Әмір Темірдің жаулап алу соғыстары мен саяси дипломатиясы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӘМІР ТЕМІРДІҢ ЖАУЛАП АЛУ СОҒЫСТАРЫ МЕН САЯСИ ДИПЛОМАТИЯСЫ
1.1 Орталық Азияның ХVІІІ ғасырдың екінші жартысымен ХІV ғасырдың ортасына дейінгі саяси . әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Әмір Темірдің жаулап алу соғыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Темірдің Батыстағы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4 Әмір Темірдің әскери, саяси және әкімшілік басқару ережелері ... ... ... ... .22
2 ӘМІР ТЕМІРДІҢ КӨРШІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ САЯСАТЫНА ЫҚПАЛЫ
2.1 Әмір Темірдің Алтын Орда, Моғолстан және Ақ Орда мемлекеттерімен қарым.қатынасының тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Әмір Темірдің Кавказ халықтарына жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4 Әмір.Темір жаулап алынған мемлекеттерге жүргізген саясаты ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..59
1 ӘМІР ТЕМІРДІҢ ЖАУЛАП АЛУ СОҒЫСТАРЫ МЕН САЯСИ ДИПЛОМАТИЯСЫ
1.1 Орталық Азияның ХVІІІ ғасырдың екінші жартысымен ХІV ғасырдың ортасына дейінгі саяси . әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Әмір Темірдің жаулап алу соғыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Темірдің Батыстағы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4 Әмір Темірдің әскери, саяси және әкімшілік басқару ережелері ... ... ... ... .22
2 ӘМІР ТЕМІРДІҢ КӨРШІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ САЯСАТЫНА ЫҚПАЛЫ
2.1 Әмір Темірдің Алтын Орда, Моғолстан және Ақ Орда мемлекеттерімен қарым.қатынасының тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Әмір Темірдің Кавказ халықтарына жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.4 Әмір.Темір жаулап алынған мемлекеттерге жүргізген саясаты ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..59
Диплом жұмысыың өзектілігі. Ескендір Зұлқарнайы, Шыңғысхан, Наполеон Бонопарт тәрізді аса көрнекті әскербасылардың бел ортасынан орын алатын Әмір Темір көрегеннің – Темірланның қайшылыққа толы тағдыр – талайы, ғажайып ғұмырнамасы әлі күнге дейін тарихи тұрғыдан шынайы бағасына ие болған жоқ. Әмір Темір жан – жақты зерттеуге тұрарлық күрделі тарихи тұлға десекте болады. Оның мемлекет қайраткерлеріне, тарихшыларға, саясаттанушыларға, заңгерлерге мәдениет қызметкерлеріне берер үлгі – өнегесі өте мол.Ол бізге, яғни бүгінгі күнгі ғасырлар қатарынан аршып алынып, жылдар керуенімен келіп жетті.
Ресми 1996 жылы атақты қолбасшы, ортағасырлық ірі мемлекет қайраткері Әмір Темір 660 жасқа толды. Осыған орай Елбасының Жарлығымен тіпті 1996 жылы ұлы қолбасшы, мемлекет қайраткері, жаһангер жаулаушы Ақсақ Темір жылы деп жарияланды. Ал Ташкенттің орталығындағы коммунизм көсемі Карл Маркстің мүсіні тұғырдан түсіріліп, орнына Әмір Темірдің ат үстіндегі алып ескерткіші бой көтерді.
Сондай – ақ, Қырғызыстан астанасы Бішкекте де «Әлем тарихындағы Әмір Темірдің орны» атты ғылыми – тәжірибелік конференция өткізіліп, Иран мен Тұран патшасы жайындағы теріс түсініктерге тойтарыс беруге бетбұрыс жасалды.
Зерттеудің мақсаты.
Бұл жұмысымыз арқылы ХIV – XX ғғ. Әлемді жаулап алу саясатын жүргізген империяның билеушісі, оның жүргізген ішкі – сыртқы саясаты туралы тарихи деректерді пайдалана отырып, әміршіл туралы әлі ашылмаған тарих беттеріне шолу жасағымыз келді. Самарқандағы тұтас сәулет ескерткіштері ансамблі мен түркі дүниесінің рухани орталығына айналған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалдырған тарихи тұлғаның әлі зерттелмеген, ашылмаған соқпақтарына ХХІ ғасыр тұрғысынан көз салуды мақсат еттік.
Зерттеудің міндеті.
- Әмір Темірдің жеке басының қасиеттерін жаңаша көзқараспен бағалау;
- Әмір Темірге қатысты мұрағат құжаттарын, тарихи әдебиеттерді талдау;
- Әмір Темірдің тарихтағы орнына баға беру;
- Әмір Темірдің сыртқы саясатының ерекшеліктерін қарастыру;
- Әмір Темірдің көрші мемлекеттердің саясатына ықпалы.
Түркістан шаһарында Қожа Ахмет Ясауидің тозығы жетіп қараған мазарының орнына ғаламдағы ғаламат ірі сәулет ескерткіштерін орнатқан қаһарлы қолбасшы Әмір Темірдің қазақ тарихында алатын орны да қомақты.
Әмір-Темір өмірі мен әртүрлі саладағы қызметі туралы тарихи деректер
баршылық. Олардың қатарында, ерекше, Әмір-Темір кезінде жазылған деректер және толып жатқан заттай тарихи ескерткіштер көптеп кездеседі. Әмір-Темір кезіндегі жазба деректер көбінесе мемуарлық деректемелерге қарағанда Әмір-Темір кезекті жарыққа шыққан кезде, оны жазып, суреттеп отыру үшін жанына арнайы "дабирани-хас" және "фадилани-аср" ұйғыр, парсы ғалымдарынан жеке хатшы ретінде алып жүрген. Осындай ғалымдардың бірі Омар болған.[1] Ол Әмір-Темірдің "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған еңбек жазған. Бірақ, бұл еңбек бізге дейін сақталмаған. Бірақ, Әмір-Темір өз жорықтарын бірнеше адамдарға жаздырған. Сондай авторлардың бірі Гияс-ад-дин-Али болған. Ол 1403 жылы 12 наурызда "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған шығарма жазған. Бұл шығармада Гияс-ад-дин-Али жорықтармен қатар басқа да жайлы деректер қалдырған.
Ресми 1996 жылы атақты қолбасшы, ортағасырлық ірі мемлекет қайраткері Әмір Темір 660 жасқа толды. Осыған орай Елбасының Жарлығымен тіпті 1996 жылы ұлы қолбасшы, мемлекет қайраткері, жаһангер жаулаушы Ақсақ Темір жылы деп жарияланды. Ал Ташкенттің орталығындағы коммунизм көсемі Карл Маркстің мүсіні тұғырдан түсіріліп, орнына Әмір Темірдің ат үстіндегі алып ескерткіші бой көтерді.
Сондай – ақ, Қырғызыстан астанасы Бішкекте де «Әлем тарихындағы Әмір Темірдің орны» атты ғылыми – тәжірибелік конференция өткізіліп, Иран мен Тұран патшасы жайындағы теріс түсініктерге тойтарыс беруге бетбұрыс жасалды.
Зерттеудің мақсаты.
Бұл жұмысымыз арқылы ХIV – XX ғғ. Әлемді жаулап алу саясатын жүргізген империяның билеушісі, оның жүргізген ішкі – сыртқы саясаты туралы тарихи деректерді пайдалана отырып, әміршіл туралы әлі ашылмаған тарих беттеріне шолу жасағымыз келді. Самарқандағы тұтас сәулет ескерткіштері ансамблі мен түркі дүниесінің рухани орталығына айналған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалдырған тарихи тұлғаның әлі зерттелмеген, ашылмаған соқпақтарына ХХІ ғасыр тұрғысынан көз салуды мақсат еттік.
Зерттеудің міндеті.
- Әмір Темірдің жеке басының қасиеттерін жаңаша көзқараспен бағалау;
- Әмір Темірге қатысты мұрағат құжаттарын, тарихи әдебиеттерді талдау;
- Әмір Темірдің тарихтағы орнына баға беру;
- Әмір Темірдің сыртқы саясатының ерекшеліктерін қарастыру;
- Әмір Темірдің көрші мемлекеттердің саясатына ықпалы.
Түркістан шаһарында Қожа Ахмет Ясауидің тозығы жетіп қараған мазарының орнына ғаламдағы ғаламат ірі сәулет ескерткіштерін орнатқан қаһарлы қолбасшы Әмір Темірдің қазақ тарихында алатын орны да қомақты.
Әмір-Темір өмірі мен әртүрлі саладағы қызметі туралы тарихи деректер
баршылық. Олардың қатарында, ерекше, Әмір-Темір кезінде жазылған деректер және толып жатқан заттай тарихи ескерткіштер көптеп кездеседі. Әмір-Темір кезіндегі жазба деректер көбінесе мемуарлық деректемелерге қарағанда Әмір-Темір кезекті жарыққа шыққан кезде, оны жазып, суреттеп отыру үшін жанына арнайы "дабирани-хас" және "фадилани-аср" ұйғыр, парсы ғалымдарынан жеке хатшы ретінде алып жүрген. Осындай ғалымдардың бірі Омар болған.[1] Ол Әмір-Темірдің "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған еңбек жазған. Бірақ, бұл еңбек бізге дейін сақталмаған. Бірақ, Әмір-Темір өз жорықтарын бірнеше адамдарға жаздырған. Сондай авторлардың бірі Гияс-ад-дин-Али болған. Ол 1403 жылы 12 наурызда "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған шығарма жазған. Бұл шығармада Гияс-ад-дин-Али жорықтармен қатар басқа да жайлы деректер қалдырған.
1. Гийасаддин Али. Дневники похода Тимура в Индию // Тамерлан: Эпоха. Личность.Деяние. –М., 1992. –С.188.
2. Низам ад-дин Шами. Зафар наме // СМИЗО /Собранные В.Г.Тизенгаузеном и обработанные А.А.Ромаскевичем и С.Л. Волиным - Т.ІІ.-М.-Л., 1941. -С.100-201.
3. Якубовский А.Ю. Тимур // Вопросы истории. – 1946. №8-9.- С.66.
4. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. – Ташкент, 1968. –С.34.
5. Бартольд В.В. Определение анонима Искандера» - Соч. Т.8.- М., 1973.-С.481-482; Соныкі. Еще об анониме Искандера. – Соч. Т.8.- 491-503.
6. Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алма-Ата, 1974. – Б. 621.
7. Руи Гонзалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). М., 1990. – С.5.
8. Бартольд В.В. Собр. Соч. –Т.І. – М., 1963.
9. Строева Л.В. Возникновение государства Тимура // История и филология стран Востока. – 1952. С.64-87
10. Якубовский А.Ю. Феодальное общество Средней Азии и его торговля с Восточной Европой в Х-ХҮ века.- Л., 1932.- С.53-60
11. Греков Б.Д., Якубовский А.Б. Золотая Орда и ее падение. – М-Л., 1950. –С. 336-373.
12. Абдираимов М.А. Обзор литературы, посвященный Тимуру и Тимуридам, изданный в Узбекистане в 60-х годах // История СССР. – 1973. №5. – С.83-90.
13. Умняков И.И. Внешнеполитические связи Самарканда с государствами Западной Европы // История Самарканда. –Ташкент, 1969. Т.І. –С.173-195.
14. Набиев Р.Н. Восстание сарбодаров // История самарканда. –Ташкент, 1969. – Т.І. –С.158-162.
15. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІҮ-ХҮІ веков. – Алма-Ата, 1977. –С.28.
16. Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- 544с.
17. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. – М., 1998.- С.238.
18. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в ХІҮ начале ХҮІ века.- Алма-Ата, 1977. – С.65 .
19. Бартольд В.В. Очерки Семиречья. – Соч. Т. ІІ. – М.,1963.
20. Автобиография Темирлана // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.48.
21. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.532.
22. Клавихо. История Великого Темирлана // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 186.
23. Г.А.Пугаченкова., Л.И.Ремпель. История искусств Узбекистана. С древнейших времен до середины двенадцатого века. – М., 1955. - С. 309.
24. Уложение Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 46.
25. Тамерлан и Запад // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.515.
26. Умняков И.И. Из истории международных отношений Средней Азии с Западом в начале ХҮ века (доклад на ХХҮ международном конгрессе востоковедов, отд. Оттиск), М., 1960. – С.6-7.
27. Бартольд В.В. Сочинение. Т.2. ч.1. –М., 1963. – С. 159-160.
28. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. –Ташкент, 1968.-С.32.
29. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. –Ташкент, 1968.- С.33.
30. Лянглэ. Жизнь Тимура. Сочинение Лянглэ. / Перевод Н.Суворова. – Ташкент, 1890. – С.38-41.
31. Всемирная история. Т.8. – Спб., 1870. – С. 503-504.
32. Вамбери. Характеристика Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.396.
33. Иванин М. Состояние военного искусства у среднеазиатских народов при Тамирлане // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 412.
34. Бартольд В.В. Царствование Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.472.
35. Савельев П.С. Монеты джучидов, джагатаидов и другие, обращавшиеся в Золотой Орда в эпоху Тохтамыша. Вып.2. СПб., 1858. – С. 227-229.
36. Қазақстан тарихы.- Алматы: Атамұра, 1997. – Б. 110.
37. Низам ад-дин Шами. Зафар-наме. // СМИЗО.- Т.ІІ.- М-Л., 1941.- С.107.
38. Греков И.В. Восточная Европа и упадок Золотой Орды., С. 208-215.
39. Мырза Мухаммед Хайдар Дулат. Тарихи Рашиди. –Алматы:Санат,- 1997.
40. Походы Темирлана в Грузию // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.472-489.
41. Қуаныш Бейсембай, қорық-мұражай экскурсоводы. 2014 жыл
2. Низам ад-дин Шами. Зафар наме // СМИЗО /Собранные В.Г.Тизенгаузеном и обработанные А.А.Ромаскевичем и С.Л. Волиным - Т.ІІ.-М.-Л., 1941. -С.100-201.
3. Якубовский А.Ю. Тимур // Вопросы истории. – 1946. №8-9.- С.66.
4. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. – Ташкент, 1968. –С.34.
5. Бартольд В.В. Определение анонима Искандера» - Соч. Т.8.- М., 1973.-С.481-482; Соныкі. Еще об анониме Искандера. – Соч. Т.8.- 491-503.
6. Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алма-Ата, 1974. – Б. 621.
7. Руи Гонзалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). М., 1990. – С.5.
8. Бартольд В.В. Собр. Соч. –Т.І. – М., 1963.
9. Строева Л.В. Возникновение государства Тимура // История и филология стран Востока. – 1952. С.64-87
10. Якубовский А.Ю. Феодальное общество Средней Азии и его торговля с Восточной Европой в Х-ХҮ века.- Л., 1932.- С.53-60
11. Греков Б.Д., Якубовский А.Б. Золотая Орда и ее падение. – М-Л., 1950. –С. 336-373.
12. Абдираимов М.А. Обзор литературы, посвященный Тимуру и Тимуридам, изданный в Узбекистане в 60-х годах // История СССР. – 1973. №5. – С.83-90.
13. Умняков И.И. Внешнеполитические связи Самарканда с государствами Западной Европы // История Самарканда. –Ташкент, 1969. Т.І. –С.173-195.
14. Набиев Р.Н. Восстание сарбодаров // История самарканда. –Ташкент, 1969. – Т.І. –С.158-162.
15. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІҮ-ХҮІ веков. – Алма-Ата, 1977. –С.28.
16. Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- 544с.
17. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. – М., 1998.- С.238.
18. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в ХІҮ начале ХҮІ века.- Алма-Ата, 1977. – С.65 .
19. Бартольд В.В. Очерки Семиречья. – Соч. Т. ІІ. – М.,1963.
20. Автобиография Темирлана // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.48.
21. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.532.
22. Клавихо. История Великого Темирлана // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 186.
23. Г.А.Пугаченкова., Л.И.Ремпель. История искусств Узбекистана. С древнейших времен до середины двенадцатого века. – М., 1955. - С. 309.
24. Уложение Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 46.
25. Тамерлан и Запад // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.515.
26. Умняков И.И. Из истории международных отношений Средней Азии с Западом в начале ХҮ века (доклад на ХХҮ международном конгрессе востоковедов, отд. Оттиск), М., 1960. – С.6-7.
27. Бартольд В.В. Сочинение. Т.2. ч.1. –М., 1963. – С. 159-160.
28. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. –Ташкент, 1968.-С.32.
29. Муминов И. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. –Ташкент, 1968.- С.33.
30. Лянглэ. Жизнь Тимура. Сочинение Лянглэ. / Перевод Н.Суворова. – Ташкент, 1890. – С.38-41.
31. Всемирная история. Т.8. – Спб., 1870. – С. 503-504.
32. Вамбери. Характеристика Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.396.
33. Иванин М. Состояние военного искусства у среднеазиатских народов при Тамирлане // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С. 412.
34. Бартольд В.В. Царствование Тимура // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.472.
35. Савельев П.С. Монеты джучидов, джагатаидов и другие, обращавшиеся в Золотой Орда в эпоху Тохтамыша. Вып.2. СПб., 1858. – С. 227-229.
36. Қазақстан тарихы.- Алматы: Атамұра, 1997. – Б. 110.
37. Низам ад-дин Шами. Зафар-наме. // СМИЗО.- Т.ІІ.- М-Л., 1941.- С.107.
38. Греков И.В. Восточная Европа и упадок Золотой Орды., С. 208-215.
39. Мырза Мухаммед Хайдар Дулат. Тарихи Рашиди. –Алматы:Санат,- 1997.
40. Походы Темирлана в Грузию // Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние / Сост., обр. и подг. текста Р.Рахманалиева. – М., 1992.- С.472-489.
41. Қуаныш Бейсембай, қорық-мұражай экскурсоводы. 2014 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӘМІР ТЕМІРДІҢ ЖАУЛАП АЛУ СОҒЫСТАРЫ МЕН САЯСИ ДИПЛОМАТИЯСЫ
1.1 Орталық Азияның ХVІІІ ғасырдың екінші жартысымен ХІV ғасырдың ортасына дейінгі саяси - әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Әмір Темірдің жаулап алу соғыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Темірдің Батыстағы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4 Әмір Темірдің әскери, саяси және әкімшілік басқару ережелері ... ... ... ... .22
2 ӘМІР ТЕМІРДІҢ КӨРШІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ САЯСАТЫНА ЫҚПАЛЫ
2.1 Әмір Темірдің Алтын Орда, Моғолстан және Ақ Орда мемлекеттерімен қарым-қатынасының тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Әмір Темірдің Кавказ халықтарына жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 42
2.4 Әмір-Темір жаулап алынған мемлекеттерге жүргізген саясаты ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..59
КІРІСПЕ
Диплом жұмысыың өзектілігі. Ескендір Зұлқарнайы, Шыңғысхан, Наполеон Бонопарт тәрізді аса көрнекті әскербасылардың бел ортасынан орын алатын Әмір Темір көрегеннің - Темірланның қайшылыққа толы тағдыр - талайы, ғажайып ғұмырнамасы әлі күнге дейін тарихи тұрғыдан шынайы бағасына ие болған жоқ. Әмір Темір жан - жақты зерттеуге тұрарлық күрделі тарихи тұлға десекте болады. Оның мемлекет қайраткерлеріне, тарихшыларға, саясаттанушыларға, заңгерлерге мәдениет қызметкерлеріне берер үлгі - өнегесі өте мол.Ол бізге, яғни бүгінгі күнгі ғасырлар қатарынан аршып алынып, жылдар керуенімен келіп жетті.
Ресми 1996 жылы атақты қолбасшы, ортағасырлық ірі мемлекет қайраткері Әмір Темір 660 жасқа толды. Осыған орай Елбасының Жарлығымен тіпті 1996 жылы ұлы қолбасшы, мемлекет қайраткері, жаһангер жаулаушы Ақсақ Темір жылы деп жарияланды. Ал Ташкенттің орталығындағы коммунизм көсемі Карл Маркстің мүсіні тұғырдан түсіріліп, орнына Әмір Темірдің ат үстіндегі алып ескерткіші бой көтерді.
Сондай - ақ, Қырғызыстан астанасы Бішкекте де Әлем тарихындағы Әмір Темірдің орны атты ғылыми - тәжірибелік конференция өткізіліп, Иран мен Тұран патшасы жайындағы теріс түсініктерге тойтарыс беруге бетбұрыс жасалды.
Зерттеудің мақсаты.
Бұл жұмысымыз арқылы ХIV - XX ғғ. Әлемді жаулап алу саясатын жүргізген империяның билеушісі, оның жүргізген ішкі - сыртқы саясаты туралы тарихи деректерді пайдалана отырып, әміршіл туралы әлі ашылмаған тарих беттеріне шолу жасағымыз келді. Самарқандағы тұтас сәулет ескерткіштері ансамблі мен түркі дүниесінің рухани орталығына айналған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалдырған тарихи тұлғаның әлі зерттелмеген, ашылмаған соқпақтарына ХХІ ғасыр тұрғысынан көз салуды мақсат еттік.
Зерттеудің міндеті.
Әмір Темірдің жеке басының қасиеттерін жаңаша көзқараспен бағалау;
- Әмір Темірге қатысты мұрағат құжаттарын, тарихи әдебиеттерді талдау;
- Әмір Темірдің тарихтағы орнына баға беру;
- Әмір Темірдің сыртқы саясатының ерекшеліктерін қарастыру;
- Әмір Темірдің көрші мемлекеттердің саясатына ықпалы.
Түркістан шаһарында Қожа Ахмет Ясауидің тозығы жетіп қараған мазарының орнына ғаламдағы ғаламат ірі сәулет ескерткіштерін орнатқан қаһарлы қолбасшы Әмір Темірдің қазақ тарихында алатын орны да қомақты.
Әмір-Темір өмірі мен әртүрлі саладағы қызметі туралы тарихи деректер
баршылық. Олардың қатарында, ерекше, Әмір-Темір кезінде жазылған деректер және толып жатқан заттай тарихи ескерткіштер көптеп кездеседі. Әмір-Темір кезіндегі жазба деректер көбінесе мемуарлық деректемелерге қарағанда Әмір-Темір кезекті жарыққа шыққан кезде, оны жазып, суреттеп отыру үшін жанына арнайы "дабирани-хас" және "фадилани-аср" ұйғыр, парсы ғалымдарынан жеке хатшы ретінде алып жүрген. Осындай ғалымдардың бірі Омар болған.[1] Ол Әмір-Темірдің "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған еңбек жазған. Бірақ, бұл еңбек бізге дейін сақталмаған. Бірақ, Әмір-Темір өз жорықтарын бірнеше адамдарға жаздырған. Сондай авторлардың бірі Гияс-ад-дин-Али болған. Ол 1403 жылы 12 наурызда "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған шығарма жазған. Бұл шығармада Гияс-ад-дин-Али жорықтармен қатар басқа да жайлы деректер қалдырған.
Әмір-Темір тарихнамасының маңызды деректемесі қазіргі кезге дейін жеткен Низам-ад-Дин Шами жазған "Зафар-Наме" ("Жеңіс кітабы") атты шығармасы екендігін ерекше атап кеткен жөн.Низам-ад-дин Шамидің "Зафар-Наме" шығармасы Гияс-ад-Дин Алиден айырмашылығы ол Темірдің тек жорықтары ғана емес, барлық қызметтерін көрсетеді. Өзінің хронологиялық мезгілдері жағынан да бұл еңбек едәуір кезеңді қамтыған.
Мәселен кіріспеде 1360 жылдарға дейінгі (Әмір-Темір тарих сахнасына шыққанға дейінгі) Орталық Азиядағы жағдайды суреттейді, бұл еңбек 1405 жылы Әмір-Темірдің қайтыс болуымен аяқталады.
Сол сияқты Әмір-Темір туралы жазылған еңбектің бірі Шараф-ад-дин Али Иезденің тағы да сол атпен жазылған, яки "Зафар-наме" шығармасы Әмір-Темірдің тарихи тұлға ретінде суреттелген құнды деректерге жатады. Бұлай деп айтуымыздың өзіндік себептері бар.
Әмір-Темір туралы тарихнаманы Хафиз Абд-ар-Реззан Самарканди және Мирхонди еңбектерін келтіруге болады.Жоғарыда аталған авторлардың бәрі де ресми, сарай тарихшылары болды. Сонымен қатар, Әмір-Темір тарихнамасы қатарында қарапайым ортадан шыққан, сарай мұрагерлерімен байланысы жоқ авторлардың да еңбектері елеулі орын алады. Тарихи деректердің ішінде Испан королі Генрих ІІІ-нің Самарқандқа жіберген елшісі Ргон Гонсалес де Клавихо еңбектерінің алатын орны ерекше.
Клавихо Әмір-Темір туралы, жан-жақты, тәуелсіз, көзқарастағы бақылаушы ретінде баяндайды. Ол 1403-1406 жылдары, үш жыл бойы елшілікте болған. Клавихо Әмір-Темірдің өзімен бірнеше рет жүздескен. Елшілікті ақылды, пайымды адам болған. Әмір-Темір туралы мәліметтер орыс жылнамаларында да тиісті орын алған. Мәселен, ХV-ХVІ ғасырдағы Никонов жылнамалары Әмір-Темірдің жастық шағы туралы деректі мағлұматтар бере алады. Сондай-ақ Әмір-Темір туралы саяси мәдени деректер қатарына сол уақытта дүниеге келген мәдениет құндылықтарының, архитектуралық ғимараттардың т.б.алатын орындары ерекше. Әмір-Темір кезінде салынған Самарқанд, Түркістан қалаларындағы мешіт-мавзолей, сарайлар т.б. өте сапалы, сәнді болған, оларды түрлі ұсталар салған. Ғимараттар қабырғаларына құранның сүрелері жазылған. Солардың ішінде эпиграфикалық жазбалар тарихи деректер бола алады.
Түркістан қаласындағы Қ.А.Яссауи мешіт-мавзолейінде Әмір-Темірдің шыққан тегі жазылған деректер сақталынған. Қорытындылап айтар болсақ Әмір-Темір туралы тарихнама деректі қүжаттардан бастап, жекелеген авторлардың еңбектерімен үштасып жатыр.
Әрине, бұл жұмыста тек Орталық Азия оқымыстыларының еңбектеріне баса назар аударылды. Әйтсе де, бүл тақырыпқа байланысты европалық зерттеушілерде өздерінің үлкен үлестерін қосты. Жалпы Европаның әртүрлі елдерінің оқымыстылары 40-қа жуық жеке кітаптар мен жекелеген мақалалар арнады. Соңында, Әмір-Темірдің туылғанына 660 жылға арналған халықаралық конференция материалдарында бұл жұмысты орындауда елеулі деректі мағлұматтары жағымды ықпал жасады[1]
Диплом жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ, орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс - жалпы тарихшылар үшін, сонымен қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі құнды еңбек болады деген үміттемін.
Диплом зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, әр тарау төрт бөлімшеден тұрады, соңында қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ӘМІР ТЕМІРДІҢ ЖАУЛАП АЛУ СОҒЫСТАРЫ МЕН
САЯСИ ДИПЛОМАТИЯСЫ
1.1. Орталық Азияның ХVII ғасырдың екінші жартысымен XIV ғасырдың ортасына дейінгі саяси-әлеуметтік жағдайы.
1251 жылдан бастап Орталық Азия жерлері едәуір бөлігі Шағатай ұлысының құрамынан шыға бастады. Өйткені Алтын-Орда ханы Батый Төле Мөңке мен Үгедей Шағатай ұрпақтарына қарсы одақ құрды. 1251 жылғы Қарқорымдағы құрылтайда Мөңке монғол империясының ұлы ханы болып жарияланды. Бұл туралы Рашид-ад-дин жан-жақты жазып қалдырған. Мөңке хан империя билігін өз қолына алған соң Мауереннахерді Алтын-Ордаға тапсырды. Мөңке ханның ағасы Хұлогид 1254 жылдан бастап Иранды, 1258 жылы Бағдадтағы Абассидтер халифатын жойып жіберді. Сөйтіп, Иран орталығы Тебризде Хулагидтер мемлекеті пайда болды. Бірақ 1260 жылы Шағатай немересі Алғи Шағатай ұлысын қайта құрып бүрынғы жошыларды құлындап, оларды Алтын-Ордаға тықсырды. Осы жылдары Шағатай хандары Мубарен жөне Барақ ислам дінін қабылдаған. Шағатай хандарының басты мақсаты Мауереннахерді біржола мекендік иелік ету болатын. Оның дәлелі 1318-1326 жылдары Кебек-ханның Каршы қаласын салуы болды. Сонымен қатар көрші елдермен қатынас ақша арқылы іске асырыла басталды[1]. Бұл деректер В.Бартольдт еңбектерінен кездеседі.
Сонымен қатар Кебек хан әскери реформаларын да атап кеткен жөн. Рашид-ад-дин мәлімдемесі бойынша Кебек-хан Мауереннахерді әскери-әкімшілік (түмендерге) аймақтарға бөлген. Бірақ Кебек реформаларын қала тұрғындары қолдағанымен көшпелі ақсүйектер қарсылық білдірді. Бұл жағдай хандар мен бектер арасында өзара соғыстарға әкеліп соқтырды.
Низам-ад-дин Шами мәліметіне қарағанда Қазан-хан (1334-1346), Қазаған-хан (1346-1358) кездерінде Мәуереннахер жіктеліп, бытыраңқы биліктерге бөлінген. Мәселен, Шахрисабіз (кеш) Барлас әміріне бағынса, Хожент Баязед билігінде болды. Сол сияқты Балх Қазаған немересі Хусейн билігінде болды. Тағы да басқа ұсақ, бөлшектеніп өзара қырқысу соғыстарын жүргізген әртүрлі аймақтар қалыптасты. Қорыта айтқанда XIV ғасырдың 50 жылдарында Мауерннахер саяси, әлеуметтік жағдайлар мүлдем шиеленісіп одан әрі әлсірей түсті. Осы жағдай Моғолстан ханы Тоғылық-Темір пайдаланып, Мауереннахерді өзіне бағындыру мақсаты мен екі рет 1310- 1316 жылдар жорық жасады. Орталық Азиядағы саяси-әлеуметтік жағдай ХІІІ-ХІV ғасырдың 50 жылдарында осындай жағдайлармен сипатталды[1].
Темірлан немесе түркі дүниесінде Әмір-Темір атымен тарихта әйгілі аты қалған тұлғаның жеке өмірі мен оның сан-алуан қызметтері қазіргі кездегі оқымысты зерттеушілердің барған сайын қызығушылығын арттыра түсуде. Оның себептері де түсінікті. Өйткені Темірлан туралы бұрынғы жазылып, зерттеліп кеңінен тарихта әртүрлі зерттеу жұмыстары мазмұндары жағынан ұқсас болғанымен олардың ортақ бағалары бірдей болды. Ондай "ұқсастық" немесе "бірегейлік баға" беріліп кеңес дәуірінде жарыққа шыққан еңбектерде кеңінен орын алды. XIV-XV ғасырдағы Орталық Азия, түркі халықтарының мемлекеттілігін қалыптастыру басқа саясаттармен қатар соғыс қимылдарынсыз шешілуі мүмкін емес еді. Мұндай құбылыстар тек Орталық Азия халықтарының тарихына ғана тән емес, ол әлем халықтарының орта ғасырдағы тарихтарына да бірден бір тән құбылыс екендігін тарих оқиғалары растайды. Демек, басқа өркениет дәрежесіне қолдары жеткен халықтардың бастарынан өткен "зорлық соғыстар" объективті жағымды роль атқарып, біртұтас мемлекеттілікті қалыптастыруда өзінің үлесін қосты. Осы мағынада алғанда Әмір-Темір саясаты да қайта қаралып, оны Орта Азия халықтарының біртұтас мемлекетін құру жолындағы күрес заңдылықтарымен байланыстыру қажет[1]. Сонда ғана Әмір-Темір туралы зерттеулер біздің пікірімізше толық, тарихи шындықты толықтыра түседі деген ойдамыз. Оның ұлы әскери қолбасшы ретінде шын мәнінде жойымпаз соғыстар жүргізіп, есімі жауыздық пен қатігездік баламасына айналғандығын жоққа шығаруға болмайды.
Жоғарыдағы пікірлерді топшылай келіп, мен бұл жұмысымда Әмір-Темірдің кезіндегі, дәлірек айтқанда ХІІІ-ХІV ғасырдағы Орта Азия халықарының саяси-әлеуметтік жағдайы, Тимуридтер империясының жүргізген саясатына мүмкіншілік жеткенше талдау жасап, оның мәндерін ашып көрсетуге ұмтылыс жасадым. Әрине, бұл мәселеде Әмір - Темірдің өмірдеректеріне де жеткілікті назар аударылды.
Әмір-Темірдің өмір деректері туралы әдебиеттерде оның 1360 жылдарға дейінгі (25 жасқа дейінгі) кезеңі ресми мәліметтер сақталмаған. Дегенмен Ибн-Араб-шах, Гонсалес де Клавихо және орыс жылнамаларына сүйене отырып, Әмір-Темірдің 1335 жылы Хожа Илгар қыстағында (Шахрисабіз қаласының маңында) Барлас бегі Тарағай от басында дүниеге келген. Тарағай өз аймағанда беделді бек болған. Мәліметтерге қарағанда орташа, тұрмыста өмір сүрген.
Ал Темірдің ақсақ аталуының өзінің екі нұсқасы бар. Бірі Әмір Темірдің шешесі Сақыпжамал оған екіқабат кезінде түс көреді, түсінде жылан туады. Ол көз алдында үлкейіп , айдаһарға айналады. Айдаһар әуелі Сақыпжамалды жұтып қояды, содан соң елдің ханы Тоқталықты жұтады. Осы түсін үйіне келген кемпірге айтады. Басқа пәле тілден деген емес пе, әлгі кемпір сатқындық жасап, Сақыпжамалдың түсін ханға жеткізеді. Хан Сақыпжамалды шақыртып алып, ішін жарып, мазардың ішіне көмусіз тастап кетеді. Сақыпжамалдың туған сіңілісі апасының жатқан жеріне барғанда, жылап жатқан сәбиді көреді. Оның кіндігін тісімен қиып, етегіне орап әкетеді. Алла тағаланың рахымы күшті ғой! Байғұс шарасыз қыз уанбаған сәбиге емшегін тосқанда, сүт ағып кетеді. Сәби сүтке тояды. Алладан ажал келмесе, балталаса да өлмейсін деген осы. Әмір Темір ат жалын тартып мініп, ер жеткенше шын шешесінің кім екнін білмеген.
Ал екінші бір аңызда Ол анасынан ақсақ болып тумаған. Бертін келе жиырма бес жасында, әлі қарақшылық құрып жүрген кезде Сақыстаның әмірінің жұмсауымен бір ұрыста қатты жарақаттаған. Оң қолы мен оң аяғынан оқ тиген. Соның салдырынан екі саусағынан айрылып, оң қолы мен оң аяғы семіп қалған. Содан ол Ақсақ Темір атанған делінеді.
Әмір-Темір өзінің жастық шағында садақ ату өнерін күшті меңгерген. Ол өзі жасындағы балалар арасында сезімталдығымен көзге түсіп, басшылық қасиеттер мен көсемдік сапалар арқылы ерекшеленген. Жас кезінен бастап өзінің жанында арнайы нөкерлері қызмет еткен. Ол өзінің жастық шағында 4-5 нөкерлерімен, Гансалес де Клавихо айтуы бойынша "Көршілес тұрғындардың бір күндері қойын, бір күндері сиырларын алып отырған". Осылайша Темір өз төңірегіне мүдделес серіктерді ұйымдастырып, атты нөкерлерді басқарды. Оларды бай саудагерлер мен керуен сарайларды тонауға пайдаланды. Ол бертін келе бектер мен жергілікті өмірлерге қауіп төндіре бастады. Ол тек -- барластар арасында ғана емес, Шахрисабіз, Кашка-Дарья аймақтарына әйгілі бола бастады[2].
Испан елшісі Клавихо Темірдің жастық шағындағы нөкерлерінің мәліметтерін өзінің еңбектерінде кеңінен пайдаланған. Сондай деректер бойынша Темір өзінің жақсы жасақталған нөкерлерімен Сейстан деп аталған жерде үлкен қой отарын ұрламақ болған үстінде қолға түсіп оң аяғы мен оң қолы қатты зақымдалып жарақаттанған. Ол осы оқиғадан кейін ақсақ Темір (Темирлан, Тимурлунг, Тамерлан) деген атпен атала бастаған. Тарихта ол Тамерлан атымен тарихта аты қалды.
Әмір-Темір жас шағынан түркі және тәжік тілдерін жақсы білген. Ол қала өмірін де, көшпенді өмірін де түсінген. Әмір-Темір 25 жасында Қашқа-Дарья түменін басқарды. Бірақ, Әмір-Темір Хорасанда өз билігін орнатуды мақсат етті. Сондықтанда ол Қазаған-хан немересі Әмір Хусейнмен жақындаса бастады. Демек, ол астыртын Тоғылық-Темір билігін қарсы күреске өзіне одақтастар жинақтай бастады. Бұлардың арасындағы байланыс Хусейннің қарындасына үйленумен беки түсті. Бұл кезде Мауереннахердегі ең ірі осы екі Әмір-Хусейн және Темір болатын. Олардың достық қатынастарының нығаюына түркен бегі Әли-бек қарсы шапқыншылықтарында көруге болатын. Бірақ, бұл шапқыншылық олардың өмірінде үлкен қорлық іздерін қалдырды. 62 күн бойы тұтқында ұсталды. Бұл өмірлердің күшейе түсуіне Тоғылық-Темір мұрагері Ильяс Қожа келісе алмады. Сондықтанда ол Әмір Хусейн мен Темірді әлсірету саясатына ашық көшті. Осылайша 1365 жылы Ильяс Қожа үлкен әскері мен Хусейн мен Темірге қарсы соғыс жүргізді. Бұл шайқас Шыназ бен Ташкент аралығында болды, ол "батпақ шайқасы" деген атпен тарихта қалды. Олай деп аталуының себебі шайқас кезінде нөсерлі жаңбыр жауып аттар батпақтарға батып құлаған. Сондықтан ол шайқас "батпақ шайқасы" деп аталып кеткен. Шайқас Хусейн мен Темірдің жеңілісімен аяқталды[3].
Олар Әму-Дарьяның оңтүстігінде Балх Уаляйтында жасырынуға мәжбүр болды. Ал, Самарқанд болса жау шапқыншылығының алдындаашық қалды. Оның ерікті тұрғындары -- сербедар ған ұйымдасқан қарсылық жасап Самарқандты Ильяс қожадан сақтап қалды. Сербедарлар монғол езгісін қарсы басты саяси әлеуметтік топ болды. Оларды "дарға асылушылар" немесе монғолдар арасында бел бүгілгенше асылып өлгенді жақтаушылар болды. Сондықтанда сербедарлар шын мәніндегі Солтүстік Иран тектестердің (хорасанды) өз биліктерін орнатуды жақтауы. Самарқанд сербедар ішінде ерекше өзінің ерлігімен көзге түскен Маулен-заде мен Абу-Бекр болды. Маулен-заде 10 мың сербедар жасақтап, Әмір Хусейнді опасыз деп жариялап, Самарқандты жаудан қорғауды өз жауапкершілігіне алды. Қалада әртүрлі бекіністер салынып, Ильяс Қожа әскерлеріне ойсырата тойтарыс берді. Оның үстіне Ильяс атты әскерлерінің (жылқыларының жаппай індетке ұшырап қырыла бастауы) оның Мауереннахерді басып алу ниетін қайтарды. Ол Мауереннахерді тастап кетуге мәжбүр болды. Бұл ооқиғаларды өзінің күнделіктерінде келтірген. Самарқанд сербедарларының ерлігіне "риза" болған әмірлер Хусейн және Темір олардың басшыларымен "ізгілікті" ниетпен кездесуді ұсынды, олар өздерінің сербедарларды қолдайтындығын ресми мәлімдеген. Сербедарлар болса оларға сеніп, үлкен салтанатпен қарсы алды. Бірақ Хусейн мен Темір олардың сеніміне кіріп, барлық қолға түскен сербедарларды жойып жіберді[4]. Тек, Агашензаде ғана өмірі сақталынып қалды. Оның себебі Хусейн мен Темір арасында сербедарлар туралы қарама-қарсы көзқарастар болатын. Оның үстіне, Темір -- сербедарларды өзінің жеке мақсаттарына пайдалану пиғылын ұстады. Қысқасын айтқанда Хусейн менТемір Самарқандты өз қолдарына алып билік жүргізуге мүмкіндік алды. Бұл 1366 жыл болатын. Хусейн мен Темір арасындағы (қайнаға мен күйеу бала) "достық" сыннан сүрінбей өтті.
Бірақ қос билік жүргізу барған сайын қиындай түсті. Олардың Самарқанд тұрғындары туралы саясаттары да барған сайын алшақтай түсті. Салық жинау, ислам дінбасыларымен т.б. мәселелер туралы өзара түсінбестік тереңдей түсті. Сондай-ақ олардың өз шығындарын толтыруда да қайшылықтар тереңдей түсті. Мәселен, Әмір Хусейн болса салықтарды күшейтуді жақтаса, Темір керісінше өз бағыныштыларынан салықты төмендетуді жақтады.
Қорыта айтқанда, Хусейн мен Темір арасында барған сайын қарама-қарсы көзқарастар қалыптасып, бір-біріне кедергі күштерге айнала бастады. Сондықтан да олар өздерінің жақтастарын жіктерге бөліп, келешек қақтығыстың басталуына дайындалды. Көп кешікпей 1368-1369 жылдар аралығында Хусейн өз жақтастары мен Балх қаласында әскери бекіністер салуға кірісті, ол келешекте болатын Темірге қарсы орталық болуға тиіс еді. Хусейннің бұл әрекетіне Темір бірнеше дүркін ескерту наразылығын білдірді. Бірақ Хусейн өзінің алған бетінен қайтпады.
Сондықтан Темір алдын ала 1370 жылы Балх қаласына шабуыл жасап, оны басып алды. Хусейн өз еркімен тұтқындалды. Оның кепілі Хусейн өмір сүруге құқық алды. Бірақ Темір өз уәдесінде тұрмай, Хусейнді сол кездегі қанға-қан тәртібі бойынша өлім жазасына бұйырды. Бірақ, бұл жазаның іске асырылуы Темір одақтасы Кейхосран мен байланыстырылған мәліметтер бар. Бұл мәселені, қорыта айтқанда Әмір Темір 35 жасында жеке билік құруға толық мүмкіндік алды.
1.2. Әмір-Темірдің жаулап алу соғыстары
1370 жылы Әмір-Темірдің Балхты басып алуы, Хусейннің өлімі ең ірі және шешуші оқиға болды. Балхты басып алғаннан кейін, арнайы Меккеден келген шейх Берке оған ерекше дабыл (барабан) алтын жіптермен тоқылған ту беріп, биліктің рәмізі ретінде алдағы ұлы болашақ туралы болжау айтқан. Ол кейіннен Әмір-Темірдің бас діндары болған. 1371 жылы Мауереннахердің түгелдей билігін өз қолына алды, бірақ оның ресми ханы болып, Шыңғыс әулетінің Шағатай ұлысының мүшелері Сүйергетмышты жариялады. Ал Темір болса бүкіл түмендер құрылтайында Мауреннахер Әмірі болып жарияланды.
Шын мәнінде шексіз билік Әмір-Темір қолына көшті. Ол өзінің жеке қасиеттері мен ықпалы жағынан сол кездегі қарсыласы болмаған тарихи тұлға ретінде таныла бастады. Оның билігін нығайтуда Мауераннахер дін басылары да үлкен роль атқарды. Мәселен, Термиз шейхтары Әмір-Темірге Худованзаде атағын берген.
Өзінің ұзақ жылдар билігінде Әмір-Темір дінбасыларымен тығыз байланысты сақтады.Әмір-Темір билік еткен алғашқы жылдардың өзінен-ақ Мауереннахерді біртұтас мықты мемлекетке айналдыру мақсатында ірі өзгерістерді іске асыра бастады.
Оның ең алғашқы Жарлықтарының бірі Балх қаласын талқандап, оны түмендердің тонауына жол беріп, қала тұрғындарын Хусейнді қолдағаны үшін жазалау болды. Балх қазынасының мол байлықтарын өзінің түмен басшыларына салық ретінде таратты. Әмір-Темір алдындағы ең ірі және басты саяси мәселе -- ол бытыраңқы, өзара қырқысып жатқан жерлерді күшті, бір орталыққа біріккен мемлекет құру болды. Бұл мақсаттарға жету үшін Әмір-Темір бірінші кезекте әскери реформаларды ендіре бастады. Дәлірек айтқанда әскерді жасақтау, басқару т.б. мәселелеріне жаңа талаптар ендірілді. Сонымен қатар ірі қалаларда әскери бекіністер, қоймалар т.б. қажетті құрылыстар басталды. Оңдай құрылыстар мен бекіністер, қамалдар Кеш, Самарқанд сияқты орталықтарда шапшаң қарқынмен салына бастады. 1370 жылдан бастап Самарқанд Мауереннахер орталық қаласы ретінде қайта құрыла бастады. Бірақ жоғарыда аталған қайта құру, ендірілген жаңалықтардың өте үлкен маңыздары болғанымен мемлекетті құру қандай дәстүрмен даму мәселесі барған сайын шешуші мәселеге айнала бастады. Мұнда сөз болып отырғанындай, ежелгі дәстүр Кебек-хан дәстүрін немесе Қазаған дәстүрін таңдау мәселесі бір қарағанда жеңіл болып көрінгенмен ол шешуші мәселе болды.
Әмір-Темір шын мәнінде күшті билік орнату үшін осы мөселенің аса маңызды екенін жақсы түсінді. Дәлірек айтқанда, көшпенді монғол-түркі әмірлерін бағындыру мәселесін шешу аса қажетті саяси мәселе болды. Бірақ, ол өзінің тірегі болып саналатын түркі әмірлерін бағындырудың қаншалықгы қиындыққа тап болатынын алдын-ала болжады. Сонымен қатар, Мауереннахер басқа шейхтерімен әмірлерін өз мүдделеріне пайдалану оңай мәселе емес еді. Сондай-ақ Әмір-Темірде өз ортасының әмірлері сияқты басқа елдердің байлықтарын барымталауды еске ұстады. Әмір-Темірдің өз қолымен жазып қалдырған өмір деректерінде әскери-күшке ерекше мән, оны өз мақсатарын іске асырудың басты құралы ретінде қарады. Сондықтан да Мауерннахерді біріктіру әрекеттері мен саясаттары әскери күштің қабілет дәрежесімен теңестірілді. Бұл шешім Әмір-Темірдің мемлекеттік тұлға ретіндегі қалыптасуындағы басты саяси бағыт болды.
Біртұтас мемлекет құру жорықтары алғашқы кезде Аму-Дарья мен Сыр-Дарья арасында өмір сүрген әмірлер мен шейхтар басқарған мемлекеттерді біріктіру аса қиындыққа соқпады. Өйткені олар XIV ғасырдың ортасында өзара қырқыстардан әлсіреген еді. Дегенмен, ежелгі мәдениет орталығы Хорези, Шаш облыстарын басып алу едәуір қиындыққа ұшырады. Оның өзіндік себептері де бар еді. Мәселен, Хорезм монғол шапқыншылығынан кейін екі бөлікке жіктеліп -- солтүстік Үргенш қаласымен қоса Алтын-Орда құрамында болса, оңтүстіктегі Қият қаласымен бірге Шағатай ұлысының құрамында еді[6]. Сондықтан да Хорезмді басты ұлы империя құру жолындағы алғашқы ауыр өткел болды. Ал Хорезмдегі жағдай болса Алтын-Орда ханы Бердібек қайтыс болғаннан соң өздерінің дербес мемлекетін жариялап оны қоңыраттар династиясынан (әулетінен) шыққан Софи басқарды.
Жаңа Хорезм мемлекетінің әмірі Софи, Хорезмді қайта біріктіріп,біртұтас Хорезм мемлекетін құрған еді. Бірақ, Шағатайұлысының мұрагеріне ұмтылған Әмір-Темір Софының бұлсаясатын заңсыз деп есептеді. 1372 жылы Әмір-Темір Софыданбұл жерлерден бас тартуын талап еткен арнайы елші жіберді.
Бірақ Софы бұл талаптарды орындаудан бас тартты, мұныңсаддары Әмір-Темірдің Хорезмді басып алуына жол ашты. Үргеніш қамалында Софы көп ұзамастан қайтыс болды. Бұл 1372-1373 жылдары болды. Әмір-Темір Хорезм билігін жүргізудіСофының інісі Юсуф Софыға жүктеді. Бұл сенімі үшін Юсуфсофы ағасы Хусейн софының қызын Әмір-Темірдің ұлы Жахангерге берді. Бұдан кейін Әмір-Темір Хусейн софыға көмектескені үшін Шағатай ұлысының әмірі Кейхосрауды өлім жазасына кесті.
Бұл жаза монғол дәстүрінде қабылданған жарғы тәртібі бойынша іске асырылды. Бұл жаза ауыр да болса басқа әмірлер мен бектер үшін қаһарлы ескерту болды. Бірақ, іштей қорланған Юсуф Софы Хорезмді қайтарып алу әрекетін жалғастыру ниетінде болд[6]. Ол Қият қаласын 1374 жылы қайта басып алды. Бұл әрекет сәтсіздікпен аяқталды. Әмір-Темір талап етуімен Хорезм біржолата империя құрамына енді. Сондай-ақ Әмір-Темір мен Алтын-Орданы Тоқтамыш арасындаМауереннахер иеліктері үшін күрес шиеленісе түсті. Әмір-Темір өзінің алдында тұрған ұлы Алтын-Орда хандығы мен Ақ-Орда хандықтарының аса қауіпті күш екендігін жақсы түсінді.
Сондықтанда ол Жошы ұлысының құрамында болып келген Алтын-Орда мен Ақ-Орда да болған жағдайды үлкен қырағылықпен қарады. Бұл хандықтардың Жошы ұлысына тікелей міндеттері:
Алтын-Орда әскердің оң қанатын (оң қол), ал Ақ-Орда сол қанаттың (сол қол) қамтамасыз ету тиіс еді. 1359 жылы Алтын-Орда ханы Бердібек қайтыс болғаннан кейінАлтын-Орда да іштей қырқысу салдарынан ол өзінің қуатынанайрыла бастады. Мәселен, 1360-1380 жылдар аралығында Алтын-Ордада 25-тен астам хандар алмасты. Алтын-Орданың әлсіреуін Ақ-Ордадан шыққан хандардың оны өзіне бағындырып, өздерін сарайдағы тақты иемденгісі келуінен айқын көруге болатын ед[7].
Мысалы 1377 жылға дейін билік құрған Ақ-Орда ханы Орыс-хан саясаты осы, айтқанның айқын дәлелі болды. Әмір-Темір болса, Алтын-Орда мен Ақ-Орданың бірігіп күшті мемлекетке айналуына мейлінше қарсы күреске жан-тәнімен дайыналды және қолайлы сәтті пайдаланып қалуға тырысты. Мұндай қолайлы сәтте пайда болды. Ондай сәт - Ақорданың Монғолстанда өзбек әмірі Той-қожа оғлан құрылтайда Орыс-ханға қарсы шықты, ол үшін Той-қожа өлім жазасына кесілді,Орыс-ханның шешіміне қарсы болған Той-Қожа ұлы Тоқтамыс Ақ Орданы 1376 жылы тастап, Әмір-Темірден қолдау сұрады. Бұлжағдайды Әмір-Темір пайдаланып, Орыс ханға қарсы жорық жасауға кірісті. Ол Тоқтамысты Ақ-Ордаға қарсы екі рет жорық жасауға бағыттады. Бірақ Тоқтамыш екі ретте жеңіліске ұшырады. Сондықтан Әмір-Темір өзі шабуыл жасауға кірісті, бірақ қатты аяздың басталуына байланысты, жорықты келесі жылға қалдырды. Бірақ 1377 жылы Орыс-хан қайтыс болды, Тоқтамыс болса тек 1377 жылы ғана Ақ-Орда тағына оралды. Әмір-Темір Тоқтамысты таққа оралуын қанағаттанарлық жеңіс деп есептеді. Өйткені Тохтамыс арқылы Жошы ұлысын басқаруға тырысты. Бірақ, өкінішке орай Әмір-Темірдің бұл үміттері шындық бола алмады. Көп кешікпестен Тоқтамыс Алтын-Орданы, Ақ-Ордамен біріктіруді немесе Орыс-хан жүргізген саясатты жалғастыруға ұмтылды.
Алтын Орда ханы Агамай 1380 жылы Дмитрий Донскийдан Куликов шайқасында жеңіліске ұшырап, әлсірегенін Тоқтамыш пайдаланды. Ол, 1380 жылы Агамайға ойсырата соққы берді. Сөйтіп Тоқтамыш Алтын-Орда ханы болып жарияланды. Тоқтамыш негізі шайқалған Алтын-Орданы нығайтуға кірісті. Сонымен қатар, Тоқтамыс Алтын-Орданы кеңейтуге кірісті. Ол Кавказдан өтіп, Тебризді басып алу үшін соғыс жүргізді. Тоқтамыштың ұлы державалық саясаты нығайып келе жатқан Әмір-Темірдің Мауереннахер мемлекетіне қарсы бағытталған еді. Шын мәнінде Алтын-Орда жасанды ұйымдастырылған мемлекет еді. Оның бағынышты елдері өздерінің даму дәрежесі жағынан едәуір алдыңғы қатарлы елдер еді. Мәселен, Хорезм, Крым т.б. жерлер еді. Сонымен қатар Алтын-Орда билігі көшпенді Түркі-Монғол тектілерден ғана, яки тек жошылар хан болып келген.
Қысқасын айтқанда Тоқтамыстың - Алтын-Орда құрамына енген елдердің, халықтардың басым көпшілігі саясатына қарсы, оның езгісінен құтылуға ұмтылды. Ал Әмір-Темір қурағы Мауеннахер мемлекеті бірігу, ортақ күшті мемлекетке бірігуге мүдделі болды. Күшейіп келе жатқан Әмір-Темірді Тоқтамыс әртүрлі тіміскі сылтау іздестіріп, оны Мауеннахерге Хорезмді айдап салып оны көтеріліске итермеледі. Әмір-Темір1388 жыл Хорезмді үзілді-кесілді талқандап, олардың арасындағыТоқтамышты жақтаушыларды жойды. Бірақ Әмір-Темір, Хорезмді жермен-жексен етіп жойып жіберуге бұйрық бермеді.
Сөйтіп, Хорезм өзінің біржола дербестігінен айрылды. Хорезм алғашқы кезеңді Темір мемлекетінің, кейін келе Тимурид мемлекетінің құрамына енді. Бұл жылдары Тимурид мемлекетіне енбей қалған Жетісу және Сыр-Дарьяның төменгі сағасы болды.
Әмір-Темірдің 1388 жылдан кейінгі жүргізген саясаты Жошыұлысына оқшаулану, Алтын-Орда қауіпіне күтпеу болды. Осы мақсаттар мен Әмір-Темір Тоқтамышқа қарсы 1389, 1391, 1394-1395 жылдары үш рет жорық жасады. Бірақ бұл жорықтардың айырмашылығы сонда болды, ол жорықтар Иранға, Кавказға және Русьтің оңтүстік шекараларына жорық жасаумен қатаржүргізіліп отырды. Сондықтан, біздің жұмысымызда Әмір-Темірдің Тоқтамысқа қарсы жорықтарына ғана тоқталғандыдұрыс деп санаймыз. Өйткені жағдай осылай қарағанда ойымызшашыранды болмайды деп сенеміз.1391 жылы Әмір-Темір Самарқандтан шығып Ташкентте қыстап Шымкент, Түркістан арқылы қазіргі Жезқазған облысының, Қарсақпай кенішінің жолында Ұлы-Толуда тоқтады.
Әмір-Темірдің бұйрығы бойынша"Тұран сұлтаны Темір Тохтамысты қансырату үшін 200 мың әскермен кетті" деген тасқа қашалған жазба қалдырған. Қазіргі кезде ол жазба Санкт-Петербург Мемлекеттік Эрмитажда сақталуда. Ұсақ асулар арқылы Әмір-Темір әскерлері Тоқтамыстың әскерімен 18 маусым 1391 жылы Самара маңында қиян-кескі шайқаста жеңіп шықты. Бұл шайқас құндызша жерінде болған еді. Тоқтамыс біржола жеңіліске ұшырады. Бірақ, әлі де болса Алтын-Орданың резервтері еді. Алтын-Орда мемлекеті талқандалмаған еді. Сондықтан да 1395 жылы Әмір-Темір мен Тохтамыс арасындағы соңғы шешуші шайқас болды. Бұл шайқас, Солтүстік Кавказдағы Терек өзенінің бойында болған еді. Терек маңындағы шайқастан кейін Алтын-Орданың әлсірегені соншалық Әмір-Темірге оның астанасы Сарай-Беркеге тікелей жол ашылды. Алтын-Орданың бас қаласы талан-таражға ұшырап, өртке айналды. Негізгі байлықтарын тонап, тұрғындарының көпшілігінің тұтқындап, құлға айналдырды. Сонымен қатар Еділдің төменгі ағысындағы аймақтардың, соның ішіңде Қожа-Тархан (Астрахань), Қырымда Каффа және Азақ (Азия), Солтүстік Кавказ жерлері де үлкен зардап шекті. Әмір-Темірдің бұл соққысынан кейін Алтын-Орданың негізі шайқатылды. Алтын-Орданың әлсірей бастауы, ол жоғарыда аталып кеткендей, бір мезгілде екі жақтан -- Москва княздігі (Дмитрий Донский) мен ол кездегі Ақ-Орда ханы Тохтамыстың Қалқа өзенінің бойындағы шайқастардан басталып еді. Сондықтан да бұл, Әмір-Темірдің үшінші соққы беруі Алтын-Орданы түп-тамырымен шайқады. Сондықтан да, Москва княздігі үшін Темірлан Алтын-Ордаға қарсы жүргізген соғыстар үлкен жағымды салдары болды[9]. Бірақ, орыс жылнамаларында Әмір-Темір туралы жаман пікірлердің кездесуі, ол оңтүстіктегі орыс қалаларының Темірхан бұйрығы бойынша көтерілуіне байланысты болуы мүмкін.
Жалпы алғанда, Темірланның 1395 жылға дейінгі жүргізген Хорезмге және Алтын-Ордаға қарсы соғыстары жағымды немесе әділетті сипат алған соғыс деп бағалауға болады. Өйткені Темірлан Орталық Азияда Тимурид империясын қалыптастыру және күшейту мақсаттарын көздеді. Өкінішке орай, 1395 жылдан кейінгі Иранға, Кавказға т.б. соғыстары ашық басқыншы сипат алды. Бұл кезде, айта кету керек Иранда 80 жылдан астам өмір сүрген Құлагидтер мемлекеті 1336 жылдары екіге бөлініп кеткен еді. Сондықтан да, олар әскери тұрғыдан куатты мемлекет емес еді. Құлагидтер орнына пайда болған жалайырлар мемлекеті (1336-1411 ж.) мен Хорасандағы Сербедар (1336-1381 ж) мемлекеттері болды. 1399 жылы Иранды Темірлан түгелдей өзіне бағындырды. Сол сияқты 1399 жылы Индияға жорықтарында аяқтады. Әрине, бұл соғыста Темірланның аса қатігездік, аяусыз әрекеттері -- 100 мың үнді тұтқындарын қырып жіберумен тарихта аты қалды. Бұл бұйрық үнді тұтқындары көтеріліске дайындалдыдеген сылтаумен жүргізілді.
Ал 1400 жылы Темірлан Түрік сұлтаны Йилдирим Баязидке қарсы соғыс жүргізді, сондай-ақ Египет сұлтаны Фараджға да соғыс жүргізді. Кіші Азия, Сирия жерлерін басып алды. 1402 жылы Анкара түбіндегі соңғы шайқасқа Баязид жеңіліп, ол қолға тұтқындалды. Бұл шайқас сол заманындағы ең ірі шайқас болды. Түрік сұлтанының жеңілісінің үлкен салдары болды. Темірлан жеңісі Түріктердің Константинопольді басып алуын 50 жылға артқа қалдырды. Темірланның Алтын-Орданы және Түрік сұлтаны Баязидті жеңуі Европалықтарға жазылды үлкен маңызды роль атқарды. Өйткені Түрік сұлтанының жеңілуі олардың Европа шабуылын тоқтатып тастады. Темірлан соғыстарының ең соңғы жалғасы, аяқталмай қалған Қытайға қарсы жорық болды. Бұл 1404 жылдың соңы еді. Бірақ, бұл соғыс 18 ақпан 1405 жылы Темірланның қайтыс болуына байланысты тоқтап қалды. Қытай соғыстарының мақсаттары Шығыс түркі халықтарын Тимуридтер (өз) империясының құрамына ендіру болды.
Бұл тарауды қорыта айтқанда Темірлан ХІV-ХV ғасырдағы Әлем тарихындағы ең ірі тарихи тұлғаның бірі болды[10].
1.3 Темірдің Батыстағы саясаты
ХІV ғ. Соңында жас Осман империясы Европаның Серб, Болгария елдерінде жеңіске жетті. 1396 жылы түріктер Венгрияға қауіп төндіріп, Батыс Европа рыцарларын жеңді. Келесі алдындағы мақсаттары әлсіреп тұрған Византияны күйретіп, Константинопольді басып алу. Жағдай күрт өзгерді. Осман империясының өзіне қауіп төнді. Кіші Азияның сұлтаны Баязидтің қауіпті қарсыласы Темір болатын.
Екі жиһанкез - әскери құдіретімен танылған Темір мен батыс Европаны елеңдеткен Баязид қарсы келді.
Темір шешімін Баязидтің қабылдамауына қоса Европаның мемлекеттерінің көмек сұрауы соғыстың басталуына жағдай жасады. Константинопольдегі Византия наместнигі Ионн Полеолегтің Темірге жазған хаты бүгінгі күнге дейін жеткен.
Хат тәжік тілінде жазылған. 1793 жылы италиялық тарихшы Муратори жазып Константинопольдан Венецияға жеткізілген.
Хатта көрсетілгеніндей Темір Баязидке қарсы шыға отырып император Трапезунттан өз елшілері арқылы 20 теңіз кемелерін беруді талап етті. Хатта Темір Баязидтен Византияның шығынын төлеуін және басып алған жерлерді қайтаруды талап етті.
Византия императорына Темір талабы 20 кемемен Трапезунтқа келуі тиіс. Анкара шайқасынан Византияның құлауынан кейін император Мануил шартты бұзды, талқандалған түріктерге көмектесті.
Мануилға кектенген Темір өз өшін алуға теңіз флоты жоқ еді. Франция королі ІV Карл мен Темір арасында жазба байланыс болған. Король Темірді қолдаса, ол да оның шығыс саясатын қолдады. Осы күнге дейін бір хаты сақталған оның екі жерінде Темір мөрі басылғандығы күмән келтірмейді. Хат Анкара шайқасынан бұрын жазылып жеңістен кейін жіберілген.
Париждің халықтың кітапханасында Темірдің IV Карл жазған хаты сақталған. Хаттың төбесіне былай жазылған Бұл хат көшірмесіне Темірбайдың өз қолымен жазылған, мәртебелі Франция королі парсы тілінен латын тіліне аударылған.
Парсы тілінде жазылған хат Франция архивінде сақталмаған. Хат бірінші хат сияқты 1 август 1402 жыл мезгілі көрсетілген. Хатта Баязидтің жеңілуі жайында жазылған. Хат бірінші хаттың артынша Анкара шайқасынан соң жазылған. Темірдің ағылшын королі IV Генрих пен Француз королі арасындағы хаттарында ұқсастық бар. Екі е арасындағы салықсыз екі жақты сауда - саттық пен мәдени байланыс жөнінде айтылған.
Темір ұлы қолбасшы, билеуші ғана емес, шебер дипломатта болғандығы, оның шығыс даналығына сүйене отырып, байланыс жасағандығы дәлел.
Армия қажеттігі үшін қарсыласының әскер саны 40 мыңнан асқан жағдайда Темір қолды өзі басқаратын.
Бұл жағдайда әскер 40 полкке бөлінетін: 12-таңдаулы алғы шепті түзсе, ал қалған 28-і екінші 3-ші қатарды толықтыратын. Темір ұлдары мен тәжірибелі әмірлер оң қанатты, туыстары мен одақтастары сол қанаттың алдына қоятын.
Алғы шептегі мерген садақшылардың алдында тағы авангард отрядын қоятын. Екі жеңіл отряд резервте тұрып жаудың тосыннан шабуылын тойтарыс беруге сақ тұратын.
Жеңіл әскер мен алғы шептегі авангард айқасты бастайтын, керек мезетте қолбасшы 1-ші, 2-ші авангардты аттандыратын. Көмектеспеген жағдайда оң және сол қанаттағы резервті аттандырып (іске қосатын), ал бұл да жеңіс әкелмеген жағдайда бүкіл қалған резерв әскерлерін шешуші шабуылға жұмылдыратын.
Лагердің орналасуы туралы
Соғыс жағдайында түнгі жатақ, лагері, тұрақтар ерекше күзетілетін. Темір өзі майдан даласында болғанда тосын шабуылдан сақтану үшін 12 000 атты әскер, оның ішінде 3000 - на әр фасқа бөлінетін.
(Темір тұрағының айналасы терең ор қазылып, үстін жауып қалқандар қойылатын).
Тұрақ сыртына әскерлерді орналастырып, олардың күзеттері өзара байланысты үзбейтін.
Тұрақ сыртында азық - түліктің талан - тараж болмауын, тәртіпті қадағалайтын ерекше полициясы болған.
Тұрақ сыртында 4 фарсақ жерде біреу өліп, не ұрлық болатын болса оған ерекше 4 команда басшылары жауап беретін.
Темірдің көрші мемлекеттер туралы мағлұмат жинау жолдары
Темір көршілес елдер туралы мағлұматты 1000 адамнан тұратын атты, түйе не жаяу әскерлерді жіберетін.
Жасақтар көрші елдерге еніп әртүрлі айла - тәсілдерді қолданатын соғысқа әскер дайындап жатқан - жатпағанын байқайтын. Мағлұматқа сүйенгет Темір тиісті шара жасайтын.
Деректер саудагерлерден де жинақталатын.
Ақсақ Темір де, Шыңғысхан сияқты саудагерлер мен керуен басшыларды тауармен Орта Азия, Қытай, Үндістен, Мысыр, Араб тіптен Европа елдеріне жіберетін. Дервише саудагер кейпіндегі сенімді адамдары сапардан қайта сала ол елдің әдет - ғұрпы, халықтың жағдайы әсіресе көрші елдердің бір - бірімен қарым - қатынасы мен ішкі жағдайы егжей - тегжейлі баяндалатын.
Керуен басшылар мен саудагерлерге қолдау көрсетіп отырылатын, есесіне құнды мағлұматты алып отыратын. Сенімді уәкілдер Керуен сарайда болып жатқан сауда - саттық, келуші шет ел саудагерлер т.б. мәселелер туралы мағлұматты уақтылы әмірге жеткізіп отырған.
Мағлұмат жеткіліксіз болған жағдайда елшілер мен өз уәкілдерін жіберетін, кей жағдайда дәруіштердің қызметіне жүгінетін.
Азық - түлік пен көлік мәселесі
Азық - түлік, қару - жарақ, шатыр Темір әскерінен үш есе көп, арба, түйеге тиеліп жүретін. Темір соңғы жорықтарына мыс қазандарды тас боранға, қамал бұзар катануль жабдықтарымен бекіністерді алу үшін қолданылатын.
Бұған қоса тоналған бұйымдар, тұтқын, мал - мүлікті есепке алғанда әскер соңында қандай көш келетінін көз алдыңа елестетуге болады.
Соғыс барысында мұнша жүкті, үйір жылқыларды қарсыластарының қоныстарының арасынан алып өтетіні таң қалатын жәйт.
Көшпелі халықтың жол - жөнекей малды бағып сусыз жерлерден аман алып өтіп, қарсыластардың тосын шабуылынан малды сақтай білгендігі таң қалдырған. Көшпелі халықтың қатаң, аяусыз жүйелі әскери ерекше тәртібінің арқасында қол жеткізілген.
Жаулап алған елдің әскери - саяси жағдайы ескерілетін. Мемлекет жауыздық, зорлық қатыгездік тұтқыны болған да, әр мемлекет міндеті, әділет сотының барлық мүмкіндігін пайдаланып бас көтергендері жою керек. Құдай өзі оларды мемлекетке бағындырады.
Халық пен билеуші арасында келіспеушілік болса, аса күш салмай жеңетін. Темір діни нанымды өзіне ту ететін. Оның қағидасы бойынша дінсіздер, әртүрлі секталарға бөлінген мемлекетті жаулап алу міндетті түрде басып алу қажет. Халықты әртүрлі діни сенімнен арылту керек.
Дінді басқа мемлекеттерге енгізу үшін жаулап алуға аттанатын.
Темір жорықтары туралы.
Темір басып алушы жорықтарын 3-ке бөлуге болады.
3 жылдық жорық.
5 жылдық жорық
7 соңғы жылдық жорықтар (1398-1404).
Барлық жорықтарының ішіндегі Түркия сұлтаны Баязид - шапшаң (молниеносца) баяндаймын.
Темір мен Баиязид кездесуі дүние тарихындағы ұлы оқиғаның бірі. Екеуі де бір типтегі Шығыс жиһанкездеріне жататын. Биязид Европа цивилизациясына еліктеген тұрақты күшті мемлекет құруды аңсады. Соғысқа дейін де екеуінің арасында хатпен Шығыстың дипломатиялық қатынас қалыптасқан.
Дөрекі байланыстың зардабын Кіші Азия халқы көрді. Биязидтің алғашқы соққысын Сиваш қаласында Монғол әскерінің инженерлік шеберлігін ұзақ қоршау кезінде байқалды. Темір ұлы тұлға, шебер суретші екенін танытты.
Биязид әскерінен ерекшелігі тәртіптің қатал сақталуы, полктерге бөлуі, бірыңғай әскери киімде шығуы, келешекте Европа елдері пайдаланды. Сиваш монғолдардың әскери шеберлігінен құлады.
Анкара жанындағы майдан даласында Темір мен Баязид бетпе - бет кездесті. Тарихта сақталған ерекше ұлы шайқас болды.
Азиядан келген миллионға жуық әскер. Баязидте 20 000 әскер серб - христиандардан тұратын, одан соң тұтқынға түскен христиан балалары - янычарлардан құралған, ал соңында түрік жауынгерлері орналасқан. Баязид күл - талқан болып жеңілді. Темір мен Баязид кездесуі туралы жазба шығармада былай делінген.
Құдіретті құдай шебер маған ақсаққа жарды дүниені, науқас саған жарды дүниені билеткен. Көрдің бе құдай алдында дүниенің аздығы Темір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӘМІР ТЕМІРДІҢ ЖАУЛАП АЛУ СОҒЫСТАРЫ МЕН САЯСИ ДИПЛОМАТИЯСЫ
1.1 Орталық Азияның ХVІІІ ғасырдың екінші жартысымен ХІV ғасырдың ортасына дейінгі саяси - әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Әмір Темірдің жаулап алу соғыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Темірдің Батыстағы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.4 Әмір Темірдің әскери, саяси және әкімшілік басқару ережелері ... ... ... ... .22
2 ӘМІР ТЕМІРДІҢ КӨРШІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ САЯСАТЫНА ЫҚПАЛЫ
2.1 Әмір Темірдің Алтын Орда, Моғолстан және Ақ Орда мемлекеттерімен қарым-қатынасының тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Әмір Темірдің Кавказ халықтарына жүргізген саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 42
2.4 Әмір-Темір жаулап алынған мемлекеттерге жүргізген саясаты ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..59
КІРІСПЕ
Диплом жұмысыың өзектілігі. Ескендір Зұлқарнайы, Шыңғысхан, Наполеон Бонопарт тәрізді аса көрнекті әскербасылардың бел ортасынан орын алатын Әмір Темір көрегеннің - Темірланның қайшылыққа толы тағдыр - талайы, ғажайып ғұмырнамасы әлі күнге дейін тарихи тұрғыдан шынайы бағасына ие болған жоқ. Әмір Темір жан - жақты зерттеуге тұрарлық күрделі тарихи тұлға десекте болады. Оның мемлекет қайраткерлеріне, тарихшыларға, саясаттанушыларға, заңгерлерге мәдениет қызметкерлеріне берер үлгі - өнегесі өте мол.Ол бізге, яғни бүгінгі күнгі ғасырлар қатарынан аршып алынып, жылдар керуенімен келіп жетті.
Ресми 1996 жылы атақты қолбасшы, ортағасырлық ірі мемлекет қайраткері Әмір Темір 660 жасқа толды. Осыған орай Елбасының Жарлығымен тіпті 1996 жылы ұлы қолбасшы, мемлекет қайраткері, жаһангер жаулаушы Ақсақ Темір жылы деп жарияланды. Ал Ташкенттің орталығындағы коммунизм көсемі Карл Маркстің мүсіні тұғырдан түсіріліп, орнына Әмір Темірдің ат үстіндегі алып ескерткіші бой көтерді.
Сондай - ақ, Қырғызыстан астанасы Бішкекте де Әлем тарихындағы Әмір Темірдің орны атты ғылыми - тәжірибелік конференция өткізіліп, Иран мен Тұран патшасы жайындағы теріс түсініктерге тойтарыс беруге бетбұрыс жасалды.
Зерттеудің мақсаты.
Бұл жұмысымыз арқылы ХIV - XX ғғ. Әлемді жаулап алу саясатын жүргізген империяның билеушісі, оның жүргізген ішкі - сыртқы саясаты туралы тарихи деректерді пайдалана отырып, әміршіл туралы әлі ашылмаған тарих беттеріне шолу жасағымыз келді. Самарқандағы тұтас сәулет ескерткіштері ансамблі мен түркі дүниесінің рухани орталығына айналған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалдырған тарихи тұлғаның әлі зерттелмеген, ашылмаған соқпақтарына ХХІ ғасыр тұрғысынан көз салуды мақсат еттік.
Зерттеудің міндеті.
Әмір Темірдің жеке басының қасиеттерін жаңаша көзқараспен бағалау;
- Әмір Темірге қатысты мұрағат құжаттарын, тарихи әдебиеттерді талдау;
- Әмір Темірдің тарихтағы орнына баға беру;
- Әмір Темірдің сыртқы саясатының ерекшеліктерін қарастыру;
- Әмір Темірдің көрші мемлекеттердің саясатына ықпалы.
Түркістан шаһарында Қожа Ахмет Ясауидің тозығы жетіп қараған мазарының орнына ғаламдағы ғаламат ірі сәулет ескерткіштерін орнатқан қаһарлы қолбасшы Әмір Темірдің қазақ тарихында алатын орны да қомақты.
Әмір-Темір өмірі мен әртүрлі саладағы қызметі туралы тарихи деректер
баршылық. Олардың қатарында, ерекше, Әмір-Темір кезінде жазылған деректер және толып жатқан заттай тарихи ескерткіштер көптеп кездеседі. Әмір-Темір кезіндегі жазба деректер көбінесе мемуарлық деректемелерге қарағанда Әмір-Темір кезекті жарыққа шыққан кезде, оны жазып, суреттеп отыру үшін жанына арнайы "дабирани-хас" және "фадилани-аср" ұйғыр, парсы ғалымдарынан жеке хатшы ретінде алып жүрген. Осындай ғалымдардың бірі Омар болған.[1] Ол Әмір-Темірдің "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған еңбек жазған. Бірақ, бұл еңбек бізге дейін сақталмаған. Бірақ, Әмір-Темір өз жорықтарын бірнеше адамдарға жаздырған. Сондай авторлардың бірі Гияс-ад-дин-Али болған. Ол 1403 жылы 12 наурызда "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған шығарма жазған. Бұл шығармада Гияс-ад-дин-Али жорықтармен қатар басқа да жайлы деректер қалдырған.
Әмір-Темір тарихнамасының маңызды деректемесі қазіргі кезге дейін жеткен Низам-ад-Дин Шами жазған "Зафар-Наме" ("Жеңіс кітабы") атты шығармасы екендігін ерекше атап кеткен жөн.Низам-ад-дин Шамидің "Зафар-Наме" шығармасы Гияс-ад-Дин Алиден айырмашылығы ол Темірдің тек жорықтары ғана емес, барлық қызметтерін көрсетеді. Өзінің хронологиялық мезгілдері жағынан да бұл еңбек едәуір кезеңді қамтыған.
Мәселен кіріспеде 1360 жылдарға дейінгі (Әмір-Темір тарих сахнасына шыққанға дейінгі) Орталық Азиядағы жағдайды суреттейді, бұл еңбек 1405 жылы Әмір-Темірдің қайтыс болуымен аяқталады.
Сол сияқты Әмір-Темір туралы жазылған еңбектің бірі Шараф-ад-дин Али Иезденің тағы да сол атпен жазылған, яки "Зафар-наме" шығармасы Әмір-Темірдің тарихи тұлға ретінде суреттелген құнды деректерге жатады. Бұлай деп айтуымыздың өзіндік себептері бар.
Әмір-Темір туралы тарихнаманы Хафиз Абд-ар-Реззан Самарканди және Мирхонди еңбектерін келтіруге болады.Жоғарыда аталған авторлардың бәрі де ресми, сарай тарихшылары болды. Сонымен қатар, Әмір-Темір тарихнамасы қатарында қарапайым ортадан шыққан, сарай мұрагерлерімен байланысы жоқ авторлардың да еңбектері елеулі орын алады. Тарихи деректердің ішінде Испан королі Генрих ІІІ-нің Самарқандқа жіберген елшісі Ргон Гонсалес де Клавихо еңбектерінің алатын орны ерекше.
Клавихо Әмір-Темір туралы, жан-жақты, тәуелсіз, көзқарастағы бақылаушы ретінде баяндайды. Ол 1403-1406 жылдары, үш жыл бойы елшілікте болған. Клавихо Әмір-Темірдің өзімен бірнеше рет жүздескен. Елшілікті ақылды, пайымды адам болған. Әмір-Темір туралы мәліметтер орыс жылнамаларында да тиісті орын алған. Мәселен, ХV-ХVІ ғасырдағы Никонов жылнамалары Әмір-Темірдің жастық шағы туралы деректі мағлұматтар бере алады. Сондай-ақ Әмір-Темір туралы саяси мәдени деректер қатарына сол уақытта дүниеге келген мәдениет құндылықтарының, архитектуралық ғимараттардың т.б.алатын орындары ерекше. Әмір-Темір кезінде салынған Самарқанд, Түркістан қалаларындағы мешіт-мавзолей, сарайлар т.б. өте сапалы, сәнді болған, оларды түрлі ұсталар салған. Ғимараттар қабырғаларына құранның сүрелері жазылған. Солардың ішінде эпиграфикалық жазбалар тарихи деректер бола алады.
Түркістан қаласындағы Қ.А.Яссауи мешіт-мавзолейінде Әмір-Темірдің шыққан тегі жазылған деректер сақталынған. Қорытындылап айтар болсақ Әмір-Темір туралы тарихнама деректі қүжаттардан бастап, жекелеген авторлардың еңбектерімен үштасып жатыр.
Әрине, бұл жұмыста тек Орталық Азия оқымыстыларының еңбектеріне баса назар аударылды. Әйтсе де, бүл тақырыпқа байланысты европалық зерттеушілерде өздерінің үлкен үлестерін қосты. Жалпы Европаның әртүрлі елдерінің оқымыстылары 40-қа жуық жеке кітаптар мен жекелеген мақалалар арнады. Соңында, Әмір-Темірдің туылғанына 660 жылға арналған халықаралық конференция материалдарында бұл жұмысты орындауда елеулі деректі мағлұматтары жағымды ықпал жасады[1]
Диплом жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ, орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс - жалпы тарихшылар үшін, сонымен қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі құнды еңбек болады деген үміттемін.
Диплом зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, әр тарау төрт бөлімшеден тұрады, соңында қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ӘМІР ТЕМІРДІҢ ЖАУЛАП АЛУ СОҒЫСТАРЫ МЕН
САЯСИ ДИПЛОМАТИЯСЫ
1.1. Орталық Азияның ХVII ғасырдың екінші жартысымен XIV ғасырдың ортасына дейінгі саяси-әлеуметтік жағдайы.
1251 жылдан бастап Орталық Азия жерлері едәуір бөлігі Шағатай ұлысының құрамынан шыға бастады. Өйткені Алтын-Орда ханы Батый Төле Мөңке мен Үгедей Шағатай ұрпақтарына қарсы одақ құрды. 1251 жылғы Қарқорымдағы құрылтайда Мөңке монғол империясының ұлы ханы болып жарияланды. Бұл туралы Рашид-ад-дин жан-жақты жазып қалдырған. Мөңке хан империя билігін өз қолына алған соң Мауереннахерді Алтын-Ордаға тапсырды. Мөңке ханның ағасы Хұлогид 1254 жылдан бастап Иранды, 1258 жылы Бағдадтағы Абассидтер халифатын жойып жіберді. Сөйтіп, Иран орталығы Тебризде Хулагидтер мемлекеті пайда болды. Бірақ 1260 жылы Шағатай немересі Алғи Шағатай ұлысын қайта құрып бүрынғы жошыларды құлындап, оларды Алтын-Ордаға тықсырды. Осы жылдары Шағатай хандары Мубарен жөне Барақ ислам дінін қабылдаған. Шағатай хандарының басты мақсаты Мауереннахерді біржола мекендік иелік ету болатын. Оның дәлелі 1318-1326 жылдары Кебек-ханның Каршы қаласын салуы болды. Сонымен қатар көрші елдермен қатынас ақша арқылы іске асырыла басталды[1]. Бұл деректер В.Бартольдт еңбектерінен кездеседі.
Сонымен қатар Кебек хан әскери реформаларын да атап кеткен жөн. Рашид-ад-дин мәлімдемесі бойынша Кебек-хан Мауереннахерді әскери-әкімшілік (түмендерге) аймақтарға бөлген. Бірақ Кебек реформаларын қала тұрғындары қолдағанымен көшпелі ақсүйектер қарсылық білдірді. Бұл жағдай хандар мен бектер арасында өзара соғыстарға әкеліп соқтырды.
Низам-ад-дин Шами мәліметіне қарағанда Қазан-хан (1334-1346), Қазаған-хан (1346-1358) кездерінде Мәуереннахер жіктеліп, бытыраңқы биліктерге бөлінген. Мәселен, Шахрисабіз (кеш) Барлас әміріне бағынса, Хожент Баязед билігінде болды. Сол сияқты Балх Қазаған немересі Хусейн билігінде болды. Тағы да басқа ұсақ, бөлшектеніп өзара қырқысу соғыстарын жүргізген әртүрлі аймақтар қалыптасты. Қорыта айтқанда XIV ғасырдың 50 жылдарында Мауерннахер саяси, әлеуметтік жағдайлар мүлдем шиеленісіп одан әрі әлсірей түсті. Осы жағдай Моғолстан ханы Тоғылық-Темір пайдаланып, Мауереннахерді өзіне бағындыру мақсаты мен екі рет 1310- 1316 жылдар жорық жасады. Орталық Азиядағы саяси-әлеуметтік жағдай ХІІІ-ХІV ғасырдың 50 жылдарында осындай жағдайлармен сипатталды[1].
Темірлан немесе түркі дүниесінде Әмір-Темір атымен тарихта әйгілі аты қалған тұлғаның жеке өмірі мен оның сан-алуан қызметтері қазіргі кездегі оқымысты зерттеушілердің барған сайын қызығушылығын арттыра түсуде. Оның себептері де түсінікті. Өйткені Темірлан туралы бұрынғы жазылып, зерттеліп кеңінен тарихта әртүрлі зерттеу жұмыстары мазмұндары жағынан ұқсас болғанымен олардың ортақ бағалары бірдей болды. Ондай "ұқсастық" немесе "бірегейлік баға" беріліп кеңес дәуірінде жарыққа шыққан еңбектерде кеңінен орын алды. XIV-XV ғасырдағы Орталық Азия, түркі халықтарының мемлекеттілігін қалыптастыру басқа саясаттармен қатар соғыс қимылдарынсыз шешілуі мүмкін емес еді. Мұндай құбылыстар тек Орталық Азия халықтарының тарихына ғана тән емес, ол әлем халықтарының орта ғасырдағы тарихтарына да бірден бір тән құбылыс екендігін тарих оқиғалары растайды. Демек, басқа өркениет дәрежесіне қолдары жеткен халықтардың бастарынан өткен "зорлық соғыстар" объективті жағымды роль атқарып, біртұтас мемлекеттілікті қалыптастыруда өзінің үлесін қосты. Осы мағынада алғанда Әмір-Темір саясаты да қайта қаралып, оны Орта Азия халықтарының біртұтас мемлекетін құру жолындағы күрес заңдылықтарымен байланыстыру қажет[1]. Сонда ғана Әмір-Темір туралы зерттеулер біздің пікірімізше толық, тарихи шындықты толықтыра түседі деген ойдамыз. Оның ұлы әскери қолбасшы ретінде шын мәнінде жойымпаз соғыстар жүргізіп, есімі жауыздық пен қатігездік баламасына айналғандығын жоққа шығаруға болмайды.
Жоғарыдағы пікірлерді топшылай келіп, мен бұл жұмысымда Әмір-Темірдің кезіндегі, дәлірек айтқанда ХІІІ-ХІV ғасырдағы Орта Азия халықарының саяси-әлеуметтік жағдайы, Тимуридтер империясының жүргізген саясатына мүмкіншілік жеткенше талдау жасап, оның мәндерін ашып көрсетуге ұмтылыс жасадым. Әрине, бұл мәселеде Әмір - Темірдің өмірдеректеріне де жеткілікті назар аударылды.
Әмір-Темірдің өмір деректері туралы әдебиеттерде оның 1360 жылдарға дейінгі (25 жасқа дейінгі) кезеңі ресми мәліметтер сақталмаған. Дегенмен Ибн-Араб-шах, Гонсалес де Клавихо және орыс жылнамаларына сүйене отырып, Әмір-Темірдің 1335 жылы Хожа Илгар қыстағында (Шахрисабіз қаласының маңында) Барлас бегі Тарағай от басында дүниеге келген. Тарағай өз аймағанда беделді бек болған. Мәліметтерге қарағанда орташа, тұрмыста өмір сүрген.
Ал Темірдің ақсақ аталуының өзінің екі нұсқасы бар. Бірі Әмір Темірдің шешесі Сақыпжамал оған екіқабат кезінде түс көреді, түсінде жылан туады. Ол көз алдында үлкейіп , айдаһарға айналады. Айдаһар әуелі Сақыпжамалды жұтып қояды, содан соң елдің ханы Тоқталықты жұтады. Осы түсін үйіне келген кемпірге айтады. Басқа пәле тілден деген емес пе, әлгі кемпір сатқындық жасап, Сақыпжамалдың түсін ханға жеткізеді. Хан Сақыпжамалды шақыртып алып, ішін жарып, мазардың ішіне көмусіз тастап кетеді. Сақыпжамалдың туған сіңілісі апасының жатқан жеріне барғанда, жылап жатқан сәбиді көреді. Оның кіндігін тісімен қиып, етегіне орап әкетеді. Алла тағаланың рахымы күшті ғой! Байғұс шарасыз қыз уанбаған сәбиге емшегін тосқанда, сүт ағып кетеді. Сәби сүтке тояды. Алладан ажал келмесе, балталаса да өлмейсін деген осы. Әмір Темір ат жалын тартып мініп, ер жеткенше шын шешесінің кім екнін білмеген.
Ал екінші бір аңызда Ол анасынан ақсақ болып тумаған. Бертін келе жиырма бес жасында, әлі қарақшылық құрып жүрген кезде Сақыстаның әмірінің жұмсауымен бір ұрыста қатты жарақаттаған. Оң қолы мен оң аяғынан оқ тиген. Соның салдырынан екі саусағынан айрылып, оң қолы мен оң аяғы семіп қалған. Содан ол Ақсақ Темір атанған делінеді.
Әмір-Темір өзінің жастық шағында садақ ату өнерін күшті меңгерген. Ол өзі жасындағы балалар арасында сезімталдығымен көзге түсіп, басшылық қасиеттер мен көсемдік сапалар арқылы ерекшеленген. Жас кезінен бастап өзінің жанында арнайы нөкерлері қызмет еткен. Ол өзінің жастық шағында 4-5 нөкерлерімен, Гансалес де Клавихо айтуы бойынша "Көршілес тұрғындардың бір күндері қойын, бір күндері сиырларын алып отырған". Осылайша Темір өз төңірегіне мүдделес серіктерді ұйымдастырып, атты нөкерлерді басқарды. Оларды бай саудагерлер мен керуен сарайларды тонауға пайдаланды. Ол бертін келе бектер мен жергілікті өмірлерге қауіп төндіре бастады. Ол тек -- барластар арасында ғана емес, Шахрисабіз, Кашка-Дарья аймақтарына әйгілі бола бастады[2].
Испан елшісі Клавихо Темірдің жастық шағындағы нөкерлерінің мәліметтерін өзінің еңбектерінде кеңінен пайдаланған. Сондай деректер бойынша Темір өзінің жақсы жасақталған нөкерлерімен Сейстан деп аталған жерде үлкен қой отарын ұрламақ болған үстінде қолға түсіп оң аяғы мен оң қолы қатты зақымдалып жарақаттанған. Ол осы оқиғадан кейін ақсақ Темір (Темирлан, Тимурлунг, Тамерлан) деген атпен атала бастаған. Тарихта ол Тамерлан атымен тарихта аты қалды.
Әмір-Темір жас шағынан түркі және тәжік тілдерін жақсы білген. Ол қала өмірін де, көшпенді өмірін де түсінген. Әмір-Темір 25 жасында Қашқа-Дарья түменін басқарды. Бірақ, Әмір-Темір Хорасанда өз билігін орнатуды мақсат етті. Сондықтанда ол Қазаған-хан немересі Әмір Хусейнмен жақындаса бастады. Демек, ол астыртын Тоғылық-Темір билігін қарсы күреске өзіне одақтастар жинақтай бастады. Бұлардың арасындағы байланыс Хусейннің қарындасына үйленумен беки түсті. Бұл кезде Мауереннахердегі ең ірі осы екі Әмір-Хусейн және Темір болатын. Олардың достық қатынастарының нығаюына түркен бегі Әли-бек қарсы шапқыншылықтарында көруге болатын. Бірақ, бұл шапқыншылық олардың өмірінде үлкен қорлық іздерін қалдырды. 62 күн бойы тұтқында ұсталды. Бұл өмірлердің күшейе түсуіне Тоғылық-Темір мұрагері Ильяс Қожа келісе алмады. Сондықтанда ол Әмір Хусейн мен Темірді әлсірету саясатына ашық көшті. Осылайша 1365 жылы Ильяс Қожа үлкен әскері мен Хусейн мен Темірге қарсы соғыс жүргізді. Бұл шайқас Шыназ бен Ташкент аралығында болды, ол "батпақ шайқасы" деген атпен тарихта қалды. Олай деп аталуының себебі шайқас кезінде нөсерлі жаңбыр жауып аттар батпақтарға батып құлаған. Сондықтан ол шайқас "батпақ шайқасы" деп аталып кеткен. Шайқас Хусейн мен Темірдің жеңілісімен аяқталды[3].
Олар Әму-Дарьяның оңтүстігінде Балх Уаляйтында жасырынуға мәжбүр болды. Ал, Самарқанд болса жау шапқыншылығының алдындаашық қалды. Оның ерікті тұрғындары -- сербедар ған ұйымдасқан қарсылық жасап Самарқандты Ильяс қожадан сақтап қалды. Сербедарлар монғол езгісін қарсы басты саяси әлеуметтік топ болды. Оларды "дарға асылушылар" немесе монғолдар арасында бел бүгілгенше асылып өлгенді жақтаушылар болды. Сондықтанда сербедарлар шын мәніндегі Солтүстік Иран тектестердің (хорасанды) өз биліктерін орнатуды жақтауы. Самарқанд сербедар ішінде ерекше өзінің ерлігімен көзге түскен Маулен-заде мен Абу-Бекр болды. Маулен-заде 10 мың сербедар жасақтап, Әмір Хусейнді опасыз деп жариялап, Самарқандты жаудан қорғауды өз жауапкершілігіне алды. Қалада әртүрлі бекіністер салынып, Ильяс Қожа әскерлеріне ойсырата тойтарыс берді. Оның үстіне Ильяс атты әскерлерінің (жылқыларының жаппай індетке ұшырап қырыла бастауы) оның Мауереннахерді басып алу ниетін қайтарды. Ол Мауереннахерді тастап кетуге мәжбүр болды. Бұл ооқиғаларды өзінің күнделіктерінде келтірген. Самарқанд сербедарларының ерлігіне "риза" болған әмірлер Хусейн және Темір олардың басшыларымен "ізгілікті" ниетпен кездесуді ұсынды, олар өздерінің сербедарларды қолдайтындығын ресми мәлімдеген. Сербедарлар болса оларға сеніп, үлкен салтанатпен қарсы алды. Бірақ Хусейн мен Темір олардың сеніміне кіріп, барлық қолға түскен сербедарларды жойып жіберді[4]. Тек, Агашензаде ғана өмірі сақталынып қалды. Оның себебі Хусейн мен Темір арасында сербедарлар туралы қарама-қарсы көзқарастар болатын. Оның үстіне, Темір -- сербедарларды өзінің жеке мақсаттарына пайдалану пиғылын ұстады. Қысқасын айтқанда Хусейн менТемір Самарқандты өз қолдарына алып билік жүргізуге мүмкіндік алды. Бұл 1366 жыл болатын. Хусейн мен Темір арасындағы (қайнаға мен күйеу бала) "достық" сыннан сүрінбей өтті.
Бірақ қос билік жүргізу барған сайын қиындай түсті. Олардың Самарқанд тұрғындары туралы саясаттары да барған сайын алшақтай түсті. Салық жинау, ислам дінбасыларымен т.б. мәселелер туралы өзара түсінбестік тереңдей түсті. Сондай-ақ олардың өз шығындарын толтыруда да қайшылықтар тереңдей түсті. Мәселен, Әмір Хусейн болса салықтарды күшейтуді жақтаса, Темір керісінше өз бағыныштыларынан салықты төмендетуді жақтады.
Қорыта айтқанда, Хусейн мен Темір арасында барған сайын қарама-қарсы көзқарастар қалыптасып, бір-біріне кедергі күштерге айнала бастады. Сондықтан да олар өздерінің жақтастарын жіктерге бөліп, келешек қақтығыстың басталуына дайындалды. Көп кешікпей 1368-1369 жылдар аралығында Хусейн өз жақтастары мен Балх қаласында әскери бекіністер салуға кірісті, ол келешекте болатын Темірге қарсы орталық болуға тиіс еді. Хусейннің бұл әрекетіне Темір бірнеше дүркін ескерту наразылығын білдірді. Бірақ Хусейн өзінің алған бетінен қайтпады.
Сондықтан Темір алдын ала 1370 жылы Балх қаласына шабуыл жасап, оны басып алды. Хусейн өз еркімен тұтқындалды. Оның кепілі Хусейн өмір сүруге құқық алды. Бірақ Темір өз уәдесінде тұрмай, Хусейнді сол кездегі қанға-қан тәртібі бойынша өлім жазасына бұйырды. Бірақ, бұл жазаның іске асырылуы Темір одақтасы Кейхосран мен байланыстырылған мәліметтер бар. Бұл мәселені, қорыта айтқанда Әмір Темір 35 жасында жеке билік құруға толық мүмкіндік алды.
1.2. Әмір-Темірдің жаулап алу соғыстары
1370 жылы Әмір-Темірдің Балхты басып алуы, Хусейннің өлімі ең ірі және шешуші оқиға болды. Балхты басып алғаннан кейін, арнайы Меккеден келген шейх Берке оған ерекше дабыл (барабан) алтын жіптермен тоқылған ту беріп, биліктің рәмізі ретінде алдағы ұлы болашақ туралы болжау айтқан. Ол кейіннен Әмір-Темірдің бас діндары болған. 1371 жылы Мауереннахердің түгелдей билігін өз қолына алды, бірақ оның ресми ханы болып, Шыңғыс әулетінің Шағатай ұлысының мүшелері Сүйергетмышты жариялады. Ал Темір болса бүкіл түмендер құрылтайында Мауреннахер Әмірі болып жарияланды.
Шын мәнінде шексіз билік Әмір-Темір қолына көшті. Ол өзінің жеке қасиеттері мен ықпалы жағынан сол кездегі қарсыласы болмаған тарихи тұлға ретінде таныла бастады. Оның билігін нығайтуда Мауераннахер дін басылары да үлкен роль атқарды. Мәселен, Термиз шейхтары Әмір-Темірге Худованзаде атағын берген.
Өзінің ұзақ жылдар билігінде Әмір-Темір дінбасыларымен тығыз байланысты сақтады.Әмір-Темір билік еткен алғашқы жылдардың өзінен-ақ Мауереннахерді біртұтас мықты мемлекетке айналдыру мақсатында ірі өзгерістерді іске асыра бастады.
Оның ең алғашқы Жарлықтарының бірі Балх қаласын талқандап, оны түмендердің тонауына жол беріп, қала тұрғындарын Хусейнді қолдағаны үшін жазалау болды. Балх қазынасының мол байлықтарын өзінің түмен басшыларына салық ретінде таратты. Әмір-Темір алдындағы ең ірі және басты саяси мәселе -- ол бытыраңқы, өзара қырқысып жатқан жерлерді күшті, бір орталыққа біріккен мемлекет құру болды. Бұл мақсаттарға жету үшін Әмір-Темір бірінші кезекте әскери реформаларды ендіре бастады. Дәлірек айтқанда әскерді жасақтау, басқару т.б. мәселелеріне жаңа талаптар ендірілді. Сонымен қатар ірі қалаларда әскери бекіністер, қоймалар т.б. қажетті құрылыстар басталды. Оңдай құрылыстар мен бекіністер, қамалдар Кеш, Самарқанд сияқты орталықтарда шапшаң қарқынмен салына бастады. 1370 жылдан бастап Самарқанд Мауереннахер орталық қаласы ретінде қайта құрыла бастады. Бірақ жоғарыда аталған қайта құру, ендірілген жаңалықтардың өте үлкен маңыздары болғанымен мемлекетті құру қандай дәстүрмен даму мәселесі барған сайын шешуші мәселеге айнала бастады. Мұнда сөз болып отырғанындай, ежелгі дәстүр Кебек-хан дәстүрін немесе Қазаған дәстүрін таңдау мәселесі бір қарағанда жеңіл болып көрінгенмен ол шешуші мәселе болды.
Әмір-Темір шын мәнінде күшті билік орнату үшін осы мөселенің аса маңызды екенін жақсы түсінді. Дәлірек айтқанда, көшпенді монғол-түркі әмірлерін бағындыру мәселесін шешу аса қажетті саяси мәселе болды. Бірақ, ол өзінің тірегі болып саналатын түркі әмірлерін бағындырудың қаншалықгы қиындыққа тап болатынын алдын-ала болжады. Сонымен қатар, Мауереннахер басқа шейхтерімен әмірлерін өз мүдделеріне пайдалану оңай мәселе емес еді. Сондай-ақ Әмір-Темірде өз ортасының әмірлері сияқты басқа елдердің байлықтарын барымталауды еске ұстады. Әмір-Темірдің өз қолымен жазып қалдырған өмір деректерінде әскери-күшке ерекше мән, оны өз мақсатарын іске асырудың басты құралы ретінде қарады. Сондықтан да Мауерннахерді біріктіру әрекеттері мен саясаттары әскери күштің қабілет дәрежесімен теңестірілді. Бұл шешім Әмір-Темірдің мемлекеттік тұлға ретіндегі қалыптасуындағы басты саяси бағыт болды.
Біртұтас мемлекет құру жорықтары алғашқы кезде Аму-Дарья мен Сыр-Дарья арасында өмір сүрген әмірлер мен шейхтар басқарған мемлекеттерді біріктіру аса қиындыққа соқпады. Өйткені олар XIV ғасырдың ортасында өзара қырқыстардан әлсіреген еді. Дегенмен, ежелгі мәдениет орталығы Хорези, Шаш облыстарын басып алу едәуір қиындыққа ұшырады. Оның өзіндік себептері де бар еді. Мәселен, Хорезм монғол шапқыншылығынан кейін екі бөлікке жіктеліп -- солтүстік Үргенш қаласымен қоса Алтын-Орда құрамында болса, оңтүстіктегі Қият қаласымен бірге Шағатай ұлысының құрамында еді[6]. Сондықтан да Хорезмді басты ұлы империя құру жолындағы алғашқы ауыр өткел болды. Ал Хорезмдегі жағдай болса Алтын-Орда ханы Бердібек қайтыс болғаннан соң өздерінің дербес мемлекетін жариялап оны қоңыраттар династиясынан (әулетінен) шыққан Софи басқарды.
Жаңа Хорезм мемлекетінің әмірі Софи, Хорезмді қайта біріктіріп,біртұтас Хорезм мемлекетін құрған еді. Бірақ, Шағатайұлысының мұрагеріне ұмтылған Әмір-Темір Софының бұлсаясатын заңсыз деп есептеді. 1372 жылы Әмір-Темір Софыданбұл жерлерден бас тартуын талап еткен арнайы елші жіберді.
Бірақ Софы бұл талаптарды орындаудан бас тартты, мұныңсаддары Әмір-Темірдің Хорезмді басып алуына жол ашты. Үргеніш қамалында Софы көп ұзамастан қайтыс болды. Бұл 1372-1373 жылдары болды. Әмір-Темір Хорезм билігін жүргізудіСофының інісі Юсуф Софыға жүктеді. Бұл сенімі үшін Юсуфсофы ағасы Хусейн софының қызын Әмір-Темірдің ұлы Жахангерге берді. Бұдан кейін Әмір-Темір Хусейн софыға көмектескені үшін Шағатай ұлысының әмірі Кейхосрауды өлім жазасына кесті.
Бұл жаза монғол дәстүрінде қабылданған жарғы тәртібі бойынша іске асырылды. Бұл жаза ауыр да болса басқа әмірлер мен бектер үшін қаһарлы ескерту болды. Бірақ, іштей қорланған Юсуф Софы Хорезмді қайтарып алу әрекетін жалғастыру ниетінде болд[6]. Ол Қият қаласын 1374 жылы қайта басып алды. Бұл әрекет сәтсіздікпен аяқталды. Әмір-Темір талап етуімен Хорезм біржолата империя құрамына енді. Сондай-ақ Әмір-Темір мен Алтын-Орданы Тоқтамыш арасындаМауереннахер иеліктері үшін күрес шиеленісе түсті. Әмір-Темір өзінің алдында тұрған ұлы Алтын-Орда хандығы мен Ақ-Орда хандықтарының аса қауіпті күш екендігін жақсы түсінді.
Сондықтанда ол Жошы ұлысының құрамында болып келген Алтын-Орда мен Ақ-Орда да болған жағдайды үлкен қырағылықпен қарады. Бұл хандықтардың Жошы ұлысына тікелей міндеттері:
Алтын-Орда әскердің оң қанатын (оң қол), ал Ақ-Орда сол қанаттың (сол қол) қамтамасыз ету тиіс еді. 1359 жылы Алтын-Орда ханы Бердібек қайтыс болғаннан кейінАлтын-Орда да іштей қырқысу салдарынан ол өзінің қуатынанайрыла бастады. Мәселен, 1360-1380 жылдар аралығында Алтын-Ордада 25-тен астам хандар алмасты. Алтын-Орданың әлсіреуін Ақ-Ордадан шыққан хандардың оны өзіне бағындырып, өздерін сарайдағы тақты иемденгісі келуінен айқын көруге болатын ед[7].
Мысалы 1377 жылға дейін билік құрған Ақ-Орда ханы Орыс-хан саясаты осы, айтқанның айқын дәлелі болды. Әмір-Темір болса, Алтын-Орда мен Ақ-Орданың бірігіп күшті мемлекетке айналуына мейлінше қарсы күреске жан-тәнімен дайыналды және қолайлы сәтті пайдаланып қалуға тырысты. Мұндай қолайлы сәтте пайда болды. Ондай сәт - Ақорданың Монғолстанда өзбек әмірі Той-қожа оғлан құрылтайда Орыс-ханға қарсы шықты, ол үшін Той-қожа өлім жазасына кесілді,Орыс-ханның шешіміне қарсы болған Той-Қожа ұлы Тоқтамыс Ақ Орданы 1376 жылы тастап, Әмір-Темірден қолдау сұрады. Бұлжағдайды Әмір-Темір пайдаланып, Орыс ханға қарсы жорық жасауға кірісті. Ол Тоқтамысты Ақ-Ордаға қарсы екі рет жорық жасауға бағыттады. Бірақ Тоқтамыш екі ретте жеңіліске ұшырады. Сондықтан Әмір-Темір өзі шабуыл жасауға кірісті, бірақ қатты аяздың басталуына байланысты, жорықты келесі жылға қалдырды. Бірақ 1377 жылы Орыс-хан қайтыс болды, Тоқтамыс болса тек 1377 жылы ғана Ақ-Орда тағына оралды. Әмір-Темір Тоқтамысты таққа оралуын қанағаттанарлық жеңіс деп есептеді. Өйткені Тохтамыс арқылы Жошы ұлысын басқаруға тырысты. Бірақ, өкінішке орай Әмір-Темірдің бұл үміттері шындық бола алмады. Көп кешікпестен Тоқтамыс Алтын-Орданы, Ақ-Ордамен біріктіруді немесе Орыс-хан жүргізген саясатты жалғастыруға ұмтылды.
Алтын Орда ханы Агамай 1380 жылы Дмитрий Донскийдан Куликов шайқасында жеңіліске ұшырап, әлсірегенін Тоқтамыш пайдаланды. Ол, 1380 жылы Агамайға ойсырата соққы берді. Сөйтіп Тоқтамыш Алтын-Орда ханы болып жарияланды. Тоқтамыш негізі шайқалған Алтын-Орданы нығайтуға кірісті. Сонымен қатар, Тоқтамыс Алтын-Орданы кеңейтуге кірісті. Ол Кавказдан өтіп, Тебризді басып алу үшін соғыс жүргізді. Тоқтамыштың ұлы державалық саясаты нығайып келе жатқан Әмір-Темірдің Мауереннахер мемлекетіне қарсы бағытталған еді. Шын мәнінде Алтын-Орда жасанды ұйымдастырылған мемлекет еді. Оның бағынышты елдері өздерінің даму дәрежесі жағынан едәуір алдыңғы қатарлы елдер еді. Мәселен, Хорезм, Крым т.б. жерлер еді. Сонымен қатар Алтын-Орда билігі көшпенді Түркі-Монғол тектілерден ғана, яки тек жошылар хан болып келген.
Қысқасын айтқанда Тоқтамыстың - Алтын-Орда құрамына енген елдердің, халықтардың басым көпшілігі саясатына қарсы, оның езгісінен құтылуға ұмтылды. Ал Әмір-Темір қурағы Мауеннахер мемлекеті бірігу, ортақ күшті мемлекетке бірігуге мүдделі болды. Күшейіп келе жатқан Әмір-Темірді Тоқтамыс әртүрлі тіміскі сылтау іздестіріп, оны Мауеннахерге Хорезмді айдап салып оны көтеріліске итермеледі. Әмір-Темір1388 жыл Хорезмді үзілді-кесілді талқандап, олардың арасындағыТоқтамышты жақтаушыларды жойды. Бірақ Әмір-Темір, Хорезмді жермен-жексен етіп жойып жіберуге бұйрық бермеді.
Сөйтіп, Хорезм өзінің біржола дербестігінен айрылды. Хорезм алғашқы кезеңді Темір мемлекетінің, кейін келе Тимурид мемлекетінің құрамына енді. Бұл жылдары Тимурид мемлекетіне енбей қалған Жетісу және Сыр-Дарьяның төменгі сағасы болды.
Әмір-Темірдің 1388 жылдан кейінгі жүргізген саясаты Жошыұлысына оқшаулану, Алтын-Орда қауіпіне күтпеу болды. Осы мақсаттар мен Әмір-Темір Тоқтамышқа қарсы 1389, 1391, 1394-1395 жылдары үш рет жорық жасады. Бірақ бұл жорықтардың айырмашылығы сонда болды, ол жорықтар Иранға, Кавказға және Русьтің оңтүстік шекараларына жорық жасаумен қатаржүргізіліп отырды. Сондықтан, біздің жұмысымызда Әмір-Темірдің Тоқтамысқа қарсы жорықтарына ғана тоқталғандыдұрыс деп санаймыз. Өйткені жағдай осылай қарағанда ойымызшашыранды болмайды деп сенеміз.1391 жылы Әмір-Темір Самарқандтан шығып Ташкентте қыстап Шымкент, Түркістан арқылы қазіргі Жезқазған облысының, Қарсақпай кенішінің жолында Ұлы-Толуда тоқтады.
Әмір-Темірдің бұйрығы бойынша"Тұран сұлтаны Темір Тохтамысты қансырату үшін 200 мың әскермен кетті" деген тасқа қашалған жазба қалдырған. Қазіргі кезде ол жазба Санкт-Петербург Мемлекеттік Эрмитажда сақталуда. Ұсақ асулар арқылы Әмір-Темір әскерлері Тоқтамыстың әскерімен 18 маусым 1391 жылы Самара маңында қиян-кескі шайқаста жеңіп шықты. Бұл шайқас құндызша жерінде болған еді. Тоқтамыс біржола жеңіліске ұшырады. Бірақ, әлі де болса Алтын-Орданың резервтері еді. Алтын-Орда мемлекеті талқандалмаған еді. Сондықтан да 1395 жылы Әмір-Темір мен Тохтамыс арасындағы соңғы шешуші шайқас болды. Бұл шайқас, Солтүстік Кавказдағы Терек өзенінің бойында болған еді. Терек маңындағы шайқастан кейін Алтын-Орданың әлсірегені соншалық Әмір-Темірге оның астанасы Сарай-Беркеге тікелей жол ашылды. Алтын-Орданың бас қаласы талан-таражға ұшырап, өртке айналды. Негізгі байлықтарын тонап, тұрғындарының көпшілігінің тұтқындап, құлға айналдырды. Сонымен қатар Еділдің төменгі ағысындағы аймақтардың, соның ішіңде Қожа-Тархан (Астрахань), Қырымда Каффа және Азақ (Азия), Солтүстік Кавказ жерлері де үлкен зардап шекті. Әмір-Темірдің бұл соққысынан кейін Алтын-Орданың негізі шайқатылды. Алтын-Орданың әлсірей бастауы, ол жоғарыда аталып кеткендей, бір мезгілде екі жақтан -- Москва княздігі (Дмитрий Донский) мен ол кездегі Ақ-Орда ханы Тохтамыстың Қалқа өзенінің бойындағы шайқастардан басталып еді. Сондықтан да бұл, Әмір-Темірдің үшінші соққы беруі Алтын-Орданы түп-тамырымен шайқады. Сондықтан да, Москва княздігі үшін Темірлан Алтын-Ордаға қарсы жүргізген соғыстар үлкен жағымды салдары болды[9]. Бірақ, орыс жылнамаларында Әмір-Темір туралы жаман пікірлердің кездесуі, ол оңтүстіктегі орыс қалаларының Темірхан бұйрығы бойынша көтерілуіне байланысты болуы мүмкін.
Жалпы алғанда, Темірланның 1395 жылға дейінгі жүргізген Хорезмге және Алтын-Ордаға қарсы соғыстары жағымды немесе әділетті сипат алған соғыс деп бағалауға болады. Өйткені Темірлан Орталық Азияда Тимурид империясын қалыптастыру және күшейту мақсаттарын көздеді. Өкінішке орай, 1395 жылдан кейінгі Иранға, Кавказға т.б. соғыстары ашық басқыншы сипат алды. Бұл кезде, айта кету керек Иранда 80 жылдан астам өмір сүрген Құлагидтер мемлекеті 1336 жылдары екіге бөлініп кеткен еді. Сондықтан да, олар әскери тұрғыдан куатты мемлекет емес еді. Құлагидтер орнына пайда болған жалайырлар мемлекеті (1336-1411 ж.) мен Хорасандағы Сербедар (1336-1381 ж) мемлекеттері болды. 1399 жылы Иранды Темірлан түгелдей өзіне бағындырды. Сол сияқты 1399 жылы Индияға жорықтарында аяқтады. Әрине, бұл соғыста Темірланның аса қатігездік, аяусыз әрекеттері -- 100 мың үнді тұтқындарын қырып жіберумен тарихта аты қалды. Бұл бұйрық үнді тұтқындары көтеріліске дайындалдыдеген сылтаумен жүргізілді.
Ал 1400 жылы Темірлан Түрік сұлтаны Йилдирим Баязидке қарсы соғыс жүргізді, сондай-ақ Египет сұлтаны Фараджға да соғыс жүргізді. Кіші Азия, Сирия жерлерін басып алды. 1402 жылы Анкара түбіндегі соңғы шайқасқа Баязид жеңіліп, ол қолға тұтқындалды. Бұл шайқас сол заманындағы ең ірі шайқас болды. Түрік сұлтанының жеңілісінің үлкен салдары болды. Темірлан жеңісі Түріктердің Константинопольді басып алуын 50 жылға артқа қалдырды. Темірланның Алтын-Орданы және Түрік сұлтаны Баязидті жеңуі Европалықтарға жазылды үлкен маңызды роль атқарды. Өйткені Түрік сұлтанының жеңілуі олардың Европа шабуылын тоқтатып тастады. Темірлан соғыстарының ең соңғы жалғасы, аяқталмай қалған Қытайға қарсы жорық болды. Бұл 1404 жылдың соңы еді. Бірақ, бұл соғыс 18 ақпан 1405 жылы Темірланның қайтыс болуына байланысты тоқтап қалды. Қытай соғыстарының мақсаттары Шығыс түркі халықтарын Тимуридтер (өз) империясының құрамына ендіру болды.
Бұл тарауды қорыта айтқанда Темірлан ХІV-ХV ғасырдағы Әлем тарихындағы ең ірі тарихи тұлғаның бірі болды[10].
1.3 Темірдің Батыстағы саясаты
ХІV ғ. Соңында жас Осман империясы Европаның Серб, Болгария елдерінде жеңіске жетті. 1396 жылы түріктер Венгрияға қауіп төндіріп, Батыс Европа рыцарларын жеңді. Келесі алдындағы мақсаттары әлсіреп тұрған Византияны күйретіп, Константинопольді басып алу. Жағдай күрт өзгерді. Осман империясының өзіне қауіп төнді. Кіші Азияның сұлтаны Баязидтің қауіпті қарсыласы Темір болатын.
Екі жиһанкез - әскери құдіретімен танылған Темір мен батыс Европаны елеңдеткен Баязид қарсы келді.
Темір шешімін Баязидтің қабылдамауына қоса Европаның мемлекеттерінің көмек сұрауы соғыстың басталуына жағдай жасады. Константинопольдегі Византия наместнигі Ионн Полеолегтің Темірге жазған хаты бүгінгі күнге дейін жеткен.
Хат тәжік тілінде жазылған. 1793 жылы италиялық тарихшы Муратори жазып Константинопольдан Венецияға жеткізілген.
Хатта көрсетілгеніндей Темір Баязидке қарсы шыға отырып император Трапезунттан өз елшілері арқылы 20 теңіз кемелерін беруді талап етті. Хатта Темір Баязидтен Византияның шығынын төлеуін және басып алған жерлерді қайтаруды талап етті.
Византия императорына Темір талабы 20 кемемен Трапезунтқа келуі тиіс. Анкара шайқасынан Византияның құлауынан кейін император Мануил шартты бұзды, талқандалған түріктерге көмектесті.
Мануилға кектенген Темір өз өшін алуға теңіз флоты жоқ еді. Франция королі ІV Карл мен Темір арасында жазба байланыс болған. Король Темірді қолдаса, ол да оның шығыс саясатын қолдады. Осы күнге дейін бір хаты сақталған оның екі жерінде Темір мөрі басылғандығы күмән келтірмейді. Хат Анкара шайқасынан бұрын жазылып жеңістен кейін жіберілген.
Париждің халықтың кітапханасында Темірдің IV Карл жазған хаты сақталған. Хаттың төбесіне былай жазылған Бұл хат көшірмесіне Темірбайдың өз қолымен жазылған, мәртебелі Франция королі парсы тілінен латын тіліне аударылған.
Парсы тілінде жазылған хат Франция архивінде сақталмаған. Хат бірінші хат сияқты 1 август 1402 жыл мезгілі көрсетілген. Хатта Баязидтің жеңілуі жайында жазылған. Хат бірінші хаттың артынша Анкара шайқасынан соң жазылған. Темірдің ағылшын королі IV Генрих пен Француз королі арасындағы хаттарында ұқсастық бар. Екі е арасындағы салықсыз екі жақты сауда - саттық пен мәдени байланыс жөнінде айтылған.
Темір ұлы қолбасшы, билеуші ғана емес, шебер дипломатта болғандығы, оның шығыс даналығына сүйене отырып, байланыс жасағандығы дәлел.
Армия қажеттігі үшін қарсыласының әскер саны 40 мыңнан асқан жағдайда Темір қолды өзі басқаратын.
Бұл жағдайда әскер 40 полкке бөлінетін: 12-таңдаулы алғы шепті түзсе, ал қалған 28-і екінші 3-ші қатарды толықтыратын. Темір ұлдары мен тәжірибелі әмірлер оң қанатты, туыстары мен одақтастары сол қанаттың алдына қоятын.
Алғы шептегі мерген садақшылардың алдында тағы авангард отрядын қоятын. Екі жеңіл отряд резервте тұрып жаудың тосыннан шабуылын тойтарыс беруге сақ тұратын.
Жеңіл әскер мен алғы шептегі авангард айқасты бастайтын, керек мезетте қолбасшы 1-ші, 2-ші авангардты аттандыратын. Көмектеспеген жағдайда оң және сол қанаттағы резервті аттандырып (іске қосатын), ал бұл да жеңіс әкелмеген жағдайда бүкіл қалған резерв әскерлерін шешуші шабуылға жұмылдыратын.
Лагердің орналасуы туралы
Соғыс жағдайында түнгі жатақ, лагері, тұрақтар ерекше күзетілетін. Темір өзі майдан даласында болғанда тосын шабуылдан сақтану үшін 12 000 атты әскер, оның ішінде 3000 - на әр фасқа бөлінетін.
(Темір тұрағының айналасы терең ор қазылып, үстін жауып қалқандар қойылатын).
Тұрақ сыртына әскерлерді орналастырып, олардың күзеттері өзара байланысты үзбейтін.
Тұрақ сыртында азық - түліктің талан - тараж болмауын, тәртіпті қадағалайтын ерекше полициясы болған.
Тұрақ сыртында 4 фарсақ жерде біреу өліп, не ұрлық болатын болса оған ерекше 4 команда басшылары жауап беретін.
Темірдің көрші мемлекеттер туралы мағлұмат жинау жолдары
Темір көршілес елдер туралы мағлұматты 1000 адамнан тұратын атты, түйе не жаяу әскерлерді жіберетін.
Жасақтар көрші елдерге еніп әртүрлі айла - тәсілдерді қолданатын соғысқа әскер дайындап жатқан - жатпағанын байқайтын. Мағлұматқа сүйенгет Темір тиісті шара жасайтын.
Деректер саудагерлерден де жинақталатын.
Ақсақ Темір де, Шыңғысхан сияқты саудагерлер мен керуен басшыларды тауармен Орта Азия, Қытай, Үндістен, Мысыр, Араб тіптен Европа елдеріне жіберетін. Дервише саудагер кейпіндегі сенімді адамдары сапардан қайта сала ол елдің әдет - ғұрпы, халықтың жағдайы әсіресе көрші елдердің бір - бірімен қарым - қатынасы мен ішкі жағдайы егжей - тегжейлі баяндалатын.
Керуен басшылар мен саудагерлерге қолдау көрсетіп отырылатын, есесіне құнды мағлұматты алып отыратын. Сенімді уәкілдер Керуен сарайда болып жатқан сауда - саттық, келуші шет ел саудагерлер т.б. мәселелер туралы мағлұматты уақтылы әмірге жеткізіп отырған.
Мағлұмат жеткіліксіз болған жағдайда елшілер мен өз уәкілдерін жіберетін, кей жағдайда дәруіштердің қызметіне жүгінетін.
Азық - түлік пен көлік мәселесі
Азық - түлік, қару - жарақ, шатыр Темір әскерінен үш есе көп, арба, түйеге тиеліп жүретін. Темір соңғы жорықтарына мыс қазандарды тас боранға, қамал бұзар катануль жабдықтарымен бекіністерді алу үшін қолданылатын.
Бұған қоса тоналған бұйымдар, тұтқын, мал - мүлікті есепке алғанда әскер соңында қандай көш келетінін көз алдыңа елестетуге болады.
Соғыс барысында мұнша жүкті, үйір жылқыларды қарсыластарының қоныстарының арасынан алып өтетіні таң қалатын жәйт.
Көшпелі халықтың жол - жөнекей малды бағып сусыз жерлерден аман алып өтіп, қарсыластардың тосын шабуылынан малды сақтай білгендігі таң қалдырған. Көшпелі халықтың қатаң, аяусыз жүйелі әскери ерекше тәртібінің арқасында қол жеткізілген.
Жаулап алған елдің әскери - саяси жағдайы ескерілетін. Мемлекет жауыздық, зорлық қатыгездік тұтқыны болған да, әр мемлекет міндеті, әділет сотының барлық мүмкіндігін пайдаланып бас көтергендері жою керек. Құдай өзі оларды мемлекетке бағындырады.
Халық пен билеуші арасында келіспеушілік болса, аса күш салмай жеңетін. Темір діни нанымды өзіне ту ететін. Оның қағидасы бойынша дінсіздер, әртүрлі секталарға бөлінген мемлекетті жаулап алу міндетті түрде басып алу қажет. Халықты әртүрлі діни сенімнен арылту керек.
Дінді басқа мемлекеттерге енгізу үшін жаулап алуға аттанатын.
Темір жорықтары туралы.
Темір басып алушы жорықтарын 3-ке бөлуге болады.
3 жылдық жорық.
5 жылдық жорық
7 соңғы жылдық жорықтар (1398-1404).
Барлық жорықтарының ішіндегі Түркия сұлтаны Баязид - шапшаң (молниеносца) баяндаймын.
Темір мен Баиязид кездесуі дүние тарихындағы ұлы оқиғаның бірі. Екеуі де бір типтегі Шығыс жиһанкездеріне жататын. Биязид Европа цивилизациясына еліктеген тұрақты күшті мемлекет құруды аңсады. Соғысқа дейін де екеуінің арасында хатпен Шығыстың дипломатиялық қатынас қалыптасқан.
Дөрекі байланыстың зардабын Кіші Азия халқы көрді. Биязидтің алғашқы соққысын Сиваш қаласында Монғол әскерінің инженерлік шеберлігін ұзақ қоршау кезінде байқалды. Темір ұлы тұлға, шебер суретші екенін танытты.
Биязид әскерінен ерекшелігі тәртіптің қатал сақталуы, полктерге бөлуі, бірыңғай әскери киімде шығуы, келешекте Европа елдері пайдаланды. Сиваш монғолдардың әскери шеберлігінен құлады.
Анкара жанындағы майдан даласында Темір мен Баязид бетпе - бет кездесті. Тарихта сақталған ерекше ұлы шайқас болды.
Азиядан келген миллионға жуық әскер. Баязидте 20 000 әскер серб - христиандардан тұратын, одан соң тұтқынға түскен христиан балалары - янычарлардан құралған, ал соңында түрік жауынгерлері орналасқан. Баязид күл - талқан болып жеңілді. Темір мен Баязид кездесуі туралы жазба шығармада былай делінген.
Құдіретті құдай шебер маған ақсаққа жарды дүниені, науқас саған жарды дүниені билеткен. Көрдің бе құдай алдында дүниенің аздығы Темір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz