Маңғыстау мұнай-газ кешенінің даму кезеңдері.Қазақстан мұнай-газ кешенінің келешектегі болжамы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТАРАУ. МҰНАЙ . ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1. Әлемдік мұнай бизнесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Қазақстанның мұнай.газ кешенінің қалыптасуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ МҰНАЙ.ГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1. Маңғыстау мұнай.газ кешенінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2. Маңғыстау мұнай.газ кешенінің қалыптасуының негізгі кезеңдеріне перспективалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. «Маңғыстаумұнайгаз» ААҚ.ның қалыптасуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙ.ГАЗ КЕШЕНІНІҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ БОЛЖАМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1. Қазақстанның мұнай.газ саласының негізгі мәселелері мен даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2. Қазақстан Республикасының мұнай тасымалдау мәселелері мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.3. «Маңғыстаумұнайгаз» ААҚ.ның даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТАРАУ. МҰНАЙ . ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1. Әлемдік мұнай бизнесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Қазақстанның мұнай.газ кешенінің қалыптасуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ МҰНАЙ.ГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1. Маңғыстау мұнай.газ кешенінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2. Маңғыстау мұнай.газ кешенінің қалыптасуының негізгі кезеңдеріне перспективалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. «Маңғыстаумұнайгаз» ААҚ.ның қалыптасуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙ.ГАЗ КЕШЕНІНІҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ БОЛЖАМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1. Қазақстанның мұнай.газ саласының негізгі мәселелері мен даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.2. Қазақстан Республикасының мұнай тасымалдау мәселелері мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.3. «Маңғыстаумұнайгаз» ААҚ.ның даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ
Бүгінде елімізде мұнай мен газ қорының мол болуымен ерекшеленеді. Мұнай мен газ республикасыздың батыс бөлігінде және оңтүстік аудандарында шоғырланған. Әсіресе мұнай мен газдың мол шоғырланған жерлері Каспий маңы алаптары мен Солтүстік Маңғыстау мұнайлы газды аймағы болып табылады.
Сонымен бірге, Қазақстан территориясына еніп жатқан Каспий теңізі шельфіндегі және құрлықтағы болжанған ресурс қоры мұнай қоры бойынша 12 млрд. тонна, газ конденсаты – 1,6 млрд. тонна, табиғи газ қоры – 5,9 трлн. Метр куб құрайды. Бұл Қазақстанды әлемдегі басты мұнай өндіруші елдердің қатарына қоспақ. Ломоносов айтқандай, «Ресей қуаты Сібірмен өркендейді...», «болашақ Қазақстанның қуаты Каспий өңірімен өркендемек...».
Бұл жұмыстың тақырыбы – Қазақстан Республикасы мұнай-газ саласының негізгі мәселелері мен даму болашағы.
Маңғыстау аймағы жылына 12 млн. тоннадай мұнай және 1,5 млрд. метр куб газ өндірілетін Қазақстанның ірі мұнайлы газды аймақтарының бірі болып табылады.
Бүгінде Маңғыстау облысының территориясында 70 мұнай және газ кен орындары белгілі, соның ішінде 27-сі белсенді түрде өңделеді. Ірі кен орындары болып: Өзен, Жетібай, Қаламқас және Қаражанбас саналады. Маңғыстау түбегінің мұнайын игеру және мұнай өнеркәсібін Қазақстанның халық шаруашылығы саласының қатарына қосуы еліміздің экономикалық дамуындағы ірі оқиға болды.
Жұмыстың мақсаты – бұрынғы одақ көлемінде үлкен жаңалық болған Маңғыстауда ірі мұнай-газ кен орындарының ашылуы және олардың игерілуі, жалпы Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен оның бүгінге дейін дамуына экономикалық тұрғыдан баға беру арқылы оның дамуын кезең бойынша бөліп көрсету.
Сөйтіп, бұрынғы одақ кезінде бірден-бір мұнай-газ шикізатының басты көзі болған, ал бүгінде Қазақстан Республикасы үшін экономиканың, соның ішінде мұнай-газ саласының алға дамуы, әлемдік мұнай бизнесінде белгілі орын алуына белгілі деңгейде әсер ететін Маңғыстау мұнай-газ кешенінің дамуының басты кезеңдері талданады. Кен орындарын игеру кезеңінде барлық экономикалық көрсеткіштер талданады. Кен орнын игеру мен пайдалануға жіберген қаржы салымы, мұнай өндірудің динамикасы бойынша, баланстық қорға қарағандағы өндірілген мұнай көлеміне байланысты Маңғыстаудағы кен орындарын игеруді 3 негізгі кезеңге бөлуге болады: алғашқы кезең, қарқынды қалыптасу және қалыптасудың аяқталу кезеңдері.
Маңғыстау аймағындағы көптеген кен орындары, соның ішінде «Маңғыстаумұнайгаз» ААҚ-да кен орнын игерудің соңғы сатысында мұнай өндіруде.
Бүгінде елімізде мұнай мен газ қорының мол болуымен ерекшеленеді. Мұнай мен газ республикасыздың батыс бөлігінде және оңтүстік аудандарында шоғырланған. Әсіресе мұнай мен газдың мол шоғырланған жерлері Каспий маңы алаптары мен Солтүстік Маңғыстау мұнайлы газды аймағы болып табылады.
Сонымен бірге, Қазақстан территориясына еніп жатқан Каспий теңізі шельфіндегі және құрлықтағы болжанған ресурс қоры мұнай қоры бойынша 12 млрд. тонна, газ конденсаты – 1,6 млрд. тонна, табиғи газ қоры – 5,9 трлн. Метр куб құрайды. Бұл Қазақстанды әлемдегі басты мұнай өндіруші елдердің қатарына қоспақ. Ломоносов айтқандай, «Ресей қуаты Сібірмен өркендейді...», «болашақ Қазақстанның қуаты Каспий өңірімен өркендемек...».
Бұл жұмыстың тақырыбы – Қазақстан Республикасы мұнай-газ саласының негізгі мәселелері мен даму болашағы.
Маңғыстау аймағы жылына 12 млн. тоннадай мұнай және 1,5 млрд. метр куб газ өндірілетін Қазақстанның ірі мұнайлы газды аймақтарының бірі болып табылады.
Бүгінде Маңғыстау облысының территориясында 70 мұнай және газ кен орындары белгілі, соның ішінде 27-сі белсенді түрде өңделеді. Ірі кен орындары болып: Өзен, Жетібай, Қаламқас және Қаражанбас саналады. Маңғыстау түбегінің мұнайын игеру және мұнай өнеркәсібін Қазақстанның халық шаруашылығы саласының қатарына қосуы еліміздің экономикалық дамуындағы ірі оқиға болды.
Жұмыстың мақсаты – бұрынғы одақ көлемінде үлкен жаңалық болған Маңғыстауда ірі мұнай-газ кен орындарының ашылуы және олардың игерілуі, жалпы Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен оның бүгінге дейін дамуына экономикалық тұрғыдан баға беру арқылы оның дамуын кезең бойынша бөліп көрсету.
Сөйтіп, бұрынғы одақ кезінде бірден-бір мұнай-газ шикізатының басты көзі болған, ал бүгінде Қазақстан Республикасы үшін экономиканың, соның ішінде мұнай-газ саласының алға дамуы, әлемдік мұнай бизнесінде белгілі орын алуына белгілі деңгейде әсер ететін Маңғыстау мұнай-газ кешенінің дамуының басты кезеңдері талданады. Кен орындарын игеру кезеңінде барлық экономикалық көрсеткіштер талданады. Кен орнын игеру мен пайдалануға жіберген қаржы салымы, мұнай өндірудің динамикасы бойынша, баланстық қорға қарағандағы өндірілген мұнай көлеміне байланысты Маңғыстаудағы кен орындарын игеруді 3 негізгі кезеңге бөлуге болады: алғашқы кезең, қарқынды қалыптасу және қалыптасудың аяқталу кезеңдері.
Маңғыстау аймағындағы көптеген кен орындары, соның ішінде «Маңғыстаумұнайгаз» ААҚ-да кен орнын игерудің соңғы сатысында мұнай өндіруде.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Азаматова А.Б. «Этапы развития Мангистауского ТПК. // Проблемы формирования пространственной структры Западно-Сибирского нефте-газового комплекса» Новосибирск 1990г. Стр 83-97
2. Азматова А.Б. «Факторы влияния в Каспийском регионе: Национальная экономика РК в условиях глоболизации» Алматы 2002 стр 70-173
3. Ұлттық мұнай энциклопедиясы. 1-2 том. Астана –Лондон. 1999ж.
4. Маңғыстау энциклопедиясы. Алматы «Атамұра» 1997 ж.
5. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Алматы 1997ж. 64-66 беттер
6. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – ҚР-ң Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007ж.
7. Алекперов В. «Основные тенденции в нефтегазовом бизнесе» Москва 1998г.
8. Надиров Н.К. История «Бассейны. Свойства» 1 том. Алматы, Ғылым 2001
9. Надиров Н.К. «Характеристика месторождения. Принципы и оценки ресурсов» 5 том. Алматы, Ғылым 2001
10. Мырзағалиев Қ, Ордабаев Қ., Медіханов Қ. «Мұнай жөніндегі мағлұматтар» Алматы-Атырау 1999ж. 115-127бет
11. Чакабаев С.Е., Кононов Ю.С. «Геология и нефтегазоность Южного Мангышлака» Алматы «Наука» 1967г.
12. Яновская О.А., Мамыров М.К., Шакуликова Г.Т. «Макроэкономика и нефтебизнес: мультипликационный эффект инвестиционной связи» Алматы «Экономика» 1999 г. Стр. 102-118
13. Тоқаев Қ. «В ХХІ веке Казахстан станет одной из крупнейших нефтегазоводобывающих держав мира» // Нефть и капитал № 9 (74) 2001г. Стр. 21-28
14. Мухин А. «Вертикально интегрированные нефтяные компании: проблемы управления» // Вопросы экономики № 199
15. Алафинов С. «Нефтяной бизнес – интеграционные процессы вчера, сегодня, завтра» // Нефть и капитал 1998 г. № 11
16. Киынов Л.К. «Пути развития нефтяной промышленности Мангистау» // Нефть и газ 1999г. № 2 стр. 22-29
17. Тасмаганбетов И.Н. «Нефтегазовый комплекс – двигатель экономики Казахстана» // Нефть и газ 1999 № 3 стр 3-6
18. Нурабеков Б.К. «Становление и развитие национальной нефтегазовой политики Республики Казахстан за 10 лет независимости» // Нефть и газ 2002 № 2 стр. 32-37
19. Сулейменов К., Сабитов М. «Перспективы развития нефтедобывающей промышленности в Республике Казахстан» // Аль-Пари № 2 1-2 2001г. стр. 13-14
20. Атшыбаев Ә. «Үлкен тарих осылай басталған» // Алтын дария газеті № 47 1999ж. 9-11 бет
21. Енсебаев К. «Перспективы использования новых технологий в Каламкасском месторождении» // Нефть и газ № 2 2000г. стр 63-67
22. Отебаев А. «Современное состояние и перспективы развития АО Мангистаумунайгаз» журнал Каспиан 2000-2001г.
23. Отарбаев Г. «Энергетическая независимость Юга»// нефть и капитал № 9 2001г. стр 48
24. Тасболатов Қ. «Маңғыстаумұнайгаздың» аймақ экономикасындағы ролі // Маңғыстау газеті № 120 2001ж. 3-4 беттер
25. Отчет Министерства топлива и энергетики РК за 2000 год
26. Технико-экономические показатели АО «Мангистаумунайгаз» за 1996-1999г.
27. Отчет АО «Мангистаумунайгаз» за 2001 год
28. Русско-казахский словарь по разведочному бурению Под ред. Есенова Ш.Е. Алма-Ата «Наука» 1972г.
29. Әбішев Ә, Баспаев К, Нурсұлтанов Т. Мұнай өнеркәсібіне арналған терминдер сөздігі Алматы 1993.
30. Мұнайлы Маңғыстаудағы өркенді өзгерістер . – Егемен Қазақстан, 24 мамыр 2005ж.
31. Кшенов Л. Будущее начинается сегодня – Нефть и газ Казахстана. – Алматы, 2002 – стр. 34
32. Нефтяная отрасль Республики Казахстан. – Нефть и газ Казахстан, 2004 –стр. 66
33. Школьник В. «Приоритеты дальнейшего развития» - Нефть и газ Казахстана, 2005 – стр. 6
34. Казтрансойл: маршруты интеграции. – Нефть и газ Казахстана, 2006 – стр. 156
35. Жуков С. Казахстанская нефть в свете мирового опыта: шанс для развития. – Казахстанская нефть – шанс для развития (сборник докладов). – Алматы, 2006г.
1. Азаматова А.Б. «Этапы развития Мангистауского ТПК. // Проблемы формирования пространственной структры Западно-Сибирского нефте-газового комплекса» Новосибирск 1990г. Стр 83-97
2. Азматова А.Б. «Факторы влияния в Каспийском регионе: Национальная экономика РК в условиях глоболизации» Алматы 2002 стр 70-173
3. Ұлттық мұнай энциклопедиясы. 1-2 том. Астана –Лондон. 1999ж.
4. Маңғыстау энциклопедиясы. Алматы «Атамұра» 1997 ж.
5. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Алматы 1997ж. 64-66 беттер
6. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – ҚР-ң Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007ж.
7. Алекперов В. «Основные тенденции в нефтегазовом бизнесе» Москва 1998г.
8. Надиров Н.К. История «Бассейны. Свойства» 1 том. Алматы, Ғылым 2001
9. Надиров Н.К. «Характеристика месторождения. Принципы и оценки ресурсов» 5 том. Алматы, Ғылым 2001
10. Мырзағалиев Қ, Ордабаев Қ., Медіханов Қ. «Мұнай жөніндегі мағлұматтар» Алматы-Атырау 1999ж. 115-127бет
11. Чакабаев С.Е., Кононов Ю.С. «Геология и нефтегазоность Южного Мангышлака» Алматы «Наука» 1967г.
12. Яновская О.А., Мамыров М.К., Шакуликова Г.Т. «Макроэкономика и нефтебизнес: мультипликационный эффект инвестиционной связи» Алматы «Экономика» 1999 г. Стр. 102-118
13. Тоқаев Қ. «В ХХІ веке Казахстан станет одной из крупнейших нефтегазоводобывающих держав мира» // Нефть и капитал № 9 (74) 2001г. Стр. 21-28
14. Мухин А. «Вертикально интегрированные нефтяные компании: проблемы управления» // Вопросы экономики № 199
15. Алафинов С. «Нефтяной бизнес – интеграционные процессы вчера, сегодня, завтра» // Нефть и капитал 1998 г. № 11
16. Киынов Л.К. «Пути развития нефтяной промышленности Мангистау» // Нефть и газ 1999г. № 2 стр. 22-29
17. Тасмаганбетов И.Н. «Нефтегазовый комплекс – двигатель экономики Казахстана» // Нефть и газ 1999 № 3 стр 3-6
18. Нурабеков Б.К. «Становление и развитие национальной нефтегазовой политики Республики Казахстан за 10 лет независимости» // Нефть и газ 2002 № 2 стр. 32-37
19. Сулейменов К., Сабитов М. «Перспективы развития нефтедобывающей промышленности в Республике Казахстан» // Аль-Пари № 2 1-2 2001г. стр. 13-14
20. Атшыбаев Ә. «Үлкен тарих осылай басталған» // Алтын дария газеті № 47 1999ж. 9-11 бет
21. Енсебаев К. «Перспективы использования новых технологий в Каламкасском месторождении» // Нефть и газ № 2 2000г. стр 63-67
22. Отебаев А. «Современное состояние и перспективы развития АО Мангистаумунайгаз» журнал Каспиан 2000-2001г.
23. Отарбаев Г. «Энергетическая независимость Юга»// нефть и капитал № 9 2001г. стр 48
24. Тасболатов Қ. «Маңғыстаумұнайгаздың» аймақ экономикасындағы ролі // Маңғыстау газеті № 120 2001ж. 3-4 беттер
25. Отчет Министерства топлива и энергетики РК за 2000 год
26. Технико-экономические показатели АО «Мангистаумунайгаз» за 1996-1999г.
27. Отчет АО «Мангистаумунайгаз» за 2001 год
28. Русско-казахский словарь по разведочному бурению Под ред. Есенова Ш.Е. Алма-Ата «Наука» 1972г.
29. Әбішев Ә, Баспаев К, Нурсұлтанов Т. Мұнай өнеркәсібіне арналған терминдер сөздігі Алматы 1993.
30. Мұнайлы Маңғыстаудағы өркенді өзгерістер . – Егемен Қазақстан, 24 мамыр 2005ж.
31. Кшенов Л. Будущее начинается сегодня – Нефть и газ Казахстана. – Алматы, 2002 – стр. 34
32. Нефтяная отрасль Республики Казахстан. – Нефть и газ Казахстан, 2004 –стр. 66
33. Школьник В. «Приоритеты дальнейшего развития» - Нефть и газ Казахстана, 2005 – стр. 6
34. Казтрансойл: маршруты интеграции. – Нефть и газ Казахстана, 2006 – стр. 156
35. Жуков С. Казахстанская нефть в свете мирового опыта: шанс для развития. – Казахстанская нефть – шанс для развития (сборник докладов). – Алматы, 2006г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТАРАУ. МҰНАЙ – ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ
ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...7
1.1. Әлемдік мұнай бизнесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Қазақстанның мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ МҰНАЙ-ГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.1. Маңғыстау мұнай-газ кешенінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..16
2.2. Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуының негізгі кезеңдеріне
перспективалық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .20
2.3. Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-ның қалыптасуы мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙ-ГАЗ КЕШЕНІНІҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ
БОЛЖАМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1. Қазақстанның мұнай-газ саласының негізгі мәселелері мен даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .35
3.2. Қазақстан Республикасының мұнай тасымалдау мәселелері мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...41
3.3. Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-ның даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ
Бүгінде елімізде мұнай мен газ қорының мол болуымен ерекшеленеді.
Мұнай мен газ республикасыздың батыс бөлігінде және оңтүстік аудандарында
шоғырланған. Әсіресе мұнай мен газдың мол шоғырланған жерлері Каспий маңы
алаптары мен Солтүстік Маңғыстау мұнайлы газды аймағы болып табылады.
Сонымен бірге, Қазақстан территориясына еніп жатқан Каспий теңізі
шельфіндегі және құрлықтағы болжанған ресурс қоры мұнай қоры бойынша 12
млрд. тонна, газ конденсаты – 1,6 млрд. тонна, табиғи газ қоры – 5,9 трлн.
Метр куб құрайды. Бұл Қазақстанды әлемдегі басты мұнай өндіруші елдердің
қатарына қоспақ. Ломоносов айтқандай, Ресей қуаты Сібірмен өркендейді...,
болашақ Қазақстанның қуаты Каспий өңірімен өркендемек....
Бұл жұмыстың тақырыбы – Қазақстан Республикасы мұнай-газ саласының
негізгі мәселелері мен даму болашағы.
Маңғыстау аймағы жылына 12 млн. тоннадай мұнай және 1,5 млрд. метр
куб газ өндірілетін Қазақстанның ірі мұнайлы газды аймақтарының бірі болып
табылады.
Бүгінде Маңғыстау облысының территориясында 70 мұнай және газ кен
орындары белгілі, соның ішінде 27-сі белсенді түрде өңделеді. Ірі кен
орындары болып: Өзен, Жетібай, Қаламқас және Қаражанбас саналады. Маңғыстау
түбегінің мұнайын игеру және мұнай өнеркәсібін Қазақстанның халық
шаруашылығы саласының қатарына қосуы еліміздің экономикалық дамуындағы ірі
оқиға болды.
Жұмыстың мақсаты – бұрынғы одақ көлемінде үлкен жаңалық болған
Маңғыстауда ірі мұнай-газ кен орындарының ашылуы және олардың игерілуі,
жалпы Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен оның бүгінге дейін
дамуына экономикалық тұрғыдан баға беру арқылы оның дамуын кезең бойынша
бөліп көрсету.
Сөйтіп, бұрынғы одақ кезінде бірден-бір мұнай-газ шикізатының басты
көзі болған, ал бүгінде Қазақстан Республикасы үшін экономиканың, соның
ішінде мұнай-газ саласының алға дамуы, әлемдік мұнай бизнесінде белгілі
орын алуына белгілі деңгейде әсер ететін Маңғыстау мұнай-газ кешенінің
дамуының басты кезеңдері талданады. Кен орындарын игеру кезеңінде барлық
экономикалық көрсеткіштер талданады. Кен орнын игеру мен пайдалануға
жіберген қаржы салымы, мұнай өндірудің динамикасы бойынша, баланстық қорға
қарағандағы өндірілген мұнай көлеміне байланысты Маңғыстаудағы кен
орындарын игеруді 3 негізгі кезеңге бөлуге болады: алғашқы кезең, қарқынды
қалыптасу және қалыптасудың аяқталу кезеңдері.
Маңғыстау аймағындағы көптеген кен орындары, соның ішінде
Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-да кен орнын игерудің соңғы сатысында мұнай
өндіруде.
Маңғыстау облысының аймақтық экономикалық көрсеткіштері
Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-ның қызметімен тығыз байланысты. Аймақтағы ірі
мұнай-газ өнеркәсіптерін көтеру арқылы, саланың аймақтық дамуына әсер етуге
болады.
Жұмыстың міндеті – Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешенінің бір
бөлігі ретінде Маңғыстау мұнайлы-газды аймағының дамуының негізгі
кезеңдеріне экономикалық талдау жүргізу, мұнай-газ саласының дамуы
негізінде, әлемдік мұнай бизнесінде, еліміздің орын алатындығына көз
жеткізу.
Маңғыстаудағы ірі кен орындары: Өзен, Қаламқас, Жетібай сияқты кен
орындарын пайдалану, бүгінгі күні дамудың соңғы кезеңінде дәлме-дәл келіп
отыр. Мұнай өндіру көлемінің тұрақталатын бұл кезеңде өндіру көлемін
көбейту үшін қосымша күрделі қаржыны талап етеді. Сондай-ақ, өндірістік
инфрақұрылымды қайта құрып ғана қоймай, әлеуметтік инфрақұрылымның да
жақсарғаны байқалады.
Бүгінде мұнай өнеркәсібі еліміздің экономикалық дамуын қолдай отырып,
Қазақстан экономикасының болашақта жетекші секторларының бірі болуына
мүмкіндігі бар. Республикада 2,1 млрд. тонна мұнай, 0,7 млрд. тонна газ
конденсаты, 1,7 трлн. метр куб табиғи газ сияқты көмірсутек шикізатының ірі
барланған қорлары бар. Бұған Каспий аймағындағы ресурс қорын қоссақ,
Қазақстан әлемде көмірсутек шикізатының қоры жөнінен алғашқы орындарды
иеленетіні сөзсіз.
Республикада мұнай өндіру деңгейі 10-15 жылдан кейін 170 млн. тоннаға
жетпек деп жобаланды, сол себепті өндірілген мұнайды өңдеу арқылы ішкі
нарықты қанағаттандырып, тиімді экспорттық мүмкіндіктерді жүзеге асыру
керек.
Аталған дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндетін орындау үшін жұмыс
төмендегідей құрылымдардан тұрады: Кірспеде жұмыстың өзекті жағдайлары
көрсетілген. 1 тарауда мұнай-газ саласының даму тарихы, әлемдік мұнай
бизнесінің дамуы, Қазақстанның мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен қазіргі
жағдайы берілген.
2 тарауда Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуы, және экономикалық
көрсеткіштерге талдау жасалынды.
3 тарауда Қазақстанның мұнай-газ саласының негізгі мәселелері мен даму
болашағы"Манғыстау мұнай-газ" ААҚ мысалында қарастырылды.
1 ТАРАУ. МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Әлемдік мұнай бизнесінің дамуы
Әр елдің экономикасының дамуына мұнай нарығы маңызды рол атқарады. Осы
уақытқа дейін әлемдік мұнай саясатын екі картель – батыс және шығыс
картельдері анықтады. Біріншісіне ОПЕК-ке кірмейтін, әлемдегі мұнайдың 40%-
ін беретін ірі 6 мұнай компанияларын біріктіреді. Бұл компаниялардың
мұнайды сатудың жалпы 2006 жылы 400 млрд. долларды құрады. Ал шығыс
экспортының (ОПЕК) әлемдік мұнай өндірудің 38 пайызын және әлемдік мұнай
экспортының 61 пайызын беретін 13 ел кіреді. Ал Қазақстанның мұнай өндіруі
әлемдіктің 3 пайызын, ал Ресей әлемдік мұнай өндірудің 10 пайызын
иемденеді, сол себепті Қазақстан халықаралық мұнай нарығында қатаң
позицияны иемденбейді деуге болады.
2007 жылдың басында дүниежүзілік мұнай қоры, өндіруден қазіргі
деңгейін алсақ, ол шамамен 42 жылға, ал газ 62 жылға жетеді. Мұнайдың
дүниежүзілік қоры, өндірудің қазіргі технологиясы бойынша 138,5 млрд.
тонна, ал газ 143,9 млрд. текше метр болады.¹ дүниежүзілік мұнай қорының 78
пайызы 11 елде орналасқан, олар ОПЕК –ке мүше елдер. Ал 43 пайызы газ қоры
ТМД елдерінде орналасқан. Мұнай қорының негізгі орналасқан елдер,
(млрд.тонна): Сауд Аравиясы – 35,4; Ирак – 12,7; Венесуэла – 10,0; ТМД
елдері – 7,7; Мексика – 5,4; Ливия – 3,9; Қытай -3,3.
Ал табиғи газ әлемдегі елдердің арасында былай бөлінеді, (млрд. метр
куб): ТМД елдері – 55,9; Иран – 22,9; Катар – 8,5; БАЭ – 5,8; Сауд аравиясы
– 5,3; АҚШ – 4,7; Венесуэла – 4,0; Алжир – 3,7; Нигерия – 3,3; Ирак – 3,1.
Бірақта, жақын болашақта мұнайды алмастыру мүмкін емес. Әлемдік
сұраныс жылына 1,5 пайызға өссе, ал ұсыным айтарлықтай өспейді деуге
болады.
1973 жылғы энергетикалық дағдарысқа дейін 70 жыл ішінде. Әлемдік мұнай
өндіру әрбір он жылда екі еселенді. Алайда әлемдік мұнай қорының қомақты
үлесін алып тұрған ОПЕК-ке мүше төрт мұнай өндіруді жоғарылата алады (Сауд
Аравиясы, Кувейт, Нигерия, Габон). Сонымен бірге, Каспий аймағын өңдеуде
Қазақстан мен көршілес елдер де белгілі деңгейде өз әсерін тигізулері
мүмкін.
Мұнай және мұнай өндірісінің бүкіл әлемге және Қазақстан
Республикасына да маңызды өте зор. Мұнайшылардың мұнай мен газдың ірі кен
орындарын іздеуде де, оларды өңдеу саласында да табыстары жетерлік. Алайда
мұнай қорын
ың да күн санап сарқылары сөзсіз. Қазірдің өзінде көптеген елдердің
ғалымдары энергетикалық ресурсты жасанды жолмен алу мәселесін ойлануда.
Алайда бізгі өндірістік ауқымдағы мұнай қажет.
Мұнай мен газ – бүгінде өте тиімді, әрі өте ыңғайлы отын, 90%-тен
астам мұнай мен газ өндірісте және автомобильге жанармай ретінде
жандырылады.
Батыс мұнай бизнесінің дамуы вертикальды интеграция жолымен жүрді.
Ірі мұнай компаниялары – Стандард ойл, Тексака, Шелл және басқалары
мұнай ісі сферасында алдымен ұлттық, сосын халықаралық ауқымда бақылау
жүргізеді. Шағын аутсайдер – кәсіпорындары шектеулі территорияға сүйенсе
де, осындай әдісті ұстанады.
60-70 жылдары әлемдік мұнай бизнесінде күрделі өзгерістер болды. ОПЕК-
ке кіретін мұнайды экспорттайтын елдер өздерінің мұнай ресурстарына бақылау
жүргізеді. Қазірде көптеген өндіретін елдерде ірі ұлттық мұнай компаниялары
бар. Алайда өндірілген мұнайдың көп бөлігін билеу құқығына ие болса да,
өндіруші елдер мұнай ресурсын пайдалануға негізделген жалпы табыстан
әділетті үлес ала алмайды. Бұған ең басты себеп – ақырғы өнімді өткізу
нарығына шығудың болмауы немесе шектеулілігі.
Сол себепті 70 жылдары мұнай өнімдерімен өзін қамтамасыз ету үшін,
сосын сыртқы нарыққа шығу мақсатымен Сауд Аравиясы - әлемдегі ірі мұнай
державасы және басқа да көптеген мұнай өндіруші елдер, мұнай өндірушу және
мұнай-химия зауыттарының құрылысына кірісті. 80 жылдары олар Солтүстік
Америка мен Батыс Еуропадағы мұнайды тұтынушы елдер территориясында өткізу
компаниялары мен мұнай өңдеуші заводттардың материалдық және қаржылық
активтерін иемденіп, өздерінің саясатын өзгертті.
Бұл жағдайда вертикалды интеграция мұнайды барлау мен өндіруден оны
өңдеу мен өнім маркетингіне қарай дамиды. Бұл процестің маңызды алғышартты
болып, жаңа мұнай ресурстарын игеруге инвестициялық тиімділігінің төмендеуі
және нарықтың жеткілікті қанықтылығы жағдайында мұнай өндіру сферасындағы
бәсекелестік пен ақырғы сұраныс нарығын иемденуге ұмтылысын санауға болады.
Батыс Еуропа елдерінің мұнай компанияларында (Бритиш петролеум
және Шелл ірі халықаралық компанияларын қарағанда), басқа бағытта
интеграциялану жүрді. Франция мен Италияда 50 жылдардың өзінде мұнай
өндіруші және мұнай-химия өнеркәсіптерінде мемлекеттік сектордың
қалыптасуында да әлемнің ірі мұнай компанияларының жағынан мұнай жеткізуге
тәуелді болды. Трансұлттық мұнай компаниялары мен мұнай өндіруші елдердің
үкіметтері арасындағы бәсекелестік қақтығыстарды пайдалана отырып, бәрінен
бұрын Солтүстік Африкада европалық мемлекетті және жеке компаниялар мұнай
өндіруші сферада ресурсты меншіктеуші елдер үшін қолайлы Концессиондық
жағдайға кіре алады. Басқаша айтсақ, осы интеграциялық процестің негізгі
қозғаушысы болып, шикізатты жеткізудегі тәуекеділікті жеңуге ұмтылыс болды.
Осының нәтижесінде француздық Тотал және итальяндық Эни сияқты қазірде
жиырма елдерге кіретін ірі мұнай компаниялары пайда болды. Алайда мұндағы
жоспарлылық, өндіріс пен капиталдың шоғырлануы, монополияға ұқсас шикізат
пен өнім нарықтарына бақылау қою бәсекелестікті шектемейді. Ірі мұнай
корпорациялары өзара тәуелсіз аутсайдерлер-компанияларымен бәсекелеседі.
Сонымен бірге, мұнай ісінде ірі маманданған компаниялармен бірге,
орташалары да бар. Бұлар біріккен компаниялар назарына қаржылық қатынас
жүйесі арқылы кіре алады. Мұнай бизнесінде нарықтық экономика жағдайында
әртүрлі қызмет сферасының сәйкестігі кең таралған. Айқын мысал ретінде
келесі байланыстарды көрсетуге болады; қорды барлау – мұнай өндіру;
транспорт – мұнайдың көтерме саудасы, мұнай-газ өндеу – мұнай-химия;
көтерме – мұнай өнімдерінің бөлшек саудасы.
Өңдеу – барлау және өндіру облысын қызмет етудің бір сферасы ретінде
қарастырғаннан көрі, олардың әрбіреуін өздерінің табысы үшін жауапкершілігі
бар, барлық звенолар бір ірі объектілер ретінде шектелмей, өзіндік бизнес
ретінде қызмет етуін қолдау керек.
1999 жылдың басында, Саломон бразерс икуити рейсеч 202 шетелдік
мұнай газ компанияларына сұраныс жүргізгенде, мұнай ісінде жоғары
экономикалық пайда сейсмикалық барлау (58%) мен мұнай бұрғылаудан (27%)
түсетіндігі анықталған.
80-жылдардың ортасында сұраныс пен бәсекелестік ұсынымның ұзақ
мерзімді әсерінен мұнай бағасының төмен түсуі, яғни әлемдік нарықта ОПЕК-
тің үлесінің (23-ден 13 дейін) 1973 жылмен салыстырғанда төмендеуі
кезінде кейбір ірі компаниялар үшін тиімді болды.
1995 жылы орташа мұнай бағасы 1980 жылен салыстырғанда 25 пайызға,
1990 жылы – 38 пайызға, ал 1994 жылы ең төмен деңгейі 1 баррельге 16 доллар
(2,3 есе төмендеуі) болғанда 10 ірі компанияның пайдасы 5 жыл ішінде ең
жоғары табысқа ие болды.²
Ал газ өндеу туралы айтсақ, табиғи газдың барлық өндірген көлемінің
20 пайызы ғана халықаралық сатуға түседі.
Оның 23 құбыр жолдарымен, қалғандары танкерлермен тасымалданады. Ірі
газ экспорттаушыларына Ресей (Еуропаға және Түркияға), Канада (АҚШ-қа) және
Индонезия (Жапонияға) жатады. Негізгі импортерлерге АҚШ (Канададан және
Алжирден) пен БАӘ кіреді.
Ал енді Каспий теңізін айта өтсек, онда барлау жұмыстары нәтижжесінде
үлкен мұнай кен орынын ашып, ол Шығыс Қашаған кен орнынан 7 млрд. тонна
мұнайы бар екені ықтимал дейді. Мұнай кен орындары көп ашылған сайын,
дүниежүзілік нарықта арзан мұнай немесе артық мұнай пайда болды. Мұнай
бағасы түскенде, көбіне Сауд Аравиясы мен Венесуэлаға жағдайларды туғызды.
Себебі бұл елдердің экспортының басым бөлігі – мұнай болып отыр. Мұнай
өндіруші Парсы шығанағындағы елдердің экономикасы мұнай бағасына икемді,
себебі экономикасы мұнай қорының 51 пайызына орналасқан. Мысалы, 1998 жылы
бюджетті мұнай бағасын 18 долларбаррельмен алған, бірақ сол кездегі
қиыншылық нәтижесінде экономикалық өсім төмен болып, Үкімет бюджеттегі
шығындарды шегеруге тура келген. Ал соңғы кезде мұнай бағасының өсуінен
2006 жылға экспорттан түскен ақша 230 млрд. доллар болды, ал кейбір елдер
бұрынғы жылдармен салыстырғанда, екі есе көп табыс тапты. Мысалы, Кувейт
мұнай бизнесінен тапқан табыс бұрынғы жылдармен салыстырғанда 97 пайыз,
Ливияда 91 пайыз, ал Алжирде 90 пайыз, Қазақстанды ала келсек, ол 2000 жылы
35,27 млн тонна мұнай өндіріп, 3 млрд. доллар пайда алды.
Соңғы 10 жылдағы АҚШ пен Ирак қақтығыстарында, АҚШ мұнай бағасын
ұстап тұр деп айтуға болады, осыған келе ғаламдық экономиканың мұнайға
сұраныс және ұсынысына қарасты сұрау бойынша Иракқа қатысты эмбаргоны алып
тастауды сұрайды.
Мұнай саласының сарапшылары келесі 3 тұжырымды қарастырады:
- мұнайға дүниежүзілік сұраныс өседі;
- мұнай өндіру өзінің нақты масштабына жетті;
- жаңа ашылған мұнай қорлары Ирактың және Иранның мұнай қорларынан кіші
және олардың инфрақұрылымын құру көп уақыт алады.
Соңғы жылдары, АҚШ – тың энергетикалық министрлігінің болжамы бойынша,
2015 жылы мұнайды дүниежүзілік тұтыну тәулігіне 90,4 млн. баррельден 100,5
баррельге дейін жетеді дейді. Соңғы кезде дүниежүзінде мұнайды тұтыну
тәулігіне 75 млн. баррель болды. Министрліктің болжамы бойынша, 2015 жылы
Парсы шығанағы елдерінің мұнайды экспорттауы Солтүстік Американың елдеріне
тәулігіне екі есе артуы мүмкін.
Соңғы жылдары мұнай өндірудегі ашылулар Мексика мен Гвения бұғаздары,
ағымдағы қоры 2015 млн. тонна болатын Солтүстік теңізін қоса алғандағы
мұнай қорлары ірі атланталық үштіктің пайда болуына әкелді. Бұлардан
кейін Автралия мен Оңтүстік Шығыс Азия келеді. Ал барлық ашылған мұнай
қорларының 12-сі батыс классификациясы бойынша, ірілеріне жатады (мұнай
эквиваленті бойынша 70 млн. тонна астам), олардың 4-уі Австралияда,
қалғандары Латын Америкасы, Африка және біреуі – Мексикада орналасқан.
Мұнай ұсынымының потенциалына сүйене отырып, миллиардтаған мұнай қоры
бар ОПЕК елдері кез келген бәсекелес мұнай жабдықтаушыларын тығырыққа тіреу
мақсатында (соның ішінде Азияны да ескере отырып) мұнай өндіруді күрт
көтеру арқылы, барреліне 5-6 доллар болатындай котировканы төмен түсіруді
көздеп отыр. бұдан шығатын қорытынды, кез-келген жаңа көздерден келетін
экспорттық жеткізулер, тіпті сұраныстың көтерілу мүмкіндігі жағдайында да
нарықта тек белгілі артықшылықтарды иемденгенде ғана, бәрінен бұрын тасымал
мәселесін шешкенде ғана өз орнын таппақ.
1.2. Қазақстанның мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен қазіргі жағдайы
Бүгінде Қазақстан Республикасы әлемдегі ірі мұнай державасының бірі
болып табылады. Оның болашақтағы мұнайлы газды аудандарының көлемі 1 млн.
700 мың км., ал бұл барлық территорияның 62 пайызын құрайды. Бүгінде 208
мұнай газ кен орындары ашылды.
Бір ғасыр бойы, яғни 1899 жылы 13 қарашада алғашқы мұнай фонтаны
Атырау облысы Жылыой ауданы Қарашүңгіл деріне 40 метр тереңдіктен және
тәуліктік өнімі 22-25 тонна болатын № 7 ұңғыдан атқылады.
15 қалыптасқан және болашақ мұнайлы газды алабы белгілі және әр түрлі
деңгейде зерттелген. Бұлар Каспий маңы, Үстірт-Бозашы, Маңғыстау, Арал,
Сырдария, Оңтүстік және Солтүстік Торғай, Солтүстік Қазақстан, Теңіз, Шу,
Сары су, Батыс Іле, Шығыс Іле, Балқаш, Алакөл және Зайсан алаптары.
Қазақстанның мұнай алаптарының геологиялық жағдайы мұнай газ өндірісінің
шикізат базасының кеңеюіне қолайлы болып табылады.
Үлкен потенциалдың болуына қарамастан мұнай өндіру деңгейіне,
барланған кен орындарын игеру қарқынына және көмірсутек шикізатын ұтымды
пайдалануға кері әсер ететін бірнеше факторлары бар. 1990 жылы Қазақстанда
мұнай мен газ конденсатын өндіру деңгейі 26,4 млн. тоннаға дейін
жеткізілді, алайда одан соң төмендей басталды. 1995 жылы, мәселен, тек 18,5
млн. тонна ғана өндірілді. Бұл бұрынғы СССР шеңберіндегі шаруашылық
байланыстардың, Қазақстандық экономиканы құрылымдық қайта құру, жаңа
технологияны аздап енгізу және тағы басқаға байланысты. Сондай-ақ, әлемдік
қаржылық – экономикалық дағдарыс та кері әсер етті. Сонда да саланың
көптеген кәсіпорындары өздерінің даму көзқарасын сақтап қалды.
1994 жылы көмірсутек шикізатын өндіретін 55 елдің ішінде Қазақстан
мұнай өндіру көлемі бойынша 24-ші орынды иеленді. Республикада бұрынғы
Кеңестер одағы елдерінен алынатын барлық мұнайдың 117 өндіріледі.
Мемлекеттік тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасының
энергетикалық секторын басқарудағы өзгерістермен және бір уақытта жерді
пайдалану жөнінде отандық нормативтік базаны құру бойынша жұмыстар
жүргізіле бастады.
Қазақстанның мұнай-газ саласының жүз жылдық тарихы бар. 1911 жылдың
өзінде алғашқы өндірістің мұнай өндіру басталды. Осы жылы Қазақстан
территориясында 17 мың тонна мұнай өндірілді. Қазірде Қазақстанда жұмыс
жасайтын шетелдік және отандық компаниялар қазақстандық мұнайшылармен
Ұңғыларды пайдаланады. Жүз жыл ішінде мұнай өндіру 2,5 мың есе өскен. Егер
1911 жылдан 1991 жылдар арасында 543,43 мың тонна мұнай өндірілсе, 1992
жылдан 2007 жылдары – 264,66 млн. тонна болды. Өткен 2005 жылы барлық
компаниялармен 59963 мың тонна мұнай өндірілсе, ал 2008 жылы 80 млн тонна
мұнай өндіру жоспарланып отыр.³
Қазақстан Үкіметі мұнай өндіру көлемін біраз көбейту үшін бірқатар
шешімдер қабылдады. Осы міндеттерді орындау бірнеше ұйымдық – шаруашылық
және ғылыми – техникалық мәселелермен байланысты. Солардың бірі жаңа кешен
– теңіз мұнай-газ кешенін құру.
Еліміздің басшысы мен мамандары Каспий шельфіне және каспий маңы
ойпатының кешеніне үлкен үміт артып отыр. Сондай-ақ, осы ауданның қолайлы
құрылымы және бұл аудан өте ірі мұнай және газ кен орындары Теңіз, Бозашы
және Астрахань түбегіндегі кен орындарымен қатар, Еділ және Жайық өзендері
арасындағы кен орындары бар территорияға енуінің өзі оған негіз болып
келеді.
Каспий акваториясында мұнай мен газ өндіру және барлау, геологиялық,
геофизикалық зерттеулер жүргізу үшін 1993 жылы ақпанда
Қазақстанкаспийшельф мемлекеттік компаниясы құрылды.
Қазақстанкаспийшельф (ҚКШ) геологиялық барлаушылары қызығушылық
білдірген Министрліктер мен ведомстволардың қатысуымен шетел мұнай
компанияларын тартуда үлкен жұмыстар жасалды. 1995 жылы 3 желтоқсанда
мемлекеттік компания Қазақстанкаспийшельф, жетекшілік еткен Аджип,
Бритиш газ, Би-Пи Статойл, Мобил, Шелл, Тоталь компанияларының
бірігуімен Каспий теңізі шельфін өңдеудегі кешенді бағдарламаны жүзеге
асыру үшін халықаралық концорциум құрылды.
ААҚ Қазақстанкаспийшельф Консорциум 1994-1997 жылдары Каспий теңізі
шельфінің қазақстандық секторында мұнай-газды болашағын анықтау және
геологиялық құрылымын анықтауда ауқымды жұмыстар жүргізілді. Жұмыстың осы
бөлігіне 218 млн. доллар, ал инфрақұрылымды дамытуға – 500 млн. доллар
салынды. 26 мың шақырымға сейсмикалық мәліметтер және ондаған ірі мұнай-
газды құрылым анықталды (Қашаған, Қайран, Ақтота, Қаламқас теңіз және тағы
басқа). Бұл барлау – бұрғылауды бастауға негіз болды.
2000 жылы Қазақстанның мұнай-газ саласының тарихының жаңа беті, яғни
теңізде мұнай өндіру жұмыстарын өткізу басталды. 12 маусымда ОКІОС
консорциумы Каспий теңізінің 5172 метр тереңдікте солтүстік-шығыс бөлігінде
алғашқы барлау ұнғысын бұрғылау жұмысы аяқтады. Ал 2005 жылы 4 шілдеде ел
басы Атырауда Каспий шельфінің қазақстандық секторында ірі 7 млрд. тоннадан
астам көмірсутек шикізат қоры барын және Шығыс Қашаған кен орнының
ашылғандығын хабарлады. Бірінші ұңғыны сынау нәтижесінде ОКІОС бұрғылауды
бағалаудың бірнеше жылдық кешенді бағдарламасын жүзеге асыруға кірісті.
Каспийдің Қазақстандық шельфі тек ғана Қашаған кен орнымен ғана емес,
сондай-ақ 4000-5000 метр тереңдікте орналасқан карбонатты тектегі Қайран,
Ақтота келешегі мол аудандар және меозой дәуірінде қалыптасқан ірі Қаламқас
– теңіз кен орындарымен бай.
Сонымен бірге, ресейлік компания Лукойлмен бірге өнделетін
Құрманғазы құрылымының келешегі мол.
500 мың шаршы км. аудандағы Каспий маңы ойпатының Ресей
территориясына 100 мыңы, ал Қазақстан Республикасына 400 мыңы тиісті.
Геологиялық құрамы бойынша күрделі: Каспий маңы ойпатындағы Жаңажол (Ақтөбе
обл.), Теңіз (Атырау обл.) және Қарашығанақ (Батыс Қазақстан обл.) кен
орындарының ашылуы іздеудің жаңа бағытын анықтап қана қоймай, сондай-ақ,
осы кен орындарын пайдалану бойынша жаңа ғылыми-техникалық бағытты құру
және оны дамытуға әкелді.
1978 жылы ашылып, 80 жылдары пайдалануға берілген Жаңажол кен орнының
ашылуы, нағыз мұнай академиясы болды. Осы кен орнын ашушылар қысқа мерзімде
қабатқа ұңғыларды еңгізу, өнімді қабаттарды ашу, мұнайды дайындау сияқты
мәселелерді жаңа технологияларды өндеп, енгізу көмегімен шешті. Жаңажол
тұзасты кен орнының ашылып, игерілуі геологиялық ойдың дамуына жаңа күш
болды.
Қазақстанның тұзасты мұнай-газ саласының дамуындағы айқын жаңалық
болып, 1979 жылы ашылған көмірсутек шикізатын өндірудің жоспарланған
болашақ өсуін қамтамасыз ететін Теңіз кен орнын игеру болды. Осы кен орын
негізінде, 1993 жылы Шеврон американдық фирмасы мен Мобил, Қазақойл
ҰМК, Лукарко БК-ның бірігуімен бірлескен кәсіпорын құрылды. Тәжірибе
көрсеткендей, бүгінде осы Тенгизшевройл БК жаңа технологияларды қолдан,
экономикалық көрсеткіштер және әлеуметтік мәселелерді шешу жөнінде де,
Қазақстан жетекші орынды алады. Мұндағы орташа жалақы айына 625 долларды
құраса, біздің отандастарымыз ТШО БК-ның барлық жұмысшыларының 80-85
пайызын құрайды.
1993 жылы, яғни алғашқы жұмыс жасау кезінде ТШО күніне 30000 баррель
мұнай өндірсе, 1999 жылы – 9,5 млн. тонна өндірді. Ал болашақта Теңізде
2006 жылы – 17 млн. тонна мұнай, 2010 жылы – 32 млн. тонна мұнай өндіру
жоспарлануда.4
Каспий маңында тұзасты жинақтарды зерттеуде 1979 жылы қоры мен
мөлшері, құрамының ерекшелігі, пайдалы қазбаның түріне байланысты
ерекшеленетін Қарашығанақ мұнай-газ конденсатты кен орнының ашылуы да үлкен
жаңалық болды. 1998 жылы Қазақстан Үкіметі мен ірі белгілі компаниялар
Аджип, Бритиш газ, Тексако, Лукойл, Қазақойл ҰМК арасындағы
келісім бойынша 1999 жылы 3 млн. тоннаға жуық сұйық көмірсутегі мен 4 млрд.
метр куб өндірілді. Жақында мұнай көлемін 9 млн. тоннаға, газ өндіруді 5
млрд. метр кубке дейін жеткізу көзделуде.
Сондай-ақ, алғашқы мұнай фонтаны атқылаған Ембідегі Қарашүңгіл кен
орнының игерілуі де Қазақстанның мұнай-газ саласы үшін маңызды болды.
Мұнда айта кететін бір жәйт, ХХ ғасырдың басы мен ортасында өңделуге
берілген көптеген кен орындары пайдаланудың соңғы кезеңінде болып отыр, ал
бұл өз кезегінде пайдалану қорындағы ұңғылардың өнімділігінің төмендеуі,
өнімнің сумен қанықтылығының өсуі сияқты кері әсерлер қатарының өсуіне
әкелді. Мұнай өндіру тұрақтандыру үшін геологиялық, техникалық шаралармен,
қабаттарды өңдеу жүйесін жетілдіру жүргізілуде.
Сонымен бірге, бұл шаралармен шектеліп қана қоймай, көмірсутек
шикізатының жаңа көздерін ашу үшін, өңдеу-барлау жұмыстарының ауқымын
көбейту керек.
Бүгінде Ембі кен орнында негізгі қызмет етуші кәсіпорын – Қазақойл -
Ембі ААҚ-ы болып отыр. бұл бірлестік 25 кен орнын игерген, ал оның 18-і
өңдеудің аяқталу кезеңінде.
1981 жылы СССР мұнай өндірісі Министрлігінің құрамында Ақтөбемұнай
өндірістік бірлестігі құрылды. 1933 жылы құрамына 15 филиал кіретін
Ақтөбемұнайгаз АҚ Ақтөбе аймағындағы кен орындағы мұнай мен газға зерттеу-
барлау жұмыстарын жүргізді, ал оның көп бөлігі Каспий маңы ойпатының шығыс
бөлігінде орналасқан. Негізгі кәсіпорындары Кеңкияқ және Жаңажол болып
табылады. Өндірілген мұнай мен қосалқы газ, Жаңажол газ өңдеуші зауытында
кешенді тазалаудан өтеді. Нәтижесінде, зауыт күкірт өнімін алса, ал мұнай
Кенкияқ-Орск мұнай құбыры мен темір жол құйма эстакадасына түседі, газ
Жаңажол – Ақтөбе газ құбыры арқылы электр станцияға жіберіледі. 1998 жылы
Ақтөбемұнайгаз АҚ мен Қытай Ұлттық Мұнайгаз корпорациясының (ҚҰМК)
біріккен кезеңі басталды. Бірлескен жоспар бойынша, кәсіпшілік құралы-
жабдықтарын жаңарту, пайдалану және барлау бұрғылауын көбейту, Кеңкияқ
кенорынның кезең бойынша өңдеуді көздеді. Келісім бойынша 2006 жылға дейін
бес жыл ішінде өндіріске 585 млн. доллар қаржы салуы керек және 2004 жылы
мұнай өндіру көлемі 3 млн. тоннаға жеткізілді.
Қазақстанның мұнай-газ кешенінде Оңтүстік мұнайлы-газды аймағының
ашылуы да үлкен жаңалық болды. 1988 жылдың басында Құмкөл кен орнын игеру
үшін Құмкөлмұнай МГӨБ-і құрылды. 1991 жылы өндірістік басқарма, 1994 жылы
Южнефтегаз АҚ құрылды.
Бүгінде Құмкөл кен орны канадалық компания Харрикейннің негізгі
мұнай өндіруші кәсіпшілігі болып табылады. 1999 жылы жаңа технологгия,
өндірістік процестерді жетілдірудің нәтижесінде мұнай өндіру көлемі күніне
5000-
нан 12000 мың тоннаға дейін өсті және ішкі нарыққа 3470 мың тонна ішкі
мұнайды жеткізеді.
2000 жылы Шымкентнефтеорнсинтез (ШНОС) бен Харрикейн компаниясы
бірікті. Шығарылатын мұнай өнімдерінің сапалық, сандық сипатын көрсету
үшін, ШНОС құрал-жабдықтарын жаңалау көзделді.
Сонымен 2004 жылы қазақстандық мұнай-газ саласы өзіндік дамудың
онжылдығын атап өтті. 55 кенорнынан күніне 109485 тонна мұнай өндірілді.
Қазірде Қазақстанның мұнай-газ саласы ЖІӨ-нің 16-18 пайызын, экспорттың 30
пайызын және республика бюджетіне түсімнің 40 пайыздан астамын қамтамасыз
етеді. Республика территориясында барланған ірі мұнай қорларының болуы
шетел инвесторларын тартады. Тек 2004 жылдың 1 жартыжылдығында жерді
пайдалануға 1921 млн. доллар салынды, оның 80 пайызы тікелей шетел
инвестициялары, ал 20 пайызы отандық инвестициялар.5
2006 жылы Қазақстанның мұнай-газ секторында 44,8 млн. тонна мұнай
өндіру көзделуде. Мұнай өндіру өсуі құптарлық, алайда бүгінде Каспий
статусы мәселесінің шешілуі маңызды болып отыр.
2006 жылы ҚР-ның мұнай өңдеу зауыттарында 7,5 млн. тонна мұнай
өңделді, ал 2007 жылы 9 млн. тонна өңдеу жоспарлануда. Алайда Қазақстанның
нарығында тұтынушыларды қанағаттандыру үшін 10,5 млн. тонна мұнай өңдеу
керек. Қазақстанның мұнай өнімі нарығындағы жағдай 2005 жылдың 1 ақпанда
Ресейдің ішкі мұнайды экспорттауға төлемдерін 20-дан 8 долларға дейін
төмендетуі де өршітіп жібереді.
2001 жылы құрылған Мұнай мен газды тасымалдау ұлттық компаниясы,
мұнай мен газ тасымалы мәселесін шешуге бағытталған.
Мұнайды тасымалдау мәселесі әсіресе, 2006 жылдардан басталатын Каспий
шельфінде мұнай өндірісіне байланысты айқын көрінуі мүмкін.
2007 жылы өндірілетін мұнайдың көп бөлігі (52%) Атырау-Самара құбыр
жолымен экспортталса, 2460 мың тонна (9%) – Ақтау теңіз порты арқылы
тасымалданды. Темір жол бойынша 11141,2 мың тонна (39%) экспортталатын
мұнай тасымалданды.
Мұнай-газ компаниялары үшін үлкен мүмкіндік Қазақстанның оңтүстігінде
ашылды. 2001 жылы Амангелді кен орындағы алғашқы өндірістік ұғының
өндірілуі басталды. Өзіміздің газымызды өндіру біраз жыл бойы көрші
Өзбекістанға тәуелді болмауға мүмкіндік береді. Ал қосымша қаржы тұрмыстық
қажеттілікке тек бутан мен пропан өңдеп ғана қоймай, өндірістің әртүрлі
салалары үшін үлкен көлемде оңтүстікте табылған гелийді де өңдеуге
мүмкіндік берер еді.6
Сонымен, Қазақстан - 2030 негізінде Қазақстан Республикасының мұнай-
газ кешенінің дамуы Концепциясын жасау қажеттілігі туды. Концепция саланың
барлық аспектілерін қамту керек. Бұнда бүгінге дейін қабылданған барлық
бағдарламалар, компанияның жақын болашақтағы жоспарлары ескеріліп, барлық
саланың даму жолы көрсетілуі керек.
2 ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ МҰНАЙ-ГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1. Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуы
Маңғыстау облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік батысында
орналасқан. Жерінің жалпы көлемі 16,7 млн.гектар. экономикалық қатынас
тұрғысынан алғанда, аймақтың батысы мен терістігінен орала қоршаған Каспий
теңізі арқылы Шығыс Европаға шығуға толықтай мүмкіндік болса, оңтүстігінде
Түркменістанмен, оңтүстік – шығысында Қарақалпақстанмен, солтүстігі мен
солтүстік – шығысында Атырау, Ақтөбе облыстары шаруашылықтарымен шектесіп,
Ақтау порты. Қазақ мемлекетінің дүние жүзілік аренаға теңіз су жолы арқылы
шығатын орталығына айналуда.
Маңғыстау өндірістік жағынан кеш игерілді. Маңғыстаудың өндірістік
күштерінің дамуындағы түбегейлі өзгеріс пайдалы қазбалар ресурстарының
ашылуымен байланысты болды. Сондай-ақ, ресурстарды игеру тек Маңғыстаудың
өндірістік кешеніне ғана емес, толықтай Батыс Қазақстан экономикасына игі
әсерін тигізді. Маңғыстаудың минералды-шикізат ресурстары арасындағы ең
маңыздысы Маңғыстау – Үстірт мұнайлы-газды аудандарындағы мұнай-газ қоры.
Мұнайдың негізгі кен орындары Маңғыстауда, Үстіртте және Каспий маңы
ойпаттарында шоғырланған.
Маңғыстау ойпатындағы мұнай мен газды анықтау бойынша геологиялық
іздеу және геологиялық барлау жұмыстарының даму тарихын 4 кезеңге бөлуге
болады. Бірінші кезең (1887-1949 жылдар) – Маңғыстаудың геологиялық
картасы, стратиграфикалық және тектоникалық сызбалары жасалды, ірі локалдық
құрылымы құрылды (Қарасаз-Таспас, Ханғы, Түбіжік, Мыңсуалмас және тағы
басқалары). Екінші кезең (1947-1959 жылдар) – геологиялық фото бейнесі
түсірілді, геологиялық құрылымы, гидрология бойынша картасы жолданды,
зертте жұмыстары жүргізілді, жаңа ірі құрылымда ірі зерттеу бұрғылау
басталды. Үшінші кезең (1957-1961 жылдар) – Маңғыстау ойпатының өндірістік
мұнайлы-газды қабатының барлығы дәлелденді. 1961 жылы шілдеде Жетібай
құрылымында мұнай алынды. Төртінші кезең – 1961 жылы бастап, Оңтүстік
Маңғыстауда кең ауқымды барлау басталды. Теңге, Тасболат, Шығыс Жетібай,
Қаражанбас, Арман және басқа да мұнай кен орындары ашылып, пайдаланыла
бастады.7
Мұнайдың негізгі кен орындары көмірсутектер түріне қарай төмендегідей
болып бөлінеді. Мұнай-газ кен орындары – 23, мұнай кен орындары -22, газ
кен орындары – 14, кен орындарының басым көпшілігі Оңтүстік Маңғыстауда (41
кен орны) және соған сәйкес мұнай мен газдың алынатын қорлары да (бүкіл
облыс қорының 66,5 пайызы) осы аймақта. Оңтүстік Маңғыстауда Өзен-Жетібай,
Жазғұрлы, Қарақия мұнай-газ зоналары қарайды. Келесі орында бозашы түбегі,
онда 8 кен орны (қордың 29,8 пайызы) бар, үшінші – орында -Үстіртте 4 кен
орны
(қордың 1,2 пайызы) бар.
Маңғыстау мұнай-газ кен орындары қорының мөлшеріне қарай өте ірі
(қоры 300 млн тоннадан астам), ірі (қоры 30-300 млн. тонна), орташа (10-30
млн. тонна) және ұзақ (10 млн. тоннаға дейін) болып бөлінеді.8
Ірі кен орындарының қорының пайыздық мөлшері: Қаламқас (14,2 қоры
бар), Жетібай (13,6 пайыз), Қаражанбас (7,5 пайыз), Солтүстік Бозашы (6,2
пайыз), Оңтүстік Жетібай (2,0 пайыз), Тасболат (1,4 пайыз), Асар (0,8
пайыз).
Маңғыстау мұнай-газ кен орындары палеоген тобынан бастап, палеозой
дәуіріне дейінгі шөгінділерінде табылған. Кен орындарының көпшілігі юра мен
бор дәуірлі тау жыныстарынан табылған (59 пайыз), сонан кейінгі юра мен
триал (27,1 пайыз) түзілімдеріне беруге болады.
1961 жылы ең алғаш Жетібай мұнай фонтаны атқылады. Сол жылы Өзен кен
орнында ұңқылардан 1200 метр тереңдіктен мұнай атқылады. Ал 1966 жыл Өзен
кен орны алған өндірістік мұнай берді.
Өзен және Жетібай мұнайы юра түзілімдеріне жатады. Өзен кен орнында
екі мұнай-газ баспалдағынан тұрады: жоғарғысы, яғни бар түзілімдерін
қамтитын қатар ғазды болса, юра түзілімдеріндегі төменгі бөлігі – мұнайлы
қатар болып табылады. Оңтүстік Маңғыстаудағы юра қабаттарының мұнайы аса
сапалы, сирек кездесетін, ерекше мұнай +35+37 градустың өзінде қата
бастайды, 14 парафинді мұнай жер қойнауында қабаттар қысымымен сұйық күйде
сақталғамен, жер бетіне шыға қоюлана бастайды. Өйткені оның құрамында смола
мөлшері көбірек, күкірттің қосындылары аз, метанды көмірсутектері басым.
Бозашы мұнайлары Оңтүстік Маңғыстау мұнайының құрамынан бөлектеу. Олар
күкіртті (2,5 пайызына дейін), парафин қоспалары аз (5,6 пайызға дейін),
асфальт пен смола қоспаларының көптігімен (14,8-29,9 пайыз), ауыр салмақты
(0,89-0,94), Бозашы мұнайы суыққа төзімді – 17-27 градусқа қатады,
құрамында ванадий тотықтары кездеседі.9
Маңғыстауда мұнай кен орындарында тек ілеспе газ ғана емес, табиғи
газ кен орындары да бар. Теңге кен орындарындағы табиғи газ қоры 50 млрд.
метр куб есебінде бағаланса, Солтүстік Үстірттен Ақкөл газ кен орнында 15
млрд. метр куб шамасында газ қоры бар.
Мұнай өндіру Маңғыстауда Маңғыстаумұнай бірлестігінің құрылуымен
байланысты (қазіргі Маңғыстаумұнайгаз АҚ). 1964 жылы Маңғыстаумұнай
бірлестігі құрамында Жаңаөзенде Өзен мұнай өндірістік басқармасы құрылды.
1966 жылы мамырда Жетібай мұнай өндіру басқармасы құрылыды. Осы жылы
шілдеде Өзен кен орнынан тұңғыш рет 1 млн. тонна мұнай өндірілді.
1973 жылы наурызда орталығы қазіргі Ақтау қаласы болатын Маңғыстау
облысы құрылды және бұл Маңғыстау түбегінің жерасты байлығын игеруде жаңа
күш болды.
1975 жылдың мамырында 100-ші млн. тонна мұнай өндірілді, оның ішінде 87
млн. тоннасы тоғызыншы бесжылдық кезеңіне келді.
Осылай мұнай-газ кешені мақсаттарда қалыптасты: 1-ші бағдарлама –
уран кен орнын игеру; 2-ші бағдарламада – мұнай-газ кешенін құру.
Бұл бағдарламалардың жүзеге асуы бірдей уақытта болды. 1-ші
бағдарлама 50 жылдардың соңында басталды. Өндірістің, энергетикалық
потенциалдың құрылуына Шевченко (қазіргі Ақтау) қаласы мұнай-газ кенорнын
игеруде негізгі база болды:
а) әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылым;
б) тұрғындардың өмір сүру деңгейінің салыстырмалы қалыпты жағдайын құру;
60 жылдардың ортасыннан бастап, 2 бағдарлама қатар орындалды. Екі
бағдарлама да табиғи ресурстарды кешенді пайдалану принципіне негізделді.
Мұнай-газ кешендерінде мұнайды өндіру, газды өңдеу зауытын және пластмасс
зауытын құрумен байланыстырылды. Мұндағы айтатын жәйт, аталған
бағдарламаларды орындауға шикізатты өңдеу түрлігіне жүргізіледі.
Егер таукен комбинатында өңдеудің барлық циклі жүргізілсе, ал мұнай-
газ кешенінде барлық мұнай Маңғыстау мұнай-газ кешенінен бөлек жаққа
әкетіледі. Іреспе газдың біраз бөлігі Жаңаөзен қаласындағы ҚазГаз өңдеу
зауытында өңделеді. Бұл қалыптасқан жағдайды келесі себептермен түсіндіруге
болады. Біріншіден, табиғи жағдайды ескеру керек. Руда-тасымалдауға
келмейтін өнім. Ал мұнайды тасымалдауға болады және оның өңделуі кен орнына
жақын емес орналасуы мүмкін.
70 жылдары Маңғыстау мұнай-газ кешенінде ілеспе газды өңдеуде
өндірістің технологиялық жабық айналымы құрылды: ҚазГаз өңдеу зауыты
(Жаңаөзен қаласы), Жаңаөзен – Ақтау этанқұбыры, пластмасса зауыты (Ақтау
қаласы).
Нәтижесінде ауаның көмірсутегімен ластануыы біраз қысқарды, (ілеспе
газдың 90 пайызы ресурсын өңдеу саласында қолданылады, ал қалған бөлігі
мұнай кәсіпшілігінің қажетіне пайдаланылады), ал халық шаруашылығы құнды
пластмасса алады. Сонымен бірге, ҚазГаз-дағы технологиялық сызба ілеспе
газдан этанның толықтай алынуын қамтамасыз етпейді. Қазірде тек 43 пайызы
ғана алынады. Бұл Ақтау қаласының пластмасса зауытының өндірісті қуатын
толық пайдалана алмауына әкелді: зауыт 70 пайыздан кем шикізатпен
қамтамасыз етілген. Қазірде ҚазГӨЗ-і этаннан басқа сұйықталған газ, құрғақ
газ, пропан, газдан жасалған бензин сияқты өнім түрлерін шығарады және
кейбір өнім түр-
лерін шет елдерге сата бастады.
Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптастырудағы маңызды мәселелердің
бірі тасымалды дамыту болып отыр. Мұнай өндірісі көлемінің қарқынды ұлғаюы,
оны елдердің мұнай өңдеу зауыттарына арнай мұнай құбырлары арқылы
тасымалдау міндетін алға қойды. Маңғыстау мұнайының тасымалдануын
қамтамасыз ету және ұйымдастыру мақсатында, 1985 жылы 16 маусымда
Маңғышлақмұнай бірлестігі жанында арнайы мұнай-газ өнімі құбыры
басқармасы құрылды.
Сол уақытта Өзен мен Жетібай мұнайының негізгі тұтынушылары Атырау,
Волгоград, Кременчуг, Самара мұнай өңдеу зауыттары болды.
Құбыр жолы, темір жолы және автомобиль транспортымен қатар, Маңғыстау
мұнай-газ теңіз және әуе жолы тасымалы да дамыды.
Кешендегі мұнай-газ тасымалының негізгі көлемі жолымен (50 пайызға
жуық) және су жолымен (23,4 пайызға жуық) жүзеге асырылады. Ал автомобиль
тасымалы көбінесе кешеннің ішкі жүйесіне қызмет көрсетеді.
Маңғыстау кешеніндегі өндірістік күштердің дамуына ауыз судың
жеткіліксіздігі үлкен әсер етеді. Маңғыстау кешеніндегі сумен қамтамасыз
етуде тұщыту қондырғысы, Сауысқан, Түйесу кен орындарының жерасты сулары
негізгі су көздері болып отыр.
Сонымен, 1996-2006 жылдары республикада өнеркәсіп өндірісі жалпы
алғанда 19,4 пайызға өскенде, Маңғыстау облысында ол – 48,5 пайызға
көтерілді. Маңғыстау аймақтық өндірістік кешені үлесіне жалпы республикалық
мұнай өңдеудің 30,5 пайызы келеді. Маңғыстау облысында 90 пайызға жуық
мұнайды Маңғыстаумұнайгаз АҚ мен Өзенмұнайгаз АҚ (27,2 пайызы
республика көлемінің) өндіреді.10
Маңғыстау тұбегінің мұнайын игеру және мұнай өнеркісібін Қазақстанның
халық шаруашылғы салаларының қатарына қосу, республиканың экономикалық
дамуындағы ірі оқиға болды. Маңғыстау түбегіндегі мұнайлы-газды ауданды
жедел қарқынмен игерудің нәтижесінде, республикада мұнай өндіру 10 жылда
2,4 есе көбейді. Тек 2002-2007 жылдары республикада мұнай өндіру 1,8 есе
артты. Мұнай өндіру негізінде қарқынды түрде Маңғыстау аумақтық өндірістің
кешені қалыптасты.
2.2. Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуының негізгі кезеңдеріне
перспективалық шолу
Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуының әртүрлі кезеңдері
мұнай-газ кешенінің қызмет көрсетуші салалар мен ондағы өндірістік
қуаттарды тұтынуына, яғни капитал салымына байланысты.
Маңғыстау мұнай газ кешенінің шаруашылық игеру процесін 3 әртүрлі
кезеңге бөлуге болады: бірінші (1961-1968 жылдар) – территорияны пионерлік
игеру; екінші (1969-1978 жылдар) – кешеннің интенсивті қалыптасуы; үшінші
(1979-1985 жылдар және бүгінгі күнге дейін) – кешеннің қалыптасуының
аяқталу кезеңіне көшуі; (технологиялық кешенімен бірге, инфрақұрылымы
да).11 Аталған кезеңдердің сапалық айырмашылығы шаруашылық құрылымынан
көрінеді. Сонымен, пионерлік игеру кезеңінде өндірістің өндіру саласы
меңгерілді.
Кешеннің қалыптасуында транспорттық дамуы, шешуші рөлді атқарады.
Мұнайдың бай қоры ашылған кезде Маңғыстауда темір жол да, тас жол да
болмады. 1960 жылы Мақат-Маңғыстау темір жол құрылысы басталды.
1965 жылы 10 маусымда Өзен-Маңғыстау-Мақат темір жолымен алғашқы Өзен
мұнайы Атырау мұнай өңдеу зауытына жіберілді. Осы күннен бастап,
Маңғыстаудың мұнай өндіру өнеркәсібі өзінің тарихын бастады. Бірінші құбыр
жолы тасымалын құру кезінде отандық тәжірибеде алғаш рет ұзақ қашықтыққа
тасымалдау процесінде жоғары парафинді мұнайды қыздыру әдісімен айдау
мәселесін шешуге тура келді. Құбыр желісімен тасымалдаудың тәжірибесінде
жоғары температураның өзінде қоюланатын мұнайды айдаудың саңғыстаулық
нысаны өте ерекше еді. Отын ретінде көп мөлшерде мұнай мен газды пайдалатын
– мұнайды ысыту үшін арнайы пештер қолданады. (Отын ретінде жылына 46,5 мың
тонна мұнай мен газ қажет).
1966 жылы ұзындығы 140 км. болатын Өзен-Жетібай-Ақтау
алғашқы ыстық мұнай құбыры пайдалануға берілді. Осы құбыр арқылы Оңтүстік
Маңғыстау мұнайы Ақтаудағы теңіз порты арқылы тасымалдауға мүмкіндік алды.
Пионерлік кезендегі игерудің басымдылығы территорияны инфрақұрылымдық
дайындау болып табылады. Салаларға мамандану қатарында өндіріс саласы,
шаруашылықтың және территориялық өндірістік кешен тұрғындарының
қажеттіліктеріне қызмет көрсету дамытылды. Территориялық өндірістік
кешеннің тұрғындарының қарқынды өсуі орын алды.
Осылай, пионерлік кезеңде территорияны жан-жақты инфрақұрылымдық
дайындау жүзеге асты, ал аудандағы транспортты игеру кен орнын өндеуді
кейін қалдырды. Әлеуметтік инфрақұрылымда күрделі кейін қалушылық байқалды:
баспанамен қамтамасыз ету деңгейі сол кездегі орташа кеңестік көрсеткіштен
айтарлықтай төмен болды.
Ауданның жергілікті тұрғындары Маңғыстаудың өндірістік кешенін құруда
тартылмады деуге де болады, сол себептен механикалық өсімге сүйенуге тура
келді, ал бұл әлеуметтік сферадағы мәселені шиеленістірді, дәстүрлі
шаруашылық салалары мұнай байлықтарын өндірістік игеруге дайын болмады:
экологияны қорғау ойластырылмады, өндіруші өнеркәсіптен құнарлы жерлер
(немесе жайылым жерлері) сақталып қойылмады.
Пионерлік кезең шаруашылық игеруге территорияны инфрақұрылымдық
дайындаудың жоғарлығы, кен орындарын өндірістік пайдаланумен сипатталады.
Бұған 60,4 пайыз капитал салымы жұмсалды, оның ішінде 27,7 пайызы – капитал
салымы транспорттық желіге және 7,7 пайызы - өндірістік емес салаға
жұмсалған.
Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қарқынды қалыптасу кезеңінде мұнай
өндіру 1970 жылы 11744 мың тонна болса, ал ең жоғарғы көрсеткішке 1975 жылы
20990 мың тоннаға жетті.
Маңғыстау мұнай-газ кешенінде мұнай мен газды өндіру динамикасы
суретте көрсетілген. Сондай-ақ 1975 жылы мұнай өндіру көлемінің жоғарылауы
Бозашы түбегіндегі жаңа Қаламқас пен Қаражанбас кен орындарының өңделуі
нәтижесінде жүзеге асты. Газ өндіру мұнай өндірумен бірге ең жоғарғы
көрсеткішке 1975 жылы жетті. Сонымен бірге, мамандану саласында да болашақ
жетілу жүзеге асуда. Мұнда қайта өндеу саласының үлесі айтарлықтай өсті.
1973 жылы Республиканың газ өңдеу тұңғышы ҚазГаз өңдеу зауыты іске
қосылып, Маңғыстауда 0,5 млрд. текше метр газды айырып-өңдеу мүмкіндігіне
қол жетті. Газ өңдеу өндірісінің жалпы салмағы 1975 жылы 4,6 пайыздан 1980
жылы 9,6 пайызға өсті. Сондай-ақ, жаңа сала химия өнеркәсібі 1979 жылы
Ақтау қаласындағы пластмасса зауытының іске қосылуына байланысты дамыды.
Нәтижесінде, территориялық өндірістік кешеннің жалпы қоғамдық өнімінде
басты сала – мұнай-газ өндірісінің жалпы салмағы төмендеді – 1975 жылы 79,8
пайыздан 1980 жылы 68,5 пайызға жетті.
1969-1978 жылы мұнай өндірудің жоғарғы қарқынына жету транспорт,
электр станциясы, құрылыс, сондай-ақ тұрғындарға қызмет көрсету сферасы
сияқты қосымша өндірісті айтарлықтай дамытуды қажет етті.
Мұнай-газ кешенінің электр энегриясын өте жоғары деңгейде тұтынуының
себебі, Маңғыстау мұнайының құрамында парафин мөлшерінің көптігі (34
пайызға дейін), жоғары тұтқырлығымен және +28+30 градус төмен температурада
қоюлану қасиеттеріне байланысты оны өндіру мен тасымалдауға қосымша
жағдайлар қажет, атап айтсақ, әрбір 90 шақырым сайын қарапайым мұнайға
қарағанда Маңғыстаудың жоғары парафинді мұнайын жеткізудегі тасымалдау
шығындарын айтарлықтай көтереді; капитал салымы 10-12 пайызға жоғарыласа,
ал ағымдағы шығындар 30-40 пайызға жоғарылайды. Қабат қысымын сақтау үшін
және ұңғы өнімін көтеру үшін қабатқа ыстық суды айтуды қажет етеді, ал бұл
өз кезегінде сумен және электр энергиясымен қамтамасыз ету мәселесіне
әкеледі. 1973 жылы Маңғыстауда жылдам нейтронды атом реакторын электр
станциясынан өндірістік ток алынды және аймақтың, сондай-ақ мұнай-газ
кешенінің энергетикалық негізі ретінде бүгінгі күнге дейін маңызын жойған
жоқ.
Қарқынды қалыптасу кезеңінде аймақаралық құбыр желісі транспорт
жүйесін құру аяқталды. Осы кезеңде Одақтың Европалық бқлігінде Маңғыстаудың
табиғи газын беру үшін, Орта Азия – Орталық газ құбырына апаратын желі
салынды, сондай-ақ, Өзен-Атырау-Самара мұнай желісі іске қосылды.
1969 жылы ыстық Өзен-Атырау-Самара мұнай құбырының бірінші кезегі –
ұзындығы 711 км. болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТАРАУ. МҰНАЙ – ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ
ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...7
1.1. Әлемдік мұнай бизнесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Қазақстанның мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ МҰНАЙ-ГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.1. Маңғыстау мұнай-газ кешенінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..16
2.2. Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуының негізгі кезеңдеріне
перспективалық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .20
2.3. Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-ның қалыптасуы мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙ-ГАЗ КЕШЕНІНІҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ
БОЛЖАМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1. Қазақстанның мұнай-газ саласының негізгі мәселелері мен даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .35
3.2. Қазақстан Республикасының мұнай тасымалдау мәселелері мен
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...41
3.3. Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-ның даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ
Бүгінде елімізде мұнай мен газ қорының мол болуымен ерекшеленеді.
Мұнай мен газ республикасыздың батыс бөлігінде және оңтүстік аудандарында
шоғырланған. Әсіресе мұнай мен газдың мол шоғырланған жерлері Каспий маңы
алаптары мен Солтүстік Маңғыстау мұнайлы газды аймағы болып табылады.
Сонымен бірге, Қазақстан территориясына еніп жатқан Каспий теңізі
шельфіндегі және құрлықтағы болжанған ресурс қоры мұнай қоры бойынша 12
млрд. тонна, газ конденсаты – 1,6 млрд. тонна, табиғи газ қоры – 5,9 трлн.
Метр куб құрайды. Бұл Қазақстанды әлемдегі басты мұнай өндіруші елдердің
қатарына қоспақ. Ломоносов айтқандай, Ресей қуаты Сібірмен өркендейді...,
болашақ Қазақстанның қуаты Каспий өңірімен өркендемек....
Бұл жұмыстың тақырыбы – Қазақстан Республикасы мұнай-газ саласының
негізгі мәселелері мен даму болашағы.
Маңғыстау аймағы жылына 12 млн. тоннадай мұнай және 1,5 млрд. метр
куб газ өндірілетін Қазақстанның ірі мұнайлы газды аймақтарының бірі болып
табылады.
Бүгінде Маңғыстау облысының территориясында 70 мұнай және газ кен
орындары белгілі, соның ішінде 27-сі белсенді түрде өңделеді. Ірі кен
орындары болып: Өзен, Жетібай, Қаламқас және Қаражанбас саналады. Маңғыстау
түбегінің мұнайын игеру және мұнай өнеркәсібін Қазақстанның халық
шаруашылығы саласының қатарына қосуы еліміздің экономикалық дамуындағы ірі
оқиға болды.
Жұмыстың мақсаты – бұрынғы одақ көлемінде үлкен жаңалық болған
Маңғыстауда ірі мұнай-газ кен орындарының ашылуы және олардың игерілуі,
жалпы Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен оның бүгінге дейін
дамуына экономикалық тұрғыдан баға беру арқылы оның дамуын кезең бойынша
бөліп көрсету.
Сөйтіп, бұрынғы одақ кезінде бірден-бір мұнай-газ шикізатының басты
көзі болған, ал бүгінде Қазақстан Республикасы үшін экономиканың, соның
ішінде мұнай-газ саласының алға дамуы, әлемдік мұнай бизнесінде белгілі
орын алуына белгілі деңгейде әсер ететін Маңғыстау мұнай-газ кешенінің
дамуының басты кезеңдері талданады. Кен орындарын игеру кезеңінде барлық
экономикалық көрсеткіштер талданады. Кен орнын игеру мен пайдалануға
жіберген қаржы салымы, мұнай өндірудің динамикасы бойынша, баланстық қорға
қарағандағы өндірілген мұнай көлеміне байланысты Маңғыстаудағы кен
орындарын игеруді 3 негізгі кезеңге бөлуге болады: алғашқы кезең, қарқынды
қалыптасу және қалыптасудың аяқталу кезеңдері.
Маңғыстау аймағындағы көптеген кен орындары, соның ішінде
Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-да кен орнын игерудің соңғы сатысында мұнай
өндіруде.
Маңғыстау облысының аймақтық экономикалық көрсеткіштері
Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-ның қызметімен тығыз байланысты. Аймақтағы ірі
мұнай-газ өнеркәсіптерін көтеру арқылы, саланың аймақтық дамуына әсер етуге
болады.
Жұмыстың міндеті – Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешенінің бір
бөлігі ретінде Маңғыстау мұнайлы-газды аймағының дамуының негізгі
кезеңдеріне экономикалық талдау жүргізу, мұнай-газ саласының дамуы
негізінде, әлемдік мұнай бизнесінде, еліміздің орын алатындығына көз
жеткізу.
Маңғыстаудағы ірі кен орындары: Өзен, Қаламқас, Жетібай сияқты кен
орындарын пайдалану, бүгінгі күні дамудың соңғы кезеңінде дәлме-дәл келіп
отыр. Мұнай өндіру көлемінің тұрақталатын бұл кезеңде өндіру көлемін
көбейту үшін қосымша күрделі қаржыны талап етеді. Сондай-ақ, өндірістік
инфрақұрылымды қайта құрып ғана қоймай, әлеуметтік инфрақұрылымның да
жақсарғаны байқалады.
Бүгінде мұнай өнеркәсібі еліміздің экономикалық дамуын қолдай отырып,
Қазақстан экономикасының болашақта жетекші секторларының бірі болуына
мүмкіндігі бар. Республикада 2,1 млрд. тонна мұнай, 0,7 млрд. тонна газ
конденсаты, 1,7 трлн. метр куб табиғи газ сияқты көмірсутек шикізатының ірі
барланған қорлары бар. Бұған Каспий аймағындағы ресурс қорын қоссақ,
Қазақстан әлемде көмірсутек шикізатының қоры жөнінен алғашқы орындарды
иеленетіні сөзсіз.
Республикада мұнай өндіру деңгейі 10-15 жылдан кейін 170 млн. тоннаға
жетпек деп жобаланды, сол себепті өндірілген мұнайды өңдеу арқылы ішкі
нарықты қанағаттандырып, тиімді экспорттық мүмкіндіктерді жүзеге асыру
керек.
Аталған дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндетін орындау үшін жұмыс
төмендегідей құрылымдардан тұрады: Кірспеде жұмыстың өзекті жағдайлары
көрсетілген. 1 тарауда мұнай-газ саласының даму тарихы, әлемдік мұнай
бизнесінің дамуы, Қазақстанның мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен қазіргі
жағдайы берілген.
2 тарауда Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуы, және экономикалық
көрсеткіштерге талдау жасалынды.
3 тарауда Қазақстанның мұнай-газ саласының негізгі мәселелері мен даму
болашағы"Манғыстау мұнай-газ" ААҚ мысалында қарастырылды.
1 ТАРАУ. МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Әлемдік мұнай бизнесінің дамуы
Әр елдің экономикасының дамуына мұнай нарығы маңызды рол атқарады. Осы
уақытқа дейін әлемдік мұнай саясатын екі картель – батыс және шығыс
картельдері анықтады. Біріншісіне ОПЕК-ке кірмейтін, әлемдегі мұнайдың 40%-
ін беретін ірі 6 мұнай компанияларын біріктіреді. Бұл компаниялардың
мұнайды сатудың жалпы 2006 жылы 400 млрд. долларды құрады. Ал шығыс
экспортының (ОПЕК) әлемдік мұнай өндірудің 38 пайызын және әлемдік мұнай
экспортының 61 пайызын беретін 13 ел кіреді. Ал Қазақстанның мұнай өндіруі
әлемдіктің 3 пайызын, ал Ресей әлемдік мұнай өндірудің 10 пайызын
иемденеді, сол себепті Қазақстан халықаралық мұнай нарығында қатаң
позицияны иемденбейді деуге болады.
2007 жылдың басында дүниежүзілік мұнай қоры, өндіруден қазіргі
деңгейін алсақ, ол шамамен 42 жылға, ал газ 62 жылға жетеді. Мұнайдың
дүниежүзілік қоры, өндірудің қазіргі технологиясы бойынша 138,5 млрд.
тонна, ал газ 143,9 млрд. текше метр болады.¹ дүниежүзілік мұнай қорының 78
пайызы 11 елде орналасқан, олар ОПЕК –ке мүше елдер. Ал 43 пайызы газ қоры
ТМД елдерінде орналасқан. Мұнай қорының негізгі орналасқан елдер,
(млрд.тонна): Сауд Аравиясы – 35,4; Ирак – 12,7; Венесуэла – 10,0; ТМД
елдері – 7,7; Мексика – 5,4; Ливия – 3,9; Қытай -3,3.
Ал табиғи газ әлемдегі елдердің арасында былай бөлінеді, (млрд. метр
куб): ТМД елдері – 55,9; Иран – 22,9; Катар – 8,5; БАЭ – 5,8; Сауд аравиясы
– 5,3; АҚШ – 4,7; Венесуэла – 4,0; Алжир – 3,7; Нигерия – 3,3; Ирак – 3,1.
Бірақта, жақын болашақта мұнайды алмастыру мүмкін емес. Әлемдік
сұраныс жылына 1,5 пайызға өссе, ал ұсыным айтарлықтай өспейді деуге
болады.
1973 жылғы энергетикалық дағдарысқа дейін 70 жыл ішінде. Әлемдік мұнай
өндіру әрбір он жылда екі еселенді. Алайда әлемдік мұнай қорының қомақты
үлесін алып тұрған ОПЕК-ке мүше төрт мұнай өндіруді жоғарылата алады (Сауд
Аравиясы, Кувейт, Нигерия, Габон). Сонымен бірге, Каспий аймағын өңдеуде
Қазақстан мен көршілес елдер де белгілі деңгейде өз әсерін тигізулері
мүмкін.
Мұнай және мұнай өндірісінің бүкіл әлемге және Қазақстан
Республикасына да маңызды өте зор. Мұнайшылардың мұнай мен газдың ірі кен
орындарын іздеуде де, оларды өңдеу саласында да табыстары жетерлік. Алайда
мұнай қорын
ың да күн санап сарқылары сөзсіз. Қазірдің өзінде көптеген елдердің
ғалымдары энергетикалық ресурсты жасанды жолмен алу мәселесін ойлануда.
Алайда бізгі өндірістік ауқымдағы мұнай қажет.
Мұнай мен газ – бүгінде өте тиімді, әрі өте ыңғайлы отын, 90%-тен
астам мұнай мен газ өндірісте және автомобильге жанармай ретінде
жандырылады.
Батыс мұнай бизнесінің дамуы вертикальды интеграция жолымен жүрді.
Ірі мұнай компаниялары – Стандард ойл, Тексака, Шелл және басқалары
мұнай ісі сферасында алдымен ұлттық, сосын халықаралық ауқымда бақылау
жүргізеді. Шағын аутсайдер – кәсіпорындары шектеулі территорияға сүйенсе
де, осындай әдісті ұстанады.
60-70 жылдары әлемдік мұнай бизнесінде күрделі өзгерістер болды. ОПЕК-
ке кіретін мұнайды экспорттайтын елдер өздерінің мұнай ресурстарына бақылау
жүргізеді. Қазірде көптеген өндіретін елдерде ірі ұлттық мұнай компаниялары
бар. Алайда өндірілген мұнайдың көп бөлігін билеу құқығына ие болса да,
өндіруші елдер мұнай ресурсын пайдалануға негізделген жалпы табыстан
әділетті үлес ала алмайды. Бұған ең басты себеп – ақырғы өнімді өткізу
нарығына шығудың болмауы немесе шектеулілігі.
Сол себепті 70 жылдары мұнай өнімдерімен өзін қамтамасыз ету үшін,
сосын сыртқы нарыққа шығу мақсатымен Сауд Аравиясы - әлемдегі ірі мұнай
державасы және басқа да көптеген мұнай өндіруші елдер, мұнай өндірушу және
мұнай-химия зауыттарының құрылысына кірісті. 80 жылдары олар Солтүстік
Америка мен Батыс Еуропадағы мұнайды тұтынушы елдер территориясында өткізу
компаниялары мен мұнай өңдеуші заводттардың материалдық және қаржылық
активтерін иемденіп, өздерінің саясатын өзгертті.
Бұл жағдайда вертикалды интеграция мұнайды барлау мен өндіруден оны
өңдеу мен өнім маркетингіне қарай дамиды. Бұл процестің маңызды алғышартты
болып, жаңа мұнай ресурстарын игеруге инвестициялық тиімділігінің төмендеуі
және нарықтың жеткілікті қанықтылығы жағдайында мұнай өндіру сферасындағы
бәсекелестік пен ақырғы сұраныс нарығын иемденуге ұмтылысын санауға болады.
Батыс Еуропа елдерінің мұнай компанияларында (Бритиш петролеум
және Шелл ірі халықаралық компанияларын қарағанда), басқа бағытта
интеграциялану жүрді. Франция мен Италияда 50 жылдардың өзінде мұнай
өндіруші және мұнай-химия өнеркәсіптерінде мемлекеттік сектордың
қалыптасуында да әлемнің ірі мұнай компанияларының жағынан мұнай жеткізуге
тәуелді болды. Трансұлттық мұнай компаниялары мен мұнай өндіруші елдердің
үкіметтері арасындағы бәсекелестік қақтығыстарды пайдалана отырып, бәрінен
бұрын Солтүстік Африкада европалық мемлекетті және жеке компаниялар мұнай
өндіруші сферада ресурсты меншіктеуші елдер үшін қолайлы Концессиондық
жағдайға кіре алады. Басқаша айтсақ, осы интеграциялық процестің негізгі
қозғаушысы болып, шикізатты жеткізудегі тәуекеділікті жеңуге ұмтылыс болды.
Осының нәтижесінде француздық Тотал және итальяндық Эни сияқты қазірде
жиырма елдерге кіретін ірі мұнай компаниялары пайда болды. Алайда мұндағы
жоспарлылық, өндіріс пен капиталдың шоғырлануы, монополияға ұқсас шикізат
пен өнім нарықтарына бақылау қою бәсекелестікті шектемейді. Ірі мұнай
корпорациялары өзара тәуелсіз аутсайдерлер-компанияларымен бәсекелеседі.
Сонымен бірге, мұнай ісінде ірі маманданған компаниялармен бірге,
орташалары да бар. Бұлар біріккен компаниялар назарына қаржылық қатынас
жүйесі арқылы кіре алады. Мұнай бизнесінде нарықтық экономика жағдайында
әртүрлі қызмет сферасының сәйкестігі кең таралған. Айқын мысал ретінде
келесі байланыстарды көрсетуге болады; қорды барлау – мұнай өндіру;
транспорт – мұнайдың көтерме саудасы, мұнай-газ өндеу – мұнай-химия;
көтерме – мұнай өнімдерінің бөлшек саудасы.
Өңдеу – барлау және өндіру облысын қызмет етудің бір сферасы ретінде
қарастырғаннан көрі, олардың әрбіреуін өздерінің табысы үшін жауапкершілігі
бар, барлық звенолар бір ірі объектілер ретінде шектелмей, өзіндік бизнес
ретінде қызмет етуін қолдау керек.
1999 жылдың басында, Саломон бразерс икуити рейсеч 202 шетелдік
мұнай газ компанияларына сұраныс жүргізгенде, мұнай ісінде жоғары
экономикалық пайда сейсмикалық барлау (58%) мен мұнай бұрғылаудан (27%)
түсетіндігі анықталған.
80-жылдардың ортасында сұраныс пен бәсекелестік ұсынымның ұзақ
мерзімді әсерінен мұнай бағасының төмен түсуі, яғни әлемдік нарықта ОПЕК-
тің үлесінің (23-ден 13 дейін) 1973 жылмен салыстырғанда төмендеуі
кезінде кейбір ірі компаниялар үшін тиімді болды.
1995 жылы орташа мұнай бағасы 1980 жылен салыстырғанда 25 пайызға,
1990 жылы – 38 пайызға, ал 1994 жылы ең төмен деңгейі 1 баррельге 16 доллар
(2,3 есе төмендеуі) болғанда 10 ірі компанияның пайдасы 5 жыл ішінде ең
жоғары табысқа ие болды.²
Ал газ өндеу туралы айтсақ, табиғи газдың барлық өндірген көлемінің
20 пайызы ғана халықаралық сатуға түседі.
Оның 23 құбыр жолдарымен, қалғандары танкерлермен тасымалданады. Ірі
газ экспорттаушыларына Ресей (Еуропаға және Түркияға), Канада (АҚШ-қа) және
Индонезия (Жапонияға) жатады. Негізгі импортерлерге АҚШ (Канададан және
Алжирден) пен БАӘ кіреді.
Ал енді Каспий теңізін айта өтсек, онда барлау жұмыстары нәтижжесінде
үлкен мұнай кен орынын ашып, ол Шығыс Қашаған кен орнынан 7 млрд. тонна
мұнайы бар екені ықтимал дейді. Мұнай кен орындары көп ашылған сайын,
дүниежүзілік нарықта арзан мұнай немесе артық мұнай пайда болды. Мұнай
бағасы түскенде, көбіне Сауд Аравиясы мен Венесуэлаға жағдайларды туғызды.
Себебі бұл елдердің экспортының басым бөлігі – мұнай болып отыр. Мұнай
өндіруші Парсы шығанағындағы елдердің экономикасы мұнай бағасына икемді,
себебі экономикасы мұнай қорының 51 пайызына орналасқан. Мысалы, 1998 жылы
бюджетті мұнай бағасын 18 долларбаррельмен алған, бірақ сол кездегі
қиыншылық нәтижесінде экономикалық өсім төмен болып, Үкімет бюджеттегі
шығындарды шегеруге тура келген. Ал соңғы кезде мұнай бағасының өсуінен
2006 жылға экспорттан түскен ақша 230 млрд. доллар болды, ал кейбір елдер
бұрынғы жылдармен салыстырғанда, екі есе көп табыс тапты. Мысалы, Кувейт
мұнай бизнесінен тапқан табыс бұрынғы жылдармен салыстырғанда 97 пайыз,
Ливияда 91 пайыз, ал Алжирде 90 пайыз, Қазақстанды ала келсек, ол 2000 жылы
35,27 млн тонна мұнай өндіріп, 3 млрд. доллар пайда алды.
Соңғы 10 жылдағы АҚШ пен Ирак қақтығыстарында, АҚШ мұнай бағасын
ұстап тұр деп айтуға болады, осыған келе ғаламдық экономиканың мұнайға
сұраныс және ұсынысына қарасты сұрау бойынша Иракқа қатысты эмбаргоны алып
тастауды сұрайды.
Мұнай саласының сарапшылары келесі 3 тұжырымды қарастырады:
- мұнайға дүниежүзілік сұраныс өседі;
- мұнай өндіру өзінің нақты масштабына жетті;
- жаңа ашылған мұнай қорлары Ирактың және Иранның мұнай қорларынан кіші
және олардың инфрақұрылымын құру көп уақыт алады.
Соңғы жылдары, АҚШ – тың энергетикалық министрлігінің болжамы бойынша,
2015 жылы мұнайды дүниежүзілік тұтыну тәулігіне 90,4 млн. баррельден 100,5
баррельге дейін жетеді дейді. Соңғы кезде дүниежүзінде мұнайды тұтыну
тәулігіне 75 млн. баррель болды. Министрліктің болжамы бойынша, 2015 жылы
Парсы шығанағы елдерінің мұнайды экспорттауы Солтүстік Американың елдеріне
тәулігіне екі есе артуы мүмкін.
Соңғы жылдары мұнай өндірудегі ашылулар Мексика мен Гвения бұғаздары,
ағымдағы қоры 2015 млн. тонна болатын Солтүстік теңізін қоса алғандағы
мұнай қорлары ірі атланталық үштіктің пайда болуына әкелді. Бұлардан
кейін Автралия мен Оңтүстік Шығыс Азия келеді. Ал барлық ашылған мұнай
қорларының 12-сі батыс классификациясы бойынша, ірілеріне жатады (мұнай
эквиваленті бойынша 70 млн. тонна астам), олардың 4-уі Австралияда,
қалғандары Латын Америкасы, Африка және біреуі – Мексикада орналасқан.
Мұнай ұсынымының потенциалына сүйене отырып, миллиардтаған мұнай қоры
бар ОПЕК елдері кез келген бәсекелес мұнай жабдықтаушыларын тығырыққа тіреу
мақсатында (соның ішінде Азияны да ескере отырып) мұнай өндіруді күрт
көтеру арқылы, барреліне 5-6 доллар болатындай котировканы төмен түсіруді
көздеп отыр. бұдан шығатын қорытынды, кез-келген жаңа көздерден келетін
экспорттық жеткізулер, тіпті сұраныстың көтерілу мүмкіндігі жағдайында да
нарықта тек белгілі артықшылықтарды иемденгенде ғана, бәрінен бұрын тасымал
мәселесін шешкенде ғана өз орнын таппақ.
1.2. Қазақстанның мұнай-газ кешенінің қалыптасуы мен қазіргі жағдайы
Бүгінде Қазақстан Республикасы әлемдегі ірі мұнай державасының бірі
болып табылады. Оның болашақтағы мұнайлы газды аудандарының көлемі 1 млн.
700 мың км., ал бұл барлық территорияның 62 пайызын құрайды. Бүгінде 208
мұнай газ кен орындары ашылды.
Бір ғасыр бойы, яғни 1899 жылы 13 қарашада алғашқы мұнай фонтаны
Атырау облысы Жылыой ауданы Қарашүңгіл деріне 40 метр тереңдіктен және
тәуліктік өнімі 22-25 тонна болатын № 7 ұңғыдан атқылады.
15 қалыптасқан және болашақ мұнайлы газды алабы белгілі және әр түрлі
деңгейде зерттелген. Бұлар Каспий маңы, Үстірт-Бозашы, Маңғыстау, Арал,
Сырдария, Оңтүстік және Солтүстік Торғай, Солтүстік Қазақстан, Теңіз, Шу,
Сары су, Батыс Іле, Шығыс Іле, Балқаш, Алакөл және Зайсан алаптары.
Қазақстанның мұнай алаптарының геологиялық жағдайы мұнай газ өндірісінің
шикізат базасының кеңеюіне қолайлы болып табылады.
Үлкен потенциалдың болуына қарамастан мұнай өндіру деңгейіне,
барланған кен орындарын игеру қарқынына және көмірсутек шикізатын ұтымды
пайдалануға кері әсер ететін бірнеше факторлары бар. 1990 жылы Қазақстанда
мұнай мен газ конденсатын өндіру деңгейі 26,4 млн. тоннаға дейін
жеткізілді, алайда одан соң төмендей басталды. 1995 жылы, мәселен, тек 18,5
млн. тонна ғана өндірілді. Бұл бұрынғы СССР шеңберіндегі шаруашылық
байланыстардың, Қазақстандық экономиканы құрылымдық қайта құру, жаңа
технологияны аздап енгізу және тағы басқаға байланысты. Сондай-ақ, әлемдік
қаржылық – экономикалық дағдарыс та кері әсер етті. Сонда да саланың
көптеген кәсіпорындары өздерінің даму көзқарасын сақтап қалды.
1994 жылы көмірсутек шикізатын өндіретін 55 елдің ішінде Қазақстан
мұнай өндіру көлемі бойынша 24-ші орынды иеленді. Республикада бұрынғы
Кеңестер одағы елдерінен алынатын барлық мұнайдың 117 өндіріледі.
Мемлекеттік тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасының
энергетикалық секторын басқарудағы өзгерістермен және бір уақытта жерді
пайдалану жөнінде отандық нормативтік базаны құру бойынша жұмыстар
жүргізіле бастады.
Қазақстанның мұнай-газ саласының жүз жылдық тарихы бар. 1911 жылдың
өзінде алғашқы өндірістің мұнай өндіру басталды. Осы жылы Қазақстан
территориясында 17 мың тонна мұнай өндірілді. Қазірде Қазақстанда жұмыс
жасайтын шетелдік және отандық компаниялар қазақстандық мұнайшылармен
Ұңғыларды пайдаланады. Жүз жыл ішінде мұнай өндіру 2,5 мың есе өскен. Егер
1911 жылдан 1991 жылдар арасында 543,43 мың тонна мұнай өндірілсе, 1992
жылдан 2007 жылдары – 264,66 млн. тонна болды. Өткен 2005 жылы барлық
компаниялармен 59963 мың тонна мұнай өндірілсе, ал 2008 жылы 80 млн тонна
мұнай өндіру жоспарланып отыр.³
Қазақстан Үкіметі мұнай өндіру көлемін біраз көбейту үшін бірқатар
шешімдер қабылдады. Осы міндеттерді орындау бірнеше ұйымдық – шаруашылық
және ғылыми – техникалық мәселелермен байланысты. Солардың бірі жаңа кешен
– теңіз мұнай-газ кешенін құру.
Еліміздің басшысы мен мамандары Каспий шельфіне және каспий маңы
ойпатының кешеніне үлкен үміт артып отыр. Сондай-ақ, осы ауданның қолайлы
құрылымы және бұл аудан өте ірі мұнай және газ кен орындары Теңіз, Бозашы
және Астрахань түбегіндегі кен орындарымен қатар, Еділ және Жайық өзендері
арасындағы кен орындары бар территорияға енуінің өзі оған негіз болып
келеді.
Каспий акваториясында мұнай мен газ өндіру және барлау, геологиялық,
геофизикалық зерттеулер жүргізу үшін 1993 жылы ақпанда
Қазақстанкаспийшельф мемлекеттік компаниясы құрылды.
Қазақстанкаспийшельф (ҚКШ) геологиялық барлаушылары қызығушылық
білдірген Министрліктер мен ведомстволардың қатысуымен шетел мұнай
компанияларын тартуда үлкен жұмыстар жасалды. 1995 жылы 3 желтоқсанда
мемлекеттік компания Қазақстанкаспийшельф, жетекшілік еткен Аджип,
Бритиш газ, Би-Пи Статойл, Мобил, Шелл, Тоталь компанияларының
бірігуімен Каспий теңізі шельфін өңдеудегі кешенді бағдарламаны жүзеге
асыру үшін халықаралық концорциум құрылды.
ААҚ Қазақстанкаспийшельф Консорциум 1994-1997 жылдары Каспий теңізі
шельфінің қазақстандық секторында мұнай-газды болашағын анықтау және
геологиялық құрылымын анықтауда ауқымды жұмыстар жүргізілді. Жұмыстың осы
бөлігіне 218 млн. доллар, ал инфрақұрылымды дамытуға – 500 млн. доллар
салынды. 26 мың шақырымға сейсмикалық мәліметтер және ондаған ірі мұнай-
газды құрылым анықталды (Қашаған, Қайран, Ақтота, Қаламқас теңіз және тағы
басқа). Бұл барлау – бұрғылауды бастауға негіз болды.
2000 жылы Қазақстанның мұнай-газ саласының тарихының жаңа беті, яғни
теңізде мұнай өндіру жұмыстарын өткізу басталды. 12 маусымда ОКІОС
консорциумы Каспий теңізінің 5172 метр тереңдікте солтүстік-шығыс бөлігінде
алғашқы барлау ұнғысын бұрғылау жұмысы аяқтады. Ал 2005 жылы 4 шілдеде ел
басы Атырауда Каспий шельфінің қазақстандық секторында ірі 7 млрд. тоннадан
астам көмірсутек шикізат қоры барын және Шығыс Қашаған кен орнының
ашылғандығын хабарлады. Бірінші ұңғыны сынау нәтижесінде ОКІОС бұрғылауды
бағалаудың бірнеше жылдық кешенді бағдарламасын жүзеге асыруға кірісті.
Каспийдің Қазақстандық шельфі тек ғана Қашаған кен орнымен ғана емес,
сондай-ақ 4000-5000 метр тереңдікте орналасқан карбонатты тектегі Қайран,
Ақтота келешегі мол аудандар және меозой дәуірінде қалыптасқан ірі Қаламқас
– теңіз кен орындарымен бай.
Сонымен бірге, ресейлік компания Лукойлмен бірге өнделетін
Құрманғазы құрылымының келешегі мол.
500 мың шаршы км. аудандағы Каспий маңы ойпатының Ресей
территориясына 100 мыңы, ал Қазақстан Республикасына 400 мыңы тиісті.
Геологиялық құрамы бойынша күрделі: Каспий маңы ойпатындағы Жаңажол (Ақтөбе
обл.), Теңіз (Атырау обл.) және Қарашығанақ (Батыс Қазақстан обл.) кен
орындарының ашылуы іздеудің жаңа бағытын анықтап қана қоймай, сондай-ақ,
осы кен орындарын пайдалану бойынша жаңа ғылыми-техникалық бағытты құру
және оны дамытуға әкелді.
1978 жылы ашылып, 80 жылдары пайдалануға берілген Жаңажол кен орнының
ашылуы, нағыз мұнай академиясы болды. Осы кен орнын ашушылар қысқа мерзімде
қабатқа ұңғыларды еңгізу, өнімді қабаттарды ашу, мұнайды дайындау сияқты
мәселелерді жаңа технологияларды өндеп, енгізу көмегімен шешті. Жаңажол
тұзасты кен орнының ашылып, игерілуі геологиялық ойдың дамуына жаңа күш
болды.
Қазақстанның тұзасты мұнай-газ саласының дамуындағы айқын жаңалық
болып, 1979 жылы ашылған көмірсутек шикізатын өндірудің жоспарланған
болашақ өсуін қамтамасыз ететін Теңіз кен орнын игеру болды. Осы кен орын
негізінде, 1993 жылы Шеврон американдық фирмасы мен Мобил, Қазақойл
ҰМК, Лукарко БК-ның бірігуімен бірлескен кәсіпорын құрылды. Тәжірибе
көрсеткендей, бүгінде осы Тенгизшевройл БК жаңа технологияларды қолдан,
экономикалық көрсеткіштер және әлеуметтік мәселелерді шешу жөнінде де,
Қазақстан жетекші орынды алады. Мұндағы орташа жалақы айына 625 долларды
құраса, біздің отандастарымыз ТШО БК-ның барлық жұмысшыларының 80-85
пайызын құрайды.
1993 жылы, яғни алғашқы жұмыс жасау кезінде ТШО күніне 30000 баррель
мұнай өндірсе, 1999 жылы – 9,5 млн. тонна өндірді. Ал болашақта Теңізде
2006 жылы – 17 млн. тонна мұнай, 2010 жылы – 32 млн. тонна мұнай өндіру
жоспарлануда.4
Каспий маңында тұзасты жинақтарды зерттеуде 1979 жылы қоры мен
мөлшері, құрамының ерекшелігі, пайдалы қазбаның түріне байланысты
ерекшеленетін Қарашығанақ мұнай-газ конденсатты кен орнының ашылуы да үлкен
жаңалық болды. 1998 жылы Қазақстан Үкіметі мен ірі белгілі компаниялар
Аджип, Бритиш газ, Тексако, Лукойл, Қазақойл ҰМК арасындағы
келісім бойынша 1999 жылы 3 млн. тоннаға жуық сұйық көмірсутегі мен 4 млрд.
метр куб өндірілді. Жақында мұнай көлемін 9 млн. тоннаға, газ өндіруді 5
млрд. метр кубке дейін жеткізу көзделуде.
Сондай-ақ, алғашқы мұнай фонтаны атқылаған Ембідегі Қарашүңгіл кен
орнының игерілуі де Қазақстанның мұнай-газ саласы үшін маңызды болды.
Мұнда айта кететін бір жәйт, ХХ ғасырдың басы мен ортасында өңделуге
берілген көптеген кен орындары пайдаланудың соңғы кезеңінде болып отыр, ал
бұл өз кезегінде пайдалану қорындағы ұңғылардың өнімділігінің төмендеуі,
өнімнің сумен қанықтылығының өсуі сияқты кері әсерлер қатарының өсуіне
әкелді. Мұнай өндіру тұрақтандыру үшін геологиялық, техникалық шаралармен,
қабаттарды өңдеу жүйесін жетілдіру жүргізілуде.
Сонымен бірге, бұл шаралармен шектеліп қана қоймай, көмірсутек
шикізатының жаңа көздерін ашу үшін, өңдеу-барлау жұмыстарының ауқымын
көбейту керек.
Бүгінде Ембі кен орнында негізгі қызмет етуші кәсіпорын – Қазақойл -
Ембі ААҚ-ы болып отыр. бұл бірлестік 25 кен орнын игерген, ал оның 18-і
өңдеудің аяқталу кезеңінде.
1981 жылы СССР мұнай өндірісі Министрлігінің құрамында Ақтөбемұнай
өндірістік бірлестігі құрылды. 1933 жылы құрамына 15 филиал кіретін
Ақтөбемұнайгаз АҚ Ақтөбе аймағындағы кен орындағы мұнай мен газға зерттеу-
барлау жұмыстарын жүргізді, ал оның көп бөлігі Каспий маңы ойпатының шығыс
бөлігінде орналасқан. Негізгі кәсіпорындары Кеңкияқ және Жаңажол болып
табылады. Өндірілген мұнай мен қосалқы газ, Жаңажол газ өңдеуші зауытында
кешенді тазалаудан өтеді. Нәтижесінде, зауыт күкірт өнімін алса, ал мұнай
Кенкияқ-Орск мұнай құбыры мен темір жол құйма эстакадасына түседі, газ
Жаңажол – Ақтөбе газ құбыры арқылы электр станцияға жіберіледі. 1998 жылы
Ақтөбемұнайгаз АҚ мен Қытай Ұлттық Мұнайгаз корпорациясының (ҚҰМК)
біріккен кезеңі басталды. Бірлескен жоспар бойынша, кәсіпшілік құралы-
жабдықтарын жаңарту, пайдалану және барлау бұрғылауын көбейту, Кеңкияқ
кенорынның кезең бойынша өңдеуді көздеді. Келісім бойынша 2006 жылға дейін
бес жыл ішінде өндіріске 585 млн. доллар қаржы салуы керек және 2004 жылы
мұнай өндіру көлемі 3 млн. тоннаға жеткізілді.
Қазақстанның мұнай-газ кешенінде Оңтүстік мұнайлы-газды аймағының
ашылуы да үлкен жаңалық болды. 1988 жылдың басында Құмкөл кен орнын игеру
үшін Құмкөлмұнай МГӨБ-і құрылды. 1991 жылы өндірістік басқарма, 1994 жылы
Южнефтегаз АҚ құрылды.
Бүгінде Құмкөл кен орны канадалық компания Харрикейннің негізгі
мұнай өндіруші кәсіпшілігі болып табылады. 1999 жылы жаңа технологгия,
өндірістік процестерді жетілдірудің нәтижесінде мұнай өндіру көлемі күніне
5000-
нан 12000 мың тоннаға дейін өсті және ішкі нарыққа 3470 мың тонна ішкі
мұнайды жеткізеді.
2000 жылы Шымкентнефтеорнсинтез (ШНОС) бен Харрикейн компаниясы
бірікті. Шығарылатын мұнай өнімдерінің сапалық, сандық сипатын көрсету
үшін, ШНОС құрал-жабдықтарын жаңалау көзделді.
Сонымен 2004 жылы қазақстандық мұнай-газ саласы өзіндік дамудың
онжылдығын атап өтті. 55 кенорнынан күніне 109485 тонна мұнай өндірілді.
Қазірде Қазақстанның мұнай-газ саласы ЖІӨ-нің 16-18 пайызын, экспорттың 30
пайызын және республика бюджетіне түсімнің 40 пайыздан астамын қамтамасыз
етеді. Республика территориясында барланған ірі мұнай қорларының болуы
шетел инвесторларын тартады. Тек 2004 жылдың 1 жартыжылдығында жерді
пайдалануға 1921 млн. доллар салынды, оның 80 пайызы тікелей шетел
инвестициялары, ал 20 пайызы отандық инвестициялар.5
2006 жылы Қазақстанның мұнай-газ секторында 44,8 млн. тонна мұнай
өндіру көзделуде. Мұнай өндіру өсуі құптарлық, алайда бүгінде Каспий
статусы мәселесінің шешілуі маңызды болып отыр.
2006 жылы ҚР-ның мұнай өңдеу зауыттарында 7,5 млн. тонна мұнай
өңделді, ал 2007 жылы 9 млн. тонна өңдеу жоспарлануда. Алайда Қазақстанның
нарығында тұтынушыларды қанағаттандыру үшін 10,5 млн. тонна мұнай өңдеу
керек. Қазақстанның мұнай өнімі нарығындағы жағдай 2005 жылдың 1 ақпанда
Ресейдің ішкі мұнайды экспорттауға төлемдерін 20-дан 8 долларға дейін
төмендетуі де өршітіп жібереді.
2001 жылы құрылған Мұнай мен газды тасымалдау ұлттық компаниясы,
мұнай мен газ тасымалы мәселесін шешуге бағытталған.
Мұнайды тасымалдау мәселесі әсіресе, 2006 жылдардан басталатын Каспий
шельфінде мұнай өндірісіне байланысты айқын көрінуі мүмкін.
2007 жылы өндірілетін мұнайдың көп бөлігі (52%) Атырау-Самара құбыр
жолымен экспортталса, 2460 мың тонна (9%) – Ақтау теңіз порты арқылы
тасымалданды. Темір жол бойынша 11141,2 мың тонна (39%) экспортталатын
мұнай тасымалданды.
Мұнай-газ компаниялары үшін үлкен мүмкіндік Қазақстанның оңтүстігінде
ашылды. 2001 жылы Амангелді кен орындағы алғашқы өндірістік ұғының
өндірілуі басталды. Өзіміздің газымызды өндіру біраз жыл бойы көрші
Өзбекістанға тәуелді болмауға мүмкіндік береді. Ал қосымша қаржы тұрмыстық
қажеттілікке тек бутан мен пропан өңдеп ғана қоймай, өндірістің әртүрлі
салалары үшін үлкен көлемде оңтүстікте табылған гелийді де өңдеуге
мүмкіндік берер еді.6
Сонымен, Қазақстан - 2030 негізінде Қазақстан Республикасының мұнай-
газ кешенінің дамуы Концепциясын жасау қажеттілігі туды. Концепция саланың
барлық аспектілерін қамту керек. Бұнда бүгінге дейін қабылданған барлық
бағдарламалар, компанияның жақын болашақтағы жоспарлары ескеріліп, барлық
саланың даму жолы көрсетілуі керек.
2 ТАРАУ. МАҢҒЫСТАУ МҰНАЙ-ГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1. Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуы
Маңғыстау облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік батысында
орналасқан. Жерінің жалпы көлемі 16,7 млн.гектар. экономикалық қатынас
тұрғысынан алғанда, аймақтың батысы мен терістігінен орала қоршаған Каспий
теңізі арқылы Шығыс Европаға шығуға толықтай мүмкіндік болса, оңтүстігінде
Түркменістанмен, оңтүстік – шығысында Қарақалпақстанмен, солтүстігі мен
солтүстік – шығысында Атырау, Ақтөбе облыстары шаруашылықтарымен шектесіп,
Ақтау порты. Қазақ мемлекетінің дүние жүзілік аренаға теңіз су жолы арқылы
шығатын орталығына айналуда.
Маңғыстау өндірістік жағынан кеш игерілді. Маңғыстаудың өндірістік
күштерінің дамуындағы түбегейлі өзгеріс пайдалы қазбалар ресурстарының
ашылуымен байланысты болды. Сондай-ақ, ресурстарды игеру тек Маңғыстаудың
өндірістік кешеніне ғана емес, толықтай Батыс Қазақстан экономикасына игі
әсерін тигізді. Маңғыстаудың минералды-шикізат ресурстары арасындағы ең
маңыздысы Маңғыстау – Үстірт мұнайлы-газды аудандарындағы мұнай-газ қоры.
Мұнайдың негізгі кен орындары Маңғыстауда, Үстіртте және Каспий маңы
ойпаттарында шоғырланған.
Маңғыстау ойпатындағы мұнай мен газды анықтау бойынша геологиялық
іздеу және геологиялық барлау жұмыстарының даму тарихын 4 кезеңге бөлуге
болады. Бірінші кезең (1887-1949 жылдар) – Маңғыстаудың геологиялық
картасы, стратиграфикалық және тектоникалық сызбалары жасалды, ірі локалдық
құрылымы құрылды (Қарасаз-Таспас, Ханғы, Түбіжік, Мыңсуалмас және тағы
басқалары). Екінші кезең (1947-1959 жылдар) – геологиялық фото бейнесі
түсірілді, геологиялық құрылымы, гидрология бойынша картасы жолданды,
зертте жұмыстары жүргізілді, жаңа ірі құрылымда ірі зерттеу бұрғылау
басталды. Үшінші кезең (1957-1961 жылдар) – Маңғыстау ойпатының өндірістік
мұнайлы-газды қабатының барлығы дәлелденді. 1961 жылы шілдеде Жетібай
құрылымында мұнай алынды. Төртінші кезең – 1961 жылы бастап, Оңтүстік
Маңғыстауда кең ауқымды барлау басталды. Теңге, Тасболат, Шығыс Жетібай,
Қаражанбас, Арман және басқа да мұнай кен орындары ашылып, пайдаланыла
бастады.7
Мұнайдың негізгі кен орындары көмірсутектер түріне қарай төмендегідей
болып бөлінеді. Мұнай-газ кен орындары – 23, мұнай кен орындары -22, газ
кен орындары – 14, кен орындарының басым көпшілігі Оңтүстік Маңғыстауда (41
кен орны) және соған сәйкес мұнай мен газдың алынатын қорлары да (бүкіл
облыс қорының 66,5 пайызы) осы аймақта. Оңтүстік Маңғыстауда Өзен-Жетібай,
Жазғұрлы, Қарақия мұнай-газ зоналары қарайды. Келесі орында бозашы түбегі,
онда 8 кен орны (қордың 29,8 пайызы) бар, үшінші – орында -Үстіртте 4 кен
орны
(қордың 1,2 пайызы) бар.
Маңғыстау мұнай-газ кен орындары қорының мөлшеріне қарай өте ірі
(қоры 300 млн тоннадан астам), ірі (қоры 30-300 млн. тонна), орташа (10-30
млн. тонна) және ұзақ (10 млн. тоннаға дейін) болып бөлінеді.8
Ірі кен орындарының қорының пайыздық мөлшері: Қаламқас (14,2 қоры
бар), Жетібай (13,6 пайыз), Қаражанбас (7,5 пайыз), Солтүстік Бозашы (6,2
пайыз), Оңтүстік Жетібай (2,0 пайыз), Тасболат (1,4 пайыз), Асар (0,8
пайыз).
Маңғыстау мұнай-газ кен орындары палеоген тобынан бастап, палеозой
дәуіріне дейінгі шөгінділерінде табылған. Кен орындарының көпшілігі юра мен
бор дәуірлі тау жыныстарынан табылған (59 пайыз), сонан кейінгі юра мен
триал (27,1 пайыз) түзілімдеріне беруге болады.
1961 жылы ең алғаш Жетібай мұнай фонтаны атқылады. Сол жылы Өзен кен
орнында ұңқылардан 1200 метр тереңдіктен мұнай атқылады. Ал 1966 жыл Өзен
кен орны алған өндірістік мұнай берді.
Өзен және Жетібай мұнайы юра түзілімдеріне жатады. Өзен кен орнында
екі мұнай-газ баспалдағынан тұрады: жоғарғысы, яғни бар түзілімдерін
қамтитын қатар ғазды болса, юра түзілімдеріндегі төменгі бөлігі – мұнайлы
қатар болып табылады. Оңтүстік Маңғыстаудағы юра қабаттарының мұнайы аса
сапалы, сирек кездесетін, ерекше мұнай +35+37 градустың өзінде қата
бастайды, 14 парафинді мұнай жер қойнауында қабаттар қысымымен сұйық күйде
сақталғамен, жер бетіне шыға қоюлана бастайды. Өйткені оның құрамында смола
мөлшері көбірек, күкірттің қосындылары аз, метанды көмірсутектері басым.
Бозашы мұнайлары Оңтүстік Маңғыстау мұнайының құрамынан бөлектеу. Олар
күкіртті (2,5 пайызына дейін), парафин қоспалары аз (5,6 пайызға дейін),
асфальт пен смола қоспаларының көптігімен (14,8-29,9 пайыз), ауыр салмақты
(0,89-0,94), Бозашы мұнайы суыққа төзімді – 17-27 градусқа қатады,
құрамында ванадий тотықтары кездеседі.9
Маңғыстауда мұнай кен орындарында тек ілеспе газ ғана емес, табиғи
газ кен орындары да бар. Теңге кен орындарындағы табиғи газ қоры 50 млрд.
метр куб есебінде бағаланса, Солтүстік Үстірттен Ақкөл газ кен орнында 15
млрд. метр куб шамасында газ қоры бар.
Мұнай өндіру Маңғыстауда Маңғыстаумұнай бірлестігінің құрылуымен
байланысты (қазіргі Маңғыстаумұнайгаз АҚ). 1964 жылы Маңғыстаумұнай
бірлестігі құрамында Жаңаөзенде Өзен мұнай өндірістік басқармасы құрылды.
1966 жылы мамырда Жетібай мұнай өндіру басқармасы құрылыды. Осы жылы
шілдеде Өзен кен орнынан тұңғыш рет 1 млн. тонна мұнай өндірілді.
1973 жылы наурызда орталығы қазіргі Ақтау қаласы болатын Маңғыстау
облысы құрылды және бұл Маңғыстау түбегінің жерасты байлығын игеруде жаңа
күш болды.
1975 жылдың мамырында 100-ші млн. тонна мұнай өндірілді, оның ішінде 87
млн. тоннасы тоғызыншы бесжылдық кезеңіне келді.
Осылай мұнай-газ кешені мақсаттарда қалыптасты: 1-ші бағдарлама –
уран кен орнын игеру; 2-ші бағдарламада – мұнай-газ кешенін құру.
Бұл бағдарламалардың жүзеге асуы бірдей уақытта болды. 1-ші
бағдарлама 50 жылдардың соңында басталды. Өндірістің, энергетикалық
потенциалдың құрылуына Шевченко (қазіргі Ақтау) қаласы мұнай-газ кенорнын
игеруде негізгі база болды:
а) әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылым;
б) тұрғындардың өмір сүру деңгейінің салыстырмалы қалыпты жағдайын құру;
60 жылдардың ортасыннан бастап, 2 бағдарлама қатар орындалды. Екі
бағдарлама да табиғи ресурстарды кешенді пайдалану принципіне негізделді.
Мұнай-газ кешендерінде мұнайды өндіру, газды өңдеу зауытын және пластмасс
зауытын құрумен байланыстырылды. Мұндағы айтатын жәйт, аталған
бағдарламаларды орындауға шикізатты өңдеу түрлігіне жүргізіледі.
Егер таукен комбинатында өңдеудің барлық циклі жүргізілсе, ал мұнай-
газ кешенінде барлық мұнай Маңғыстау мұнай-газ кешенінен бөлек жаққа
әкетіледі. Іреспе газдың біраз бөлігі Жаңаөзен қаласындағы ҚазГаз өңдеу
зауытында өңделеді. Бұл қалыптасқан жағдайды келесі себептермен түсіндіруге
болады. Біріншіден, табиғи жағдайды ескеру керек. Руда-тасымалдауға
келмейтін өнім. Ал мұнайды тасымалдауға болады және оның өңделуі кен орнына
жақын емес орналасуы мүмкін.
70 жылдары Маңғыстау мұнай-газ кешенінде ілеспе газды өңдеуде
өндірістің технологиялық жабық айналымы құрылды: ҚазГаз өңдеу зауыты
(Жаңаөзен қаласы), Жаңаөзен – Ақтау этанқұбыры, пластмасса зауыты (Ақтау
қаласы).
Нәтижесінде ауаның көмірсутегімен ластануыы біраз қысқарды, (ілеспе
газдың 90 пайызы ресурсын өңдеу саласында қолданылады, ал қалған бөлігі
мұнай кәсіпшілігінің қажетіне пайдаланылады), ал халық шаруашылығы құнды
пластмасса алады. Сонымен бірге, ҚазГаз-дағы технологиялық сызба ілеспе
газдан этанның толықтай алынуын қамтамасыз етпейді. Қазірде тек 43 пайызы
ғана алынады. Бұл Ақтау қаласының пластмасса зауытының өндірісті қуатын
толық пайдалана алмауына әкелді: зауыт 70 пайыздан кем шикізатпен
қамтамасыз етілген. Қазірде ҚазГӨЗ-і этаннан басқа сұйықталған газ, құрғақ
газ, пропан, газдан жасалған бензин сияқты өнім түрлерін шығарады және
кейбір өнім түр-
лерін шет елдерге сата бастады.
Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптастырудағы маңызды мәселелердің
бірі тасымалды дамыту болып отыр. Мұнай өндірісі көлемінің қарқынды ұлғаюы,
оны елдердің мұнай өңдеу зауыттарына арнай мұнай құбырлары арқылы
тасымалдау міндетін алға қойды. Маңғыстау мұнайының тасымалдануын
қамтамасыз ету және ұйымдастыру мақсатында, 1985 жылы 16 маусымда
Маңғышлақмұнай бірлестігі жанында арнайы мұнай-газ өнімі құбыры
басқармасы құрылды.
Сол уақытта Өзен мен Жетібай мұнайының негізгі тұтынушылары Атырау,
Волгоград, Кременчуг, Самара мұнай өңдеу зауыттары болды.
Құбыр жолы, темір жолы және автомобиль транспортымен қатар, Маңғыстау
мұнай-газ теңіз және әуе жолы тасымалы да дамыды.
Кешендегі мұнай-газ тасымалының негізгі көлемі жолымен (50 пайызға
жуық) және су жолымен (23,4 пайызға жуық) жүзеге асырылады. Ал автомобиль
тасымалы көбінесе кешеннің ішкі жүйесіне қызмет көрсетеді.
Маңғыстау кешеніндегі өндірістік күштердің дамуына ауыз судың
жеткіліксіздігі үлкен әсер етеді. Маңғыстау кешеніндегі сумен қамтамасыз
етуде тұщыту қондырғысы, Сауысқан, Түйесу кен орындарының жерасты сулары
негізгі су көздері болып отыр.
Сонымен, 1996-2006 жылдары республикада өнеркәсіп өндірісі жалпы
алғанда 19,4 пайызға өскенде, Маңғыстау облысында ол – 48,5 пайызға
көтерілді. Маңғыстау аймақтық өндірістік кешені үлесіне жалпы республикалық
мұнай өңдеудің 30,5 пайызы келеді. Маңғыстау облысында 90 пайызға жуық
мұнайды Маңғыстаумұнайгаз АҚ мен Өзенмұнайгаз АҚ (27,2 пайызы
республика көлемінің) өндіреді.10
Маңғыстау тұбегінің мұнайын игеру және мұнай өнеркісібін Қазақстанның
халық шаруашылғы салаларының қатарына қосу, республиканың экономикалық
дамуындағы ірі оқиға болды. Маңғыстау түбегіндегі мұнайлы-газды ауданды
жедел қарқынмен игерудің нәтижесінде, республикада мұнай өндіру 10 жылда
2,4 есе көбейді. Тек 2002-2007 жылдары республикада мұнай өндіру 1,8 есе
артты. Мұнай өндіру негізінде қарқынды түрде Маңғыстау аумақтық өндірістің
кешені қалыптасты.
2.2. Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуының негізгі кезеңдеріне
перспективалық шолу
Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қалыптасуының әртүрлі кезеңдері
мұнай-газ кешенінің қызмет көрсетуші салалар мен ондағы өндірістік
қуаттарды тұтынуына, яғни капитал салымына байланысты.
Маңғыстау мұнай газ кешенінің шаруашылық игеру процесін 3 әртүрлі
кезеңге бөлуге болады: бірінші (1961-1968 жылдар) – территорияны пионерлік
игеру; екінші (1969-1978 жылдар) – кешеннің интенсивті қалыптасуы; үшінші
(1979-1985 жылдар және бүгінгі күнге дейін) – кешеннің қалыптасуының
аяқталу кезеңіне көшуі; (технологиялық кешенімен бірге, инфрақұрылымы
да).11 Аталған кезеңдердің сапалық айырмашылығы шаруашылық құрылымынан
көрінеді. Сонымен, пионерлік игеру кезеңінде өндірістің өндіру саласы
меңгерілді.
Кешеннің қалыптасуында транспорттық дамуы, шешуші рөлді атқарады.
Мұнайдың бай қоры ашылған кезде Маңғыстауда темір жол да, тас жол да
болмады. 1960 жылы Мақат-Маңғыстау темір жол құрылысы басталды.
1965 жылы 10 маусымда Өзен-Маңғыстау-Мақат темір жолымен алғашқы Өзен
мұнайы Атырау мұнай өңдеу зауытына жіберілді. Осы күннен бастап,
Маңғыстаудың мұнай өндіру өнеркәсібі өзінің тарихын бастады. Бірінші құбыр
жолы тасымалын құру кезінде отандық тәжірибеде алғаш рет ұзақ қашықтыққа
тасымалдау процесінде жоғары парафинді мұнайды қыздыру әдісімен айдау
мәселесін шешуге тура келді. Құбыр желісімен тасымалдаудың тәжірибесінде
жоғары температураның өзінде қоюланатын мұнайды айдаудың саңғыстаулық
нысаны өте ерекше еді. Отын ретінде көп мөлшерде мұнай мен газды пайдалатын
– мұнайды ысыту үшін арнайы пештер қолданады. (Отын ретінде жылына 46,5 мың
тонна мұнай мен газ қажет).
1966 жылы ұзындығы 140 км. болатын Өзен-Жетібай-Ақтау
алғашқы ыстық мұнай құбыры пайдалануға берілді. Осы құбыр арқылы Оңтүстік
Маңғыстау мұнайы Ақтаудағы теңіз порты арқылы тасымалдауға мүмкіндік алды.
Пионерлік кезендегі игерудің басымдылығы территорияны инфрақұрылымдық
дайындау болып табылады. Салаларға мамандану қатарында өндіріс саласы,
шаруашылықтың және территориялық өндірістік кешен тұрғындарының
қажеттіліктеріне қызмет көрсету дамытылды. Территориялық өндірістік
кешеннің тұрғындарының қарқынды өсуі орын алды.
Осылай, пионерлік кезеңде территорияны жан-жақты инфрақұрылымдық
дайындау жүзеге асты, ал аудандағы транспортты игеру кен орнын өндеуді
кейін қалдырды. Әлеуметтік инфрақұрылымда күрделі кейін қалушылық байқалды:
баспанамен қамтамасыз ету деңгейі сол кездегі орташа кеңестік көрсеткіштен
айтарлықтай төмен болды.
Ауданның жергілікті тұрғындары Маңғыстаудың өндірістік кешенін құруда
тартылмады деуге де болады, сол себептен механикалық өсімге сүйенуге тура
келді, ал бұл әлеуметтік сферадағы мәселені шиеленістірді, дәстүрлі
шаруашылық салалары мұнай байлықтарын өндірістік игеруге дайын болмады:
экологияны қорғау ойластырылмады, өндіруші өнеркәсіптен құнарлы жерлер
(немесе жайылым жерлері) сақталып қойылмады.
Пионерлік кезең шаруашылық игеруге территорияны инфрақұрылымдық
дайындаудың жоғарлығы, кен орындарын өндірістік пайдаланумен сипатталады.
Бұған 60,4 пайыз капитал салымы жұмсалды, оның ішінде 27,7 пайызы – капитал
салымы транспорттық желіге және 7,7 пайызы - өндірістік емес салаға
жұмсалған.
Маңғыстау мұнай-газ кешенінің қарқынды қалыптасу кезеңінде мұнай
өндіру 1970 жылы 11744 мың тонна болса, ал ең жоғарғы көрсеткішке 1975 жылы
20990 мың тоннаға жетті.
Маңғыстау мұнай-газ кешенінде мұнай мен газды өндіру динамикасы
суретте көрсетілген. Сондай-ақ 1975 жылы мұнай өндіру көлемінің жоғарылауы
Бозашы түбегіндегі жаңа Қаламқас пен Қаражанбас кен орындарының өңделуі
нәтижесінде жүзеге асты. Газ өндіру мұнай өндірумен бірге ең жоғарғы
көрсеткішке 1975 жылы жетті. Сонымен бірге, мамандану саласында да болашақ
жетілу жүзеге асуда. Мұнда қайта өндеу саласының үлесі айтарлықтай өсті.
1973 жылы Республиканың газ өңдеу тұңғышы ҚазГаз өңдеу зауыты іске
қосылып, Маңғыстауда 0,5 млрд. текше метр газды айырып-өңдеу мүмкіндігіне
қол жетті. Газ өңдеу өндірісінің жалпы салмағы 1975 жылы 4,6 пайыздан 1980
жылы 9,6 пайызға өсті. Сондай-ақ, жаңа сала химия өнеркәсібі 1979 жылы
Ақтау қаласындағы пластмасса зауытының іске қосылуына байланысты дамыды.
Нәтижесінде, территориялық өндірістік кешеннің жалпы қоғамдық өнімінде
басты сала – мұнай-газ өндірісінің жалпы салмағы төмендеді – 1975 жылы 79,8
пайыздан 1980 жылы 68,5 пайызға жетті.
1969-1978 жылы мұнай өндірудің жоғарғы қарқынына жету транспорт,
электр станциясы, құрылыс, сондай-ақ тұрғындарға қызмет көрсету сферасы
сияқты қосымша өндірісті айтарлықтай дамытуды қажет етті.
Мұнай-газ кешенінің электр энегриясын өте жоғары деңгейде тұтынуының
себебі, Маңғыстау мұнайының құрамында парафин мөлшерінің көптігі (34
пайызға дейін), жоғары тұтқырлығымен және +28+30 градус төмен температурада
қоюлану қасиеттеріне байланысты оны өндіру мен тасымалдауға қосымша
жағдайлар қажет, атап айтсақ, әрбір 90 шақырым сайын қарапайым мұнайға
қарағанда Маңғыстаудың жоғары парафинді мұнайын жеткізудегі тасымалдау
шығындарын айтарлықтай көтереді; капитал салымы 10-12 пайызға жоғарыласа,
ал ағымдағы шығындар 30-40 пайызға жоғарылайды. Қабат қысымын сақтау үшін
және ұңғы өнімін көтеру үшін қабатқа ыстық суды айтуды қажет етеді, ал бұл
өз кезегінде сумен және электр энергиясымен қамтамасыз ету мәселесіне
әкеледі. 1973 жылы Маңғыстауда жылдам нейтронды атом реакторын электр
станциясынан өндірістік ток алынды және аймақтың, сондай-ақ мұнай-газ
кешенінің энергетикалық негізі ретінде бүгінгі күнге дейін маңызын жойған
жоқ.
Қарқынды қалыптасу кезеңінде аймақаралық құбыр желісі транспорт
жүйесін құру аяқталды. Осы кезеңде Одақтың Европалық бқлігінде Маңғыстаудың
табиғи газын беру үшін, Орта Азия – Орталық газ құбырына апаратын желі
салынды, сондай-ақ, Өзен-Атырау-Самара мұнай желісі іске қосылды.
1969 жылы ыстық Өзен-Атырау-Самара мұнай құбырының бірінші кезегі –
ұзындығы 711 км. болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz