. Халықаралық шарттарда ҚР заңдарында
қарастырылғаннан өзге ережелер болуы мүмкін. Егер мұндай шарттар
Парламентте бекітілетін болса, ондағы ережелердің ҚР заңдарындағы
ережелерден басымдығы болады.
3. ҚР Шетел азаматтары шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайларына, нәсілдік және ұлттық белгісіне, жынысына, біліміне,
тіліне, дінге қатысына, руына және қызмет сипатына қарамастан заң
алдында тең. Бұл жалпы ереже, алайда, ҚР танылған халықаралық
шарттарда, халықаралық құқықтық актілерде жекелеген топтарға орай
нақтылануы мүмкін. Демек, дипломатиялық қатынастағы шетелдік
азаматтардың құқықтық мәртебесі қатардағы шетелдік азаматтарға
қарағанда біраз өзгелеу.
4. Шетелдік азаматтар өздеріне берілген құқтары мен бостандықтарын ҚР
мүддесіне, Қазақстан азаматтарының және оның аумағында тұратын басқа
адамдардың және бостандықтарына және заңды мүдделеріне зиян
келтірмейтіндей етіп пайдаланулары тиіс. Сонымен бірге ҚР
Конституциясы мен заңдары шетелдік азаматтарға олар абыройымен
орындауға тиіс мінддеттер жүктейді. Заңды бұзған жағдайда шетелдік
азаматтар тең құқықтық негізде заңдық жауаптылыққа тартылады. Бұл
туралы тиісті заңдарда анық айтылған [19].
Ішкі Істер органдары тұрақты тұруға рұқсат берген шетелдік азаматтар
тұрақты тұратындар деп аталады. Өзге заңдық негізде тұратын шетелдіктер
уақытша келгендер деп аталады. Олар белгілі бір мерзімде Қазақстан
Республикасынан кетуі тиіс.
Қазақстан Республикасына келу шетел азаматына мына жағдайларда:
1) Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, коғамдық тәртіпті және халыктың
денсаулығын сақтау мүддесінде;
2) егер ол Қазақстан Республикасының егемендігіне қарсы шықса, оның
аумағының тұтастығы мен бірлігін бұзуға шақыратын болса;
3) егер ол мемлекетаралық, ұлтаралық және діни алауыздық туғызатын болса;
4) егер бұл Қазақстан Республикасы азаматтарының және басқа да
адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін корғау үшін кажет болса;
5) егер ол террористік іс-әрекеттері үшін сотталған болса немесе сот оны
аса қауіпті қылмыскер деп таныған болса;
6) егер ол Қазақстан Республикасынан шығарылып тасталған болса;
7) егер Қазақстан Республикасында бұрын болған кезде оның шетелдік
азаматтардың Қазақстан Республикасында болуының құқықтық жағдайы
туралы заңнаманы, кеден, валюта немесе Республиканың өзге де
заңнамаларын бұзу фактілері анықталған болса;
8) егер ол кіру туралы өтініш қозғаған кезде өзі туралы жалған мәліметтер
хабарлаған болса немесе қажетті кұжаттар ұсынбаған болса Қазақстан
Республикасьша кіруге рұксат етілмеуі мүмкін.
Шетелдік азаматтарының құқықтық жағдайлары туралы Заңы белгілі бір
жағдайларда шетелдік азаматқа ҚР кетуге рұқсат етілмеуі мүмкін, Кетуге:
• Мемлекеттік қауіпздікті қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті немесе
халықтың денсаулығын сақтау мүддесінде;
• Қазақстан азаматтарының заңды құқықтары мен мүдделерін корғау
мақсатында;
• Егер шетелдік азамат ҚР егемендігіне қарсы шығып, ҚР біргілі мен
тұтастығын бұзуға шақырса Егер мемлекет аралық, ұлтаралық және діни
алауыздық отын қоздырса
• Егер террорлық әрекеті үшін сотталса және т.б. жағдайларында
рұқсат етілмейді.
Шетел азаматы Қазақстан Республикасының бұған өкілеттігі бар
мемлекеттік органдарының басқа мемлекетке баруға рұксат еткендігі туралы
төлқұжатқа соққан белгісі бойынша еркін шыға алады. Шетел азаматтың елінің
келісімі негізінде шығуының басқа да тәртібі белгіленуі мүмкін. Белгілі бір
жағдайларда шетелдік азаматқа Қазақстаннан шығуға рұқсат етілмейді.
Рұқсат етпеу:
• Егер шетелдік қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін негіз болса -
істі жүргізу аяқталғанша;
• Егер қылмысты үшін сотталса - жазаны өтегенге дейін;
• Егер сот жүктеген міндеттемені орыдаудан жалтарса - міндеттеме
орындалғанға дейін және т.б. жағдайларда белгіленеді.
Бұл тыйымдар шетелдік азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеу
болып табылмайды. Олар адам құқығы туралы халықаралық актілерге қайшы
келмейды [20].
Шығарылатын адаммен бірге Қазақстан Республикасынан кетуге ниет
білдірген шығарылатын адамдардың Казақстан Республикасының азаматы болып
табылатын отбасы мүшелеріне Қазақстан Республикасынан өзінің шығуы туралы
мәселені олар заңмен белгіленген тәртіпте шеше алатындығы түсіндіріледі.
Мұндай мәселелерді қарау шетелдік азаматтарды шығару мерзімдеріне әсер ете
алмайды.
Шетелдіктердің өздерінін құқықтары мен бостандықтарын пайдалануы
Қазақстан Республикасының мүдделеріне, оның азаматтары мен басқа адамдардың
құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтірмеуге тиіс және мұны олардың
Қазақстан Республикасының заңдарына белгіленген міндеттерін орындауынан
бөліп алуға болмайды.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдіктер Қазақстан Республикасының
азаматтарымен ортақ негіздерде демалыс алуға құқылы.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдіктер денсаулық сақтау
саласында Қазақстан Республикасы азаматтарының құқтарын пайдаланады және
солар сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасында тұақты тұратын шетелдіктер еңбек
қтынастарында Қазақтан Республикасының азаматтарымен бірдей құқтарды
пайдаланады және сол сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер жеке меншік құқығында тұрғын
үйге және басқа мүлікке, ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларының, ашылған
жаңалықтың, өнертабыстың, рационализаторлық ұсыныстың, өнеркәсіптік үлгінің
авторлық құқығын, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде
белгіленген жағдайларды қоспағанда, өзге де мүліктік және жеке мүліктік
емес құқықтарға ие бола алады. Қазақстан Республикасындағы
шетелдіктер Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей мәдениет
жетістіктерін пайдалануға құқылы. Олар тарих және мәдениет ескерткіштеріне,
басқа мәдени құндылықтарға ұқыпты қарауға міндетті.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер Қазакстан Республикасының
азаматтарымен және баска адамдармен некеге тұрып және оны бұза алады,
Қазакстан Республикасының заңдары мен халыкаралық шарттарына сәйкес
Қазакстан Республикасының азаматтарымен бірдей некелік жэне отбасылық
қатынастардағы құқықтарды пайдаланады және міндеткерлікте болады.
Қазакстан Республикасындағы шетелдікке тұрғын үйіне, жеке басының ары
мен намысына тиіспеуге кепілдік беріледі.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер өздерінің мүліктік және жеке
мүліктік емес құкықтарын корғау үшін сотқа және баска мемлекеттік
органдарға өтініш жасауға құқылы.
Шетелдіктер Қазақстан Республикасының халықаралык шарттарында
көзделген басқа жағдайларда, сотта Қазақстан Республикасының азаматтарымен
бірдей процессуалдық құқықтарды пайдаланады.
Шетелдік жұмыс күшін тартуға заңда белгіленген тәртіппен ресімделген
рұқсаты бар шетелдік азаматтарды тіркеу осы рұксаттың қолданылу мерзіміне
ресімделеді. Қазақстан Республикасының оқу орындарында оқитын шетелдік
азаматтарды тіркеу бір оқу жылына ресімделеді. Шетелдік азаматтар Қазақстан
Республикасының заңнамалық кесімдеріне және Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарға сәйкес паспорттарды тіркеуден босатылуы мүмкін.
Шетелдік азаматтың Қазақстан Республикасынан кетуі ол Қазақстан
Республикасы азаматтарының, баска да жеке және заңды тұлғалардың елеулі
мүдделеріне байланысты мүліктік міндеттерді орындағанша кейінге қалдырылуы
мүмкін.
Тіркеуді ресімдеуді және оны ұзартуды құжаттар берілген күні жүзеге
асырылады.
Діни, дінуағыздаушылық, қайырымдылық қызметпен айналысатын шетелдік
азаматтар, егер Қазакстан Республикасының заңнамасында өзгеше көзделмеген
болса, әрі қарай жергілікті атқару органдарында есепке алу тіркелумен ішкі
істер органдарында жалпы негізде тіркеледі. Шетелдік азаматтардың
паспорттары тұрғылықты немесе уақытша тұру орны бойынша бес күнтізбелік күн
ішінде ішкі істер органдарында тіркелуге жатады. ІІБ-ІІБ басшылығының
қарауына қарай тіркеу аудандық, қаншалық немесе облыстық көші-қон
полициясының бөлімшелерінде, көші-кон бақылауы пункттерінде жүзеге асырылуы
мүмкін, ол туралы тиісті өкім шығарылады. Уақытша тұру үшін келген шетелдік
азаматтарды тіркеу кезінде көші-қон полициясының бөлімшелері ішкі істер
органдарының басшылығы арқылы полицияның учаскелік инспекторларын осы жерде
тұруға рұқсат етілген мерзім туралы хабарлауға тиіс.
Егер олардың рұқсат етілген мерзім аяқталған соң тиісті ұзартусыз
кетпегені анықталса, полицияның учаскелік инспекторы ол туралы әкімшілік
материал толтырады және көші-қон полициясының бөлімшесіне хабарлайды.
Әкімшілік әсер ету шараларын қабылдағаннан кейін полицияның учаскелік
инспекторы заң бұзушы-шетелдік азаматты елді мекеннен шығаруды
ұйымдастыруға көмек көрсетеді.
Қазақстан Республикасының визасы шетелдік азаматтардың паспорттарын
тіркеу үшін негіз болып табылады, ал Қазақстан Республикасы визасыз кіру
және болу тәртібі туралы келісім жасасқан елдердің азаматтары үшін -
қабылдаушы заңды, жеке тұлғалардың немесе шетел азаматы өзінің арызы негіз
болып табылады.
Мемлекет аумағында заңсыз жүріп-тұрған шетелдік азаматты анықтаған
кезде ішкі істер органы қызметкерінін баянаты оны гіркеу үшін негіз болып
табылады.
Тіркеуді ішкі істер органдарының лауазымды адамдары көші-кон
карточкасының "тіркеу" деген бағанын толтыру арқылы, ресімдейді.
Тіркелген шетелдіктерді есепке алу белгіленген нысандағы журнал
бойынша жүргізіледі. Журнал бойынша реттік нөмірі тіркеу нөмірі болып
табылады.
Жазба түсінікті жазылады, егер түзетулер енгізілген жағдайда оларға
түсініктеме беріледі.
Тіркеу оны ресімдеген кызметкердің қолымен және көші-кон полициясы
бөлімшесінің мөрімен куәландырылады.
Тіркеу шетелдік азаматтың бірінші өтініш білдірген жері бойынша ғана
ресімделеді.
Визалық мөрмен және лауазымды адамның қолымен расталған туристік топты
тіркеу туралы мөртаңба ұжымдық тізімдердің сыртқы бетіне қойылады.
Шетелдік азаматтар қабылдаушы заңды және жеке тұлғаларға өз
паспорттарын тапсырады, олар ішкі істер органында тіркегеннен кейін
иелеріне қайтарады.
Тіркеу заңды, жеке немесе шетелдік азамат өзінің арызында көрсеткен
мерзімдерге, бірақ визалардың күшінде болу мерзімінен аспайтын, ал
Қазақстан Республикасы визасыз кіру және болу тәртібі туралы жасасқан
елдерден келген азаматтар үшін Ереженің анықталған мерзімдерге ресімделеді.
Тіркеу мерзімі шетелдік азаматтар паспорттарының қолданылу мерзімінен аса
алмайды. Компьютерлік визалары бар шетелдік азаматтардың паспорттары
Қазақстан Республикасында нақты болу мерзіміне тіркеледі.
Шетелдік студенттердің (оқушылардың) паспорттары Қазакстан
Республикасында болу визаларын ресімдеусіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1 Қазақстан РеспубликасынДАҒЫ шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ӨЗГЕШЕЛІКТЕРІ
7
1.1 Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің түсінігі мен түрлері
7
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық жағдайының ерекшеліктері және қағидалары
16
1.3 Шетелдіктерге ұсынылатын құқықтық режимдер
21
2 Қазақстан РеспубликасынДАҒЫ шетелДІКТЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНІҢ РЕТТЕЛУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ 39
2.1 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері
39
2.2 Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың негiзгi құқықтары, бостандықтары және мiндеттерi
40
2.3 Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан
Республикасына келуі және кету мәселелері
44
Қорытынды
65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер тізімі
69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайы, олардың құқықтары мен
бостандықтары және мәртебелері, сонымен қатар оларға қойылатын талаптар мен
шектеулер қазіргі таңдағы ең ауқымды мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 12-бабы 4-тармақшасына сәйкес
“Конститутцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе,
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада белгіленген құқықтар
мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.“[1]
Болашақтың іргесін бірге қалаймыз - Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 28 қаңтар 2011 жылдың Қазақстан халқына
Жолдауында алдымызда атқарылар қыруар істер бар, бұл жолда біздің ең басты
байлығымыз – берекелі бірлігіміз. Мен ауызбіршіліктен айнымайтын ақжүрек
жұртымның қуатты ұлтқа, шуақты ұлысқа айналарына кәміл сенемін – деді
Елбасы [2].
Шетелдіктер қазіргі заманғы мемлекеттерде, көбінесе дамыған
мемлекеттерде өте көп шоғырлануда. 1991 жылдан берi 210 000 шетелдiк
Қазақстан азаматтығын алыпты. Бұл тәуелсiздiк алған жылдардан кейiнгi
көрсеткiш. Әлбетте оралман бауырларымызды есепке алмағанда. Бұл БҰҰ 2003
жылғы жүргізген есептеуі бойынша бүкіл әлемде тұратын адамдардың 3℅, яғни
175млн. адамы өздері азамат болып табылатын мемлекеттен тыс жерде тұруда.
Ол шетелдіктер басқа мемлекеттің аумағында тұрақты тұруына себеп бар,
өйткені ол себептер өздері азамат болып табылатын мемлекеттің экономикалық-
саяси, әлеуметтік жағдайына байланысты болады. Жалпы айтқанда шетелдіктер
өз ішінде мысалы: демалу үшін келгендер, жұмыс істеу үшін келгендер,
емделуге келгендер,туысқандарына келгендер т.б. деп келу мақсаттарын
баяндайды. БҰҰ-ның соңғы мәліметтері бойынша, әлемде жалпы саны 12
миллионға жуық азаматтығы жоқ адам бар және оларды кез келген мемлекеттен
кезіктіруге болады. Бұл көрсеткіш орта есептегі бір мемлекеттің халық
санына сәйкес келеді. Адам құқығын қорғаушылар азаматтықтың болмауы да адам
құқығының аяқасты болуына әкеліп соқтыратынына сенімді. Азаматтығы жоқ
адамдардың құқығын қорғау мәселесі 1954 жылғы апатридтер мәртебесі
конвенциясында қарастырылған. Онда әр адам азаматтыққа ие болуға құқылы
делінген [3].
Шетелдіктер әр мемлекетте әртүрлі мәртебеге ие болады. Ол мысалға
тұратын мемлекеттің басқару формасына, саяси бағдарына, әлеуметтік-
экономикалық жағдайына байланысты болады. Мысалға демократиялық
мемлекеттердің көбінде шетелдіктердің құқықтары қорғалуы жағынан өз
елдерінің азаматтарымен бірдей болады, ешқайсысы да ерекше мәртебеге ие
болып, басымдылық танытпайды. Бірақ сол елдің заңына сәйкес мемлекеттің
кейбір ішкі саяси өміріне қатыса алмайды. Ол дегеніміз сайлауға қатыса
алмайды, кейбір мемлекеттік қызмет атқара алмайды, әскери қызметке
шақыртылмайды деген сияқты қызметтер жүзеге асырмайды. Ал қалған
жағдайлардың бәрінде шетелдіктер тұратын елдің азаматтарымен тең құқылы
болады. Осыған орай ҚР Конститутциясының 12 бап, 5 тармақшасына көзсалсақ
“Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
адамның құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конститутуциялық құрылыс пен
қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуі тиіс“― делінген [1]. Ал
социалисттік, монархиялық және т.б. осы сияқты мемлекеттерде шетелдіктерді
өз елінің азаматтарына қарағанда құқығы жағынан, бостандығын, жүріп-тұруына
дейін шектейді. Осы жағдайды реттеу үшін көптеген халықаралық
конференциялар, жиналыстар шақыртылып, көптеген халықаралық ұйымдар мен
органдар құрылды. Өйткені олардың негізгі мақсаты Адам құқықтары мен
бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының ғылыми зерттеу дәрежесі. Бұл жұмыста
қолданылған теориялық материал жұмыстың тақырыбының ғылыми өңделу жағдайы
біздің тақырыбымыздың тек жеке бөліктерін бейнелейтінін көрсетті:
халықаралық құқықтағы шетел азаматы түсінігі, шетелдіктерге қолданылатын
арнайы режимдер, шетелдіктердің құқықтық мәртебесі, шетел азаматтарына
қатысты қолданылатын ұлттық және халықаралық нормалар, олардың халықаралық-
құқықтық қорғалуы және т.б. аталған бағытта ғылыми зерттеулерді көптеген
отандық ғалымдар: Олардың қатарына, елімізге белгілі ғалымдар: С.З.
Зимановтың, С.С. Сартаевтың, М.Т. Баймахановтың, З.Ж.Кенжалиевтің,
В.А.Кимнің, Ө.Қ. Қопабаевтың, А.К. Котовтың, В.А. Малиновскийдің,
Э.Б.Мұхамеджановтың, С.Н.Сабикеновтің, Ғ.С. Сапарғалиевтің, М.А.Сарсембаев,
А.А.Сабитова, А.А. Черняковтің, М.Х. Матаеваның, А.Т. Ащеуловтің, Ж.Н.
Баишевтің, С.К. Амандықованың, Э.Б. Абдрасуловтың, Ж.Д. Бусурмановтың, К.К.
Атхожиннің және т.б. зерттеулерін жатқызамыз.
Ресейлік және басқа да шетелдік ғалымдар: А.С. Автономов, О.Е. Кутафин,
В.Д. Мазаев, Н.А. Михалева, Б.С. Эбзеев, Т.Е. Хабриева, В.Е. Чиркин,
В.О. Лучин, Л.В.Лазарев, Н.И.Марышева, И.В.Пантелеева,
Н.Н.Тартаковская, Л.А.Лунц, В.П.Звеков, Б.В.Скала, В.И.Скала және т.б.
еңбектерінде белгілі дәрежеде сөз етілді.
Бұл дипломдық жұмысында қолданылған талдау құқықтық, сондай-ақ
тәжірибелік және басқа теориялық материал осы зерттеуді жүргізуге негіз
болып табылады. Алайда қазіргі кездегі халықаралық аренадағы саяси және
экономикалық өзара қатынастың, құқықтық,демократиялық қарым-қатынастың даму
кезеңінде таңданылған зерттеу тақырыпнамасы Қазақстан Республикасындағы
шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайына қатысты жеке мәселелерді тереңірек
түсінуде жаңа түрткі болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бұл диплом жұмысының
тікелей мақсаты – Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайына байланысты мәселелерді
зерттеу. Қойылған мақсатқа жетуге мынадай мәселелерді зерттеу әсер етеді:
• Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдар түсінігін анықтау және олардың құқықтық мәртебесінің
ерекшеліктерін ашу;
• Қазақстан Республикасындағы шетелдіктерге қолданылатын құқықтық
режимдерді анықтау;
• Шетелдік азамат институтын құқықтық реттеуді жетілдірудің ұлттық және
халықаралық жолдарының ерекшеліктерін анықтау;
• Шетелдіктердің түрлерін және олардың әрекет және құқық қабілеттілігін
анықтау;
• Шетелдіктердің құқықтық қорғалуын және олардың құқықбұзушылық әрекеті
үшін жауапкершілігін анықтау.
Диплом жұмысының нысанына шетелдік азамат институтының құқықтық
ретелуіндегі қоғамдық қарым-қатынастар жатады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық
жағдайының негізгі қағидалары жүйелі түрде, кешенді негізде, алғаш қойылып,
талданып отыр. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы
жоқ адамдардың құқықтық жағдайыныңтүсінігі мен мазмұнын, оның
ерекшеліктерін, олардың құқықтық мәртебелерінің болуы және құқықтары мен
бостандықтарын айқындап, аша отыра, оның жүзеге асуы мен тиімділігін
арттыру туралы негізгі ғылыми тұжырымдар жасауға ұмтылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Диплом жұмысында негізгі
көтеріп отырған тың тақырыпта бүгінгі күннің проблемалық аспектілері
қарастырыла отырып, сараптама негізінде келесідей тұжырымдарға келдік:
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдардың жағдайының құқықтық реттелуінің теориялық-құқықтық
негіздері әлі өз деңгейінде зерттеліп, толық негізделмегендігі
анықталды.
2. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялаған сәттен бастап,
дүниежүзіндегі көптеген мемлекеттерге еліміз танылып, халықаралық
арнада мемлекетіміз бірқатар мемлекеттермен саяси-құқықтық,
экономикалық, әлуметтік және т.б. салада тікелей қарым-қатынасқа
түсуде, сол себепті елімізге келуші шетелдіктердің саны жылдан-жылға
артуда. Сондықтан оларға қатысты қолданылатын құқықтық режимдердің
тиімділігін арттыру.
3. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ
адамдарына қатысты және мемлекетіміздің азаматтарының шетелдегі
құқықтық жағдайына қатысты орын алып отырған коллизияларды ұлттық
заңнамамен шешу жолдарын белгілеу.
4. Қазақстан Республикасына шетелдіктердің келу және кету тәртібін қатаң
бақылауға тиісті мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру және
ұлттық бақылауды күшейту.
5. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың әрекет және құқық қабілеттілігін арнайы ішкі заңнамалармен
айқындап, қарастыру.
Диплом жұмысының объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу
объектісіне Қазақстан Республикасы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық жағдайының негізгі теориялық мәселелері жатады.
Диплом жұмысының пәні. Дипломдық жұмыстың нақты пәнін Қазақстан
Республикасы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық
жағдайының негізгі мазмұны мен қағидалары, оның құқықтары мен
бостандықтары, түрлері және іске асу ерекшеліктері құрайды.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Дипломдық жұмысты жазу барысында,
ғылыми нәтижелерді алуда жалпы ғылыми әдістер мен арнайы ғылыми танымдар:
диалектикалық, салыстырмалы талдау, функционалды жіктеу және т.б.
қолданылды.
Сонымен бірге, ізденуші зерттеу жұымысында отандық белгілі ғалымдар
С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, С.Н. Сабикеновтің, М.Т. Баймахановтың,
Ғ.С. Сапарғалиевтің, З.Ж. Кенжалиевтің, С.А. Табановтың, Ө.Қ. Қопабаевтың,
В.А. Кимнің, В.А. Малиновскийдің, А.К. Котовтың, А.Т. Ащеуловтың, А.
Айтхожиннің, Б.А. Майлыбаевтың және т.б. еңбектеріндегі теориялық
тұжырымдарға арқа сүйеді.
Диплом жұмысының нормативтік базасы. Дипломдық жұмыстың негізгі
нормативтік базасына Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан
Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі,
Республикалық референдум туралы, Қазақстан Республикасындағы шетел
азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасының сайлау туралы
конституциялық заңдар және т.б. ағымдағы заңдар құраған болатын.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Бұл диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, алты бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының көлемі: 71 беттен тұрады.
1. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
адамдардың құқықтық жағдайының түсінігі мен өзгешеліктері
1.1 Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің түсінігі мен түрлері
19 маусым 1995 жылғы Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
құқықтық мәртебесі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші
бар Жарлығының 2 бабына сәйкес шетел азаматтары- Қазақстан Республикасының
азаматтары болып табылмайтын және өзге мемелекеттің азаматы екендігіне
дәлелдері бар тұлғалар. Шетел азаматтарын ерекше тобын бипатридтер құрайды.
Бипатридтер - екі немесе одан да көп мемлекеттердің азаматтықтары бар
тұлғалар [4].
Аталған заң шетел азаматтарын екі санатқа бөледі:
1. Қазақстан Республикасына тұрақты тұруға келген шетел азаматтары;
2. Қазақстан Республикасына уақытша тұруға келген шетел азаматтары.
Тұлғаны осы санаттың біреуіне жатқызу негізі - оның Қазақстанда
орналасу мерзімі емес, бірақ шетелдіктің мемлекетпен құқықтық байланысының
тұрақтылық деңгейі мен Қазақстан Республикасының аумағында орналасу мақсаты
мен сипаты. Халықтың көші-қоны туралы заңның 23 бабына сәйкес: Қазақстан
Республикасында тұрақты тұруға уәкілетті органнан рұқсат алған шателдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдарға ішкі істер ортандары шетелдіктің Қазақстан
Республикасында тұруына арналған ыхтиярхат; ал азаматтығы жоқ адамдарға
азаматтығы жоқ тұлғаның куәлігін береді [5]. Қазақстан Республикасында
өзге заңдық негізде орналасқан шетел азаматтары уақытша келгендерге жатады
[6, 94б].
А.А.Сабитованың берген анықтамасына сәйкес: уақытша орналасқан шетел
азаматтары-олардың мемлекет аумағында орналасуы белгілі бір мақсаттармен
байланысты және сол мақсаттарды жүзеге асырғаннан кейін, азаматтығының
мемлекетіне қайтуды қалайтын тұлғалар [7, 7б].
Әдебиетте шетел азаматтарын классификациялауға қатысты тағы бір пікір
бар. Сонымен, шетел азаматтарының топтары:
- иммунитеттер мен артықшылықтарды иеленбейтін шетел азаматтары;
- белгілі бір иммунитеттер мен артықшылықтарды иеленетін шетел
азаматтары;
- баспана алған шетел азаматтары.
Бірінші топқа белгілі бір мемлекетке тұрақты немесе уақытша келген
шетел азаматтары жатады, олар өздері орналасқан мемлекетінің юрисдикциясына
отандық азаматтармен теңдей бағынады. Бұларға әртүрлі мақсаттармен келген
әртүрлі шетелдіктер жатуы мүмкін, барлығын атау мүмкін емес. Мысал ретінде
шетелдік студенттерді, журналистерді, спортшыларды, бизнесмендерді,
әртістерді және т.б. келтіруге болады.
Белгілі бір иммунитеттер мен артықшылықтарға ие шетел азаматтарына
дипломатиялық және консулдық өкілдіктердің қызметшілері, үкіметтік және
парламенттік делегациялардың мүшелері, үкіметаралық ұйымдардың
қызметкерлері және т.б. тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзге
мемлекет азаматтығына қатыстылығы туралы дәлелдері жоқ тұлға азаматтығы жоқ
тұлғалар болып танылады.
Әдебиетте иммигранттар ұғымы жиі кездескендіктен, оның ұғымын да
анықтап алайық. 13 желтоқсан 1997 жылғы Халықтың көші-қоны туралы заңда
иммигранттардың анықтамасы берілген: Иммигранттар- Қазақстан
Республикасына тұрақты немесе уақытша тұруға келген шетел азаматтары
және азаматтығы жоқ тұлғалар. Сол заңның 11 бабында иммигранттар болып
санала алмайтын шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардың тізімі
келтірілген:
1. Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан бөлімдерде әскери
қызметте тұратындар;
2. дипломатиялық миссиялар мен халықаралық ұйымдардың мүшелері;
3. Қазақстан Республикасына оқуға немесе өндірістік практиканы
өтуге келгендер;
4. Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге
асырса;
5. Қазақстан Республикасында ресми түрде тіркелген діни
бірлестіктерде қызмет жасаса;
6. Қазақстанда аккредиттелген шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары,
радио мен теледидардың өкілдері болса;
7. Қайырымдылық және гуманитарлық көмек көрсету мақсатымен,
туристер ретінде және іскерлік кездесулер үшін Қазақстан
Республикасына келгендер;
8. Теңіз және өзен кемелерінің, әуе, теміржол және автомобиль
транспортарының экипаж мүшелері.
Халықтың көші-қоны туралы заңның 4 бабында басқа мемлекеттерден
Қазақстан Республикасына қоныс аударған иммигранттарға оралмандар,
босқындар мәртебесі беріледі деп жазылған, заңмен көзделген өзгеше
жағдайларды қоспағанда. Босқындар - Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылмайтын, өздеріне зорлық-зомбылық жасалуы немесе өзге де нысындарда
қуғындалуы не нәсілі немесе ұлты, діни нанымы, тілі, саяси сенімі, белгілі
бір әлеуметтік топқа тиесілігі белгісі бойынша тек өзіне ғана қатысты
емес, сонымен бірге өзінің отбасы мүшелеріне де қарсы қуғынға ұшыраудың
нақты қаупі тууы, сондай-ақ қарулы және ұлтаралық жанжалдарда қуғынға
ұшыраудың нақты қаупі себебі өзінің тұрақты тұрғылықты жерін тастап кетуге
мәжбүр болып, басқа (шет) мемлекет аумағында жүрген адам. Өте жиі
босқындарды мәжбүрлі қоныс аударушылармен шатастырады. Мәжбүрлі қоныс
аударушылар- Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын, өздеріне
жасалған зорлық- зомбылық немесе өзге нысандардағы құғындау не нәсілі
немесе ұлты, діни нанымы, тілі, саяси сенімі,белгілі бір әлеуметтік топқа
тиістілігі белгісі бойынша тек өзіне ғана қатысты емес,сонымен бірге өзінің
отбасы мүшелеріне қарсы қуғынға ұшыраудың нақты қаупі тууы себепті, сондай-
ақ егер зорлық-зомбылық жасалудың немесе қуғындалудың арасында байланыс
болса, не қарулы және ұлтаралық жанжалдарда қуғындауға ұшыраудың нақты
қаупіне байланысты өзінің тұрақты тұрғылықты жерін тастап кетуге мәжбүр
болған, басқа (шет) мемлекет аумағында тұрып жатқан адам. Қазақстан
Республикасының азаматтарынан басқа,мәжбүрлі қоныс аударушы ретінде
Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрған және жоғары аталған мән-
жайлар себебінен Қазақстан Республикасының аумағының шеңберінде орнын
өзгерткен шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар.
Босқындар болып табылмайтын адамдарға Халықтың көші-қоны туралы
заңның 12-бабы келесілерді атайды: бейбітшілікке, адамзатқа қарсы немесе
басқа қасақана қылмыстық әрекет жасаған адамды [5].
Тағы бір субъектіні - оралмандарды қарастырайық. Оралмандар -
Қазақстан Республикасы егемендігін алған сәтте одан тыс жерде тұрақты
тұрған және Қазақстанға тұрақты тұру мақсатымен келген қазақ ұлтты шетел
азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар.
Заңсыз иммигранттар - кіру, кету, орналасу, Қазақстан Республикасы
аумағынан транзиттік өту тәртібін реттейтін заңнаманы бұза отырып,
Қазақстан Республикасына кірген және орналасқан шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ тұлғалар.
Жеке заңды қолдану аясы - жеке тұлғаның азаматтық-құқықтық
мәртебесінің, оның құқық- және әрекетқабілеттілік, жеке құқықтар, отбасы
және мұрагерлік қатынастарындағы құқықтар мәселесі. Жеке заң екі тұрғыда
қолданылады:
- азаматтық заңы (отандық заң)- lex patriae (lex nationalis)
- тұрғылықты орын заңы- lex domicilii
Азаматтық заңына жүгіну бұл қатынастарды тұлғаның азаматтығының
заңына бағындыруды білдіреді. Тұрғылықты орын заңын қолданған жағдайда бұл
қатынастар үшін шешуші болып, тұлғаның тұрақты және басым тұрған
мемлекетінің заңы болып табылады.
Азаматтықтың заңы нысанындағы жеке заң көптеген мемлекеттерде басым
қолданылды. Бұл коллизиялық бастаудың қалыптасу тарихы 1804 жылы Француз
азаматтық кодексінің қабылдауымен тығыз байланысты. Сол кодекстің 3-бабында
шетелдегі француздар азаматтық жағдайы мен әрекетқабілеттігіне қатысты
мәселер бойынша отандық заңдарға бағынады делінген [8, 15]. Кейінірек,
отандық заңның бастама мағынасы 1865 жылғы Италияның азаматтық кодексінде
[9, 7], 1896 жылғы Германияның азаматтық жинағында бекітілді [10, 45].
Ағылшын-американдық құқығындағы қалыптасқан домицилий концепциясы рим
құқығына негізделген құқықтық жүйелерде қалыптасқан домицилий
концепциясынан ерекшелінеді. Ортақ құқықтың англо-саксондық жүйесі тегі
бойынша домицилий (domicil of origin) және таңдау бойынша домицилийді
(domicil of choice) ажыратады. Сол концепцияны сипаттайтын ережелердің
біреуі- әркімнің домицилийі бар (заңды туған бала әкесінің домицилиіне,
заңсыз туған бала анасының домицилиіне ие).
Таңдау бойынша домицилияны иелену үшін сол аумақта ұзақ мерзім өмір
сүру жеткілікті емес, оған қоса, тұлғаның сол жерде тұрақты қалуға ниеті
болуы тиіс. Себебі таңдау бойынша домицилияны алу негізі тұру критериі мен
қалуға ниеті болып табылады, тұру ұзақтылығының домицилияны өзгертуде
шешуші мәні жоқ. Чешир мен Норт осы тезисті дәлелдеу үшін 2 сот істерін
мысалға келтіреді. Бірінші шешім бойынша Үндістанда 25 жыл бойы тұрған
тұлғаға үнді домицилиясын алу үшін тұру мерзімі жеткіліксіз болды.
Тағы бір шешімде Жаңа Шотландияда тегі бойынша домицилийі бар канадтық
ағылшын әуе қарулы күштерінде қызметте болғаны мен онда 40 жыл тұрғанына
қарамастан,өз Отаны- Шотландияға қайту ниеті себебінен, оған ағылшын
домицилиясы берілген жоқ [11, 200б].
“Азаматтықты әлеуметтік-саяси кұбылыс ретінде қарастырылған жөн,
өйткені ол қазіргі заманғы мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін
білдіретін факторлардың бірі болып табылады” [12, 73б]. Егер азаматтықты
адам мен мемлекеттің саяси және құқықтық байланысы реттінде түсінсек, онда
құбылыстың тұтастық сипаты туралы мәселе туындайды. Аззаматтық оған тән
барлық сипатты белгілерімен, қырларымен тұтас әлеументтік-саяси құбылыс
реттінде өмір сүруін тоқтатады және өзіндік жекелеген құбылысқа айналады.
Мұндай жағдайда біз азаматтықтың мәнін, маңызы мен рөлін, өркениетті
мемлекеттің өмір сүруі жағдайында оның объективті қажеттігін анықтау
мүмкіндігінен айырыламыз. Оның үстіне, азаматтық мемлекетке өз аумағы
шегіндегі, сондай-ақ сыртқы қатынастардағы барлық көріністерімен қатысты
болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға
әкелу үшін құқық ұғымы мен құкықтық норма ұғымдарының өзара катынасына
сілтеме жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма
ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі. Құкықтың жеке нормасын алып, тіпті
оны жан-жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқыктық
жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ, жеке азаматтың құқын
сипаттап, азаматтың тұтас кұбылыс ретіндегі мәнін, рөлін, маңызын түсіну
мүмкін [13, 144б].
Біз көрсетілген екі құбылысты (құқық және азамат) азаматтықты
жекелеген азамат арқылы анықтаудың өзектігін көрсету үшін ғана салыстырып
отырғанымыз жоқ. Мұндай салыстыру, сондай-ақ азамат мәртебесі құқыкпен
емес, құкыктық нормалармен белгіленетінін көрсетуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге азаматтық ретінде оның мәні, ерекшелігі құқықпен, кұқықтық
жүйемен белгіленген. Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде
қарастырған кезде ғана, тек оның демократиялық мемлекет жағдайында
объективті қажеттілігін ғана емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір
сүруі мен дамуындағы мәнін де түсінуге болады.
Азаматтық қоғамның табиғи-тарихи даму процесінін жемісі бола тұра,
мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады. Ол мемлекет тұрғындарды
тудырады және ол оның меншігі болып табылады деген сөз емес.
Бәрінен бұрын, керісінше, тұрғындар мемлекетті кұратын факторлардың
бірі болып табылады. Сондықтан азаматтықтың мемлекетке ықпал ету шамасын
аныктап, белгілеу үшін саяси-құқыктық маңыз беріледі. Сөз жок, мемлекет те
азаматтыққа осылайша ыкпал етеді.
Осы салада жүріп жатқан процестер түсінікті болу үшін, азаматтықтың
кеңестік кезеңдегі саяси-құкыктық құбылыс ретінде қалыптасу ерекшелігін
жалпылап болса да көрсеткен жөн. Осы процестің елеулі ерекшеліктерінің бірі
азаматтық институтына таптық көзқарас болып табылады. Азаматтық институты
да барлық әлеуметтік құбылыстар сияқты идеяландырылған. Ол маркстік-
лениндік ілімге негізделген және социалистік емес мемлекеттерде танылған,
жалпы әлеуметтік көзқарастан түбірімен өзгеше жаңа көзқарас болады.
Азаматтық институнына таптық көзқарастың мәні мынада, халық тарихи
қалыптасқан біртұтас әлеуметтік қауымдастық ретінде қай тапқа жататындығына
қарай екі бөлікке: еңбекшілерге және канаушыларға бөлінді. Азаматтық
институтына мұндай көзкарас өзіндік қана емес, прогрессивті, демократиялық
және ізгі, тарихи болашағы мол көзқарас деп есептелді. Кеңес мемлекетінің
азаматтық туралы заңдары нақ осындай идеялармен дамытылды. Алайда азаматтық
институты жоғарыда аталған қасиеттердің бірде-біріне ие болған жоқ.
Біріншіден, азаматтықтың жартыкештігі институты құрылды. Оның
жартыкештігі азаматтардың екі бөлікке бөлінуінде: бір бөлігі яғни
еңбекшілерге, формальды түрде құқықтар мен бостандықтардың бүкіл кешені
берілді. Бұл бөлік толыққанды азаматтар деп танылды. Қайталап айтамыз,
еңбекші азаматтар кұқықтар мен бостандықтарды формальды түрде иеленді. Іс
жүзінде еңбекші азаматтардың құқықтары мен бостандықтары елеулі дәрежеде
бос қиял болды. Толық азаматтығы болмаған мемлекетте, тіпті елдің,
мемлекеттің қожайындары деп жарияланғанымен, олардың толыққанды азамат
болуы мүмкін емес. Бұл туралы кейін егжей-тегжейлі айтылады.
Азаматтардың екінші бөлігі елеулі дәрежеде құқықтарынан айырылады
немесе құқықтары шектеледі. Олар “қанаушылар” деп аталатындар. Олар барлық
саяси, көптеген әлеуметтік-экономикалық кұқықтары мен бостандыктарынан
айырылады. Таңғарарлығы сол, халықтардың бұл бөлігі азаматтықтан аласталған
жоқ, мемлекеттің азаматтары деп есептелді.
Азаматтық дегеніміз жәй саяси-құқықтық құбылыс емес, ол азаматтық
қоғамның өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты
биік ұғымда көрінуі тиіс. В. Дальдың анықтамасы бойынша, - білім ұғымы мен
деңгейлі азаматтық қоғам құру үшін кажет[14, 77].
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай- ақ жалпы азаматтық мораль
нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші
жағынан, олрды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді. Азаматтылық адам тек
өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес, сондай- ақ жеке басына
келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лаузымды
адамдардың заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде көрініс табады. Егер
тұтас мемлекет, оның органдары былғанған беделін қорғаштаса, онда оның
тарихи болашағының болмағаны. Сондықтан азаматтылықтың жүйе негіздеушілік
қасиеті бар. Азаматтылықтың мұндай қасиеті мемлекет пен азаматтардың
арасында қалыптасатын саяси және құқыктық қатынастарда, сондай-ақ
азаматтардың мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Кеңес мемлекетінің саяси және кұқықтық қатынастары (байланыстар) ішкі
қарама-қайшылықта болды, сондықтан азаматтылыққа қатыстының бәріне әсер
етпеуі мүмкін емес еді. Бір жағынан, КСРО-ның жартылай құқылы азаматтары
өтпелі кезеңде, барлық азаматтар 1936 жылдан кейін мемлекеттің уәкілетті
органдарын қалыптастыру кезінде жоғары саяси белсенділік көрсетті. Бұл
процеске азаматгардың барлығының біртұтас ойлап, саясатын біртұтас
қолдануды ерікті түрде де, еріксіз түрде күштеу жолымен жүргізілген
Коммунистік партия басшылық етті. Мемлекеттің халықтық сипаты туралы
мықты идеялық төңкеріс пен насихат азаматтардың маркстік (пролетарлық)
саяси санасын қалыптастырды. Азаматтық ұғымы заң бойынша үш элементтен
тұрады:
1. Адамның мемлекетпен байланысты уакытша емес, тұрақты болуы тиіс. Адам
өз қалауы бойынша азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан бас тарта
алмайды.
2. Адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтык сапитта болады. Мемлекет
Қазакстан Республикасының азаматы болып табылмайтын кез келген
адаммен құқықтық байланысқа түсе алады.Бірақ саяси қатынас тек
мемлекет пен оның азаматы арасында ғана орнай алады.
3. Мемлекет пен азаматтың арасында өзара күқык пен міндеттемелер
белгіленеді [15, 249б].
Қазақстан Республикасы Президентінің Шетел азаматтың құкықтық
жағдайлары туралы Жарлығында шетелдікттердің конституциялық мәртебесі
нақтыланды. Онда шетелдік азаматтардың республикадағы мәртебесі туралы
халықаралық шарт нормаларының басылымдығы орнықтырылды. Егер ҚР
халықаралақ шарттарымен шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы
жарғыдағыдан өзге ереже белгіленбесе, халықаралық шарттағы ережні
қолданылады. Жарлық шетел азаматы және - азаматтығы жоқ адам ұғымына
түсінік береді. ҚР азаматтары болып табылмайтын, өзге мемлекеттің азаматы
екендігі дәлелденген адамдар ҚР шетел азаматы деп аталады.
ҚР Азаматтығы туралы Конституциялық заң бойынша шетел азаматтар
бірнеше түрге ббөлінеді, яғни тұрақты тұратын, уакытша тұратын және
Қазақстан Республиканың аумағынан транзитпен өтетін шетел азаматтар [16].
Тұракты түруға Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен
рұксат жэне тұрақты тұру құқығына құжат алған шетелдіктер Қазақстан
Республикасында түракты тұрушылар деп танылады
Оралмандарды, Қазақстан Республикасында немесе Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасында туған немесе бұрын онын азаматтығында тұрған
адамдарды және олардың отбасы мүшелерін қоспағанда, Қазақстан
Республикасында тұрақты тұруға рұқсат берудің міндетті шартты мұндай
рұқсатты алуға үміткер адамның Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген
тәртіппен және мөлшерде өзінің төлем қабілеттілігін растауы болып
табылады[17, 115б].
Қазақстан Республикасында өзгедей занды негізде жүрген, сондай-ақ
оларға қатысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес ауыр
немесе аса ауыр қылмыстар деп танылатын әрекеттер жасалуы салдарынан
жәбірленуші деп танылған шетелдіктер Қазақстан Республикасында уақытша
жүрген деп есептеледі. Олар белгіленген тәртіппен тіркелуге және өздеріне
белгіленген болу мерзімі өткен соң Қазақстан Республикасынан кетуге
міндетті.
Шетелдіктер Қазақстан Республикасының заңдары мен халықаралық шарттары
белгілеген негіз бен тәртіпте Қазақстан Республикасында еңбек қызметімен
шұғылдана алады. Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбек ету
бостандығына конституциялық құқығын іске асыруды қамтамасыз ету мақсатында
заң актілерімен шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасында еңбек
қызметін жүзеге асыруы жөніндегі шектеулер белгіленуі мүмкін.
ІІІетелдіктер жекелеген қызмет орындарына тағайындала алмайды немесе
еңбек қызметінің белгілі бір түрімен, егер бұл қызмет орындарына тағайындау
немесе осындай қызмет түрімен шұғылдану Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығына қатыстылығына байланысты
болса, шұғылдана алмайды.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер еңбек
қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей құқықтарды
пайдаланады және сол сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдіктер жеке кәсіпкерлік
субъектілері бола алады. Бұл ретте, заңды тұлға құрмай шағын және орта
кәсіпкерлік субъектісі ретінде кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға жол
берілмейді.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдіктер Қазақстан Республикасының
азаматтарымен ортақ негіздерде демалыс алуға құқылы.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдіктер денсаулық сақтау
саласында Қазақстан Республикасы азаматтарының кұқықтарын пайдаланады және
солар сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген Шетелдіктер Қазақстан
Республикасының денсаулық сақтау органы белгілеген тәртіппен дәрігерлік
көмек көрсетіледі.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұрып жатқан шетелдіктер әлеуметтік
және зейнетақымен қамсыздандыру мәселесінде Қазақстан Республикасы
азаматтарының құқықтарын пайдаланады және солар сияқты міндеткерлікте
болады.
Егер зейнетақы төлемдері мен жәрдемақы тағайындау үшін белгілі бір
еңбек стажы талап етілсе, Шетелдіктер Қазақстан Республикасының заңдары мен
халықаралық шарттарында белгіленген негіздер мен тәртіпте олардың шетелдегі
жұмыс стажын есептеуге болады.
Қазакстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер тұрғын үй
қатынастарында Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын пайдаланады
және солар сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер жеке меншік құқығында тұрғын
үйге және басқа мүлікке, ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларының, ашылған
жаңалықтың, өнертабыстың. рационализаторлық ұсыныстың, өнеркәсіптік үлгінің
авторлық құқығына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде
белгіленғен жағдайларды қоспағанда, өзге де мүліктік және жеке мүліктік
емес құқықтарға ие бола алады.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер өздерінің
мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарын Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей пайдаланады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетелдіктер Қазакстан
Республикасының заңдары мен халықаралық шарттарында белгіленген негіздер
мен тәртіпте мүліктік және жеке мүліктІк емес құқықтарды пайдалануға
құқылы.
Қазакстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктер Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіпте Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей білім алуға құқылы. Қазақстан Республикасы
азаматтарының білім алуға конституциялық құқығын іске асыруды қамтамасыз
ету мақсатында заң актілерімен шетелдік азаматтардың Қазақстан
Республикасында тегін жоғары білім алуына шектеулер белгіленуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жүрген шетелдіктердін
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған тәртіпте,
Қазақстан Ресиубликасында білім алуына болады. Оқу орындарына қабылданған
шетелдіктер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оқушылар мен
студенттердің құқықтарын иеленіп, міндеттерін орындайды.
Көшіп келу квотасынра сәйкес Қазақстан Республикасына кірген шетелдік
азаматтардың Қазақстан республикасында тұрақты тұруға рұқсат беру туралы
арыздары Қазақстан Республикасының Көші-қон және демография жөніндегі
агенттігінің аумақтық бөлімшелеріне беріледі.
Шетелдік азаматтың Қазақстан Республикасында қоныстану ықтиярхаты және
азаматтығы жоқ адамның куәлігі жеке басты куәландыратын құжаттарды беру
тәртібін реттейтін Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің
нормативтік құқыктық актілеріне сәйкес ресімделеді. Қоныстану ықтиярхатын,
азаматтығы жоқ адамның куәлігін жоғалтқаны туралы шетелдік азамат,
азаматтығы жоқ адам өзі ішкі істер органдарына жаңа құжат беруі туралы арыз
арқылы өтініш білдіруге міндетті. Арызда қоныстану ықтиярхатының жоғалу
себептері, уақыты және орны көрсетілуі қажет. Қазақстан Республикасында
тұрақты тұратын шетелдік азаматтар Қазақстан Республикасының азаматтары
ушін заңнамамен қарастырылған тәртіппен тұрақты және уақытша тұратын орны
бойынша тіркеуге жатады. Тұрғылықты орны ауысқан кезде шетелдік азамат
есепте тұрған жердегі ішкі істер органдарынан оның ісіне сұрау салынады
[18].
Қолданыстағы Ережелерді бұзу заңнамамен карастырылған жауапкершілікке
әкеліп соғады.
Ережені бұзған шетелдік азаматка, кабылдаушы ұйымның лауазымды адамына
немесе Қазақстан Республикасының азаматына ішкі істер органдарының
кызметкері тәртіп бұзушылықтың сипаты мен жағдайларын егжей-тегжейлі жаза
отырып, әкімшілік кұқық бұзушылык туралы хаттама толтырады.
Шетелдік азамат мемлекеттік тілде немесе орыс тілінде сөйлей алмаған
немесе нашар сөйлеген жағдайларда хаттама толтыру кезінде міндетті түрде
аудармашы тартылады.
Белгіленген Ережелерді бұзған шетелдік азаматтарға, сондай-ақ олардың
одан әрі болуға негіздері болмаған жағдайларда олардың Қазақстан
Республикасында болуының белгіленген мерзімі қысқартылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында болу мерзімін қысқарту туралы шешімді
олардың саласы бойынша Қазақстан Республикасында жүрген шетелдік
азаматтарды қабылдаушы ұйымдардың жазбаша өтінімдері бойынша немесе өз
бастамасы бойынша Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің, ІІБ-ІІБ
көші-қон полициясы бөлімшелерінің бастықтары немесе олардың орынбасарлары
қабылдайды. Шешім Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі, ІІБ-ПБ
көші-қон полициясы бөлімшелері бастықтарының жазбаша нұсқауларымен
ресімделеді.
Шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасында болу мерзімін қыскарту
туралы жазбаша ұсынымдарын қабылдаушы ұйымдардың әкімшіліктері шетелдік
азаматтардың жұмыстан босатылғаны немесе оқу орнынан шыққандығы туралы
бұйрық шығарылғаннан кейін 48 сағаттан кешіктірмей ПББ-ПБ-ге береді.
Шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасында болу мерзімін қысқарту
туралы шешімдер ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің
ұсынымдары мен баянаттарының негізінде, сондай-ақ прокуратура органдарының
ұйғарымы немесе сот қаулысының негізінде қабылдануы мүмкін. Тұрақты
шетелдік өкілдіктердің желісі бойынша тұрған шетелдік азаматтардың
Қазақстан Республикасында болу мерзімін қысқартуға осы өкілдіктердің,
сондай-ақ жанында осы өкілдіктер тіркелген қазақстандық ұйымдардың жазбаша
ұсынымдары негіз болуы мүмкін.
Шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасында болу мерзімін
қысқарту, қазақстандық ұйымдардың ұсынымдарында көрсетілген уақытқа
жасалады. Бұл мерзімді Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасындағы
тексеру-өткізу бекетіне бару, қайту жолына билет алуға кажетті уақытын
ескере отырып, Қазақстан Республикасына жеке жұмыстары немесе Қазақстандағы
шетелдік тұрақты өкілдіктердің желісі бойынша келген адамдар үшін ішкі
істер органдары белгілейді.
Қазақстан Республикасынан шығуға арналған визалары бар шетелдік
азаматтарға Қазақстан Республикасында болу мерзімін кысқартуды ресімдеу бар
визаларын жою жолымен және Қазақстан Республикасынан шығуға кажетті мерзімі
көрсетілген жаңа шығу визасын ресімдеумен жасалады. Шетелдік азаматтарға
паспорт немесе оны ауыстыратын құжат тапсыру кезінде оларға Қазақстан
Республикасында олардың болу мерзімдерінің қысқаруына байланысты
белгіленген мерзімде Қазақстан Республикасынан шығуға міндетті екендігі, ал
шықпаған жағдайда әкімшілік жауапкершілікке тартылатындықтары хабарланады.
1.2. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының және азаматтығы
жоқ адамдардың құқықтық жағдайының ерекшеліктері және қағидалары
Қазақстан Республикасының заң ұғымы ретінде жеке тұлғаның
конституциялық мәртебесі құрылымына мындай компотенттер кіреді.
1. азаматтық;
2. негізгі құқық, бостандықтар, заңды мүдделер мен міндеттер;
3. құқықтық мәртебенің кепілдіктері.
Қазақстан Республиканың Конституциясы Республика аумағына келген шетел
азаматтырың және азаматтығы жоқ адамдардың құқықытық мәртебесін белгілейтін
негізгі принциптері бекітті. Конституцияда, заңдарда және халықаралық
шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандыктарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. 12 бап 4 тармақ.
Қазақстан Республикасындағы заңы бойынша шетел азаматтарының және
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайының принциптері берілді. Олар
мыналар болып табылады:
1. Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар да Конституцияда және
заңдарда белгіленген барлық құқықтар мен
бостандықтарға ие және барлық міндеттерді атқарады. ҚР
Конституциясының 2 бөлімінде 31-бап бар. Оның 17-бабында ҚР азаматтары
мен шетел азаматтарына бірдей берілген құқықтар мен
бостандықтар, аткарылатын міндеттер туралы айтылады. Бұл берілетін
құқықтар мен бостандықтар, атқарылатын міндеттер туралы баптар. Бұл
баптарда шетелдік азамат термині қолданылмайды, әркім,
барлығы, ешкім деген сөздер пайдаланылады [1].
2. Шетелдік азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен міндеттері
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен белгіленуі мүмкін.
Халықаралык шарттар ҚР Конституциясы мен заңдарынан туындайтын
ережелер белгіленуі мүмкін. Халықаралық шарттарда ҚР заңдарында
қарастырылғаннан өзге ережелер болуы мүмкін. Егер мұндай шарттар
Парламентте бекітілетін болса, ондағы ережелердің ҚР заңдарындағы
ережелерден басымдығы болады.
3. ҚР Шетел азаматтары шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайларына, нәсілдік және ұлттық белгісіне, жынысына, біліміне,
тіліне, дінге қатысына, руына және қызмет сипатына қарамастан заң
алдында тең. Бұл жалпы ереже, алайда, ҚР танылған халықаралық
шарттарда, халықаралық құқықтық актілерде жекелеген топтарға орай
нақтылануы мүмкін. Демек, дипломатиялық қатынастағы шетелдік
азаматтардың құқықтық мәртебесі қатардағы шетелдік азаматтарға
қарағанда біраз өзгелеу.
4. Шетелдік азаматтар өздеріне берілген құқтары мен бостандықтарын ҚР
мүддесіне, Қазақстан азаматтарының және оның аумағында тұратын басқа
адамдардың және бостандықтарына және заңды мүдделеріне зиян
келтірмейтіндей етіп пайдаланулары тиіс. Сонымен бірге ҚР
Конституциясы мен заңдары шетелдік азаматтарға олар абыройымен
орындауға тиіс мінддеттер жүктейді. Заңды бұзған жағдайда шетелдік
азаматтар тең құқықтық негізде заңдық жауаптылыққа тартылады. Бұл
туралы тиісті заңдарда анық айтылған [19].
Ішкі Істер органдары тұрақты тұруға рұқсат берген шетелдік азаматтар
тұрақты тұратындар деп аталады. Өзге заңдық негізде тұратын шетелдіктер
уақытша келгендер деп аталады. Олар белгілі бір мерзімде Қазақстан
Республикасынан кетуі тиіс.
Қазақстан Республикасына келу шетел азаматына мына жағдайларда:
1) Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, коғамдық тәртіпті және халыктың
денсаулығын сақтау мүддесінде;
2) егер ол Қазақстан Республикасының егемендігіне қарсы шықса, оның
аумағының тұтастығы мен бірлігін бұзуға шақыратын болса;
3) егер ол мемлекетаралық, ұлтаралық және діни алауыздық туғызатын болса;
4) егер бұл Қазақстан Республикасы азаматтарының және басқа да
адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін корғау үшін кажет болса;
5) егер ол террористік іс-әрекеттері үшін сотталған болса немесе сот оны
аса қауіпті қылмыскер деп таныған болса;
6) егер ол Қазақстан Республикасынан шығарылып тасталған болса;
7) егер Қазақстан Республикасында бұрын болған кезде оның шетелдік
азаматтардың Қазақстан Республикасында болуының құқықтық жағдайы
туралы заңнаманы, кеден, валюта немесе Республиканың өзге де
заңнамаларын бұзу фактілері анықталған болса;
8) егер ол кіру туралы өтініш қозғаған кезде өзі туралы жалған мәліметтер
хабарлаған болса немесе қажетті кұжаттар ұсынбаған болса Қазақстан
Республикасьша кіруге рұксат етілмеуі мүмкін.
Шетелдік азаматтарының құқықтық жағдайлары туралы Заңы белгілі бір
жағдайларда шетелдік азаматқа ҚР кетуге рұқсат етілмеуі мүмкін, Кетуге:
• Мемлекеттік қауіпздікті қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті немесе
халықтың денсаулығын сақтау мүддесінде;
• Қазақстан азаматтарының заңды құқықтары мен мүдделерін корғау
мақсатында;
• Егер шетелдік азамат ҚР егемендігіне қарсы шығып, ҚР біргілі мен
тұтастығын бұзуға шақырса Егер мемлекет аралық, ұлтаралық және діни
алауыздық отын қоздырса
• Егер террорлық әрекеті үшін сотталса және т.б. жағдайларында
рұқсат етілмейді.
Шетел азаматы Қазақстан Республикасының бұған өкілеттігі бар
мемлекеттік органдарының басқа мемлекетке баруға рұксат еткендігі туралы
төлқұжатқа соққан белгісі бойынша еркін шыға алады. Шетел азаматтың елінің
келісімі негізінде шығуының басқа да тәртібі белгіленуі мүмкін. Белгілі бір
жағдайларда шетелдік азаматқа Қазақстаннан шығуға рұқсат етілмейді.
Рұқсат етпеу:
• Егер шетелдік қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін негіз болса -
істі жүргізу аяқталғанша;
• Егер қылмысты үшін сотталса - жазаны өтегенге дейін;
• Егер сот жүктеген міндеттемені орыдаудан жалтарса - міндеттеме
орындалғанға дейін және т.б. жағдайларда белгіленеді.
Бұл тыйымдар шетелдік азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеу
болып табылмайды. Олар адам құқығы туралы халықаралық актілерге қайшы
келмейды [20].
Шығарылатын адаммен бірге Қазақстан Республикасынан кетуге ниет
білдірген шығарылатын адамдардың Казақстан Республикасының азаматы болып
табылатын отбасы мүшелеріне Қазақстан Республикасынан өзінің шығуы туралы
мәселені олар заңмен белгіленген тәртіпте шеше алатындығы түсіндіріледі.
Мұндай мәселелерді қарау шетелдік азаматтарды шығару мерзімдеріне әсер ете
алмайды.
Шетелдіктердің өздерінін құқықтары мен бостандықтарын пайдалануы
Қазақстан Республикасының мүдделеріне, оның азаматтары мен басқа адамдардың
құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтірмеуге тиіс және мұны олардың
Қазақстан Республикасының заңдарына белгіленген міндеттерін орындауынан
бөліп алуға болмайды.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдіктер Қазақстан Республикасының
азаматтарымен ортақ негіздерде демалыс алуға құқылы.
Қазақстан Республикасында жүрген шетелдіктер денсаулық сақтау
саласында Қазақстан Республикасы азаматтарының құқтарын пайдаланады және
солар сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасында тұақты тұратын шетелдіктер еңбек
қтынастарында Қазақтан Республикасының азаматтарымен бірдей құқтарды
пайдаланады және сол сияқты міндеткерлікте болады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер жеке меншік құқығында тұрғын
үйге және басқа мүлікке, ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларының, ашылған
жаңалықтың, өнертабыстың, рационализаторлық ұсыныстың, өнеркәсіптік үлгінің
авторлық құқығын, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде
белгіленген жағдайларды қоспағанда, өзге де мүліктік және жеке мүліктік
емес құқықтарға ие бола алады. Қазақстан Республикасындағы
шетелдіктер Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей мәдениет
жетістіктерін пайдалануға құқылы. Олар тарих және мәдениет ескерткіштеріне,
басқа мәдени құндылықтарға ұқыпты қарауға міндетті.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер Қазакстан Республикасының
азаматтарымен және баска адамдармен некеге тұрып және оны бұза алады,
Қазакстан Республикасының заңдары мен халыкаралық шарттарына сәйкес
Қазакстан Республикасының азаматтарымен бірдей некелік жэне отбасылық
қатынастардағы құқықтарды пайдаланады және міндеткерлікте болады.
Қазакстан Республикасындағы шетелдікке тұрғын үйіне, жеке басының ары
мен намысына тиіспеуге кепілдік беріледі.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер өздерінің мүліктік және жеке
мүліктік емес құкықтарын корғау үшін сотқа және баска мемлекеттік
органдарға өтініш жасауға құқылы.
Шетелдіктер Қазақстан Республикасының халықаралык шарттарында
көзделген басқа жағдайларда, сотта Қазақстан Республикасының азаматтарымен
бірдей процессуалдық құқықтарды пайдаланады.
Шетелдік жұмыс күшін тартуға заңда белгіленген тәртіппен ресімделген
рұқсаты бар шетелдік азаматтарды тіркеу осы рұксаттың қолданылу мерзіміне
ресімделеді. Қазақстан Республикасының оқу орындарында оқитын шетелдік
азаматтарды тіркеу бір оқу жылына ресімделеді. Шетелдік азаматтар Қазақстан
Республикасының заңнамалық кесімдеріне және Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарға сәйкес паспорттарды тіркеуден босатылуы мүмкін.
Шетелдік азаматтың Қазақстан Республикасынан кетуі ол Қазақстан
Республикасы азаматтарының, баска да жеке және заңды тұлғалардың елеулі
мүдделеріне байланысты мүліктік міндеттерді орындағанша кейінге қалдырылуы
мүмкін.
Тіркеуді ресімдеуді және оны ұзартуды құжаттар берілген күні жүзеге
асырылады.
Діни, дінуағыздаушылық, қайырымдылық қызметпен айналысатын шетелдік
азаматтар, егер Қазакстан Республикасының заңнамасында өзгеше көзделмеген
болса, әрі қарай жергілікті атқару органдарында есепке алу тіркелумен ішкі
істер органдарында жалпы негізде тіркеледі. Шетелдік азаматтардың
паспорттары тұрғылықты немесе уақытша тұру орны бойынша бес күнтізбелік күн
ішінде ішкі істер органдарында тіркелуге жатады. ІІБ-ІІБ басшылығының
қарауына қарай тіркеу аудандық, қаншалық немесе облыстық көші-қон
полициясының бөлімшелерінде, көші-кон бақылауы пункттерінде жүзеге асырылуы
мүмкін, ол туралы тиісті өкім шығарылады. Уақытша тұру үшін келген шетелдік
азаматтарды тіркеу кезінде көші-қон полициясының бөлімшелері ішкі істер
органдарының басшылығы арқылы полицияның учаскелік инспекторларын осы жерде
тұруға рұқсат етілген мерзім туралы хабарлауға тиіс.
Егер олардың рұқсат етілген мерзім аяқталған соң тиісті ұзартусыз
кетпегені анықталса, полицияның учаскелік инспекторы ол туралы әкімшілік
материал толтырады және көші-қон полициясының бөлімшесіне хабарлайды.
Әкімшілік әсер ету шараларын қабылдағаннан кейін полицияның учаскелік
инспекторы заң бұзушы-шетелдік азаматты елді мекеннен шығаруды
ұйымдастыруға көмек көрсетеді.
Қазақстан Республикасының визасы шетелдік азаматтардың паспорттарын
тіркеу үшін негіз болып табылады, ал Қазақстан Республикасы визасыз кіру
және болу тәртібі туралы келісім жасасқан елдердің азаматтары үшін -
қабылдаушы заңды, жеке тұлғалардың немесе шетел азаматы өзінің арызы негіз
болып табылады.
Мемлекет аумағында заңсыз жүріп-тұрған шетелдік азаматты анықтаған
кезде ішкі істер органы қызметкерінін баянаты оны гіркеу үшін негіз болып
табылады.
Тіркеуді ішкі істер органдарының лауазымды адамдары көші-кон
карточкасының "тіркеу" деген бағанын толтыру арқылы, ресімдейді.
Тіркелген шетелдіктерді есепке алу белгіленген нысандағы журнал
бойынша жүргізіледі. Журнал бойынша реттік нөмірі тіркеу нөмірі болып
табылады.
Жазба түсінікті жазылады, егер түзетулер енгізілген жағдайда оларға
түсініктеме беріледі.
Тіркеу оны ресімдеген кызметкердің қолымен және көші-кон полициясы
бөлімшесінің мөрімен куәландырылады.
Тіркеу шетелдік азаматтың бірінші өтініш білдірген жері бойынша ғана
ресімделеді.
Визалық мөрмен және лауазымды адамның қолымен расталған туристік топты
тіркеу туралы мөртаңба ұжымдық тізімдердің сыртқы бетіне қойылады.
Шетелдік азаматтар қабылдаушы заңды және жеке тұлғаларға өз
паспорттарын тапсырады, олар ішкі істер органында тіркегеннен кейін
иелеріне қайтарады.
Тіркеу заңды, жеке немесе шетелдік азамат өзінің арызында көрсеткен
мерзімдерге, бірақ визалардың күшінде болу мерзімінен аспайтын, ал
Қазақстан Республикасы визасыз кіру және болу тәртібі туралы жасасқан
елдерден келген азаматтар үшін Ереженің анықталған мерзімдерге ресімделеді.
Тіркеу мерзімі шетелдік азаматтар паспорттарының қолданылу мерзімінен аса
алмайды. Компьютерлік визалары бар шетелдік азаматтардың паспорттары
Қазақстан Республикасында нақты болу мерзіміне тіркеледі.
Шетелдік студенттердің (оқушылардың) паспорттары Қазакстан
Республикасында болу визаларын ресімдеусіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz