Бұрынғы қазақ қоғамындағы билер институты

Жоспар
Кіріспе

1. Кіріспе
2. Билік айту мен би түрлеріне байланысты атақ.лауазым атаулары.
3. Би болмасаң болма, би түсетін үй бол.
4. Би болмақ . ініден, белге шықпақ . баладан.
5. Барақ жүнді батырды екі қатынның бірі табады, Ел билейтін асылды мыңның бірі табады.
6. Бай.тамырлас, би.құлақтас.
7. Елдестіру . елшіден, жауластыру . жаушыдан.
8. Жақсыдан би қойсаң . ашпас қабағын, Жаманнан би қойсаң . ойлар тамағын.
9. «Қар жауды!» деп қуанба . артында оның аязы бар, «Би келді!» деп қуанба . артында оның ниязы бар.

Тақырыптың өзектілігі. тарихи танымға деген соңғы уақытта байқалып отырған жаппай ұмтылыс тіпті де кездейсоқ емес десек, қазақ қоғамындағы, оның ішінде XVIII ғ. қазақ қоғамындағы билер институты тәрізді элеуметтік табиғаты күрделі құбылыс осындай мәселелердің қатарына жатады.
Қазақ халқының тарихында билер институтының маңызы өте зор. Себебі, билер институты қоғамдық күштердің арасалмағын теңдестіруші механизм рөлін атқара отырып, қоғам дамуындағы бүкіл саяси-әлеуметтік қарым-қатынастарды реттеп отырған. Сонымен бірге, қазақ қоғамындағы билер институтының ерекшелігі сонда, ол мемлекеттік басқару институттарымен тығыз байланыса келіп, билеушілер мен бұқара халықтың белгілі бір саяси-әлеуметтік құндылықтар төңірегінде топтасуын қамтамасыз етті.
ХҮІІІғ. қазақ қоғамы үшін аса маңызды рөл атқарған сыртқы саяси факторлар қатарында негізгі екі мәселені атап көрсетуге болады:
- солтүстіктегі ежелгі көрші мемлекет Ресеймен қарым - қатынастарды жолға қойып, тұрақтандыру;
- ХҮП ғ. 30-жылдарында барынша күшейіп, өз алдына қуатты мемлекет ретінде тарих сахнасына шыққан Жонғар мемлекетімен арадағы байланыстарды реттеу.
Мұнан басқа, Аштарханидтер әулетінің соңғы өкілі Сыбанқұлдан соң жергілікті "шынжыр балақ, шұбар төс" тайпа шонжарлары бас-басына бөліп алып, билік құрып жатқан Орта Азия хандықтары мен Қытайдың Цин өкіметімен арадаға сыртқы қарым-қатынастарды бақылауда ұстап, ушығьш кетуіне жол бермеу керек болатын.
Қазақ қоғамындағы ішкі байланыстардың белгілі объективті факторларға байланысты әлсіздігі, жүздер тәрізді субэтникалық құрылымдардың бір-бірінен территориялық алшақтығы сияқты себеп-салдарлы мәселелер аталмыш сыртқы қарым-қатынастардың өзінде бірыңғай бағыт бола қоймағандығын куәландырады. Мәселен, Ресеймен шекаралас Кіші жүз үшін ең өзекті мәселе орыс мемлекетінің шекаралас аудандары әкімшіліктерімен байланысты жолға қою болса, Бұхар, Хиуа және Цин мемлекеттерімен қоңсы орналасқан Ұлы жүз, өзінің сыртқы іс-әрекеттерінің барлығын осы елдермен санаса отырып іске асыруға мәжбүр болды. Бұл ретте ұтымды геосаяси ахуал Орта жүзге тиесілі болғанымен, оның өзі шығыстан жылдам басып кіре алатын жоңғарлардан гөрі кей аймақтары шекаралас орыс мемлекетінің әзірге қатая қоймаған қысымын қолайлы көргені әбден түсінікті еді.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Бұрынғы қазақ қоғамындағы билер институты
Жоспар
Кіріспе

      Тақырыптың өзектілігі. тарихи танымға деген соңғы уақытта
байқалып отырған жаппай ұмтылыс тіпті де кездейсоқ емес десек, қазақ
қоғамындағы, оның ішінде XVIII ғ. қазақ қоғамындағы билер институты тәрізді
элеуметтік табиғаты күрделі құбылыс осындай мәселелердің қатарына жатады.
Қазақ халқының тарихында билер институтының маңызы өте зор. Себебі,
билер институты қоғамдық күштердің арасалмағын теңдестіруші механизм рөлін
атқара отырып, қоғам дамуындағы бүкіл саяси-әлеуметтік қарым-қатынастарды
реттеп отырған. Сонымен бірге, қазақ қоғамындағы билер институтының
ерекшелігі сонда, ол мемлекеттік басқару институттарымен тығыз байланыса
келіп, билеушілер мен бұқара халықтың белгілі бір саяси-әлеуметтік
құндылықтар төңірегінде топтасуын қамтамасыз етті.
ХҮІІІғ. қазақ қоғамы үшін аса маңызды рөл атқарған сыртқы саяси
факторлар қатарында негізгі екі мәселені атап көрсетуге болады:
- солтүстіктегі ежелгі көрші мемлекет Ресеймен қарым - қатынастарды
жолға қойып, тұрақтандыру;
- ХҮП ғ. 30-жылдарында барынша күшейіп, өз алдына қуатты мемлекет
ретінде тарих сахнасына шыққан Жонғар мемлекетімен арадағы байланыстарды
реттеу.
Мұнан басқа, Аштарханидтер әулетінің соңғы өкілі Сыбанқұлдан соң
жергілікті "шынжыр балақ, шұбар төс" тайпа шонжарлары бас-басына бөліп
алып, билік құрып жатқан Орта Азия хандықтары мен Қытайдың Цин өкіметімен
арадаға сыртқы қарым-қатынастарды бақылауда ұстап, ушығьш кетуіне жол
бермеу керек болатын.
Қазақ қоғамындағы ішкі байланыстардың белгілі объективті факторларға
байланысты әлсіздігі, жүздер тәрізді субэтникалық құрылымдардың бір-бірінен
территориялық алшақтығы сияқты себеп-салдарлы мәселелер аталмыш сыртқы
қарым-қатынастардың өзінде бірыңғай бағыт бола қоймағандығын куәландырады.
Мәселен, Ресеймен шекаралас Кіші жүз үшін ең өзекті мәселе орыс
мемлекетінің шекаралас аудандары әкімшіліктерімен байланысты жолға қою
болса, Бұхар, Хиуа және Цин мемлекеттерімен қоңсы орналасқан Ұлы жүз,
өзінің сыртқы іс-әрекеттерінің барлығын осы елдермен санаса отырып іске
асыруға мәжбүр болды. Бұл ретте ұтымды геосаяси ахуал Орта жүзге тиесілі
болғанымен, оның өзі шығыстан жылдам басып кіре алатын жоңғарлардан гөрі
кей аймақтары шекаралас орыс мемлекетінің әзірге қатая қоймаған қысымын
қолайлы көргені әбден түсінікті еді.
Сөз болып отырған кезеңдегі қазақ мемлекетінің мұндай күрделі сыртқы
саяси ахуалын кезінде Шоқан Уәлиханов былайша тұжырымдаған-ды: "ХҮІІІ ғ.
алғашқы он жылдағы қазақ халқының өміріндегі аса ауыр жылдар болды.
Жоңғарлар, Еділ бойы қалмақтары, Жайық қазақтары мен башқұрттар тұс-тұстан
анталап қазақ ұлыстарын қырғынға ұшыратты, малдарын айдап кетіп адамдарын
тұтқынға әкетіп отырды" .
Осындай, келер күннің "қилы заман, қиын кейпін" дұрыс түсініп, қамсыз
қалмау қажетігін ұғына білген көреген ел көсемдерінің қатарында би
институтының өкілдері де бар болатын.
Тарихнамасы. Билер институты туралы негізінен көп тарихшы және
зерттеушілердің еңбектерінен кездестіруімізге болады. Билер соты дауға әділ
билік айту принціпі бойынша жүргізілетін.Би әділ де тапқыр Әйтеке би
айтқандай дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаның сөзін тоқтата білген дана
болуы тиіс.

Ел басқару және билік жүйесіне қатысты атаулардың дені қоғамның құқықтық
өмірінің әртүрлі буынын бейнелейді және ол атаулардың өзгеруі тілдің ішкі
заңдылықтарынан гөрі мемлекеттің, қоғамдағы саяси жүйенің даму бағытына
көбірек тәуелді болады.
Сайып келгенде, осы сыртқы факторлардың нәтижесінде тілге жаңа билік
институттарының атаулары үздіксіз еніп жатады.  Қазақ хандығында далалық
демократияға негізделген сондай билік институтының бірі билер кеңесі деп
аталған. Билер институты бұл қазақ қоғамындағы парламентаризм дәстүрлерінің
құқықтық негіздерінің тым әріде жатқанын көрсетеді. Көрнекті түрколог Лев
Гумилев Республикалық құрылыс деп атаған хандық құрылыс кезінде, яғни,
қазақ мемлекетінде абсолюттік монархия ешқашан да болған емес. Өйткені, хан
биліктің ең жоғарғы тұтқасы болып де-юре есептелгенмен, де-факто билер
кеңесі оның шешімдеріне вето қоя алатын.
    Лингвистикалық тұрғыдан алғанда, билер кеңесі деген күрделі атаудың
құрамына қарап, сол кездегі қазақ әдеби тілінің атаужасам қабілетінің
ерте байқалғанын анықтауға негіз бар.
     Билер кеңесі бұған дейінгі хан кеңесі деген атаулық тіркестің
үлгісінде дүниеге келген деп жорамал жасауға болатын тәрізді. Күрделі
атаужасауға негіз болып тұрған модель сөз – кеңес орта түркі кезеңінен бері
мемлекеттік ел басқару атауы ретінде қолданылып, кэнеш тұлғасында
билеушінің канцеляриясы деген мағына берген. Қазақ хандығы тұсында үлкен ел
жиындарын кеңес деп атаған. Айталық, Күлтөбенің басында күнде кеңес
деген аталы сөз содан қалған.
Ал би сөзінің мағынасына қазақ тілінде ол бірнеше мағына беретіні
белгілі.Егербұған дейін би сөзі әлеуметтік категорияны
білдіретін бек сөзінен туындап, сол мағынада ұғынылса, алғашқы ұлттық
мемлекет құрылған сәттен бастап би сөзінің мән-мағынасы кеңейді.
Біріншіден, ол хан кеңесшісі деген мағынаны берді. Екіншіден, Қазақ
хандығының басқа елдермен дипломатиялық қарым-қатынасының нәтижесінде елші
болып баратын ресми өкілдер билерден құралатын болды. Үшіншіден, би сот
билігін жүзеге асырушы адам болып есептелінді. Төртіншіден, бидің алдыңғы
міндетін атқаруға қажетті қасиеттердің негізінде оның сөзге ұста, шешен
деген лексикалық мағынасы қалыптасты.
      Билік айту мен би түрлеріне байланысты атақ-лауазым атаулары.
Хан сарайында, ұлыстардың мекемелерінде, ауылда, жиындарда билік айтып, ел
арасындағы дау-дамайды шешетін, сөзге шешен, іске шебер, сауатты адамдар.
Билер – халық қалауымен, тардың, хандардың ұсынысымен, талабымен,
қолдауымен болатын өте көрнекті адамдар. Би лауазымы ауылдан тартып, хан
сарайларында сақталып, өз қызметін атқарып келді. Көрнекті орыс
ориенталисі, Таяу және Орталық Шығыс халықтарының филологиясы, тарихы,
географиясы, мәдениеті және діні хақындағы 400-ден астам көлемді ғылыми
еңбектердің авторы, академик В.В. Бартольд бек сөзінің сонау Орхон-енисей
жазбаларынан бастап кездесетінін, осы орайда терминнің таза түркі сөзі
ретінде кейіннен би сөзіне айналғанын айтады. В.В. Бартольд би термині ХV
ғасырдан бері қарай ғана кездесе бастайды дей келе, зерттеушілердің
арасында тұңғыш рет қазақтың биі мен қырғыздың манабы ұғымдарының өзара
тығыз байланыстылығына көңіл аударады. Іс жүзінде қазақ
қоғамындағы ақсүйек, қарасүйек, төре, қараша ұғымдары мен сұлтан, би,
батыр, бай, төлеңгіт тәрізді әлеуметтік категорияларды алғаш рет талдаған
ғалым Е.Бекмахановтың пікірінше, қазақ қоғамындағы билер айрықша құқықтық
және экономикалық артықшылықтарға ие болушы топ өкілдері. Ақсүйек тұқымы
болып есептелетін сұлтандармен салыстырғанда көшпелі қауымның өз арасынан
шыққан ру-тайпаның игі-жақсылары. Аумалы-төкпелі, алмағайып замандарды
бастан кешкен халықтың өзіндік басқару жүйесі болды, ел қамын жеген ерлері,
күн сайын дерлік бетпе-бет келіп отырған жер дауын, жесір дауын, барымта-
сырымта дауларын шешіп беретін би-шешендері болған. Қазақ қоғамындағы
билерге жүктелген міндет аса жауапты болған – бұзылған құқықты қалпына
келтіруі, дау-таластарды шешу, әділдік орнату, қылмыстың алдын алып,
қоғамда тыныштықты қамтамасыз ету, әдет-ғұрып, салт-дәстүрді уағыздаушы,
жауласқан рулар мен қауымдарды елдестіру. Билер неғұрлым көп болса,
соғұрлым ел ішінде тәртіп берік болады деп есептелген. Көнеден қалған Би
көп болса елдің құты осыны меңзейді. Би атағына әркім де терең парасатты
ақыл-ой, қиыннан қиыстырар тапқырлық, елдің тарихын, әдет-ғұрып, салт-
дәстүр, ата-баба жолын білгендік, асқан шешендік пен қара қылды қақ жарған
әділдік тәрізді ізгі қасиеттері арқылы ие болады. Билік кесу кезінде
олқылықтар жіберу, би үшін бедел, атақ-абыройдан айырылу – ең үлкен жаза.
Қазақ халқы қай кезде де орақ тілді, от ауызды, қара қылды қақ жарған әділ
билерін, шешендері мен ақындарын ел билеген хандарынан бетер қадір тұтқан.
Олар айтқан кесімді сөздер ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, тұтас бір халықтың
даналық мектебіне айналған. Билер кім? деген сұраққа мынандай
тұжырымдамалармен жауап беруге болады: Би – көсем, шешен, ақын, заңгер,
елші, мәмілегер, жүрек жұтқан батыр, саясаткер, қоғам қайраткері, ойшыл
ғалым, психолог, әртіс, тәрбиеші.Сондықтан да халықтың билерді өзінше
сипаттауы да жиі ұшырасады. Солардың біразына тоқталып өткенді жөн санап
отырмыз.
    Әділ би. Билікті әділ шешетін, турасын айтатын шыншыл, әділетті билерге
халықтың қойған атауы. Сондықтан да қазақтар билердің әрқашан да әділ
болғанын қалайды: Әділ (тура) биде туған жоқ, Әділетсіз (туғанды)
биде иман жоқ деп өсиет айтады. Адам өмірін өте жоғары бағалаған зиялы
ойшыл Абай Құнанбаевтың бүкіл өмірі, іс-әрекеті, көзқарас-пікірі – зорлық-
зомбылық, әділетсіздікке қарсы тұрған. Сол себепті де өз заманында Абай –
дана заңгер, әділ би атанған.
Төбе би. Билер алқасын басқаратын, басқа билерден мәртебесі биік тұрған
билердің биі. Төбе билер дауды шешкенде билердің даусы тең түскен жағдайда
өзінің даусымен дауды түпкілікті шешкен. Төбе билерді сайлау тәртібі Торғай
облысында әскери губернатор Константинович бекіткен тық және төтенше
съездерге дауларды талқылап және шешу үшін орнатылған қағидада белгіленді.
Төбе билерге көмек көрсетіп, даулардың жылдам шешім табуына атсалысқан,
дауларды салауатқа беруге келісім жүргізіп отырған әр уездің
өз төбебасылары болған. Мысалы, Ұлы жиындарда билер алқасында билік айтушы
үлкен би. Асыл ағаң төбе би болды, хайырлы болсын! Өзіңе де, халыққа да
хабар айт! – деді .
     Төбе би лауазымына байланысты әртүрлі дереккөздерде мынандай
анықтамалар беріліп келеді: 1)Төбе би –қызметі жағынан жоғарғы, бас би 2)
Төбе би –билікті тура шешетін ең жоғарғы би... (Исабаев Қ. Шоң би: Роман,
3-кітап. – Алматы: Жазушы, 1993. – 224 б.).
    Бұл анықтамалар төбе би мәнін толық ашып тұрған жоқ. Ол шығарма
контекстерінде айқынырақ аңғарылады. Сондай-ақ академик Р.Сыздық бұл атау
төңірегінде төбе сөзінің бас, басшы деген ұғымға қатысы жоқ, ол моңғол
тіліндегі көп мағыналы төв сөзінің бір мағынасы тура сөзді адал адам
дегенді білдіретінін айтады, демек, төбе би–әділ би, билікті тура шешетін
би деген күрделі атау (термин) болып шығады. Бұл сөздің о бастағы мағынасы
түркі-моңғол тілдеріне ортақ болуы мүмкін, сондықтан қазақ тілі үшін кірме
сөз деп қарауға болмайды, оны тіркес құрамында тұрып, ертедегі көне
мағынасын сақтаған төл сөздердің бірі деген тұжырым жасайды.
  Төбе би лауазымы туралы пікірлердің бәрін ескере келіп, оған мынандай
анықтама беруге тырыстық: Төбе би–бір хандықтың не бір дүйімелдің,
ұлыстың, аймақтың құзырына билігін жүргізуші әр дәрежедегі көп бидің
үстінен билік айтып, шешімін мақұлдайтын не ең соңғы өз шешімін
қабылдайтын, басқа билерден атақ-даңқы биік, беделді де белгілі, ақылшы да
әділ биге берілетін құрметті лауазым.
Қазақ қауымында төбе би лауазымы билік жүйесіндегі ең жоғарғы дәреже-атақ
болып саналған және ол әр жерде, әр кезеңде болып келген. Мәселен, солардың
бірі –Төле де кезінде (ХVІІІ ғ.) төбе би лауазымына ие болса, XIX ғасыр
аяғында Абай да төбе би болып сайланғаны белгілі. Оған: Абайды танып
алған соң амалсыз келіп, шербешнай съезге оны төбе би қып жандарал өзі
ұсынады [57, 56 б. ].

     Бас би. Бір елде, аймақта, хандықта билік етуші әр дәреже-деңгейдегі
билердің ішінен сайланған (ел солай деп таныған), әдетте, ел ішіндегі, ел
арасындағы асқынып кеткен дау-дамайды дұрыс шешуге байланысты сол билердің
жүгінетін, оларға ақыл-кеңес беретін жоғарғы мәртебелі би лауазымы. Бас
би төбе бимен деңгейлес, мағыналас лауазым. Жоғарыда Төле бидің,
биліктің ең жоғарғы сатысы –төбе би болғандығы айтылса, (Үйсін Төле
биден асқан би жоқ деген сөз бар), енді бір жерде ол –бас би ретінде
көрінеді. Мысалы: Орданың бас биі Төле іргелес жатқан қазақ ауылдарының биі
мен батырларына жаушы жіберіп, ел шетіне жау келгенін хабарлады(Ж.
Тұрлыбаев).
Аға би. Бір ұлыста, аймақта билік жүргізуші әр дәреже-деңгейдегі
билердің келісімін таба алмай, әбден асқынған, арты насырға шапқан дау-
жанжалдың әділ шешімін шығару үшін жүгінер жоғарғы мәртебелі би
лауазымы. Аға би төбе би мен бас би лауазымдарынан кейінгі деңгей
екендігі байқалады, бірақ олардың атқаратын қызмет-міндетін дәл айту біз
үшін қиын. Мәселен, Үш пайғамбар атты билер туралы жинақта Қаз дауысты
Қазыбек аға би ретінде көрсетіледі:
Жас талапкер Қаражігіт Қаз дауысты Қазыбекке сәлем бере келгенде, аға
би: Атадан жақсы ұл туса, елінің туы болады. Атадан жаман ұл туса, көшінің
ең соңы болады деген, сен осының қайсысы боласың? –депті(Үш пайғамбар).
      Сүбе би. Сүбе би–дәреже жағынан төбе би, аға би, бас биден
кейінірек тұратын, бірақ билік айту кеңесінде орны ерекше, айтқан уәжі
шешім қабылдауда міндетті түрде ескерілуге тиісті билер арасындағы қазылық
(арбитрлық) міндетін атқаратын би лауазымы.Мысалы, I. Есенберлин
шығармаларындағы сүбе би лауазымы, орта би, кіші би, етек би
лауазымдары аға биден кейінгі сатылы жүйеге (иерархияға) жататын, бірін-
бірі тыңдайтын не бірінен-бірінің дәрежесі биік лауазымдар. Бұлар, әдетте,
үлкен-үлкен би мәжілістеріне қатысып, керек жерінде өз пікірін білдіріп
отыруға да құқылы болған.Мысалы, Хан сөзі бітісімен, қыпшақтың сүбе
биінің бірі, топ жарған шешен Құба би: Қара бетпін, ағайын,–деді. Ашу
үстінде аяулы ұлыңды өлтіріп, елге қарар емес, жерге қарар жайым бар.
Кессең бас, алсаң жан мінекей, құнын беруге дайынмын [ҚТФС, 475].
Кеңесші би. Билердің бұл тәрізді сатылы жүйесіне енбей, патша
сарайларында, хан-сұлтандардың орда құзырында жүріп, оларға әртүрлі мәселе
жөнінде ақыл-кеңесін беріп отыратын билерге берілетін лауазым. Мысалы:
...Бұрынғы Моңғолда, Өзбекте патша болғандардың, кеңесші билердің шыққан
тегін, істеген істері мен айтқан сөздерін айтып, үлкен кітап жазсам деп
едім... –дейді, Б. Әбілғазы өзінің Түрік шежіресі атты еңбегінде [58, 53
б.].
Алқа би. Ел ішіндегі үлкен, әбден шиеленіскен дау-дамайды шешу үшін
дауласушы жақтардың басын қосып өткізілетін билердің алқалы мәжілісін
басқарушы, мәнсабы биік атақты биге тағылатын лауазым. Мысалы: Баяғыда бір
ұлы билікте жұрт айтқанын істемегенде алқа би басымен орнынан атып тұрып,
жүре берген деседі (Ә. Кекілбаев).
  Төс табанды би. Айтқанынан қайтпайтын тегеурінді, бірбеткей би.
Мысалы, Ықпалы Ырғасқанға шыдаса, төс табанды би сонда болады ғой. Өзінің
талайым нұсқасы бітімшіл, дәнекершіл бауандай [ҚТФС, 529].
     Қабырғалы би. Қолдаушысы көп, беделді, ықпалы күшті, атышулы би.
Мысалы, Ел бастаған қабырғалы би асқар белдерім! [ҚТФС, 301].
   Дарғы би. Әлеуметтікқызметтер басқармашысы. Мысалы, Аса маңызды
қызметтерді басқаруға әмірлер, дарғыбилер белгіленді [5, 204 б.].
   Қарт би. Жасы ұлғайған, тәжірибелі, билік айтуға әбден дағдыланған би.
Мысалы, Менің күдігіме қарт би: Омармен сөйлесугеБайтайды жіберемін деп
қалған еді (Қ. Исабаев).
Жас би. Жас болса да билік айтып, дау-дамайды шешіп жүрген би. Мысалы, Ол
ошақтының жас биі Тұяқ (Ж. Тұрлыбаев).

     Бала би. Жас жағынан әлі бала болғанымен ел арасындағы дау-дамайға
араласып, билік айтып жүрген адам.
Кіші би. Дәрежесі төмендеу, бірақ билікті шешуге қатысып, билік
лауазымын атқарып жүрген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.