Дене жаттығулары
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Дене жаттығулары
1.1. Саптық және жүру жаттығулары
1.2. Секіру және жүгіру жаттығулары
1.3. Жалпы жетілдіру жаттығулары
2. Табиғаттың сыртқы күштері
2.1. Ауамен шынығу
2.2. Күн сәулесімен шынығу
2.3. Сумен шынығу
3. Гигиеналық факторлар
3.1. Жеке бас гигиенасы
3.2. Мектепке дейінгі балалар мекемесінің гигиенасы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
ІІ Негізгі бөлім
1. Дене жаттығулары
1.1. Саптық және жүру жаттығулары
1.2. Секіру және жүгіру жаттығулары
1.3. Жалпы жетілдіру жаттығулары
2. Табиғаттың сыртқы күштері
2.1. Ауамен шынығу
2.2. Күн сәулесімен шынығу
2.3. Сумен шынығу
3. Гигиеналық факторлар
3.1. Жеке бас гигиенасы
3.2. Мектепке дейінгі балалар мекемесінің гигиенасы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Зерттеудің өзектілігі. Дене тәрбиесі сабағының мәнін, мағынасын білу, оны дұрыс өткізу дене жаттығуларын тиімді қолдану мәселелерін терең түсінудің өте үлкен рөлі бар. Дене тәрбиесі сабағы ол – мәдениеттілік, ол баланың сыртқы келбетін, мінез-құлқын, өзін қоғадық орындарда дұрыс ұстауын бір-бірлерімен адамдармен қарым-қатынастарын реттейді, тәрбиелейді.
Әрбір өркениетті мемлекеттің алдына қойған басты мақсат – өз халқының денаулығын жақсартуды қамтамасыз ету болып табылады. Еліміздің даму бағытын бекіткен «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасында салауатты өмір салтын ұстану, дене тәрбиесімен, спортпен шұғылдану мәселелері қаралған. Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақ болса, денсаулығы зор, білім нәрімен терең сусындаған жастар келешегінен қоғам зор үміт күтеді.
Зерттеудің мақсаты. Дене тәрбиесі құралдарын пайдалану жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
-Дене жаттығуларын дамыту жолдарын меңгерту;
-Табиғаттың сыртқы күштері арқылы бала денесін шынықтыру;
-Мектепке дейінгі балаларға гигиеналық факторлар туралы түсінік қалыптастыру;
Зерттеудің пәні. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің үрдісі.
Зерттеудің обьектісі. Дене тәрбиесі сабағында дене тәрбиесі құралдарын дамыту жолдары анықтау әдістемесі.
Әрбір өркениетті мемлекеттің алдына қойған басты мақсат – өз халқының денаулығын жақсартуды қамтамасыз ету болып табылады. Еліміздің даму бағытын бекіткен «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасында салауатты өмір салтын ұстану, дене тәрбиесімен, спортпен шұғылдану мәселелері қаралған. Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақ болса, денсаулығы зор, білім нәрімен терең сусындаған жастар келешегінен қоғам зор үміт күтеді.
Зерттеудің мақсаты. Дене тәрбиесі құралдарын пайдалану жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
-Дене жаттығуларын дамыту жолдарын меңгерту;
-Табиғаттың сыртқы күштері арқылы бала денесін шынықтыру;
-Мектепке дейінгі балаларға гигиеналық факторлар туралы түсінік қалыптастыру;
Зерттеудің пәні. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің үрдісі.
Зерттеудің обьектісі. Дене тәрбиесі сабағында дене тәрбиесі құралдарын дамыту жолдары анықтау әдістемесі.
1. Дене жаттығулары.
1.1. Саптық және жүру жаттығулары
Спорт түрлерімен шұғылдану кезінде дене тәрбиесі жаттығулары,
табиғаттың сауықтыру күші, гигиеналық тазалық факторларына тығыз
байланысты.
Дене тәрбиесі жаттығулар негізгі амал болып табылады, өйткені ол білім
беру, тәрбиелеу, сауықтыру секілді дене тәрбиесінің міндеттерін орындайды.
Табиғаттың сауықтыру күші мен гигиеналық факторлар дене тәрбиесінің қосымша
амалдары. Бұлар дене тәрбиесі жаттығуларымен бірге әсер етеді.
Дене жаттығуларының теориялық қағидаларға сәйкес мұғалімнің
педагогикалық мақсатқа сәйкес дене жаттығуларын іріктеу мүмкіндігі бар.
Дене жаттығуларының негізгі жүйесін өңдеу; дене жаттығуларының
педагогикалық жүйесін толығымен пайдалану, дене жаттығуларына кешенді
қосымша құралдарды тиімді пайдалану.
Дене жаттығуы ұғымы адамның қимыл-әрекеті және қозғалысымен тікелей
байланысты.
Қозғалыс - организмнің моторлы қызметі секілді, денеде және оның
бөлігіндегі өзгеріс. Дене тәрбиесі үшін ерікті қозғалыстың маңызы зор.
Әрбір ерікті қозғалыстың үш белгісі бар.
1) Ол әрқашанда сана - сезім қызметі болып табылады;
2) Қозғалыс - адам өмірінің ерікті серігі.
Қозғалысты үйрену оқушы еркінің төселу деңгейін жоғарылатады.
Ерікті қимыл сананың әрекеті болып табылады. Жеке қозғалыстар қимылдың
элементтері болып табылады. Қозғалыстардың өзара байланыстары арқылы қимыл
– әрекет іске асады. Мысалы, аяқтың, қолдың, дененің, бастың белгілі бір
қимылын секіру түрінде оқушы еркі атқара алады. Бір ғана қозғалыспен әр
түрлі қимыл әрекет жасауға болады, ал керісінше, бір ғана қимыл-әрекетпен
әр түрлі қозғалысты іске асыруға болады. Яғни бұл былай түсіндіріледі: бір
ғана қимылдан әр түрлі қозғалыс тууы мүмкін және қайталанған қозғалыстар әр
түрлі жылдамдықта іске асады.
Дене сөзі істелінген жұмыстың бейнесі, адам денесінің сыртқы
бейнесінде және оның бөлігінде көрінеді. Дене жаттығулары, дәлірек
айтқанда, ерікті акт, сана қызметі болып табылады.
Ал жаттығу-адамның физикалық және психикалық қасиетін арттыруға
бағытталған іс-әрекет. Сонымен, дене жаттығуы, біріншіден, нақты қимыл-
әрекет, ал екіншіден, бірнеше рет қайталау процесі.
Дене жаттығуларының бейнелі белгілері 3-ке бөлінеді.
1.Дене жаттығуымен педагогикалық мақсат жүзеге асады, еңбек-қимылымен
өндірістік мақсат жүзеге асады.
2.Дене жаттығулары дене тәрбие заңдылықтарына сәйкес орындалады. Еңбек
қимылы-әрекеті-өндіріс заңдылықтарына сәйкес орындалады. Еңбек қимылы мен
дене жаттығуларының сыртқы ұқсастықтарына қарап, бір-бірімен ауыстыруға
болмайды.
Барлық қозғалыс, қимыл әрекет дене жаттығуы заңдылықтарына бағынады,
сондай-ақ оқушы организміне тиімді әсер етеді, ал екінші жағынан, жоғары
көрсеткішке жетуге мүмкіндік береді.
3.Тек дене жаттығу жүйесі ғана адамның барлық органының дамуына
мүмкіндік береді.
Еңбек қимылы адамның жан-жақты жетілуіне әсер ету мүмкіндігі жоқ.
Сондықтанда мектепте еңбекті үйрену сабағын дене тәрбиесі сабағымен
алмастыруға болмайды.
Дене тәрбиесінің нәтижелілігі барлық құрал-жабдықтарды тиімді
қолданғанда ғана жеткілікті нәтиже береді, алайда, дене тәрбиесінде артық
салмақтан арылу үшін дене жаттығуына кейін тірелеміз. Оның мынандай
себептері бар:
1.Барлық педагогикалық мәселелердің ішінде тек дене тәрбиесі ғана
қимыл әрекет пәні болып есептеледі.
2. Дене жаттығуы организмнің морфофункциональды жағдайына ғана ықпал
жасап қоймайды, жаттығушының жеке басына да ықпалы зор.
3. Дене жаттығуы - адам ойының және бет әлпетінің қозғалыс жүйесі.
4. Дене жаттығуы-бұл дене тәрбиесі аясында қоғамдық тарихи тәжирбені, оның
ғылым және тәжирбелік жетістіктерге жету тәсілі.
5.Адам қозғалысында табиғи мұқтаждықты қанағаттандыратын да дене
жаттығуы.
Қайталанған дене жаттығулары тиімді болуы да мүмкін, ал керісінше, әр
түрлі дене жаттығуларынан бірдей нәтиже байланыстылығын шығуы мүмкін. Бұл
дене жаттығуларының өзара үздіксіз дәлелі болып табылады.
Демек шарттарды білу дене жаттығуларының тиімділігін анықтау,
педагогикалық процестерді, бағыт-бағдарды көтеруге мүмкіндік береді.
Шарттардың көп түрлілігі, классификацияланып мына төмендегіше болуы
да мүмкін.
1.Мұғалім оқушының жеке мінез ерекшеліктері аса маңызды. Оқыту
процесі екі жақты процес-мұғалім оқытады, оқушы оқиды, сондықтан кімнің
қалай оқытанында, дененің дамуы оқыту мен үйренудің сапасына байланысты.
2.Дене тәрбиесі заңдылығына қарай адам санасының шамасы ғылыми
шарттармен бейнеленеді. Неғұрлым, дене жаттығуларының педагогикалық,
психологиялық, физиологиялық еркшеліктері көбірек анықталса, соғұрлым
педагогикалық мәселелерді шешу тиімді болмақ.
3.Әдістемелік шарттар дене жаттығуларын орындауда кеңейтілген талаптар
тобын біріктіреді.
4.Дене тәрбиесінің жүйесі сауықтыру бағытындағы негізгі принциптері
гигиеналық шарттар болып табылады. Олардың мақсаты - адам өміріне керекті
дене жаттығулар вариантарын жасау. Ал екінші жағынан сол жаттығулардың
тиімділігін, гигиеналық нормаларын қадағалау. Дене тәрбиесінің толық мәнді
шешімін табуы үшін гигиеналық нормаларын қадағалау. Дене тәрбиесінің толық
мәнді шешімін табуы үшін гигиеналық тәртіпке аса көңіл бөлуі керек.
Гигиеналық шарттар екі салаға бөлінеді: 1)дене тәрбиесі процесінен
бөлек адам өміріндегі қоғамдық еңбек гигиенасы, демалу, тамақтану
нормалары дене жаттығуларының толық дерлік орындалуын қамтамасыз етеді.
2)Дене тәрбие процесінде гигиеналық нормалардың сақталуы, арнайы
тамақтану, ауаның тазалығы, тынығу орындары болуы шарт.
5.Метеорологиялық шарттар-дене жаттығуынан көп әсерлі жетістіктерге
жету шарттары, іс-қимыл заңдылықтары тобын құрайды.
Бұның бәрі дене жаттығуы техникасында баяндалады. Дене тәрбие
процесінде табиғи күшті пайдалану екі бағытта жүргізіледі.
1)Табиғи күштің дене жаттығуы үшін әрекеті аса пайдалы. Олар адам
организміндегі қозғалысқа ықпал жасап тиімділігін арттырады және
толықтырады.
2)Табиғи күш күн көзінде, суда сауықтыру, шынықтыру құралы іспеттес.
Табиғи күшті пайдаланудың басты талаптарының бірі дене жаттығуымен қабат
жүйелі және кешенді түрде қолдану.
6.Ықпал жасау шарттарының бірі-дене жаттығуларының соңғы нәтижесін
анықтау. Сондай-ақ дене тәрбиесінің негізгі құралдарын ғана емес, қосымша -
гигеналық, метеорологиялық өлшемдерді де қарастырады. Әрбір құралдың
өзіндік мүмкіндіктері мен адам организмін шынықтырудағы ролді анықтайды.
7.Материалдық шарт спорттық жетістіктерге жетуде үлкен рөль атқарады.
(спорттық іргетас, құрал-сайман, киім және т.б.).
Дене жаттығулар техникасы педагогикалық ұстаныммен қозғалыстың
орындалу тәсілдерімен барынша тиімді түсіндіріледі. Дене жаттығулар
техникасы қазіргі спортшылардың қимылды орындау тәсілдері іс жүзінде
тексеріліп, ғылыми қорытынды жасалынған. Қазіргі техника барлық
жаттығушыларға бірдей болғандықтан стандартты техника деп аталады.
Қозғалыстың маңыздылығы бірдей емес, сондықтан техника негізін және оның
детальдарын бөлу қабылданған. Осы орайда екі жағдай есепке алынады:
біріншісіне, әрбір орындалған қозғалыстың сапалылығы, оның орындалуы
кіреді. Екіншісі, техника негізі және оның детальдары туралы түсінік.
Бірінші жағдай жасалған жаттығуға жүйе құрылымына, қимылды талдау үшін
қолданылса, ал екіншісі - оқу процесі үшін, оқушы назарын аудару үшін
пайдаланылады.
Сапқа және қатарға тұру гимнастиканың алғышарты, бастамасы болып
табылады. Дене тәрбиесі сабағында сапқа, лекке (колонна), қатарға (шеренга)
тұрудың негізгі жаттығулары мен команда беру және оны орындауды үйрену
күрделене отырып жалғасады.
Бұл Президенттік сынаманың талаптарын орындауға мүмкіндік беретін
дайындық болып есептеледі.
"Гимнастика" сөзі грек тілінде "жалаңаш жүріп жаттығулар орындау"
деген ұғымды білдіретіні белгілі. Ертедегі Грецияда ата-ана өз балалары
дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдану үшін, оларды арнаулы гимнастикалық
мектептерде оқытқан. Олар дене шынықтырумен шұғылданған кезде жаттығуларды
жалаңаш жүріп орындаған. Себебі, киіммен жаттығу орындау адамның күрделі
қимыл-қозғалыстар жасауына кедергі келтіретін еді. Қазіргі кезде дене
шынықтыру жаттығуларын орындау кезінде киілетін неше түрлі арнаулы киімдер
бар. Мысалы, жеңіл атлетикаға табанында шегесі барспорт шәркесі (тапочка)
киілсе, гимнастикаға былғарыдан тігілген жұқа шәрке, спорт ойындарына
резеңке табанды шәрке киіледі. Батпан көтерушілердің арнаулы өз
бәтеңкелері, палуандар мен боксшылардың да арнаулы мәсі тәрізді
бәтеңкелері, футболшылардың бутсылары болады.
Гимнастика спорттың бір түрі ретінде спорттық гимнастика мен көркем
гимнастиканы, акробатика мен ырғақты (ритмикалық) гимнастиканы және еркін
жаттығуларды, сондай-ақ, жалпы дамыту жаттығуларын құрайды.
Сапқа және қатарға тұрудың негізгі жаттығулары мыналар: сапқа тұру,
қатарға тұру, лекке тұру, түзелу, түзу тұру, еркін тұру, оңға бұрылу, солға
бұрылу, артқа бұрылу.
Түзелу
"Сапқа тұрыңдар!" деген команда естілісімен оқушылар бойына қарай
саптағы өз орындарына тез барып тұра қалуы керек. Команда беруші бағыттаушы
ретінде саптың орнын көрсетеді (суретке қара.)
Команда негізінен екі бөлімнен тұрады: біріншісі-дайындық бөлімі,
екіншісі-орыңдау бөлімі. Мысалы, "Оңға бұрыл!", "Солға бұрыл!", "Артқа
бұрыл!" деген командалардың "оңға", "солға", "артқа" деген сөздері-дайындық
бөлімі де, "бұрыл" сөзі-орындау бөлімі. Команданың дайындық бөлімі
созылыңқырап айтылып, орындау бөлімі тез әрі нық айтылады.
"Артқа бұрыл!" деген команда беріліп, "бір" дегенде сол аяқтың өкшесі
мен оң аяқтың басын бірден артқа бұрып, "екі" дегенде, оң аяқты сол аяқтың
жанына әкеліп қою керек.
"Адымдап жүр!" деген команда берілгенде, жүруді сол аяқтан бастайды.
Бір лекті сапта келе жатып, тоқтамастан бірнеше лекті сап түзіп жүріп
кете беруге болады. Бір лектен екі, үш, төрт лекті сап түзу былайша
орындалады:
бір лекті сапта келе жатып екі лекті сап құру үшін мұғалімнің берген
командасынан кейін саптың басындағы бірінші және екінші нөмірлі оқушы бір
қадам солға аттап, тоқтамай ілгері жүре береді. Ал олардан кейінгі екі
оқушы тоқтамастан сол жаққа шыққан екі оқушымен қатарласады. Саптағы қалған
оқушылар осы ретпен екі лекті сап құрады;
үш лекті сап құру үшін, мұғалімнің берген командасынан кейін алдыңғы үш
оқушы солға бір қадам аттап шығады. Қалған оқушылар жаттығуды екі лекті сап
құрған ретпен орындайды;
* төрт лекті сап құру алдыңғы реттермен орындалады.
Саптағы козғалыс тек сол аяқтан басталады. Оқушылар бірнеше лекті сап
түзеп тұрғанда соңғы оқушы жалғыз қалса, ол бірінші лектің соңына тұруы
керек.
Сапта жүріп орындалатын жаттығулар иық (кеуде), жамбас және аяқ
буындарының қимылын дамытады, сонымен бірге тыныс алу мен қан айналуын
жақсартады, мүсіннің дұрыс қалыптасуына көмегін тигізеді.
Сапқа тұрғызу тәсілдері сыныптың немесе оқушылар тобының бірлесіп,
бәрі бір мезгілде қимылдар орындауын қамтамасыз етеді.
Сапты басқару команда және бұйрық беру арқылы жүзеге асырылады.
Команда деп белгіленген тәртіп бойынша сөз немесе арнаулы белгі арқылы
берілген бұйрықты айтады. Белгілі бір команданың сөзін және оның айту ретін
бұзуға болмайды.
Бұйрық-еркін айтылған сөз түрінде немесе белгі арқылы берілетін
жарлық. Команда да, бұйрықтар да дауыспен, дыбысты белгімен (ысқырық,
сирена және басқалар) беріліп, сол арқылы сынып оқушылары дене жаттығуларын
бір мезгілде орындауына мүмкіндік береді.
Сапқа тұрғызу тәсілдері екіге бөлінеді: 1)бір орында тұрып орындалатын
қимылдарға арналған командалар: Сапқа тұр! (Становись!), Сап түзе!
(Равняйсь!), Тік тұр! (Смирно!), Еркін тұр! (Вольно!), Оңға
бұрыл!, Солға бұрыл!, Артқа бұрыл! және т.б.; 2)жүру үстінде
орындалатын қимылдарға арналған командалар (жүру, жүгіру, жүріп бара
жатқанда бұрылу және т.б.).
Сапқа тұру оқушылардың ұйымшыл және тәртіпті болуына, денені дұрыс
ұстауына, оларда қарқын мен ырғақ сезімдерінің дамуына, қимыл дағдыларын
тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Сабақтың кіріспе бөлімінде олар сынып
оқушыларының зейіндерін іске жұмылдыруға, оқушылар организмін бір қалыпты
қыздыруға, денеде зат алмасуын арттыруға жағдай жасайды.
Сабақтың негізгі бөлімінде сапқа тұрғызу тәсілдері белгілі бір саптық
жаттығулардың тәсілдері мен үйлесімділігін меңгеру мақсатымен оқу материалы
ретінде де қолданылады. Мысалы, Жат!, Артқа бұрыл!, Тұр!
командаларының орындау техникасын үйрену және т. б. Ал сабақтың қорытынды
бөлімінде сапқа тұрғызу тәсілдері организмді белгілі бір тыныштанған күйге
келтіруге және алдағы оқу жұмысына оқушылар зейінін шоғырландыруға
көмектеседі.
Командалар жігерлі дауыспен айқын, түсінікті етіп беріледі.
Саптық жаттығулар топты, сыныпты жаттығулар орындауға белсенді түрде
жұмылдыруға мүмкіндік береді. Мына төмендегідей саптық жаттығулар
орындалуға тиіс.
1. Алаңның шекараларын (сыртқы жиегін) айналып жүру.
2. Команда және белгі бойынша бағытты өзгертіп (шеңбер бойымен, қиғаш,
ирелеңдеп) жүру:
а)шеңбер жасау үшін Шеңбер бойымен жүр! (По кругу марш!) деген
команданы сапты бастаушы алаң ортасына жақындап келгенде береді. Бұдан
кейін сапты бастаушы шеңбер бойымен жүреді;
ә)қиғаш жүру бір бұрыштан оған қарама-қарсы қиғаш жатқан бұрышқа қарай
жүру арқылы орындалады, мысалы, оң жақтағы бұрыштан сол жақтағы бұрышқа
қарай жүру. Қиғаштап жүр! (По диагонали марш!) командасы сапты бастаушы
алаңның бұрышының біріне таяп келген кезде беріледі. Сапты бастап жүруші
қарама-қарсы бұрышқа жеткен кезде Оң иықты (сол иықты) алға ұстап, залды
(алаңды) айнала жүр! командасы беріледі;
б)ирелеңдеп жүру (змейка) сапта ара қашықтықты бір-бірінен бір адым
алшақ ұстап, ирелеңдеген бағыт ұстап жүру. Ирелеңдеп жүру үлкен, орта және
кіші көлемде қиғаш, кесе-көлденең бағытпен жүріп жасалуы мүмкін. Онда
мынадай команда беріледі: Оң иықты алға ұстап, айнала адымдап жүр! Осы
команда бойынша сынып алаңның шекарасы бойымен жүреді. Ирелеңдеп жүру
басталатын жерге келгенде Солға (оңға), қарсы бағытқа жүр! командасы
беріледі де, сапты бастаушы бағытын 180°-қа өзгертіп, алғаш қарсы жүруді
бастаған кезде Ирелеңдеп жүр! командасын беру керек.
3.Гимнастикалық алаңның көлденең сызығын бойлай жүріп, бірте-бірте
бұрылу арқылы екі және үш қатарлы лекке (колонна) тұрғызу. Сапты өзгертіп
тұрғызатын жерде мұғалім Бір орында! (На месте!) деген команда, ал одан
кейін Солға! (Налево!) не Оңға! (Направо!), Екіден (үштен) жүр!
деген команда береді. Осы командадан кейін алдағы екі бала (үш бала) 90°-қа
бұрылады да, жаңа бағытпен жүреді, ал басқалар олардың бұрылған жерлеріне
дейін жүріп барады және екінші (не үшінші) Жүр! деген команда бойынша
екіден (не үштен) келе жатып бірте-бірте бұрылып, лекке (колоннаға) екі-
екіден (не үш-үштен) тұра бастайды. Осындай лектік сапқа тұрғызылғаннан
кейін әр түрлі әдістер арқылы қажетті түрде қатардың аралығын жазу
жүргізіледі. Бұрынғы сапқа қайта тұрғызу, сапты оң (не сол) жақ қапталға
(флангке) қарай бұру арқылы немесе қатарды жазу арқылы, Айналып, бір лекте
бір-бірлеп адымдап жүр! командасы бойынша орындалуы мүмкін. Осы команда
бойынша барлығы да алдағы шекараға (межеге) дейін жүріп барады, ал ол
жерден (бір орында тұрып жүріп) әрбір екіншілер (үшіншілер) оң иықты бұрып
айнала жүру арқылы сол (оң) екіншілердің (үшіншілердің) арт жағына барып
тұрады.
4.Жүріп келе жатқан лектің тоқтамастан екі (үш) қатар болып қайта
тұруы үшін, екіншілер (үшіншілер) оңға немесе солға бұрылуы тиіс. Бір қатар
лекте екінші (үшінші) болып келе жатқан оқушы аяғын басарда Жүр! деп
команда береді. Сол команда бойынша алдыңғы жақта келе жатқандар оң аяғымен
қадам жасап, он аяғының басымен солға бұрылады. Бұрылғаннан кейін сол
аяқпен жасалатын алғашқы қадам ерекше нық басылуы керек.
Жүруде аяқтың ұшымен, өкшемен, тізені жоғары көтере, алдағы аяққа
көбірек салмақ түсіре жүру дейтін жүру түрлері кездеседі.
Жүру табиғи қолданбалы жаттығу. Жүру механизмі қозғалысты тікелей
реттеуші тері, бұлшық ет түйсіктеріне белгі беретін тітіркендіргіштер болып
табылады. Жүрудің дұрыс дағдысын қалыптастыратын жаттығудың міндеті баланың
тұлғасының біркелкі өсуіне, аяғын ілгері қарай икемділікпен басуға, қолдары
мен аяқтарын үйлесімді ұстауға тәрбиелеу болып табылады.
Жүру кезінде үлкен бұлшық ет топтары, қызметке түсіп, тыныс алу, қан
айналу жүйелерінің қызметін күшейтеді.
Сапта жүру оқушыларды тәртіптілікті ұйымдастыруға көмектеседі.
Мектептің негізгі міндеттерінің бірі оқушыларды дұрыс, көркем, ұқыпты
жүруге үйрету. Жүруге үйрету сапқа тұру және қайтадан сапқа тұру кезінде
арнайы ұйымдастырылады.
Оқушылар жүруге дұрыс дағдылану үшін, оларды 1-сыныптан бастап,
қимылды ырғақ арқылы сол аяқтан бастап жүруге үйретеді. 1-сыныпта
оқушылармен еліктеу сипаттағы жаттығулар қолданылады "қаздар қайтіп
жүреді", "аюға ұқсап жүріңдер!", т.с.с.
Жүруге үйрету барысында аяқтың ұшымен, еңкейіп, үлкен адыммен, бөксені
жоғары көтеріп, тіркеме адымдар, аяқты қайшылап, аяқтың ішкі, сыртқы
қырымен жүру ұсынылады. Бұл тапсырмалар әр түрлі екпінде орындалады. Дұрыс
жүру: денені еркін ұстау; денені, басты тік ұстау; иық артқа қарай ашылған,
қолмен аяқтың қимылдары еркін (егер оң аяқ алда болса, сол қол алда болу
керек).
Жүруге бірте-бірте үйрету әдісі
Еліктеп жүру әдісі.
Аяқтың ұшымен, еңкейіп, тығылып жүру.
Аяқтың ұшымен аяқты тік ұстап жүру.
Аяқтың сыртқы қырымен жүру.
Қолды әр түрлі қалыпта ұстап жүру (қол белде, иықта, баста, артта,
арқада, алда, жоғарыда, жанда).
6.Қо л ды әр түрлі қалыпта ұстап аяқтың ұшымен жүру.
Жай жүрісті аяқтың ұшымен жүруге ауыстырып жүру.
Жай жүрісті аяқтың ұшымен жүруге ауыстырып, қолды әр түрлі қалыпта ұстап
жүру.
Кең, еркін адым жасап, тұлғаны дұрыс ұстап жүру.
Мұғалімнің санауы бойынша ырғақпен жүру.
Мұғалімнің санауы бойынша ырғақпен қолды шапалақтап жүру.
Ұжымның санауы бойынша ырғақпен жүру.
Екпінді өзгертіп жүру (санау, шапалақтау).
Ені 20 см белгілі сызық арқылы жүру.
Бөксені көтеріп жүру.
Белгіленген сызықтың ортасымен бөксені көтеріп жүру.
Аяқтың ұшымен бөксені көтеріп жүру.
Аяқтың ұшымен белгіленген сызықтың ортасымен бөксені көтеріп жүру.
Бе лгіленген сызықтың ортасымен екпін ді өзгертіп жүру.
Үлкен адымдар жасап жүру.
Денеге түсетін салмақты қолмен жасалатын қосымша қимылдар, сонымен
қатар жүруді, жүгірумен алмастыру, қосымша тапсырмалар арқылы ұлғайтуға
болады.
Мұғалім денеге түсетін салмақты әр сыныптың бағдарламасы арқылы
ұлғайтуға болады және соған сәйкес қолданады.
1. Қолды қатты сермеп, кең адыммен жүру.
2. Аяқтың ұшымен, өкшемен, табанның сыртқы қырымен және қолды әр түрлі
қалыпта сермеп кең адымдап жүру.
3.Қолды әр түрлі қалыпта ұстап, жартылай жүрелеп жүру.
4.Қарқынды кенет өзгертіп жүру (белгі бойынша).
Шеңбер бойымен жарыса жүру (ер балалар 80 м-ге дейін, қыз балалар 60 м-
ге дейін).
1.2. Секіру және жүгіру жаттығулары
Секіру табиғи, қолданбалы маңызы бар қимыл. Секіру жаттығулары құрсақ
бөлігі, аяқ, арқы. Қол бұлшық еттерінің қызметін күшейтеді, батылдыққа,
сенімділікке тәрбиелейді, жылдамдық, икемділік қасиеттерін дамытады.
Бастауыш сынып бағдарламасында секірудің келесі түрлері қарастырылған:
қысқа және ұзын секіртпелермен секіру, бір орында секіру, жүгіріп келіп
секіру, жүгіріп келіп биіктікке секіру.
Секіру спорт алаңында, спорт залда өткізіледі.
Секіру жаттығуларын өткізу барысында сақталатын қауіпсіздік ережелері:
спорттық аяқ киіммен секіру, секіріп жерге түсу барысында гимнастикалық
төсеніштерге, спорт алаңында құм төселген жерге түсу. Ұзындыққа, биіктікке
секіру барысында бірінен соң бірі секіру рұқсат етілмейді.
Секіру жаттығулары техникасын меңгеру үшін алдынала дайындық
жаттығулары қолданылады: бір орында секіру, бөренеге немесе гимнастикалық
қабырғаға тіреліп секіру, аяқты жартылай бүгіп жеңіл секіру, отырып секіру,
бір-біріне қарсы тұрып секіру, қолдарын ұстап секіру.
1. Бір орында тұрып және жүгіріп келіп ұзындыққа секіру.
2.Ер балалар үшін 110 см-ге дейінгі және қыз балалар үшін 105 см-ге
дейінгі биіктіктен секіріп түсу.
3. Кіші ағаш аттың үстінде бір қолын және екі қолын тіреп отыру қалпынан
алға, бір жақ жанға, артқа қарай бұрылмай және бұрылып секіріп түсу.
4. Бұл да сондай, бірақ нақты көрсетілген жерге секіріп түседі, мысалы,
сызылып қойылған шеңберге, төртбұрышқа секіреді.
5. Спорт жабдығының үстінде тұрып, одан 30-35 см биікке керілген жіптен аса
бұрылмай және бұрылып секіріп түсу.
6. Бір орында тұрып, ер балалар 60 см-ге дейінгі, қыз балалар 50 см-ге
дейінгі биік кедергіден екі аяқпен бірдей серпіле секіру; секіру кезінде
(ұшу сәтінде) қолды санға шапалақтау және тізені қаусыра ұстау.
7. Жіптен секіріп өткен бетте қарсы лақтырылған допты қағып алу.
8. Терезеден немесе диаметрі 75-80 см үлкен құрсаудан секіру.
9.Ер балалар үшін биіктігі 75 см, қыз балалар үшін 60 см-ге дейінгі
қатты кедергілерден жүгіріп келіп секіру.
Аяқты бүгіп немесе аяқты алшақ ұстап, белгіленген сызықтың (көпірдің)
арғы жағына сызып қойылған шеңберге (немесе төртбұрышқа) секіріп түсу.
11. Бұл да сондай, бірақ көпірді кейін қарай жылжытып қояды және ұшып бара
жатқанда алақанын шапалақтау керек.
12.Спорт жабдығынан бұрылмай және бұрылу арқылы бір жақ жанымен секіріп
түсу.
Бұл да сондай, бірақ жабдықтың үстіне іші нығыздап толтырылған допты қойып
және соны қолмен басып тұрып, бір жанымен секіріп түсу.
14. Қиғаш жүгіріп келіп аттап өту әдісімен бұрыштап секіру.
Биіктігі 110-120 см кіші аттан секіру үшін 6-8 қадамнан екпіндей
жүгіріп келіп, секірткішті басқаннан кейін, аяқпен серпіле кіші ағаш аттың
үстіне шығып отырады. Қолды алға әрі жоғары сілтеумен бір мезетте тіктеліп
барып шалқайындырап, алға қарай секіріп түседі. Жерге түскенде аяқты шамалы
бүгіп, қолды алға әрі жанға қарай жаю қажет.
1. Б.қ.—еденде етпеттеп жатып: аяқты жерге тірей серпіліп отыру қалпына
келу.
2.Б.қ.-қолды еденге тіреп отырып: бойды тіктеп, қолды алға әрі жоғары
қарай сілтей шалқайып алға қарай секіруді орындау. Тоқтаған сәтте қол алға
әрі жанға созылған, алақан төмен қарап жазылған, аяқ шамалы бүгілген
қалыпта болады.
3.Бұл да сондай, бірақ 40-60 см биіктіктен секіріп түсіледі. Кіші аттан
(биіктігі 100-115 см) аяқты жазып, қолды тіреп секіру үшін екпін алу,
көпіршеге секіріп түсу, аяқпен серпілу, жерге түсу қозғалыстарының реті
дұрыс сақталуы керек. Осыны қайталап орындағаннан кейін ғана мына негізгі
жаттығуларды орындауға кірісу қажет: кіші ағаш атқа аяқты алшақ ұстап
секіріп шығу; отыру және шалқайыңқырап, жоғары әрі алға қарай секіріп түсу.
Алғашын да жаттығу қарапайым түрде орындалады:
жерден серпілуден кейін екі аяқтың арасы кең ашылып, дене жамбас-сан
буынынан бүгіледі және қол ағаш атқа тірей қойылғанна кейін бірден ағаш
атқа міну орындалады.
Секіру техникасын меңгеру оқушының шама-шарқына қарай серпілуінен
кейінгі аяқтың алдын ала артқа қарай сілтенуін (қолды тіреп қоюға дейінгі
ұшу жағдайы) үйренуге көшеді. Бұл жағдайда көпірше ағаш аттан бірте-бірте
кейін (35-40 см) шегеріледі. Қолды ағаш атқа тірегеннен кейін, аяқтың
арасын ашумен бір мезетте жамбас-сан буын дарын тез бүгу керек. Секірудің
осы бөлігін саусақты еденге тіреп тұрған тұрыстан үйренуге болады:
серігінің көмегі мен оқушы қолға тұрып және иықты шамалы ғана ілгер беріп,
қолмен тез серпіліп әрі жамбас-сан буындарын бүгіп екі аяқты екі жанға
созуы керек. Сонда қолдан аяққа ауысатын секіру орындалған сияқты болады.
Барлық негізгі жаттығуларды меңгеріп болған соң секіруді тұтастай
орындауға көшуге болады. Тез екпіндей жүгіруге және қолмен қатты серпілуге
аса мән берген жөн.
Секіруге көмек беру мен қауіпсіздік шаралары. Секіруге көмек беретін
және қауіпсіздікті сақтайтын бала секірушіні бақылап, оның секіріп түседі-
ау деген жерінде тұрады. Секіруші қолмен серпілген кезде ол оның иығынан
жоғары қарай сүйей үстап, артқа карай екі қадам аттап, секірушінің
төсенішке түсуіне көмектеседі. Содан соң жанда тұрып, алға қарай
құлайтындай болса, кеудесінен демеп көмек береді.
Секіру кезінде мынадай қателіктер кетуі мүмкін: 1)жерге түсер алдында
шалқаймау; 2)көпіршеден серпілген кезде жамбас-сан буындарының бүгілмеуі;
3)қолмен серпілудің кешеуілдеуі және т. б.
Биіктікке секіру алдында дайындық жаттығуларын білмеген және оларды
міндетті түрде орындамаған оқушы жоғары көрсеткіштерге жете алмайды және
Президенттік сынама талаптарын да орындай алмайды. Мәселен, ұзындыққа
табиғи дайындықпен кез келген адам секіре алады, ал биіктікке дайындықсыз,
арнайы жаттығусыз секіру қиын.
Биіктікке секіру үшін ең әуелі сілтейтін аяқ пен серпілетін аяқты
анықтап алу керек. Содан кейін көрменің биіктігі мен жүгіріп келетін
ұзындық анықталады.
Биіктікке секірудің қай әдісі болмасын, жүгіріп келген бетте күш
міндетті түрде серпілетін аяққа түседі. Сондықтан оң аяқпен серпілетіндер
керменің сол жақ қапталынан, ал сол аяқпен серпілетіндер оң жақ қапталынан
жүгіріп келуі керек. Екпін алатын қашықтықты әркім өз адымының кеңдігіне
қарай белгілейді. Биіктікке секіруді бастамас бұрын секірудің қарапайым
әдісі – аттап секіруді меңгеріп алу керек. Аттап секіруді бір орында тұрып
секіру арқылы үйренуге болады.
Бір орында тұрып секіріп үйрену үшін мынадай дайындық жаттығулары
орындалады:
-бір орында тұрып, бір аяқты алға сілтей, екінші аяқпен серпіле
секіру;
-бір орында тұрып, бір аяқты алдыға және жанға сілтеген кезде
серпілетін аяқты бүгіп-жазып тұру;
-бір орында тұрып, екі аяқпен он шақты рет жоғары секіру және жоғары
секіргенде 180° айналып түсу;
-сілтейтін аяқты жоғары көтеріп барып, өз орнына түсіру.
Биіктікке секіргенде серпілетін аяқты жерге нық тіреп, жоғары қарай
серпілу керек. Бұл кезде аяқ бүгілген қалыпта болып, жіптің (кедергінің)
үстінен асады. Жерге тізені сәл бүгіп аяқтың ұшын тірей түсу керек. Ал аяқ
жерге тигеннен кейін, аяққа түсетін салмақты (күшті) азайту үшін тізені
көбірек бүге түсу қажет.
Биіктікке секірушілер таза құмға немесе поролон қиқымдарымен
толтырылған шұңқырға, спортзалда секірсе, қалың етіп төселген гимнастикалық
төсеніштің үстіне түседі.
Екпіндей жүгіріп келіп секіру әдісінің төрт кезеңі бар:1) екпіндей
жүгіру, 2) жерден серпілу, 3) көлденең кермеден асу, 4) жерге түсу.
Биіктікке секірудің бірнеше әдісі бар. Біріншісі - екпіндей жүгіріп келіп
"жиырылу әдісімен" биіктікке секіру. Мұнда секіруші 7-9 қадам қашықтықтан
кермеге (жіпке) тура қараған қалыпта жүгіріп келеді, Соңғы үш адым жиі
болуы қажет. Жіпке (кермеге) 3-4 табан жер қалғанда қарқынын үдете
түсіп, күшті деп есептеген аяғын жерге тіреп, серпіле секіреді. Аяқты жерге
тіреудің алдындағы соңғы адым мүмкіндігінше кең болып, жерге тірелетін
аяқтың тізесі сәл бүгіліп, табан өкшемен тіреледі.
Аяқты жерге тірей басу қалпы екпіндей жүгіріп келіп биіктікке
секірудің ең соңғы адымы болып есептеледі. Аяқты тірейтін орын (жер) жайлы
әрі қатты болуы керек.
Биіктікке секіргенде тірейтін аяқтың табаны жерге тиген бетте
сілтенетін аяқтың тізесін сәл бүгіп, денені алдыға және жоғары қарай жұлқи
көтеру қажет. Ал жерге тірелген аяқтың тізесі бірден жазылып, қол алдыға
қарай созыла көтеріледі. Жоғары сілтенген аяқ пен денені жұлқи көтеру және
қолды алға сермеу қимылдарының сәтті үйлесімі жерге тірелген аяқтың тез
серпіліп жазылуына мүмкіндік береді. Сілтенген аяқ кеудеге қарай бүгіле
жоғары көтеріліп, кермеден асар кезде серпілетін аяқты тез тартып алу керек
те, кеуде бүгілген қалыпта кермеден аса беру қажет. Кермеден асқан соң
аяқты төмен соза жерге түсіп, бір орында тұрып биіктікке секірген сияқты
жеңіл секіріп қойған дұрыс.
Биіктікке секіруді шағын биіктіктен (50-85 см) секіріп үйренген жөн.
"Аяқты қайшылау әдісімен" (бұны "аттап өту", "адымдау" деп те атайды)
екпіндей жүгіріп келіп биіктікке секіргенде көлденең кермеге 35-40° бұрыш
жасап тұрып, екпіндей жүгіру қажет (60-беттегі төменгі суретті қара).
Серпілетін жерді былай анықтайды. Көлденең керменің екі бағанының
арасын қосатын сызықтың дәл ортасынан бастап 35°-40°-тық бұрыш жасап 3-4
табанның ұзындығындай қиғаш сызық тартылады.
Әр адамның жүгіргендегі адымының ұзындығы әр түрлі болатындықтан,
жүгіруді бастайтын жерді әркім өзінше анықтауға тиісті. Ал жалпы жүгіру
қашыктығы—7—9 қадам. Егер секіруші оң аяқпен серпілетін болса, жүгіруді
сол аяқпен серпілетін болса, жүгіруді оң аяқтан бастау керек.
"Қайшылау әдісімен" секіруді үйрену үшін мынадай дайындық жаттығулары
орындалады:
бір орында тұрып, көлденең кермеден секірмей, жай аттап өту;
көлденең кермеден бір орында тұрып секіру;
бір адым және екі, үш адым жасап секіру.
Неғұрлым алысқа секіру үшін секірудің толып жатқан айла-тәсілдерін
меңгеру керек.
Ең бірінші тәсілі-дұрыс жүгіре білу, яғни жүгіріп келген бетте секірер
белгі-сызықтан өтіп кетпеу. Мәселен, бір оқушы белгі-сызықтан өтіп кетіп
секірсе, екінші бір оқушы белгі-сызыққа жетпей секіріп қалады. Бұл екеуі де
дұрыс емес. Белгі-сызықты дәл басып секіруге дағдыланған бала өз күш-қуатын
еркін пайдалана алады. Ұзындыққа секіруде сілтейтін аяқ пен серпитін аяқты
анықтап алудың үлкен маңызы бар. Себебі жүгіріп келген бетте белгі-сызыққа
міндетті түрде серпитін аяқ басылу керек. Бұл - ұзындыққа секірудің негізгі
әдістерінің бірі.
Жоғары көтеріле қалқып ұшудың соңына таман аяқты қатты сермеу арқылы
оны алға қарай созу керек. Жерге түскенде ең бірінші аяқтың өкшесі тиеді.
Дәл осы сәтте тізені бүге қою керек.
Жүгіріп келіп ұзындыққа секірудің бірнеше түрі бар. Ең қарапайым түрі-
"аяқты бүгіп секіру әдісі". Бұл әдіс бойынша секіруші 20-25 м-дей
қашықтықтан жоғары жылдамдықпен жүгіріп келіп, аяқты бүгіп секіреді.
Жүгірудің екі жолы бар. Біріншісі - жылдамдықты бірте-бірте арттыра жүгіру.
Ол барынша қатты серпілуге мүмкіндік береді. Екіншісі - бірден қатты
жүгіріп, сол жылдамдықты серпілуге дейін сақтау.
"Тізені бүгіп секіру" екпіндей жүгіруден, жерден серпілуден,
қалықтаудан және жерге түсуден тұрады.
Секіруші неғұрлым шапшаң жүгірсе, ол соғұрлым алысқа секіреді. Жүгіру
қарқынын бірте-бірте үдетіп, серпілетін жерге екі-үш қадам қалғанда ең
жоғары шапшаңдыққа ие болуы қажет.
Жүгіру қарқынын бәсеңдетпей, екпіндей келіп секіргенде серпілген аяқ
жазылып, қол сермелген аяқпен бірге алға қарай созылады. Серпілуден кейін
жазылған аяқтың тісесі қайта бүгіліп, сілтенген аяқтың соңынан "қалықтап
ұшу" қалпына енеді. "Қалықтап ұшудың" орта тұсында сілтенген аяқ пен
серпіліен аяқ қатарласып, бүгілген тізе кеудеге жақындайды. Жерге түсуге
жақындағанда екі тізе қайта жазылады. Осы кезде аяқты да, кеудені де сілтей
алға шығарып, екі қолды төмен түсіре кейін жіберу керек. Секіруші осы
қалыпта жерге түседі. Артқа қарай құламау үшін аяқ буындарын қатайтып,
бүгіп, қолды алға сермеу керек.
Ұзындыққа секіру тәсілін жақсы меңгеру үшін еркін жүгіріп келіп,
кедергісіз шағын ұзындыққа секірумен көбірек айналысу керек. Осы мақсатта
Мына тәсілдерді міндетті түрде меңгеру қажет: 1) тез жүгіре білу; 2)
серпілетін сызыққа аяқты дәл қоя білу; 3) серпілетін аяқты жерге нық тіреп,
жақсы серпіле білу; 4)жерге дұрыс (мейлінше жұмсақ және артқа қарай
құламай) түсе білу.
Екпіндей жүгірген әр баланың адымының ұзындығы әр түрлі болады.
Сондықтан әркімнің екпін алу қашықтығы да әр түрлі болады. Жүгіру қашықтығы
серпілетін жерге келіп жетумен сай болуы үшін, жүгіруді экім қай жерден
бастайтынын біліп, есте сақауға тиіс. Әдетте жерден серпілуге дейінгі
жүгірілетін қадам саны тақ болса, жүгіруді серпілетін аяқтан, ал жұп болса,
сілтенетін аяқтан бастау керек. Бұл қағида биіктікке секіргенде де пайдалы
болмақ.
Балаларды дене шынықтыруға тәрбиелеуде жүгіру жаттығулардың алатын
орны зор. Жүгіру табиғи қолданбалы жаттығулар.
Жүгіру ішкі ағзаларға жүрек, өкпе буындарға айтарлықтай күш
түсіреді, зат алмасу жүйесінің қызметін күшейтеді. Жүгіру арқылы жылдамдық,
төзімділік қозғалыс үйлесімдігі, қайсарлық, табандылық қасиеттері
тәрбиеленеді. Жүгіру жаттығуларына үйрету барысында төмендегі мндеттерді
шешу қажет: балаларды дұрыс жүгіруге үйрету, ағзаға гигиеналық әсер етуші
құрал ретінде қолдану.
Сабақта балаларға жүгіру, жүруді жүгірмен ауыстыру, бірінің артынан
бірі жүгіру, қарама-қарсы жүгіру, тұлғаны дұрыс ұстап жүру, аяқтың ұшымен,
өкшелеп жүгіру, екпінді өзгертіп жүгіру, қарапайым кедергілерден жүгіру,
жоғары мәреден жүгіру, ырғақты дем алу үйретіледі.
Жүгіру жаттығуына үйрету барысында жеңіл атлетика ережесіне сәйкес
аяқты итеру, аяқты сермеу түсініктеріне үйрету. Жүгіруге үйрену кезіндегі
жаттығудың міндеті қол мен аяқтардың жақсы үйлесімімен жеңіл, тез, еркін,
ілгері қарай ұмтылған қозғалысты қалыптастыру болып табылады.
Жүру жаттығуларының дұрыс орындалуы техникасының негізі: жүгірушінің
денесі сәл алға шығыңқы (денеені тік ұстау немесе алға еңкею қолайсыз); бас
пен дененің бір сызықтың бойында, иық көтерілмейді, итерілетін аяқ, аяқтың
ұшына қойылады. Итерілу кезінде толық түзіледі, сермейтін аяқ, тіземен
бүгіліп, бөксе алға, жоғары көтеріледі; қолдың шынтағы (900-қа дейін)
бүгіледі: аяқ пен қол қайшыланған әдісте бір екпінде қозғалады, саусақтар
жартылай бүгілген (оң қол, сол аяқ).
Балалардың еркін, жеңіл жүгіру аяқтың ұшымен эорындалады. Алғашқыда
жүгіру бір бағытта, кейіннен жан-жаққа жүгіру ұсынылады.
Балалар жүгірудің негізгі техникасын дұрыс меңгергеннен кейін, жүруді
жүгірумен алмастыра отырып, кедергілерден өту әдісі қарастырылады (үрленген
доптар, секіртпелер тіректерге байланған жіптер, т.с.с.). алғашқы кезде
кедергі бір түрде болса, бірте-бірте түрленеді.
Жоғары сөрені төмендегідей әдістер бойынша үйретеді:
А) тәрбиеші көрсетеді және түсіндіреді;
Ә) жоғары сөреде жүгірудің жеке бөліктері, бөлшектерін көрсетеді,
түсіндіріледі.
Б) бұйрық барысында қандай қалыпты ұстауы;
В) топтағы барлық балаларға үйретіледі.
Сөреге! бұйрығы бойынша балалар сөрелік сызықтың алдына тұрады; бір
аяқ сызықта, екінші аяқ жарты адым артта, аяқтар бірінің артында бірі,
Көңіл аудару бұйрығында денені алға сәл еңкейтіп бір қол бүгілген, екінші
қол артта, аяқтар тізеден сәл бүгілген, бүкіл дене салмағы алда тұрған
аяққа түседі. Жүгіріңдер бұйрығында оқушылар жүгіре бастайды. Жүгіру
аяқтың ұшымен орындалады. Адам жылдамдыққа байланысты ұлғаяды.
Балаларға бір қолға тіреліп сөреге тұру әдісі де үйретіледі. Бұл
сөреге тұруда сол (оң) сөрелік сызықтан 20-25 см қашықтыққа қойылған, оң
аяқ (сол) бірінші аяқтың артына 20-25 см қашыққа аяқтың ұшымен қойылады.
Бұйырық бойынша жүгіру басталады.
1. Ойын барысында еркін жүгіру.
1. 15 м арақашықтықта шағын топтардың жүгіруі (бес, алты).
3.Көлемі 80-40 см екі сызықтың ортасымен жүгіру.
4. Көлемі 60-80 см жүгіру кедергілерден жүгіру.
5. Жүруді жүгірумен алмастыру. Жүру 50 м дейін, 15 м жүгіру, 20 м жүгіру,
15 м бірте-бірте жай жүру.
6. Үлкен адыммен жүгіру.
7. Аяқтың ұшымен жүгіру.
8. Көлемі 40-50 см жолақтан жүгіру.
9. Екі сызықтың ортасынан аяқтың ұшымен жүгіру.
10. Көлемі 70-100 см сызықтың ортасынан жүгіру.
11. Қолды әр түрлі қалыпта (белде, иықта, жанда, шынтақты бүгу) ұстап
жүгіру.
12.Қойылған заттар арқылы бағытты өзгертіп жүгіру.
13.100 метрлік қашықтықта жүруді жүгірумен алмастыру.
14. Бөксені жоғары көтеріп жүгіру.
15. 80-110 см сызық бойынша жүгіру.
16. Белгіленген арықтан секіруді жүгірумен алмастыру.
17. Доптар арқылы екі, үш адым жасап жүгіру.
14. Жылдамдата жүгіру: 10 метр жай жүгіру, 15метр жылдам жүгіру, қалған 150
метрде барлық күшін салып жылдам жүгіру, бірте-бірте тез жүгіруге ауыстыру.
18. 40 метрге жылдамдықпен жүгіру.
20.150 метр қашықтықта жүруді жүгіруге алмастыру.
21. Кедергілерден жүгіру.
22. Жоғары сөреден жүгіру.
23. 50 метрге жоғары сөреден жылдамдықпен жүгіру.
24. Төбеге жүгіру, төменге жүгіру.
25. 200 метр қашықтықтажүруді жүгірумен алмастырып жүгіру.
Жүгіру негізінен организмнің төзімділігін, шыдамдылығын
қалыптастырады, шапшаңдықты дамытады.
Жүгірудің негізгі тәсілі-жүгіріп келе жатқанда денені дұрыс ұстай
білу. Жүгірген кезде кеудені сәл алдыға еңкейтіп, екі шынтақты бүгіп, екі
қолды кезекпен ілгері кейін сермеп отыру қажет. Жүгіргенде денесін дұрыс
ұстап білген жүгіруші ғана жоғары нәтижелерге жетеді.
Белгілі бір қашықтыққа жүгіру үшін алдымен дайындық жаттығулары
орындалады. Бұл жаттығулар жүгіруші
қандай қашықтыққа жүгіретініне байланысты орындалады. Дайындық
жаттығуларын орындау мына төмендегі сөрелік қалыптарды үйренуден басталады:
-қысқа қашықтыққа жүгіруге арналған төменгі сөрелік қалып;
-ұзақ қашықтыққа жүгіруге арналған жоғары сөрелік қалып;
-сөреден шыққандағы жүгіру адымының басталуы. Мәселен, ұзақ қашықтыққа
жүгіру керек болса, онда дайындық кезінде 100-200 м қашықтықты жоғары
қарқынмен жүгіріп шығу керек. Егерде қысқа қашықтыққа жүгіру керек болса,
онда 20-30 м қашықтықты жоғары қарқынмен жүгіріп шығу қажет.
Қысқа қашықтыққа төменгі сөреден жүгіреді.
Қысқа қашықтыққа жүгіру қозғалыстың шапшаңдығын арттырады. Сонымен
бірге кедергілерден өту де қозғалыстың шапшаңдығын жетілдіріп, дамытады.
Кедергілерден өту ептілікті қалыптастыруға да үлкен пайдасын тигізеді.
Қысқа қатттықтыққа жүгіргенде аяқты сілтей әрі кең адымдап жүгіру
керек және шапшаңдықты біртіндеп арттыра берген дұрыс.
Қысқа қашықтыққа (40; 50; 60; 80; 100; 200 м) жүгірген кезде аяқты
сермей ұшымен басу керек. Жүгіру кезінде денені дұрыс және еркін ұстаған
жөн.
Қысқа қашықтыққа жүгірудің ерекшелігі-жүгіруші жүгірер алдында
түрегеліп тұрмай, бір тізесін жерге тигізіп отыру қалпында (төменгі сөрелік
қалыпта) болады. Жүгірер алдында жерге бір тізерлеп, екі қолын сөре
сызығына тіреп отырады. Осы жағдайды төменгі сөрелік қалып деп атайды.
Жүгіргенде спорттық шұңқырларды даярлап білудің, сөреге дұрыс тұру мен
берілген белгі бойынша жүгірудің үлкен мәні бар.
Төменгі сөренің қарапайым түрі-сөре сызығынан бір табан ілгері жерге
кішкене шұңқыр қазылады. Сол шұңқырдан жүгірушінің тізеге дейінгі аяғының
ұзындығындай (тізеден аяқтың табанына дейінгі ұзындық) қашықтыкқа екінші
шұңқыр қазылады. Шұңқырдың тереңдігі жүгірушінің табанының, үштен бір
бөлігіндей болуы керек. Екінші шұңқырдың артқы қабырғасы алдыңғы шұңқырдың
қабырғасына қарағанда тігірек болады. Екі шұңқырдың да алдыңғы қабырғалары
аяқтың ұшы тірелмейтіндей жайпақ болуға тиіс.
Төменгі сөреден жүгіру. "Сөреге!" деген команда естілген бетте екі
қолдың ұшын жерге тигізіп, екі иық сөре сызығының үстінде немесе сәл алға
шыққан қалыпта бір тізерлеп отырады. "Дайындал!" деген команда берілгенде
жүгіруші артқы тізесі мен денесін сәл көтеріп, ауыз арқылы тез әрі терең
тыныс алады. Осы қалыпта ол жүгірудің соңғы командасын күтіп тұрады. Мылтық
атылу немесе "Марш!" деген бұйрық берілгенде жүгіруші қолын жерден көтере
беріп
алға қарай бар пәрменімен ұмтылады. Бұл сәтте, егер сол аяқ алдыңғы
шұңқырда тұрса, дене еңкейген қалыпта сол қолды қатты сермей жүгіру керек.
Жүгіруші осындай еңкейген қалыпта құлап қалмауы үшін, ол алдыңғы аяқты
шұңқырдың артқы қабырғасына тірей серпілген бетте кейінгі аяқты шұңқырдан
шығарып, алға қарай сілтеуі қажет. Жүгіруші екінші рет тыныс алмастан
сөреден жүгіріп шығады.
Қысқа қашықтыққа жүгіргенде бастапқы 15-25 м қашықтықты аяқты жерге
қатты тірей басып жүгіру керек. Бұлай жүгіру шапшаңдықты үдете түседі.
Сөреден шыққандағы алғашқы адымдар өте кең болмай, оның есесіне өте
тез болғаны жөн. 20 метрге жеткен шамада, яғни жоғары шапшаңдық қарқынына
ие болғаннан кейін, жүруші аяқты бір қалыпты сермей отырып, мәреге дейін
осы қарқынды сақтап жүгіруге тиіс.
Сөреден жүгіріп шығу шапшаңдығын арттыру үшін, алғашқы кезде 10-15 м
қашықтыққа ғана жаттыққан дұрыс. Сонымен бірге мәреге жеткен соң бірден
тоқтай салмай, әрі қарай 10-15 метрдей екпінді баяулата жүгіріп өткен жөн.
Мәреден өту жүгіру көрсеткіші болып табылады. Сондықтан мәреге 10 метрдей
қалғанда шапшаңдықты төмендетпеуге тырысу керек.
Мәре кермесіне жақындағанда барынша екпіндей ұмтылу жүгіру көрсеткішін
жоғарылатады. Мәре кермесіне тақалғанда (шамамен 1м қалғанда) жүгіруші
денесін алға еңкейтіп, қолды артқа әрі төмен түсіріңкіреп жіберсе, оның
екпіні үдей түскен қалыпта болады.
Мәреге жетуді үйрену кезінде мәре кермесіне жетуді емес, шапшаңдықты
бәсеңдетпестен мәре сызығынан жүгіріп өтуге дағдыланған жөн. Осыдан кейін
мәреге жақындағанда қарқынды үдету тәсілін үйренген дұрыс.
Қысқа қашықтыққа жүгіру тәсілін үйрену 20 м қашықтықты 3-4 рет
екпіндей жүгіріп өтуден басталады. Әрбір екпіндей жүгіру аралығында 3-5
минут үзіліс жасалады. Осыдан кейін осы қашықтықты демалу уақытын 2 минутқа
дейін азайтып, жүгіріп өту санын 5-7 ретке дейін жеткізу қажет. Біртіндеп
30 м қашықтықты 5 ретке дейін, 40 м қашықты 3-4 ретке дейін, 60м
қашықтықты 3-4 ретке дейін екпіндей жүгіріп өтуге жаттығу керек.
Төзімділікті шыңдау үшін жүгіру шапшаңдыққа жүгірудің орнын
баса алмайды. Шыдамдылықты арттыру үшін жүру мен жүгіруді алмастыра отырып
жаттыққан дұрыс. Ойлы-қырлы жермен жүгіріп жаттыққанда жүгіру қашықтығы
(жүруді және жүгіруді қоса алғанда) 200 метрден 2000 метрге дейін жетуі
мүмкін. Алғашқы сабақтарда жүгіріп өтетін қашықтық шағын (200, 250, 300 м)
болу керек. Жүру мен жүгіру кезектесіп отыратын қашықтықта жүру қашықтығы
жүгіру қашықтығынан артық болады.Мысалы:
300 м тез жүру + 200 м жай жүгіру + 300 м орташа шапшаңдықпен жүгіру + 200
м жай жүгіру + 200 м жай жүру + 100 м жай жүгіру = 1300 м;
300 м тез жүру + 200 м жай жүгіру - 300 м орташа шапшаңдықпен жүгіру + 300
м жай жүгіру + 200 м жай жүру = 1400 м.
Жүгіру қашықтығы осылайша өсе береді.
Әрбір ең соңғы жүгірістен кейін міндетті түрде 100-200м қашықтықты
денені суыту үшін жай жүріп өту керек.
Төзімділікті шыңдау үшін жүгіруге кірісе отырып, жүгіру шапшаңдығын
айыра білуге дағдыланған жөн. Бұл үшін әуелі 100м қашықтықты бір-екі рет 22-
24 секунд ішінде мейлінше бір қалыпты жылдамдықпен жүгіруге машықтану
керек. Алғашқыда әрбір жүгіруден кейін 2-3 минут үзіліс жасап, 3-4 жаттығу
орындаған жөн.
Осыдан кейін жүгіру қашықтығын 150 м-ден 400 м-ге дейін ұзартуға
болады. Алайда жүгіру жылдамдығы (шапшаңдығы) бастапқы қалпында (100 м-ді
22-24 секундта жүгіру) қалуға тиіс. Осылайша дағдылану арқылы бірте-бірте
орташа шапшаңдықпен 3-5 минут ішінде шамамен 800-1000 метрдей қашықтықты
жүгіріп өтуге қол жеткізуге болады. Бір қалыпты шапшаңдықпен жүгіріп өтуді
орындаған кезде жүгіру техникасының жеке бөліктерін меңгеру мен жетілдіруге
және тыныс алуға баса назар аудару қажет. Жоғарыда көрсетілгендей
шапшаңдықпен (100-метрді 24 секунд шамасында жүгіру) бірте-бірте 1500-2100
м қашықтықты 5-7 минут аралығында жүгіруге дағдылану керек. Сонда ғана
Президенттік сынамада көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Саптық және жүру жаттығулары
Спорт түрлерімен шұғылдану кезінде дене тәрбиесі жаттығулары,
табиғаттың сауықтыру күші, гигиеналық тазалық факторларына тығыз
байланысты.
Дене тәрбиесі жаттығулар негізгі амал болып табылады, өйткені ол білім
беру, тәрбиелеу, сауықтыру секілді дене тәрбиесінің міндеттерін орындайды.
Табиғаттың сауықтыру күші мен гигиеналық факторлар дене тәрбиесінің қосымша
амалдары. Бұлар дене тәрбиесі жаттығуларымен бірге әсер етеді.
Дене жаттығуларының теориялық қағидаларға сәйкес мұғалімнің
педагогикалық мақсатқа сәйкес дене жаттығуларын іріктеу мүмкіндігі бар.
Дене жаттығуларының негізгі жүйесін өңдеу; дене жаттығуларының
педагогикалық жүйесін толығымен пайдалану, дене жаттығуларына кешенді
қосымша құралдарды тиімді пайдалану.
Дене жаттығуы ұғымы адамның қимыл-әрекеті және қозғалысымен тікелей
байланысты.
Қозғалыс - организмнің моторлы қызметі секілді, денеде және оның
бөлігіндегі өзгеріс. Дене тәрбиесі үшін ерікті қозғалыстың маңызы зор.
Әрбір ерікті қозғалыстың үш белгісі бар.
1) Ол әрқашанда сана - сезім қызметі болып табылады;
2) Қозғалыс - адам өмірінің ерікті серігі.
Қозғалысты үйрену оқушы еркінің төселу деңгейін жоғарылатады.
Ерікті қимыл сананың әрекеті болып табылады. Жеке қозғалыстар қимылдың
элементтері болып табылады. Қозғалыстардың өзара байланыстары арқылы қимыл
– әрекет іске асады. Мысалы, аяқтың, қолдың, дененің, бастың белгілі бір
қимылын секіру түрінде оқушы еркі атқара алады. Бір ғана қозғалыспен әр
түрлі қимыл әрекет жасауға болады, ал керісінше, бір ғана қимыл-әрекетпен
әр түрлі қозғалысты іске асыруға болады. Яғни бұл былай түсіндіріледі: бір
ғана қимылдан әр түрлі қозғалыс тууы мүмкін және қайталанған қозғалыстар әр
түрлі жылдамдықта іске асады.
Дене сөзі істелінген жұмыстың бейнесі, адам денесінің сыртқы
бейнесінде және оның бөлігінде көрінеді. Дене жаттығулары, дәлірек
айтқанда, ерікті акт, сана қызметі болып табылады.
Ал жаттығу-адамның физикалық және психикалық қасиетін арттыруға
бағытталған іс-әрекет. Сонымен, дене жаттығуы, біріншіден, нақты қимыл-
әрекет, ал екіншіден, бірнеше рет қайталау процесі.
Дене жаттығуларының бейнелі белгілері 3-ке бөлінеді.
1.Дене жаттығуымен педагогикалық мақсат жүзеге асады, еңбек-қимылымен
өндірістік мақсат жүзеге асады.
2.Дене жаттығулары дене тәрбие заңдылықтарына сәйкес орындалады. Еңбек
қимылы-әрекеті-өндіріс заңдылықтарына сәйкес орындалады. Еңбек қимылы мен
дене жаттығуларының сыртқы ұқсастықтарына қарап, бір-бірімен ауыстыруға
болмайды.
Барлық қозғалыс, қимыл әрекет дене жаттығуы заңдылықтарына бағынады,
сондай-ақ оқушы организміне тиімді әсер етеді, ал екінші жағынан, жоғары
көрсеткішке жетуге мүмкіндік береді.
3.Тек дене жаттығу жүйесі ғана адамның барлық органының дамуына
мүмкіндік береді.
Еңбек қимылы адамның жан-жақты жетілуіне әсер ету мүмкіндігі жоқ.
Сондықтанда мектепте еңбекті үйрену сабағын дене тәрбиесі сабағымен
алмастыруға болмайды.
Дене тәрбиесінің нәтижелілігі барлық құрал-жабдықтарды тиімді
қолданғанда ғана жеткілікті нәтиже береді, алайда, дене тәрбиесінде артық
салмақтан арылу үшін дене жаттығуына кейін тірелеміз. Оның мынандай
себептері бар:
1.Барлық педагогикалық мәселелердің ішінде тек дене тәрбиесі ғана
қимыл әрекет пәні болып есептеледі.
2. Дене жаттығуы организмнің морфофункциональды жағдайына ғана ықпал
жасап қоймайды, жаттығушының жеке басына да ықпалы зор.
3. Дене жаттығуы - адам ойының және бет әлпетінің қозғалыс жүйесі.
4. Дене жаттығуы-бұл дене тәрбиесі аясында қоғамдық тарихи тәжирбені, оның
ғылым және тәжирбелік жетістіктерге жету тәсілі.
5.Адам қозғалысында табиғи мұқтаждықты қанағаттандыратын да дене
жаттығуы.
Қайталанған дене жаттығулары тиімді болуы да мүмкін, ал керісінше, әр
түрлі дене жаттығуларынан бірдей нәтиже байланыстылығын шығуы мүмкін. Бұл
дене жаттығуларының өзара үздіксіз дәлелі болып табылады.
Демек шарттарды білу дене жаттығуларының тиімділігін анықтау,
педагогикалық процестерді, бағыт-бағдарды көтеруге мүмкіндік береді.
Шарттардың көп түрлілігі, классификацияланып мына төмендегіше болуы
да мүмкін.
1.Мұғалім оқушының жеке мінез ерекшеліктері аса маңызды. Оқыту
процесі екі жақты процес-мұғалім оқытады, оқушы оқиды, сондықтан кімнің
қалай оқытанында, дененің дамуы оқыту мен үйренудің сапасына байланысты.
2.Дене тәрбиесі заңдылығына қарай адам санасының шамасы ғылыми
шарттармен бейнеленеді. Неғұрлым, дене жаттығуларының педагогикалық,
психологиялық, физиологиялық еркшеліктері көбірек анықталса, соғұрлым
педагогикалық мәселелерді шешу тиімді болмақ.
3.Әдістемелік шарттар дене жаттығуларын орындауда кеңейтілген талаптар
тобын біріктіреді.
4.Дене тәрбиесінің жүйесі сауықтыру бағытындағы негізгі принциптері
гигиеналық шарттар болып табылады. Олардың мақсаты - адам өміріне керекті
дене жаттығулар вариантарын жасау. Ал екінші жағынан сол жаттығулардың
тиімділігін, гигиеналық нормаларын қадағалау. Дене тәрбиесінің толық мәнді
шешімін табуы үшін гигиеналық нормаларын қадағалау. Дене тәрбиесінің толық
мәнді шешімін табуы үшін гигиеналық тәртіпке аса көңіл бөлуі керек.
Гигиеналық шарттар екі салаға бөлінеді: 1)дене тәрбиесі процесінен
бөлек адам өміріндегі қоғамдық еңбек гигиенасы, демалу, тамақтану
нормалары дене жаттығуларының толық дерлік орындалуын қамтамасыз етеді.
2)Дене тәрбие процесінде гигиеналық нормалардың сақталуы, арнайы
тамақтану, ауаның тазалығы, тынығу орындары болуы шарт.
5.Метеорологиялық шарттар-дене жаттығуынан көп әсерлі жетістіктерге
жету шарттары, іс-қимыл заңдылықтары тобын құрайды.
Бұның бәрі дене жаттығуы техникасында баяндалады. Дене тәрбие
процесінде табиғи күшті пайдалану екі бағытта жүргізіледі.
1)Табиғи күштің дене жаттығуы үшін әрекеті аса пайдалы. Олар адам
организміндегі қозғалысқа ықпал жасап тиімділігін арттырады және
толықтырады.
2)Табиғи күш күн көзінде, суда сауықтыру, шынықтыру құралы іспеттес.
Табиғи күшті пайдаланудың басты талаптарының бірі дене жаттығуымен қабат
жүйелі және кешенді түрде қолдану.
6.Ықпал жасау шарттарының бірі-дене жаттығуларының соңғы нәтижесін
анықтау. Сондай-ақ дене тәрбиесінің негізгі құралдарын ғана емес, қосымша -
гигеналық, метеорологиялық өлшемдерді де қарастырады. Әрбір құралдың
өзіндік мүмкіндіктері мен адам организмін шынықтырудағы ролді анықтайды.
7.Материалдық шарт спорттық жетістіктерге жетуде үлкен рөль атқарады.
(спорттық іргетас, құрал-сайман, киім және т.б.).
Дене жаттығулар техникасы педагогикалық ұстаныммен қозғалыстың
орындалу тәсілдерімен барынша тиімді түсіндіріледі. Дене жаттығулар
техникасы қазіргі спортшылардың қимылды орындау тәсілдері іс жүзінде
тексеріліп, ғылыми қорытынды жасалынған. Қазіргі техника барлық
жаттығушыларға бірдей болғандықтан стандартты техника деп аталады.
Қозғалыстың маңыздылығы бірдей емес, сондықтан техника негізін және оның
детальдарын бөлу қабылданған. Осы орайда екі жағдай есепке алынады:
біріншісіне, әрбір орындалған қозғалыстың сапалылығы, оның орындалуы
кіреді. Екіншісі, техника негізі және оның детальдары туралы түсінік.
Бірінші жағдай жасалған жаттығуға жүйе құрылымына, қимылды талдау үшін
қолданылса, ал екіншісі - оқу процесі үшін, оқушы назарын аудару үшін
пайдаланылады.
Сапқа және қатарға тұру гимнастиканың алғышарты, бастамасы болып
табылады. Дене тәрбиесі сабағында сапқа, лекке (колонна), қатарға (шеренга)
тұрудың негізгі жаттығулары мен команда беру және оны орындауды үйрену
күрделене отырып жалғасады.
Бұл Президенттік сынаманың талаптарын орындауға мүмкіндік беретін
дайындық болып есептеледі.
"Гимнастика" сөзі грек тілінде "жалаңаш жүріп жаттығулар орындау"
деген ұғымды білдіретіні белгілі. Ертедегі Грецияда ата-ана өз балалары
дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдану үшін, оларды арнаулы гимнастикалық
мектептерде оқытқан. Олар дене шынықтырумен шұғылданған кезде жаттығуларды
жалаңаш жүріп орындаған. Себебі, киіммен жаттығу орындау адамның күрделі
қимыл-қозғалыстар жасауына кедергі келтіретін еді. Қазіргі кезде дене
шынықтыру жаттығуларын орындау кезінде киілетін неше түрлі арнаулы киімдер
бар. Мысалы, жеңіл атлетикаға табанында шегесі барспорт шәркесі (тапочка)
киілсе, гимнастикаға былғарыдан тігілген жұқа шәрке, спорт ойындарына
резеңке табанды шәрке киіледі. Батпан көтерушілердің арнаулы өз
бәтеңкелері, палуандар мен боксшылардың да арнаулы мәсі тәрізді
бәтеңкелері, футболшылардың бутсылары болады.
Гимнастика спорттың бір түрі ретінде спорттық гимнастика мен көркем
гимнастиканы, акробатика мен ырғақты (ритмикалық) гимнастиканы және еркін
жаттығуларды, сондай-ақ, жалпы дамыту жаттығуларын құрайды.
Сапқа және қатарға тұрудың негізгі жаттығулары мыналар: сапқа тұру,
қатарға тұру, лекке тұру, түзелу, түзу тұру, еркін тұру, оңға бұрылу, солға
бұрылу, артқа бұрылу.
Түзелу
"Сапқа тұрыңдар!" деген команда естілісімен оқушылар бойына қарай
саптағы өз орындарына тез барып тұра қалуы керек. Команда беруші бағыттаушы
ретінде саптың орнын көрсетеді (суретке қара.)
Команда негізінен екі бөлімнен тұрады: біріншісі-дайындық бөлімі,
екіншісі-орыңдау бөлімі. Мысалы, "Оңға бұрыл!", "Солға бұрыл!", "Артқа
бұрыл!" деген командалардың "оңға", "солға", "артқа" деген сөздері-дайындық
бөлімі де, "бұрыл" сөзі-орындау бөлімі. Команданың дайындық бөлімі
созылыңқырап айтылып, орындау бөлімі тез әрі нық айтылады.
"Артқа бұрыл!" деген команда беріліп, "бір" дегенде сол аяқтың өкшесі
мен оң аяқтың басын бірден артқа бұрып, "екі" дегенде, оң аяқты сол аяқтың
жанына әкеліп қою керек.
"Адымдап жүр!" деген команда берілгенде, жүруді сол аяқтан бастайды.
Бір лекті сапта келе жатып, тоқтамастан бірнеше лекті сап түзіп жүріп
кете беруге болады. Бір лектен екі, үш, төрт лекті сап түзу былайша
орындалады:
бір лекті сапта келе жатып екі лекті сап құру үшін мұғалімнің берген
командасынан кейін саптың басындағы бірінші және екінші нөмірлі оқушы бір
қадам солға аттап, тоқтамай ілгері жүре береді. Ал олардан кейінгі екі
оқушы тоқтамастан сол жаққа шыққан екі оқушымен қатарласады. Саптағы қалған
оқушылар осы ретпен екі лекті сап құрады;
үш лекті сап құру үшін, мұғалімнің берген командасынан кейін алдыңғы үш
оқушы солға бір қадам аттап шығады. Қалған оқушылар жаттығуды екі лекті сап
құрған ретпен орындайды;
* төрт лекті сап құру алдыңғы реттермен орындалады.
Саптағы козғалыс тек сол аяқтан басталады. Оқушылар бірнеше лекті сап
түзеп тұрғанда соңғы оқушы жалғыз қалса, ол бірінші лектің соңына тұруы
керек.
Сапта жүріп орындалатын жаттығулар иық (кеуде), жамбас және аяқ
буындарының қимылын дамытады, сонымен бірге тыныс алу мен қан айналуын
жақсартады, мүсіннің дұрыс қалыптасуына көмегін тигізеді.
Сапқа тұрғызу тәсілдері сыныптың немесе оқушылар тобының бірлесіп,
бәрі бір мезгілде қимылдар орындауын қамтамасыз етеді.
Сапты басқару команда және бұйрық беру арқылы жүзеге асырылады.
Команда деп белгіленген тәртіп бойынша сөз немесе арнаулы белгі арқылы
берілген бұйрықты айтады. Белгілі бір команданың сөзін және оның айту ретін
бұзуға болмайды.
Бұйрық-еркін айтылған сөз түрінде немесе белгі арқылы берілетін
жарлық. Команда да, бұйрықтар да дауыспен, дыбысты белгімен (ысқырық,
сирена және басқалар) беріліп, сол арқылы сынып оқушылары дене жаттығуларын
бір мезгілде орындауына мүмкіндік береді.
Сапқа тұрғызу тәсілдері екіге бөлінеді: 1)бір орында тұрып орындалатын
қимылдарға арналған командалар: Сапқа тұр! (Становись!), Сап түзе!
(Равняйсь!), Тік тұр! (Смирно!), Еркін тұр! (Вольно!), Оңға
бұрыл!, Солға бұрыл!, Артқа бұрыл! және т.б.; 2)жүру үстінде
орындалатын қимылдарға арналған командалар (жүру, жүгіру, жүріп бара
жатқанда бұрылу және т.б.).
Сапқа тұру оқушылардың ұйымшыл және тәртіпті болуына, денені дұрыс
ұстауына, оларда қарқын мен ырғақ сезімдерінің дамуына, қимыл дағдыларын
тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Сабақтың кіріспе бөлімінде олар сынып
оқушыларының зейіндерін іске жұмылдыруға, оқушылар организмін бір қалыпты
қыздыруға, денеде зат алмасуын арттыруға жағдай жасайды.
Сабақтың негізгі бөлімінде сапқа тұрғызу тәсілдері белгілі бір саптық
жаттығулардың тәсілдері мен үйлесімділігін меңгеру мақсатымен оқу материалы
ретінде де қолданылады. Мысалы, Жат!, Артқа бұрыл!, Тұр!
командаларының орындау техникасын үйрену және т. б. Ал сабақтың қорытынды
бөлімінде сапқа тұрғызу тәсілдері организмді белгілі бір тыныштанған күйге
келтіруге және алдағы оқу жұмысына оқушылар зейінін шоғырландыруға
көмектеседі.
Командалар жігерлі дауыспен айқын, түсінікті етіп беріледі.
Саптық жаттығулар топты, сыныпты жаттығулар орындауға белсенді түрде
жұмылдыруға мүмкіндік береді. Мына төмендегідей саптық жаттығулар
орындалуға тиіс.
1. Алаңның шекараларын (сыртқы жиегін) айналып жүру.
2. Команда және белгі бойынша бағытты өзгертіп (шеңбер бойымен, қиғаш,
ирелеңдеп) жүру:
а)шеңбер жасау үшін Шеңбер бойымен жүр! (По кругу марш!) деген
команданы сапты бастаушы алаң ортасына жақындап келгенде береді. Бұдан
кейін сапты бастаушы шеңбер бойымен жүреді;
ә)қиғаш жүру бір бұрыштан оған қарама-қарсы қиғаш жатқан бұрышқа қарай
жүру арқылы орындалады, мысалы, оң жақтағы бұрыштан сол жақтағы бұрышқа
қарай жүру. Қиғаштап жүр! (По диагонали марш!) командасы сапты бастаушы
алаңның бұрышының біріне таяп келген кезде беріледі. Сапты бастап жүруші
қарама-қарсы бұрышқа жеткен кезде Оң иықты (сол иықты) алға ұстап, залды
(алаңды) айнала жүр! командасы беріледі;
б)ирелеңдеп жүру (змейка) сапта ара қашықтықты бір-бірінен бір адым
алшақ ұстап, ирелеңдеген бағыт ұстап жүру. Ирелеңдеп жүру үлкен, орта және
кіші көлемде қиғаш, кесе-көлденең бағытпен жүріп жасалуы мүмкін. Онда
мынадай команда беріледі: Оң иықты алға ұстап, айнала адымдап жүр! Осы
команда бойынша сынып алаңның шекарасы бойымен жүреді. Ирелеңдеп жүру
басталатын жерге келгенде Солға (оңға), қарсы бағытқа жүр! командасы
беріледі де, сапты бастаушы бағытын 180°-қа өзгертіп, алғаш қарсы жүруді
бастаған кезде Ирелеңдеп жүр! командасын беру керек.
3.Гимнастикалық алаңның көлденең сызығын бойлай жүріп, бірте-бірте
бұрылу арқылы екі және үш қатарлы лекке (колонна) тұрғызу. Сапты өзгертіп
тұрғызатын жерде мұғалім Бір орында! (На месте!) деген команда, ал одан
кейін Солға! (Налево!) не Оңға! (Направо!), Екіден (үштен) жүр!
деген команда береді. Осы командадан кейін алдағы екі бала (үш бала) 90°-қа
бұрылады да, жаңа бағытпен жүреді, ал басқалар олардың бұрылған жерлеріне
дейін жүріп барады және екінші (не үшінші) Жүр! деген команда бойынша
екіден (не үштен) келе жатып бірте-бірте бұрылып, лекке (колоннаға) екі-
екіден (не үш-үштен) тұра бастайды. Осындай лектік сапқа тұрғызылғаннан
кейін әр түрлі әдістер арқылы қажетті түрде қатардың аралығын жазу
жүргізіледі. Бұрынғы сапқа қайта тұрғызу, сапты оң (не сол) жақ қапталға
(флангке) қарай бұру арқылы немесе қатарды жазу арқылы, Айналып, бір лекте
бір-бірлеп адымдап жүр! командасы бойынша орындалуы мүмкін. Осы команда
бойынша барлығы да алдағы шекараға (межеге) дейін жүріп барады, ал ол
жерден (бір орында тұрып жүріп) әрбір екіншілер (үшіншілер) оң иықты бұрып
айнала жүру арқылы сол (оң) екіншілердің (үшіншілердің) арт жағына барып
тұрады.
4.Жүріп келе жатқан лектің тоқтамастан екі (үш) қатар болып қайта
тұруы үшін, екіншілер (үшіншілер) оңға немесе солға бұрылуы тиіс. Бір қатар
лекте екінші (үшінші) болып келе жатқан оқушы аяғын басарда Жүр! деп
команда береді. Сол команда бойынша алдыңғы жақта келе жатқандар оң аяғымен
қадам жасап, он аяғының басымен солға бұрылады. Бұрылғаннан кейін сол
аяқпен жасалатын алғашқы қадам ерекше нық басылуы керек.
Жүруде аяқтың ұшымен, өкшемен, тізені жоғары көтере, алдағы аяққа
көбірек салмақ түсіре жүру дейтін жүру түрлері кездеседі.
Жүру табиғи қолданбалы жаттығу. Жүру механизмі қозғалысты тікелей
реттеуші тері, бұлшық ет түйсіктеріне белгі беретін тітіркендіргіштер болып
табылады. Жүрудің дұрыс дағдысын қалыптастыратын жаттығудың міндеті баланың
тұлғасының біркелкі өсуіне, аяғын ілгері қарай икемділікпен басуға, қолдары
мен аяқтарын үйлесімді ұстауға тәрбиелеу болып табылады.
Жүру кезінде үлкен бұлшық ет топтары, қызметке түсіп, тыныс алу, қан
айналу жүйелерінің қызметін күшейтеді.
Сапта жүру оқушыларды тәртіптілікті ұйымдастыруға көмектеседі.
Мектептің негізгі міндеттерінің бірі оқушыларды дұрыс, көркем, ұқыпты
жүруге үйрету. Жүруге үйрету сапқа тұру және қайтадан сапқа тұру кезінде
арнайы ұйымдастырылады.
Оқушылар жүруге дұрыс дағдылану үшін, оларды 1-сыныптан бастап,
қимылды ырғақ арқылы сол аяқтан бастап жүруге үйретеді. 1-сыныпта
оқушылармен еліктеу сипаттағы жаттығулар қолданылады "қаздар қайтіп
жүреді", "аюға ұқсап жүріңдер!", т.с.с.
Жүруге үйрету барысында аяқтың ұшымен, еңкейіп, үлкен адыммен, бөксені
жоғары көтеріп, тіркеме адымдар, аяқты қайшылап, аяқтың ішкі, сыртқы
қырымен жүру ұсынылады. Бұл тапсырмалар әр түрлі екпінде орындалады. Дұрыс
жүру: денені еркін ұстау; денені, басты тік ұстау; иық артқа қарай ашылған,
қолмен аяқтың қимылдары еркін (егер оң аяқ алда болса, сол қол алда болу
керек).
Жүруге бірте-бірте үйрету әдісі
Еліктеп жүру әдісі.
Аяқтың ұшымен, еңкейіп, тығылып жүру.
Аяқтың ұшымен аяқты тік ұстап жүру.
Аяқтың сыртқы қырымен жүру.
Қолды әр түрлі қалыпта ұстап жүру (қол белде, иықта, баста, артта,
арқада, алда, жоғарыда, жанда).
6.Қо л ды әр түрлі қалыпта ұстап аяқтың ұшымен жүру.
Жай жүрісті аяқтың ұшымен жүруге ауыстырып жүру.
Жай жүрісті аяқтың ұшымен жүруге ауыстырып, қолды әр түрлі қалыпта ұстап
жүру.
Кең, еркін адым жасап, тұлғаны дұрыс ұстап жүру.
Мұғалімнің санауы бойынша ырғақпен жүру.
Мұғалімнің санауы бойынша ырғақпен қолды шапалақтап жүру.
Ұжымның санауы бойынша ырғақпен жүру.
Екпінді өзгертіп жүру (санау, шапалақтау).
Ені 20 см белгілі сызық арқылы жүру.
Бөксені көтеріп жүру.
Белгіленген сызықтың ортасымен бөксені көтеріп жүру.
Аяқтың ұшымен бөксені көтеріп жүру.
Аяқтың ұшымен белгіленген сызықтың ортасымен бөксені көтеріп жүру.
Бе лгіленген сызықтың ортасымен екпін ді өзгертіп жүру.
Үлкен адымдар жасап жүру.
Денеге түсетін салмақты қолмен жасалатын қосымша қимылдар, сонымен
қатар жүруді, жүгірумен алмастыру, қосымша тапсырмалар арқылы ұлғайтуға
болады.
Мұғалім денеге түсетін салмақты әр сыныптың бағдарламасы арқылы
ұлғайтуға болады және соған сәйкес қолданады.
1. Қолды қатты сермеп, кең адыммен жүру.
2. Аяқтың ұшымен, өкшемен, табанның сыртқы қырымен және қолды әр түрлі
қалыпта сермеп кең адымдап жүру.
3.Қолды әр түрлі қалыпта ұстап, жартылай жүрелеп жүру.
4.Қарқынды кенет өзгертіп жүру (белгі бойынша).
Шеңбер бойымен жарыса жүру (ер балалар 80 м-ге дейін, қыз балалар 60 м-
ге дейін).
1.2. Секіру және жүгіру жаттығулары
Секіру табиғи, қолданбалы маңызы бар қимыл. Секіру жаттығулары құрсақ
бөлігі, аяқ, арқы. Қол бұлшық еттерінің қызметін күшейтеді, батылдыққа,
сенімділікке тәрбиелейді, жылдамдық, икемділік қасиеттерін дамытады.
Бастауыш сынып бағдарламасында секірудің келесі түрлері қарастырылған:
қысқа және ұзын секіртпелермен секіру, бір орында секіру, жүгіріп келіп
секіру, жүгіріп келіп биіктікке секіру.
Секіру спорт алаңында, спорт залда өткізіледі.
Секіру жаттығуларын өткізу барысында сақталатын қауіпсіздік ережелері:
спорттық аяқ киіммен секіру, секіріп жерге түсу барысында гимнастикалық
төсеніштерге, спорт алаңында құм төселген жерге түсу. Ұзындыққа, биіктікке
секіру барысында бірінен соң бірі секіру рұқсат етілмейді.
Секіру жаттығулары техникасын меңгеру үшін алдынала дайындық
жаттығулары қолданылады: бір орында секіру, бөренеге немесе гимнастикалық
қабырғаға тіреліп секіру, аяқты жартылай бүгіп жеңіл секіру, отырып секіру,
бір-біріне қарсы тұрып секіру, қолдарын ұстап секіру.
1. Бір орында тұрып және жүгіріп келіп ұзындыққа секіру.
2.Ер балалар үшін 110 см-ге дейінгі және қыз балалар үшін 105 см-ге
дейінгі биіктіктен секіріп түсу.
3. Кіші ағаш аттың үстінде бір қолын және екі қолын тіреп отыру қалпынан
алға, бір жақ жанға, артқа қарай бұрылмай және бұрылып секіріп түсу.
4. Бұл да сондай, бірақ нақты көрсетілген жерге секіріп түседі, мысалы,
сызылып қойылған шеңберге, төртбұрышқа секіреді.
5. Спорт жабдығының үстінде тұрып, одан 30-35 см биікке керілген жіптен аса
бұрылмай және бұрылып секіріп түсу.
6. Бір орында тұрып, ер балалар 60 см-ге дейінгі, қыз балалар 50 см-ге
дейінгі биік кедергіден екі аяқпен бірдей серпіле секіру; секіру кезінде
(ұшу сәтінде) қолды санға шапалақтау және тізені қаусыра ұстау.
7. Жіптен секіріп өткен бетте қарсы лақтырылған допты қағып алу.
8. Терезеден немесе диаметрі 75-80 см үлкен құрсаудан секіру.
9.Ер балалар үшін биіктігі 75 см, қыз балалар үшін 60 см-ге дейінгі
қатты кедергілерден жүгіріп келіп секіру.
Аяқты бүгіп немесе аяқты алшақ ұстап, белгіленген сызықтың (көпірдің)
арғы жағына сызып қойылған шеңберге (немесе төртбұрышқа) секіріп түсу.
11. Бұл да сондай, бірақ көпірді кейін қарай жылжытып қояды және ұшып бара
жатқанда алақанын шапалақтау керек.
12.Спорт жабдығынан бұрылмай және бұрылу арқылы бір жақ жанымен секіріп
түсу.
Бұл да сондай, бірақ жабдықтың үстіне іші нығыздап толтырылған допты қойып
және соны қолмен басып тұрып, бір жанымен секіріп түсу.
14. Қиғаш жүгіріп келіп аттап өту әдісімен бұрыштап секіру.
Биіктігі 110-120 см кіші аттан секіру үшін 6-8 қадамнан екпіндей
жүгіріп келіп, секірткішті басқаннан кейін, аяқпен серпіле кіші ағаш аттың
үстіне шығып отырады. Қолды алға әрі жоғары сілтеумен бір мезетте тіктеліп
барып шалқайындырап, алға қарай секіріп түседі. Жерге түскенде аяқты шамалы
бүгіп, қолды алға әрі жанға қарай жаю қажет.
1. Б.қ.—еденде етпеттеп жатып: аяқты жерге тірей серпіліп отыру қалпына
келу.
2.Б.қ.-қолды еденге тіреп отырып: бойды тіктеп, қолды алға әрі жоғары
қарай сілтей шалқайып алға қарай секіруді орындау. Тоқтаған сәтте қол алға
әрі жанға созылған, алақан төмен қарап жазылған, аяқ шамалы бүгілген
қалыпта болады.
3.Бұл да сондай, бірақ 40-60 см биіктіктен секіріп түсіледі. Кіші аттан
(биіктігі 100-115 см) аяқты жазып, қолды тіреп секіру үшін екпін алу,
көпіршеге секіріп түсу, аяқпен серпілу, жерге түсу қозғалыстарының реті
дұрыс сақталуы керек. Осыны қайталап орындағаннан кейін ғана мына негізгі
жаттығуларды орындауға кірісу қажет: кіші ағаш атқа аяқты алшақ ұстап
секіріп шығу; отыру және шалқайыңқырап, жоғары әрі алға қарай секіріп түсу.
Алғашын да жаттығу қарапайым түрде орындалады:
жерден серпілуден кейін екі аяқтың арасы кең ашылып, дене жамбас-сан
буынынан бүгіледі және қол ағаш атқа тірей қойылғанна кейін бірден ағаш
атқа міну орындалады.
Секіру техникасын меңгеру оқушының шама-шарқына қарай серпілуінен
кейінгі аяқтың алдын ала артқа қарай сілтенуін (қолды тіреп қоюға дейінгі
ұшу жағдайы) үйренуге көшеді. Бұл жағдайда көпірше ағаш аттан бірте-бірте
кейін (35-40 см) шегеріледі. Қолды ағаш атқа тірегеннен кейін, аяқтың
арасын ашумен бір мезетте жамбас-сан буын дарын тез бүгу керек. Секірудің
осы бөлігін саусақты еденге тіреп тұрған тұрыстан үйренуге болады:
серігінің көмегі мен оқушы қолға тұрып және иықты шамалы ғана ілгер беріп,
қолмен тез серпіліп әрі жамбас-сан буындарын бүгіп екі аяқты екі жанға
созуы керек. Сонда қолдан аяққа ауысатын секіру орындалған сияқты болады.
Барлық негізгі жаттығуларды меңгеріп болған соң секіруді тұтастай
орындауға көшуге болады. Тез екпіндей жүгіруге және қолмен қатты серпілуге
аса мән берген жөн.
Секіруге көмек беру мен қауіпсіздік шаралары. Секіруге көмек беретін
және қауіпсіздікті сақтайтын бала секірушіні бақылап, оның секіріп түседі-
ау деген жерінде тұрады. Секіруші қолмен серпілген кезде ол оның иығынан
жоғары қарай сүйей үстап, артқа карай екі қадам аттап, секірушінің
төсенішке түсуіне көмектеседі. Содан соң жанда тұрып, алға қарай
құлайтындай болса, кеудесінен демеп көмек береді.
Секіру кезінде мынадай қателіктер кетуі мүмкін: 1)жерге түсер алдында
шалқаймау; 2)көпіршеден серпілген кезде жамбас-сан буындарының бүгілмеуі;
3)қолмен серпілудің кешеуілдеуі және т. б.
Биіктікке секіру алдында дайындық жаттығуларын білмеген және оларды
міндетті түрде орындамаған оқушы жоғары көрсеткіштерге жете алмайды және
Президенттік сынама талаптарын да орындай алмайды. Мәселен, ұзындыққа
табиғи дайындықпен кез келген адам секіре алады, ал биіктікке дайындықсыз,
арнайы жаттығусыз секіру қиын.
Биіктікке секіру үшін ең әуелі сілтейтін аяқ пен серпілетін аяқты
анықтап алу керек. Содан кейін көрменің биіктігі мен жүгіріп келетін
ұзындық анықталады.
Биіктікке секірудің қай әдісі болмасын, жүгіріп келген бетте күш
міндетті түрде серпілетін аяққа түседі. Сондықтан оң аяқпен серпілетіндер
керменің сол жақ қапталынан, ал сол аяқпен серпілетіндер оң жақ қапталынан
жүгіріп келуі керек. Екпін алатын қашықтықты әркім өз адымының кеңдігіне
қарай белгілейді. Биіктікке секіруді бастамас бұрын секірудің қарапайым
әдісі – аттап секіруді меңгеріп алу керек. Аттап секіруді бір орында тұрып
секіру арқылы үйренуге болады.
Бір орында тұрып секіріп үйрену үшін мынадай дайындық жаттығулары
орындалады:
-бір орында тұрып, бір аяқты алға сілтей, екінші аяқпен серпіле
секіру;
-бір орында тұрып, бір аяқты алдыға және жанға сілтеген кезде
серпілетін аяқты бүгіп-жазып тұру;
-бір орында тұрып, екі аяқпен он шақты рет жоғары секіру және жоғары
секіргенде 180° айналып түсу;
-сілтейтін аяқты жоғары көтеріп барып, өз орнына түсіру.
Биіктікке секіргенде серпілетін аяқты жерге нық тіреп, жоғары қарай
серпілу керек. Бұл кезде аяқ бүгілген қалыпта болып, жіптің (кедергінің)
үстінен асады. Жерге тізені сәл бүгіп аяқтың ұшын тірей түсу керек. Ал аяқ
жерге тигеннен кейін, аяққа түсетін салмақты (күшті) азайту үшін тізені
көбірек бүге түсу қажет.
Биіктікке секірушілер таза құмға немесе поролон қиқымдарымен
толтырылған шұңқырға, спортзалда секірсе, қалың етіп төселген гимнастикалық
төсеніштің үстіне түседі.
Екпіндей жүгіріп келіп секіру әдісінің төрт кезеңі бар:1) екпіндей
жүгіру, 2) жерден серпілу, 3) көлденең кермеден асу, 4) жерге түсу.
Биіктікке секірудің бірнеше әдісі бар. Біріншісі - екпіндей жүгіріп келіп
"жиырылу әдісімен" биіктікке секіру. Мұнда секіруші 7-9 қадам қашықтықтан
кермеге (жіпке) тура қараған қалыпта жүгіріп келеді, Соңғы үш адым жиі
болуы қажет. Жіпке (кермеге) 3-4 табан жер қалғанда қарқынын үдете
түсіп, күшті деп есептеген аяғын жерге тіреп, серпіле секіреді. Аяқты жерге
тіреудің алдындағы соңғы адым мүмкіндігінше кең болып, жерге тірелетін
аяқтың тізесі сәл бүгіліп, табан өкшемен тіреледі.
Аяқты жерге тірей басу қалпы екпіндей жүгіріп келіп биіктікке
секірудің ең соңғы адымы болып есептеледі. Аяқты тірейтін орын (жер) жайлы
әрі қатты болуы керек.
Биіктікке секіргенде тірейтін аяқтың табаны жерге тиген бетте
сілтенетін аяқтың тізесін сәл бүгіп, денені алдыға және жоғары қарай жұлқи
көтеру қажет. Ал жерге тірелген аяқтың тізесі бірден жазылып, қол алдыға
қарай созыла көтеріледі. Жоғары сілтенген аяқ пен денені жұлқи көтеру және
қолды алға сермеу қимылдарының сәтті үйлесімі жерге тірелген аяқтың тез
серпіліп жазылуына мүмкіндік береді. Сілтенген аяқ кеудеге қарай бүгіле
жоғары көтеріліп, кермеден асар кезде серпілетін аяқты тез тартып алу керек
те, кеуде бүгілген қалыпта кермеден аса беру қажет. Кермеден асқан соң
аяқты төмен соза жерге түсіп, бір орында тұрып биіктікке секірген сияқты
жеңіл секіріп қойған дұрыс.
Биіктікке секіруді шағын биіктіктен (50-85 см) секіріп үйренген жөн.
"Аяқты қайшылау әдісімен" (бұны "аттап өту", "адымдау" деп те атайды)
екпіндей жүгіріп келіп биіктікке секіргенде көлденең кермеге 35-40° бұрыш
жасап тұрып, екпіндей жүгіру қажет (60-беттегі төменгі суретті қара).
Серпілетін жерді былай анықтайды. Көлденең керменің екі бағанының
арасын қосатын сызықтың дәл ортасынан бастап 35°-40°-тық бұрыш жасап 3-4
табанның ұзындығындай қиғаш сызық тартылады.
Әр адамның жүгіргендегі адымының ұзындығы әр түрлі болатындықтан,
жүгіруді бастайтын жерді әркім өзінше анықтауға тиісті. Ал жалпы жүгіру
қашыктығы—7—9 қадам. Егер секіруші оң аяқпен серпілетін болса, жүгіруді
сол аяқпен серпілетін болса, жүгіруді оң аяқтан бастау керек.
"Қайшылау әдісімен" секіруді үйрену үшін мынадай дайындық жаттығулары
орындалады:
бір орында тұрып, көлденең кермеден секірмей, жай аттап өту;
көлденең кермеден бір орында тұрып секіру;
бір адым және екі, үш адым жасап секіру.
Неғұрлым алысқа секіру үшін секірудің толып жатқан айла-тәсілдерін
меңгеру керек.
Ең бірінші тәсілі-дұрыс жүгіре білу, яғни жүгіріп келген бетте секірер
белгі-сызықтан өтіп кетпеу. Мәселен, бір оқушы белгі-сызықтан өтіп кетіп
секірсе, екінші бір оқушы белгі-сызыққа жетпей секіріп қалады. Бұл екеуі де
дұрыс емес. Белгі-сызықты дәл басып секіруге дағдыланған бала өз күш-қуатын
еркін пайдалана алады. Ұзындыққа секіруде сілтейтін аяқ пен серпитін аяқты
анықтап алудың үлкен маңызы бар. Себебі жүгіріп келген бетте белгі-сызыққа
міндетті түрде серпитін аяқ басылу керек. Бұл - ұзындыққа секірудің негізгі
әдістерінің бірі.
Жоғары көтеріле қалқып ұшудың соңына таман аяқты қатты сермеу арқылы
оны алға қарай созу керек. Жерге түскенде ең бірінші аяқтың өкшесі тиеді.
Дәл осы сәтте тізені бүге қою керек.
Жүгіріп келіп ұзындыққа секірудің бірнеше түрі бар. Ең қарапайым түрі-
"аяқты бүгіп секіру әдісі". Бұл әдіс бойынша секіруші 20-25 м-дей
қашықтықтан жоғары жылдамдықпен жүгіріп келіп, аяқты бүгіп секіреді.
Жүгірудің екі жолы бар. Біріншісі - жылдамдықты бірте-бірте арттыра жүгіру.
Ол барынша қатты серпілуге мүмкіндік береді. Екіншісі - бірден қатты
жүгіріп, сол жылдамдықты серпілуге дейін сақтау.
"Тізені бүгіп секіру" екпіндей жүгіруден, жерден серпілуден,
қалықтаудан және жерге түсуден тұрады.
Секіруші неғұрлым шапшаң жүгірсе, ол соғұрлым алысқа секіреді. Жүгіру
қарқынын бірте-бірте үдетіп, серпілетін жерге екі-үш қадам қалғанда ең
жоғары шапшаңдыққа ие болуы қажет.
Жүгіру қарқынын бәсеңдетпей, екпіндей келіп секіргенде серпілген аяқ
жазылып, қол сермелген аяқпен бірге алға қарай созылады. Серпілуден кейін
жазылған аяқтың тісесі қайта бүгіліп, сілтенген аяқтың соңынан "қалықтап
ұшу" қалпына енеді. "Қалықтап ұшудың" орта тұсында сілтенген аяқ пен
серпіліен аяқ қатарласып, бүгілген тізе кеудеге жақындайды. Жерге түсуге
жақындағанда екі тізе қайта жазылады. Осы кезде аяқты да, кеудені де сілтей
алға шығарып, екі қолды төмен түсіре кейін жіберу керек. Секіруші осы
қалыпта жерге түседі. Артқа қарай құламау үшін аяқ буындарын қатайтып,
бүгіп, қолды алға сермеу керек.
Ұзындыққа секіру тәсілін жақсы меңгеру үшін еркін жүгіріп келіп,
кедергісіз шағын ұзындыққа секірумен көбірек айналысу керек. Осы мақсатта
Мына тәсілдерді міндетті түрде меңгеру қажет: 1) тез жүгіре білу; 2)
серпілетін сызыққа аяқты дәл қоя білу; 3) серпілетін аяқты жерге нық тіреп,
жақсы серпіле білу; 4)жерге дұрыс (мейлінше жұмсақ және артқа қарай
құламай) түсе білу.
Екпіндей жүгірген әр баланың адымының ұзындығы әр түрлі болады.
Сондықтан әркімнің екпін алу қашықтығы да әр түрлі болады. Жүгіру қашықтығы
серпілетін жерге келіп жетумен сай болуы үшін, жүгіруді экім қай жерден
бастайтынын біліп, есте сақауға тиіс. Әдетте жерден серпілуге дейінгі
жүгірілетін қадам саны тақ болса, жүгіруді серпілетін аяқтан, ал жұп болса,
сілтенетін аяқтан бастау керек. Бұл қағида биіктікке секіргенде де пайдалы
болмақ.
Балаларды дене шынықтыруға тәрбиелеуде жүгіру жаттығулардың алатын
орны зор. Жүгіру табиғи қолданбалы жаттығулар.
Жүгіру ішкі ағзаларға жүрек, өкпе буындарға айтарлықтай күш
түсіреді, зат алмасу жүйесінің қызметін күшейтеді. Жүгіру арқылы жылдамдық,
төзімділік қозғалыс үйлесімдігі, қайсарлық, табандылық қасиеттері
тәрбиеленеді. Жүгіру жаттығуларына үйрету барысында төмендегі мндеттерді
шешу қажет: балаларды дұрыс жүгіруге үйрету, ағзаға гигиеналық әсер етуші
құрал ретінде қолдану.
Сабақта балаларға жүгіру, жүруді жүгірмен ауыстыру, бірінің артынан
бірі жүгіру, қарама-қарсы жүгіру, тұлғаны дұрыс ұстап жүру, аяқтың ұшымен,
өкшелеп жүгіру, екпінді өзгертіп жүгіру, қарапайым кедергілерден жүгіру,
жоғары мәреден жүгіру, ырғақты дем алу үйретіледі.
Жүгіру жаттығуына үйрету барысында жеңіл атлетика ережесіне сәйкес
аяқты итеру, аяқты сермеу түсініктеріне үйрету. Жүгіруге үйрену кезіндегі
жаттығудың міндеті қол мен аяқтардың жақсы үйлесімімен жеңіл, тез, еркін,
ілгері қарай ұмтылған қозғалысты қалыптастыру болып табылады.
Жүру жаттығуларының дұрыс орындалуы техникасының негізі: жүгірушінің
денесі сәл алға шығыңқы (денеені тік ұстау немесе алға еңкею қолайсыз); бас
пен дененің бір сызықтың бойында, иық көтерілмейді, итерілетін аяқ, аяқтың
ұшына қойылады. Итерілу кезінде толық түзіледі, сермейтін аяқ, тіземен
бүгіліп, бөксе алға, жоғары көтеріледі; қолдың шынтағы (900-қа дейін)
бүгіледі: аяқ пен қол қайшыланған әдісте бір екпінде қозғалады, саусақтар
жартылай бүгілген (оң қол, сол аяқ).
Балалардың еркін, жеңіл жүгіру аяқтың ұшымен эорындалады. Алғашқыда
жүгіру бір бағытта, кейіннен жан-жаққа жүгіру ұсынылады.
Балалар жүгірудің негізгі техникасын дұрыс меңгергеннен кейін, жүруді
жүгірумен алмастыра отырып, кедергілерден өту әдісі қарастырылады (үрленген
доптар, секіртпелер тіректерге байланған жіптер, т.с.с.). алғашқы кезде
кедергі бір түрде болса, бірте-бірте түрленеді.
Жоғары сөрені төмендегідей әдістер бойынша үйретеді:
А) тәрбиеші көрсетеді және түсіндіреді;
Ә) жоғары сөреде жүгірудің жеке бөліктері, бөлшектерін көрсетеді,
түсіндіріледі.
Б) бұйрық барысында қандай қалыпты ұстауы;
В) топтағы барлық балаларға үйретіледі.
Сөреге! бұйрығы бойынша балалар сөрелік сызықтың алдына тұрады; бір
аяқ сызықта, екінші аяқ жарты адым артта, аяқтар бірінің артында бірі,
Көңіл аудару бұйрығында денені алға сәл еңкейтіп бір қол бүгілген, екінші
қол артта, аяқтар тізеден сәл бүгілген, бүкіл дене салмағы алда тұрған
аяққа түседі. Жүгіріңдер бұйрығында оқушылар жүгіре бастайды. Жүгіру
аяқтың ұшымен орындалады. Адам жылдамдыққа байланысты ұлғаяды.
Балаларға бір қолға тіреліп сөреге тұру әдісі де үйретіледі. Бұл
сөреге тұруда сол (оң) сөрелік сызықтан 20-25 см қашықтыққа қойылған, оң
аяқ (сол) бірінші аяқтың артына 20-25 см қашыққа аяқтың ұшымен қойылады.
Бұйырық бойынша жүгіру басталады.
1. Ойын барысында еркін жүгіру.
1. 15 м арақашықтықта шағын топтардың жүгіруі (бес, алты).
3.Көлемі 80-40 см екі сызықтың ортасымен жүгіру.
4. Көлемі 60-80 см жүгіру кедергілерден жүгіру.
5. Жүруді жүгірумен алмастыру. Жүру 50 м дейін, 15 м жүгіру, 20 м жүгіру,
15 м бірте-бірте жай жүру.
6. Үлкен адыммен жүгіру.
7. Аяқтың ұшымен жүгіру.
8. Көлемі 40-50 см жолақтан жүгіру.
9. Екі сызықтың ортасынан аяқтың ұшымен жүгіру.
10. Көлемі 70-100 см сызықтың ортасынан жүгіру.
11. Қолды әр түрлі қалыпта (белде, иықта, жанда, шынтақты бүгу) ұстап
жүгіру.
12.Қойылған заттар арқылы бағытты өзгертіп жүгіру.
13.100 метрлік қашықтықта жүруді жүгірумен алмастыру.
14. Бөксені жоғары көтеріп жүгіру.
15. 80-110 см сызық бойынша жүгіру.
16. Белгіленген арықтан секіруді жүгірумен алмастыру.
17. Доптар арқылы екі, үш адым жасап жүгіру.
14. Жылдамдата жүгіру: 10 метр жай жүгіру, 15метр жылдам жүгіру, қалған 150
метрде барлық күшін салып жылдам жүгіру, бірте-бірте тез жүгіруге ауыстыру.
18. 40 метрге жылдамдықпен жүгіру.
20.150 метр қашықтықта жүруді жүгіруге алмастыру.
21. Кедергілерден жүгіру.
22. Жоғары сөреден жүгіру.
23. 50 метрге жоғары сөреден жылдамдықпен жүгіру.
24. Төбеге жүгіру, төменге жүгіру.
25. 200 метр қашықтықтажүруді жүгірумен алмастырып жүгіру.
Жүгіру негізінен организмнің төзімділігін, шыдамдылығын
қалыптастырады, шапшаңдықты дамытады.
Жүгірудің негізгі тәсілі-жүгіріп келе жатқанда денені дұрыс ұстай
білу. Жүгірген кезде кеудені сәл алдыға еңкейтіп, екі шынтақты бүгіп, екі
қолды кезекпен ілгері кейін сермеп отыру қажет. Жүгіргенде денесін дұрыс
ұстап білген жүгіруші ғана жоғары нәтижелерге жетеді.
Белгілі бір қашықтыққа жүгіру үшін алдымен дайындық жаттығулары
орындалады. Бұл жаттығулар жүгіруші
қандай қашықтыққа жүгіретініне байланысты орындалады. Дайындық
жаттығуларын орындау мына төмендегі сөрелік қалыптарды үйренуден басталады:
-қысқа қашықтыққа жүгіруге арналған төменгі сөрелік қалып;
-ұзақ қашықтыққа жүгіруге арналған жоғары сөрелік қалып;
-сөреден шыққандағы жүгіру адымының басталуы. Мәселен, ұзақ қашықтыққа
жүгіру керек болса, онда дайындық кезінде 100-200 м қашықтықты жоғары
қарқынмен жүгіріп шығу керек. Егерде қысқа қашықтыққа жүгіру керек болса,
онда 20-30 м қашықтықты жоғары қарқынмен жүгіріп шығу қажет.
Қысқа қашықтыққа төменгі сөреден жүгіреді.
Қысқа қашықтыққа жүгіру қозғалыстың шапшаңдығын арттырады. Сонымен
бірге кедергілерден өту де қозғалыстың шапшаңдығын жетілдіріп, дамытады.
Кедергілерден өту ептілікті қалыптастыруға да үлкен пайдасын тигізеді.
Қысқа қатттықтыққа жүгіргенде аяқты сілтей әрі кең адымдап жүгіру
керек және шапшаңдықты біртіндеп арттыра берген дұрыс.
Қысқа қашықтыққа (40; 50; 60; 80; 100; 200 м) жүгірген кезде аяқты
сермей ұшымен басу керек. Жүгіру кезінде денені дұрыс және еркін ұстаған
жөн.
Қысқа қашықтыққа жүгірудің ерекшелігі-жүгіруші жүгірер алдында
түрегеліп тұрмай, бір тізесін жерге тигізіп отыру қалпында (төменгі сөрелік
қалыпта) болады. Жүгірер алдында жерге бір тізерлеп, екі қолын сөре
сызығына тіреп отырады. Осы жағдайды төменгі сөрелік қалып деп атайды.
Жүгіргенде спорттық шұңқырларды даярлап білудің, сөреге дұрыс тұру мен
берілген белгі бойынша жүгірудің үлкен мәні бар.
Төменгі сөренің қарапайым түрі-сөре сызығынан бір табан ілгері жерге
кішкене шұңқыр қазылады. Сол шұңқырдан жүгірушінің тізеге дейінгі аяғының
ұзындығындай (тізеден аяқтың табанына дейінгі ұзындық) қашықтыкқа екінші
шұңқыр қазылады. Шұңқырдың тереңдігі жүгірушінің табанының, үштен бір
бөлігіндей болуы керек. Екінші шұңқырдың артқы қабырғасы алдыңғы шұңқырдың
қабырғасына қарағанда тігірек болады. Екі шұңқырдың да алдыңғы қабырғалары
аяқтың ұшы тірелмейтіндей жайпақ болуға тиіс.
Төменгі сөреден жүгіру. "Сөреге!" деген команда естілген бетте екі
қолдың ұшын жерге тигізіп, екі иық сөре сызығының үстінде немесе сәл алға
шыққан қалыпта бір тізерлеп отырады. "Дайындал!" деген команда берілгенде
жүгіруші артқы тізесі мен денесін сәл көтеріп, ауыз арқылы тез әрі терең
тыныс алады. Осы қалыпта ол жүгірудің соңғы командасын күтіп тұрады. Мылтық
атылу немесе "Марш!" деген бұйрық берілгенде жүгіруші қолын жерден көтере
беріп
алға қарай бар пәрменімен ұмтылады. Бұл сәтте, егер сол аяқ алдыңғы
шұңқырда тұрса, дене еңкейген қалыпта сол қолды қатты сермей жүгіру керек.
Жүгіруші осындай еңкейген қалыпта құлап қалмауы үшін, ол алдыңғы аяқты
шұңқырдың артқы қабырғасына тірей серпілген бетте кейінгі аяқты шұңқырдан
шығарып, алға қарай сілтеуі қажет. Жүгіруші екінші рет тыныс алмастан
сөреден жүгіріп шығады.
Қысқа қашықтыққа жүгіргенде бастапқы 15-25 м қашықтықты аяқты жерге
қатты тірей басып жүгіру керек. Бұлай жүгіру шапшаңдықты үдете түседі.
Сөреден шыққандағы алғашқы адымдар өте кең болмай, оның есесіне өте
тез болғаны жөн. 20 метрге жеткен шамада, яғни жоғары шапшаңдық қарқынына
ие болғаннан кейін, жүруші аяқты бір қалыпты сермей отырып, мәреге дейін
осы қарқынды сақтап жүгіруге тиіс.
Сөреден жүгіріп шығу шапшаңдығын арттыру үшін, алғашқы кезде 10-15 м
қашықтыққа ғана жаттыққан дұрыс. Сонымен бірге мәреге жеткен соң бірден
тоқтай салмай, әрі қарай 10-15 метрдей екпінді баяулата жүгіріп өткен жөн.
Мәреден өту жүгіру көрсеткіші болып табылады. Сондықтан мәреге 10 метрдей
қалғанда шапшаңдықты төмендетпеуге тырысу керек.
Мәре кермесіне жақындағанда барынша екпіндей ұмтылу жүгіру көрсеткішін
жоғарылатады. Мәре кермесіне тақалғанда (шамамен 1м қалғанда) жүгіруші
денесін алға еңкейтіп, қолды артқа әрі төмен түсіріңкіреп жіберсе, оның
екпіні үдей түскен қалыпта болады.
Мәреге жетуді үйрену кезінде мәре кермесіне жетуді емес, шапшаңдықты
бәсеңдетпестен мәре сызығынан жүгіріп өтуге дағдыланған жөн. Осыдан кейін
мәреге жақындағанда қарқынды үдету тәсілін үйренген дұрыс.
Қысқа қашықтыққа жүгіру тәсілін үйрену 20 м қашықтықты 3-4 рет
екпіндей жүгіріп өтуден басталады. Әрбір екпіндей жүгіру аралығында 3-5
минут үзіліс жасалады. Осыдан кейін осы қашықтықты демалу уақытын 2 минутқа
дейін азайтып, жүгіріп өту санын 5-7 ретке дейін жеткізу қажет. Біртіндеп
30 м қашықтықты 5 ретке дейін, 40 м қашықты 3-4 ретке дейін, 60м
қашықтықты 3-4 ретке дейін екпіндей жүгіріп өтуге жаттығу керек.
Төзімділікті шыңдау үшін жүгіру шапшаңдыққа жүгірудің орнын
баса алмайды. Шыдамдылықты арттыру үшін жүру мен жүгіруді алмастыра отырып
жаттыққан дұрыс. Ойлы-қырлы жермен жүгіріп жаттыққанда жүгіру қашықтығы
(жүруді және жүгіруді қоса алғанда) 200 метрден 2000 метрге дейін жетуі
мүмкін. Алғашқы сабақтарда жүгіріп өтетін қашықтық шағын (200, 250, 300 м)
болу керек. Жүру мен жүгіру кезектесіп отыратын қашықтықта жүру қашықтығы
жүгіру қашықтығынан артық болады.Мысалы:
300 м тез жүру + 200 м жай жүгіру + 300 м орташа шапшаңдықпен жүгіру + 200
м жай жүгіру + 200 м жай жүру + 100 м жай жүгіру = 1300 м;
300 м тез жүру + 200 м жай жүгіру - 300 м орташа шапшаңдықпен жүгіру + 300
м жай жүгіру + 200 м жай жүру = 1400 м.
Жүгіру қашықтығы осылайша өсе береді.
Әрбір ең соңғы жүгірістен кейін міндетті түрде 100-200м қашықтықты
денені суыту үшін жай жүріп өту керек.
Төзімділікті шыңдау үшін жүгіруге кірісе отырып, жүгіру шапшаңдығын
айыра білуге дағдыланған жөн. Бұл үшін әуелі 100м қашықтықты бір-екі рет 22-
24 секунд ішінде мейлінше бір қалыпты жылдамдықпен жүгіруге машықтану
керек. Алғашқыда әрбір жүгіруден кейін 2-3 минут үзіліс жасап, 3-4 жаттығу
орындаған жөн.
Осыдан кейін жүгіру қашықтығын 150 м-ден 400 м-ге дейін ұзартуға
болады. Алайда жүгіру жылдамдығы (шапшаңдығы) бастапқы қалпында (100 м-ді
22-24 секундта жүгіру) қалуға тиіс. Осылайша дағдылану арқылы бірте-бірте
орташа шапшаңдықпен 3-5 минут ішінде шамамен 800-1000 метрдей қашықтықты
жүгіріп өтуге қол жеткізуге болады. Бір қалыпты шапшаңдықпен жүгіріп өтуді
орындаған кезде жүгіру техникасының жеке бөліктерін меңгеру мен жетілдіруге
және тыныс алуға баса назар аудару қажет. Жоғарыда көрсетілгендей
шапшаңдықпен (100-метрді 24 секунд шамасында жүгіру) бірте-бірте 1500-2100
м қашықтықты 5-7 минут аралығында жүгіруге дағдылану керек. Сонда ғана
Президенттік сынамада көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz