Шығыс Қазақстан облысының топонимінің қалыптасуы табиғи және тарихи жағдайы

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Шығыс Қазақстан облысының топонимінің қалыптасуы табиғи және тарихи жағдайы.

Шығыс Қазақстан облысы. Қазақстан Республикасының солтүстік Шығысындағы әкісшілік аумақтың бөлігі 1932 ж. 10 наурызда құрылған. 1997 жылы құрамына Семей облысы енді. Облыс құрамында 15 әкімшілік аудан, 10 қала, 24 кент, 826 ауыл бар. Жер аумағы 283, 2 мың км ² . Тұрғыны 1, 43 млн адам (2006) облыс орталығы - Өскемен қаласы.

Табиғаты. Шығыс Қазақстан облысының жер бедерінің құрылысы өте күрделі. Оның Ертіс өзенінен шығысында жатқан бөлігін Кенді Алтай таулы жүйесіне қарайтын Тікирек, Черный, Оба, Становой, Көксу, Иванов, Қоржын, Үлбі, Қызылқарағай, Нарын, Сарымсақты, Тарбағатай, Оңтүстік Алтай, Күршім және Азутау жоталары мен олардың сілемдері алып жатса, Ертіс өзенінен батыста жатқан өңірін және оңтүстік бөлігін Қалба жотасы, Семей, Арқалық, Мыржың, Қарадыр таулары, Ханшыңғыс, Шыңғыстау, Ақшатау жоталары, Зайсан көлінің оңтүстігінен Тарбағатай, Сауыр және Маңырақ жоталары алып жатыр. Ертіс өзенінің екі жағындағы жоталар аралықтарында оқшаулана орналасқан таулар мен шоқылар көп (Майлы қара, Белтерек, Айыртау, Арқат, Көксеңгір, Сандықтас, Жағалбайлы, Көктас, Атбас, Арасантау, т. б. ) . Облыстың оңтүстігі мен оңтүстік шығысына. Сасыңкөл, Қошқар және Алакөл көлдері орналасқан Балқаш - Алакөл ойысының солтүстік - шығыс бөлігі мен Зайсан көлінің қазаншұңқыры орналасқан. Облыстың қиыр солтүстік -батыс бөлігін Бесқарағай ауданының бүкіл аумағын қамтитын Балапан жаны алып жатыр. Оның жер бедері негізінен жазық, бірақ Құланды даласы мен Ертіс өзеніне қарай көлбеу. Шығыс Қазақстан облысының жер қойнауы кең байлықтарына бай. Мұнда мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын, кадмий, сүрме, күшәла, темір, күкірт, висмут, индий, галий, селен, теллур, сынап, қолайы, тантал, ниобий, молибден, вольдором, титан, никель, кобальт, көмір, жанғыш, тақтатас, сондай-ақ әр түрлі химиялық шикізаттар мен құрылыс материалдарының кең орындары бар.

Облыстың климаты тым континенттік. Қазақтардың жылдық орташа ауа температурасы жазық өңірінде - 17 ⁰ С, биік тауаралық тұйық қазанқұңқырларында - 26 ⁰ С-қа дейін барады, шілдеде 19-23 ⁰ С. Жауын шашынның жылдық орташа мөлшері солтүстік шығысында 350-380 мм, оңтүстік шығысында 250-30мм. Батысында 200-250 мм аралығында, ал Кенді Алтайдың батыс бөлігінде 1000-1500 мм. Облыс бойынша вегетациялық кезең 175-200 тәулікті құрайды. Облыстың әсіресе Кенді Алтай өңірі жер беті суларына бай. Олар Ертіс өзені мен Балқаш - Алакөл алаптарына жатады және негізінен өзендерден тұрады. Мұнда республикадағы ең үлкен Ертіс өзені ағып өтеді. Ол облыс аймағын Қытай Халық Республикасы шекарасынан бастап солтүстік батыс бағытта қиып өтеді. Зайсан көліне дейінгі бөлігін Қара Ертіс деп атайды. Ертіс өзенінің ең ірі салалары: Қытай, Қалжыр, Қалғұтты, Күршім, Нарын, Қайыңды, Бұқтырма, Үлбі, Оба, Шүлбі, Жарма, Құсты, Еспе, Шорға, Боғас, Жүзағаш, Бөкен, Манат, Тайынты. Абылайкит, Ұлан, Дресвянка, Жартас, Құрық, Қызылсу, Шар, Шаған. Ал Балқаш - Алакөл көлдерінің алабындағы ең үлкен өзендері (Еміл, Қатынсу, Үржар, Үлкен Текебұлақ, Қарақол, Ай, Аягөз, Бақанас) бастауын Тарбағатай, Ақшатау, Шыңғыстау, Хан Шыңғыс, жоталары мен Көкшетаудан алады. Облыс көлдерге онша бай болмаса да, мұнда Қазақстандағы ірі көлдер - Зайсан мен Марқакөл, оңтүстік шығысында Алакөл мен Сасықкөл орналасқан. Басқа көлдері ұсақ және олар облыстық оңтүстік батыс жағында, көбінесе Шар мен Шаған өзендерінің және Аягөз бен Ай өзендерінің ұсақ шақылы, жазықтау келген суайрықтарында орналасқан. Облыста Ертіс өзені мен оның салалары суының өнеркәсіп пен халықты сумен қамтамасыз етуде үлкен маңызы бар. Сондықтан оларда ірі Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендері мен СЭС-тер салынған. Бұларға қоса Нарын, Бұқтырма, Үлбі, Оба және Шүлбі өзендері ағаш ағызуға кеңінен пайдаланылады. Өзендер мен көлдердің (Зайсан, Алакөл, Марқакөл т. б. ) балық аулауда да едәуір маңызы бар. Облыстың Алтай аймағында минералды шипалық көлдер көп. Шығыс Қазақстан облысы жер асты суында да бай. Ол халықтың тұрмыстық қажетін өтеу және мол суаруға ғана емес, онымен бірге сан алуан кеніштер мен кәсіпорындарды да сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.

Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған. Бірақ бірқатар жерлерде бұл белдемдер жер бедерінің, жергілікті климаттың ерекшеліктеріне, өзендер мен көлдердің жақын болуларына байланысты айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар, тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы оңтүстіктен қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады. Ертістің оң, жағалауындағы құмдық топырақта таспалы қарағай орманы, ал оңтүстігі қара топырақта бетегелі - селеулі өсімдіктер тараған. Қызғылт қоңыр топырақ Шыңғыстау жотасының етегінде бозғылт қоңыр топыраққа ауысады. Бұл топырақта бетегелі - алеулі өсімдіктер мен аралас жусан да көп өседі. Қалба мен Шыңғыстау жоталарының гранитті қыраттарында кішігірім қарағайлы және қайыңды - теректі ормандар кездеседі. Зайсан мен Алакөл қазаншұңқырларында шөлдің, сұр, сұрғылт және дадалық топырағы (сұр топырақ) тараған. Зайсан қазаншұңқырында бұл топырақ арасында аздап сор және сортаң топырақ кездеседі. Ал Алакөл қазаншұңқырында олар әдетте сортаңданған. Зайсан қазаншұңқырында бозғылт қоңыр топырақ пен құмды алқаптар (Бозайғыр және Ағжан) тараған.

Қазаншұңқырлардағы өзен жайылмаларында шалғынды батпақты топырақ қалыптасқан. Зайсан қазаншұңқырында өсімдіктерден шашақты селеу, жусан, ал шалғын өзен аңғарларында дадалық шалғындар, зайсан көлі мен Ертіс өзенінің жағаларында қамыс - құрақ көптеп кездеседі. Шығыс Қазақстан облысының таулы аудандарының топырақ және өсімдік жамылғыларында биіктік белдемдер айқын байқалады. Кенді Алтайдың төменгі биіктіктеріндегі далаларда ауыр саздаң және саздаң қара топырақ тараған. Олардан жоғары сұр топырақ пен күлгінденген қара топырақ, ал одан биікте таулық сұр күлгін топырақ тараған. Келесі белдеуде таулық шалғынды топыраққа, одан кейін таулық тундраға ауысады. Оңтүстік Алтай мен Сауыр таулары жоталарының төменгі бөліктерінде (тиісінше - 600-800 м-ге және 1200-1300 м-ге дейін) түпкі жыныстардың және саздаң шөгінділердің үстінде таулық күрең топырақ тараған. Олардан жоғары қаратопырақ белдеуі, тау беткейінде таулық қарашіріндісі аз және шымтезекті топырақ, тауаралық қазаншұңқырларда таулық қошқыл қаратопырақ қалыптасқан. Ең биік жерлерде таулық тундра топырағы орын алған . Табағатайда қызғылт қоңыр және қаратопырақпен бірге шөптесін өсімдікті таулық шалғынды және орманды телімдерде орманның сұр топырағы тараған. Алтайдың баурайын шымды-астық тұқымлас шөптер даласы, одан төменірек бетегелі - селеулі, ал жоғарырақта қайыңды - теректі шоқтоғай аралас шөпті -селеулі дала алып жатыр. 700 м және одан биіктеу жерлерде астық дақылды аралас шөпті шалғын алсасқан қылқан жапырақты орман белдеуі басталады. Кенді Алтайда самырсынды шырмалы - қара - самырсынды ормандар басым келеді, ал Оңтүстік Алтайда олармен Сібір қара самырсыны аралас өседі. Сауыр жотасының жапырақты ормандарында Тянь-Шань шыршасы өседі. Кенді Алтайда орманды белдеуден жоғары субальпілік, альпілік шалғындар өседі, одан биікте олар қыналарға ауысады, Тарбағатайда алма ағаштары және теректі ормандар тараған.

Шығыс Қазақстан облысының жануарлар дүниесі өте бай. Мұнда табиғатының әр түрлі болуына байланысты таулық жануарлармен бірге қарағайлы ормандар, далалар және шөлейт жануарлары көп тараған. Алтай мен Сауырдың және Ертіс маңы ормандарында тиін, ақтышқан, кәмшат сияқты қымбат елтірілі аңдардың және құстардың кәсіпшілік маңызы бар. Алакөл мен Зайсан қазаншұңқырларының су қоймаларында ондатра жақсы жерсіндірілген. Ертіс пен оның салаларында, Марқакөл, Зайсан және Аракөлде, Ертіс бойындағы Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендерінде балықтың көптеген түрлері, оның ішінде стерлядь, таймень, хариус сияқты бағалы балықтар көптеп кездеседі. Олардың негізінде балық аулау мен балық өңдеу кәсіпшілігі ұйымдастырылған.

Тарихы. Шығыс Қазақстан облысының аумағы ежелгі заманнан қоныстанған. Оның куәгері есебінде Алтайда, Зайсан қазаншұңқырында, Тарбағатай мен Сауыр жоталарында ежелгі кеніштердің, суландыру жүйелерінің бекіністер мен қоныстардың іздері сақталған. 15 ғасырдың бас кезінде Ертіс өзенінің алабының жоғарғы бөлігін ойраттар басып алғаннан кейін бұл жер Жоңғар хандығының құрамында болды. 1758 ж. Қытай әскерлері Жоңғар хандығын жойып жібергеннен кейін, қалмақтар Еділ өзенінің арғы бетіне кетті. Ал қалмақтардан ығысып, негізінде Сарыарқаны мекендеген қазақ рулары өздерінің ежелгі қоныстарына қайтып оралды.

XVIII ғасырдың бас кезінде патшалық Ресей қазақ жерін тереңдей отарлау мақсатымен қазақтарды ата қонысынан тықсыра отырып, қазіргі облыс аумағында Ертіс бекіністер желісін салды. Осы желінің бойымен біртіндеп бекіністер мен форпосттар жүйесі, ал одан кейініректе қазақ-орыс станциялары құрылды (1718 ж. Семей, 1720 ж Өскемен, 1763 ж Бұқтырма бекіністері) салынды. Қазақ - орыстардың мекендері Ертістің оң жағалауы мен оның салаларының бойына пайда болды. Ертіс өзенінің екі бірдей жағынан он шақырымдық шұрайлы жерлер («Иртышская») қазақтардан тартып алынып, қазақ-орыстардың пайдалануына берілді. Яғни, қазақтарға Ертіс өзеніне 10 км-ден де жақын жерде қоныстануға тыйым салынды. Қазақтар ең шұрайлы жерлерінен айырылып, ата қоныстарының атауларын жоғартты, олардың орнына карта беттерінде сақталған орысша атаулар пайда болды. Бүкіл Ертіс өзеніне құятын салалары мен жыра-сайлар, жылғалар орысша аталып кетті. Станицялар біртіндеп оңтүстікке және оңтүстік батысқа қарай жылжи берді. 1826 жылы Қалба жотасының етегінде Көкпекті бекінісі, 1831 жылы Аягөз өзенінің оң жағасына таяу қазіргі аягөз қаласына жақын жерде Сергиополь бекінісі, Шәуешек жолының бойында станциялар пайда болды.

Қазақ-орыс отарлауымен бірге Алтайдың тау аңғарларының шалғайдағы жетуі қиын тайгалық түпкірінде патша үкіметінен тығылып, қашып жүрген орыстар келе бастады. Олар кержактар мен Оралдың және Алтайдың зауыттары мен кеніштерінен қашқан жұмысшылар мен қолөнершілер еді. Бұлар Бұқтырманың жоғарғы ағысы мен оның салаларының және Нарын мен Қалжыр өзендері бойларында қоныстанды. Осы кезде Қатонқарағай, Белая, Черновая, т. б. ауылдар пайда болды. 18 ғасырдың 60 жылдарында Алтайдың солтүстік батыс жағында Оба мен Үлбі өзенінің аңғарларында Ресейдің ішкі губернияларынан «поляктар» деп аталған шаруалар келіп ұоныстанды. 18 ғасырдың соңында Кенді Алтайдың шегінде кен өнеркәсібі пайда болды. Мұнда бірінен кейін бірі Риддер (1784), Зырянов (1794), Белеусов (1797), Сокольный (1822), т. б. түсті металл кеніштер іске қосылды.

1844 жылдан Зырянов кеніші Алтай кен зауыттарының шикізат базасына айналды.

Ресейде басыбайлық құқықтың жойылуы салдарынан арзан жұмыс күшінен айырылған және техниканы қайта құруды керек еткен Алтайдың кен өнеркәсібі күрт құлдырай бастады. Оны осы кезде Алтайдың кен өнеркәсібінің негізгі өнімі болып саналатын - күміс бағасының арзандауы ұшықтырып жіберді. Алтай зауыттарының түгелдей дерлік жабылуымен бірге Алтайдың басыбайлық кен өнеркәсібі ауданы, кейбір полиметалл кеніштері австралиялық, ағылшындық,

Облыс топонимдеріне жалпы шолу.

Сан мыңдаған атаулардың арқайсысының өзіндік ерекшелігі, қасиеті, тарихы бар. Уақыт озған сайын олардың бірі қолданыстан шығып, ұмыт болып жатса, екіншісі жаңадан дүниеге келіп, тілімізге, күнделікті өмірімізге араласып жатады. Жер-су атаулары әр елдің тарихын, дінін, ұлттық жадын, болмыс-бітімін, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін сипаттайды. Осы географиялық атауларды зерттеп, мағынасын ашу еліміздің әр азаматын толғандыруы тиіс. Қазақ халқының географиялық (тиір) терминдерін зерттеумен көптеген ғалымдар айналысып жүр. Солардың ішінде Э. Мурзаевты, Ғ. Қонқашбаевты, Е. Қойшыбаевты, С. әбдірахмановты, кейіннен айналысып жүрген ғалымдардан Ж. Достайды, К. Қаймулдинованы, А. Аяпбекованы, Қ. Сапаровты және т. б. ғалымдарды атап көрсетуге болады.

Топонимика ономастикамен (барлық жеке атауларды зерттейтін тіл білімінің бөлімі) тығыз байланысты. Бұл В. Подольскаяның еңбегінде көрсетілген. «Ономастиканың екі бөлімі антропонимика және топонимика» осы күнге дейін маңызды номинациялар объектілері: адам және географиялық ортада жылдам дамиды. Бұл объектілердің барынша көп өз жеке атаулары бар (антропономияда), ал географияда жеке атаулармен зерттелгендердің барлығы айтылған. [1] .

Қазақ тіліндегі географиялық ғылымдардың терминалогиясы мен терминизациясының қазіргі жағдайы дәлелденген, ғылыми негізделген С. әбдірахмаговтың, К. Базарбаевтың, А. Мақановтың, К. Мәмбеталиевтің «География ғылымдарының » қазақ тіліндегі терминизациясының мәселелері атты мақаласында келтірілген. (Қазақстан Республикасының табиғи-ресурстың потанциалын тұрақты пайдаланудың географиялық мәселері. Алматы, 2005-271-291-бет) .

Қазақ халқының географиялық терминологиясын ғылыми көпшілікке насихаттап түсіндіруде Э. Мурзаевтың 1984 жылы жарық көрген «Халықтың географиялық терминдер сөздігінің» маңызы зор. [2] . Сонымен қоса, география ғылымдары тұрғысынан қазақ географиялық терминдерін алып топтастырып, мағынасына анықтама берген Ғ. Қоңқашбаевтың зерттеу жұмыстарының да өзіндік орны бар [3] .

Қазақ топономиясында сан ғасырлық көшпелі мал шаруашылығының доминантасы өз ізін қалдрды. Зерттеушілер көшпелі мал шаруашылығы өркендеген түркі - монғол халықтарында географиялық термидердің аса бай, жіктелген сипатта жинақталғанын ерекше атап өтеді. Ғ. қоңғашбаевтың мәліменттеріне сәйкес, қазақ халқының 600 географиялық термині бар және Қазақстандағы жергілікті топонимдердің жартысына жуығы халықтың терминдер негізінде жасалған. Қазақ халқының географиялық терминологиясы аса бай болуымен ерекшеленеді. Бұл жүйенің қалыптасу тарихы халықтың тарихымен, мал шаруашылығын ұйымдастыру сипатымен, табиғат жағдайларымен, қазақ тілінің құрылымымен тығыз байланысты болғандықтан, оны жеке-дара құбылыс ретінде қарастыру мүмкін емес [4] . Сол сияқты еліміздің Шығыс өңрінің де жер, су атауларында да, осы белгілер жиі байқалып отырады.

Қазақстанның Шығыс өңірі-көптеген халықтың қоныс аударған шақтарынан бастан кешкен, бір тармағы болып саналған, гео саяси тұрғыдан маңызды рөл атқарған тарихи өлке. Бұл құбылыс Семей өнірінің топонимиясының қалыптасуында өз ықпалын тигізді. Сол себепті Шығыс өнірінің топонимикалық жүйесін зерттеудің айрықша мәні бар.

Тілдердің таралу аймағы болатыны сияқты, тілдің диалект, топонимика қатарлас құрамдас бөліктерінің де таралу аймақтары болады. Қазақстан көлеміндегі диалектілер аймақ-аймаққа бөлініп, картасы түзілген болса да топонимдердің таралу аймағын анықтап, топонимиялық карта жасау әлі қолға алынған жоқ.

Қ. Сапаровтың [5] зернттеулерінен келтіретін болсақ: Шығыс өңірінің жер, су атауларын белгілеу барысында түркі, монғол және славян тілдік қабаттары көп сақталғандығын байқауға болады. Соның ішінде қазақ (түркі) тіліндегі айтулар бұл аумақ топонимдеррін 74, 8 %-ын құрайды. Екінші монғол тілді атаулар қабаты, облыс топонимдерінің 10%-ын құрайды. Аблокетко (Абылай хид), Архад, Алтом, борхат, бор ғұстан, Баянды, Баянала, Бақанас, Доланқара, Долан, Қандығатай, Китынқара, Көкдоба, Зайсан, Ұлан, Сайқан, Сібе, (Ласты) Үйдене, Шағин, Шерға, Шабарды, Шертей, Топағай, Түгіп, т. б.

Қазақ жерінің көп жерлерінде орыс атаулары ауқымды орын алады. Бұған басты себеп-сал ғасырға созылған қазақ - орыс халықтары арасындағы қарым-қатынас, тарихи-саяси факторлары. Сонымен орыс тілі атаулар өлке топонимдерінің 15 %-ын қамтиды. Бобровка, Ивановский, Садовая, Боросзулиха, Глубокое, Зырян, Шемонайха, т. б. [3] .

Осы өңірдегі жер, су атауларының шығуы талданып, зерттелгенімен, әлі де болса дау туғызып отырған атаулар бар. Солардың ішінде «Ертіс» атауын алатын болсақ, бұл өзеннің этнимологиясында көне түркілік терең астарлар жатыр.

Көптеген зерттеушілер халықтың этнимология деп мән бермейтін М. Қалиқари сөздігіндегі Иртыш (эртшимақ) «Кім тез өтеді?» түсініг ғылыми этимологияға жетелейтін бірден-бір дерек. Этимологиялық талдауда сүйенетініміз -М. Қалиқари сөздігіндегі түсініктемелер :

«Ертісті-бәсекелесіп өтісті бәстесіп өтісті . . . , Ертүшір-ертүшмен бәске өтісер, бәске өтіспек. Ертті; өтті; кешті»[6] . Бұл сөздіктегі ерт «өту», «кешу» мағынасында тұрған өт етістігі «өткел» мағынасын береді десек онда Ерт сіз тұлғасы «өткелсіз» (өзен) болып шығады. Сонымен, Ертсіз, Ертсіс, Ертіс болып, фонетикалық өзгеріске түсіп, ықшамдалып, бұл гидроним кет, монғол, қытай, т. б. тілдерден емес таза түркі тілінен жасалғанын дәлелдейді [7] . Сонымен қоса, «Ертіс» сөзі башқұрт тілінде «тез жарып өтетін» деген мағынаны береді екен. Бірақ қай сөзден шыққаны әлі толық дәлелдене қойған жоқ. Сонымен қатар, Ертіс өзені ежелгі руна жазбаларында - Артис, 1549 жылы жарық көрген Герберіштейннің, тіпті, 1716-1733 жылдары құрастырылған швед Ренаттың көне картасында Шмидтің сөздігінде Ирқыш-Epzisch, Ф. Брокгаузбен Ф. Ефронның энциклопедиялық сөздігінде Эрчик // Ирцис, монғолша Ирцис, қытайша Эрцзис түрлерінде кездеседі. Ертіс өзені этнимологиясы туралы В. Семенов, А. Дульзон, Э. Мурзаев, В. Попова, т. б. ғалымдар өз пікірлерін жазды. Белгілі саяхатшы-географ В. Семенов «Иртыш» (Ир-«жер», тыш-«қазу») мағынасында деп түсінік берген.

«Ертіс» гидронимін Е. Қойшыбаев былай түсіндіреді. Ертіс түріктің «артыш»-«асу», сөзбе-сөз «асып кету», «өту» деген сөзінен шыққан. Бұл атаудың берілуі өзен арнасының маршрутына байланысты болуы мүмкін, яғни өзен өз бастауын Зайсан, көлінен алып, алдымен жазық жерлермен ағып, содан біртіндеп тар шатқалдардан өтіп, Нарын және Қалба жоталарынан және Алтай тауынан басқа да сілемдерінен өтеді. Артыш этимологиясының түрікше бірнеше ұқсас түрлерін келтіреді. Артасу, Артыш, Артек, сонымен қоса, Алтын-Артыш, Жоғары-Артыш және т. б. [8] .

Ә. Нұрғамбетұлы өзінің көз қарасын былай келтіреді. Бұл өзен атауының шыққан тегі туралы түрлі-түрлі тұспалдар бар. Біреулер оны «арту», «асу» мағыналарын беретін түркі тілдеріндегі «артыш» сөзінен, екінші біреулер қазақ тіліндегі «иір», «ирелеңдеу» мағынасындағы және кет тіліндегі «иір», «ирелеңдеу» мағынасындағыжәне кет тіліндегі «су, өзен» мағынасын беретін «сес шеш» сөздерінің бірігуінен шыққан деген долбар айтады. Біздің ойымызша М. Қашқаридың бұл өзенді түркі тілдерінің өзіне тән сөзбен «эртыш» деп атауы дұрыс. Әрі оған берген мағынасы да көңілге қонымды. Мысалы, хакас тіліндегі «иртіс» дыбыс құрамындағы тұлға да қазақ тіліндегі «өту» кесіп өту» мағынасын меншіктенеді.

Сондықтан да өзен атауына негіз болуға осы сөз лайықты деп санаймыз [9] . Осыған қарап, бір ғана атаудың қаншама түсінігі болатынын байқауға болады. Бұл сияқты дау тудырып отырған әлі де көп.

Аягөз-Шығыс Қазақстан облысының темір жол станциясының бойында орналасқан ірі станциялардың бірі. Аягөз атауының шығуын ғалымдар былай деп түсіндіреді. Аягөз, Айғыз, Ай деген өзендердің бәріне ортақ түбір ай. Оны ғалымдар әр түрлі түсіндіреді.

Ай-тарихи дәуірдегі белгілі тайпа аты болуы мүмкін. Ай-ханты, алтай тілдеріндегі «кішкене, тайыз су» деген ұғым білдіреді. Ал енді Аягөз атауының екінші бөлшегі жайлы зерттеушілердің көз қарастары бірдей, ол көне түркі тіліндегі «су» деген мағынаны беретін «Угуз» (өгіз) сөзі деп қарайды. Сонда, алғашқы топшылау бойынша Аякөз атауының мағынасы «айға ұқсаған су» болып шықса, екінші пікір бойынша, «Ай тайпасының суы» дегенді білдіреді. Ал соңғы үшінші мағынасы жорамал бойынша «кішкене, тайыз су» деген мағынаны қалыптастырады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.