Меншіктің мәні және экономикалық мазмұны. Меншіктік қатнастар және олардың формалары
КІРІСПЕ
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншік экономикалық категория
1.2 Қазақстан республикасының меншік иемдену заңдары және экономикалық категориясы
ІІ МЕНШІК ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУ ФОРМАЛАРЫ
2.1 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
2.2 Экономиканы реформалаудағы меншік орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншік экономикалық категория
1.2 Қазақстан республикасының меншік иемдену заңдары және экономикалық категориясы
ІІ МЕНШІК ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУ ФОРМАЛАРЫ
2.1 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
2.2 Экономиканы реформалаудағы меншік орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Меншік жалпы халықтың санасының өрісі кеңеюінің, экономиканы тұрақтандырудың маңызды факторларының бірі болып табылады, сондықтанда бұл жұмысымда меншікті капиталдың есебіне талдау, талқылау және маселелерді шешуіне байланысты өз пікірлерімді, ой толғауларымды ұсыныс, нұсқау ретінде келтірдім. Сонымен қатар шетелдің озық тәжірибелерінде жүйелеп, жіктеп, саралап жазып қарастырдым.
Өркениеттің әлеуметтік дамуының бүкіл тарихында шешуші орын алатын, осыған сәйкес іс-қызмет атқаратын әлеуметтік құралдың бірден-біреуі меншік капиталының құбылысы болып табылады. Адам сезімін көрінбей-ақ қытықтайтын, оған өріс ашып күйлеңдіретін сиқырлы күш ретінде меншік капиталының тарихы адамзат тарихының жанды ескерткішін көрсетеді.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамуына сәйкес еңбек қабілетінің дамуы, сана мен ойлаудың әлеуметтік сипат алуы меншік ұғымын адам болмысымен мәңгілік байланыстырады. Адамның табиғаттан жіктеліп ерекшеленуі, өзара қатынастар арқылы сана-сезім деңгейіндегі таным күші өз қасиеттерін меңгеруіне, одан, өзімдікі, "мен-менікі-меншік" ұғымдарын, "басқалар және бөтендікі" арқылы шектейді.
Біздің отандық әдебиеттерде меншік капиталын субъектілердің, адамдардың затқа байланысты қатынасы ретінде қарастыру кең етек алды. Бұл оның экономикалық анықтамаларымен үндесіп жатады. Ал меншік объектісі (нысаны) ретінде тек заттық түрі бар игіліктерді өндіріс құрал-жабдықтары мен еңбек өніміне ғана тән алынады. Меншік жүйесінің дамуынан туындайтын бір нысанға көп тұлғалылық (субъекті) идеясы да толық ғылыми негізделмеген пікір ретінде өмір сүруде. Ең негізгі мәселе-меншік капиталының ұғымының өзіндік экономикалық мәнін талдау, оның экономикалық және шаруашылық - мүлік қатынастарымен тәуелді байланыстары ғылми жүйеленбеді деп айтуымызға болады.
Өркениеттің әлеуметтік дамуының бүкіл тарихында шешуші орын алатын, осыған сәйкес іс-қызмет атқаратын әлеуметтік құралдың бірден-біреуі меншік капиталының құбылысы болып табылады. Адам сезімін көрінбей-ақ қытықтайтын, оған өріс ашып күйлеңдіретін сиқырлы күш ретінде меншік капиталының тарихы адамзат тарихының жанды ескерткішін көрсетеді.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамуына сәйкес еңбек қабілетінің дамуы, сана мен ойлаудың әлеуметтік сипат алуы меншік ұғымын адам болмысымен мәңгілік байланыстырады. Адамның табиғаттан жіктеліп ерекшеленуі, өзара қатынастар арқылы сана-сезім деңгейіндегі таным күші өз қасиеттерін меңгеруіне, одан, өзімдікі, "мен-менікі-меншік" ұғымдарын, "басқалар және бөтендікі" арқылы шектейді.
Біздің отандық әдебиеттерде меншік капиталын субъектілердің, адамдардың затқа байланысты қатынасы ретінде қарастыру кең етек алды. Бұл оның экономикалық анықтамаларымен үндесіп жатады. Ал меншік объектісі (нысаны) ретінде тек заттық түрі бар игіліктерді өндіріс құрал-жабдықтары мен еңбек өніміне ғана тән алынады. Меншік жүйесінің дамуынан туындайтын бір нысанға көп тұлғалылық (субъекті) идеясы да толық ғылыми негізделмеген пікір ретінде өмір сүруде. Ең негізгі мәселе-меншік капиталының ұғымының өзіндік экономикалық мәнін талдау, оның экономикалық және шаруашылық - мүлік қатынастарымен тәуелді байланыстары ғылми жүйеленбеді деп айтуымызға болады.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы "Қазақстан Республикасында 1998-2000жж. бухгалтерлік есеп және аудитті дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама" 1998ж., 28 қаңтар.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы, Заң күші бар "Бухгалтерлік есепке алу" туралы, 1995.
3. Субъектілердін қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есөп шоттарының Бас жоспары. 1996.
4. Сатмурзаев А.А., Абдыкалыков Т,А. "Бухгалтерский учет в рыночной экономике". Алматы: Эк., 1998.
5. Әбдіқалықов Т.Ә., Сатмурзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
6. Тасмағамбетов Т.А., Радостовец В.К., т.б. Қаржы есебі. Алматы: Дәуір, 1998.
7. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности Дюсембаев К.Ш., Егембердиев С.К., Дюсембаева З.К. Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
8. Елисеева И.И., Терехов А.А. Статистические методы в аудите. М.: Финансы и статистика, 1998.
9. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Национальная Академия наук РК; Международная аудиторская компания "Артур Андерсен Казахстан" -Алматы: Ғылым, 1994.
10. Казахстанские стандарты по аудиту. С. Х. Кошкимбаев и др. Алматы: Қаржы-қаражат, 1995.
11. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего аудита. Изд. 4-е, перераб. и доп. М.: Филинъ, 2000.
12. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего аудита. Изд. 5-е, перераб. и доп. М: Филинъ, 2000.
13. Белуха Н.Т. Аудит: Учебник. Киев: Знання, 2000.
14. Бурцев В.В. Управленческий аудит системы сбыта бытовой продукции. - М.: Маркетинг, 1999.
15. Бухгалтерческий учет и аудит в строительстве Под. ред. В.А. Лукинова. М: Юрайт, 1998.
16. Бухгалтерский учет и аудит. 500 вопросов и ответов Сост. И.Полонская. Ростов н/Д: Феникс, 1999.
17. Бычкова С.М. Аудиторская деятельность. Теория и практика. СПб.: Лань, 2000.
18. Бычкова С.М, Доказательства в аудите. М.: Финансы и статистика, 1998.
19. Витулева Т.П. Бухгалтеру об аудите. М.: Бико, 2001.
20. Волковой В.М., Лахова Е.В. Международные стандарты бухгалтерские учета. Основные принципы и приемы конвертации. Изд. 2-е, перераб. и доп. М.: Аудитор, 2000.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы, Заң күші бар "Бухгалтерлік есепке алу" туралы, 1995.
3. Субъектілердін қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есөп шоттарының Бас жоспары. 1996.
4. Сатмурзаев А.А., Абдыкалыков Т,А. "Бухгалтерский учет в рыночной экономике". Алматы: Эк., 1998.
5. Әбдіқалықов Т.Ә., Сатмурзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
6. Тасмағамбетов Т.А., Радостовец В.К., т.б. Қаржы есебі. Алматы: Дәуір, 1998.
7. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности Дюсембаев К.Ш., Егембердиев С.К., Дюсембаева З.К. Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
8. Елисеева И.И., Терехов А.А. Статистические методы в аудите. М.: Финансы и статистика, 1998.
9. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Национальная Академия наук РК; Международная аудиторская компания "Артур Андерсен Казахстан" -Алматы: Ғылым, 1994.
10. Казахстанские стандарты по аудиту. С. Х. Кошкимбаев и др. Алматы: Қаржы-қаражат, 1995.
11. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего аудита. Изд. 4-е, перераб. и доп. М.: Филинъ, 2000.
12. Барышников Н.П. Организация и методика проведения общего аудита. Изд. 5-е, перераб. и доп. М: Филинъ, 2000.
13. Белуха Н.Т. Аудит: Учебник. Киев: Знання, 2000.
14. Бурцев В.В. Управленческий аудит системы сбыта бытовой продукции. - М.: Маркетинг, 1999.
15. Бухгалтерческий учет и аудит в строительстве Под. ред. В.А. Лукинова. М: Юрайт, 1998.
16. Бухгалтерский учет и аудит. 500 вопросов и ответов Сост. И.Полонская. Ростов н/Д: Феникс, 1999.
17. Бычкова С.М. Аудиторская деятельность. Теория и практика. СПб.: Лань, 2000.
18. Бычкова С.М, Доказательства в аудите. М.: Финансы и статистика, 1998.
19. Витулева Т.П. Бухгалтеру об аудите. М.: Бико, 2001.
20. Волковой В.М., Лахова Е.В. Международные стандарты бухгалтерские учета. Основные принципы и приемы конвертации. Изд. 2-е, перераб. и доп. М.: Аудитор, 2000.
МЕНШІКТІҢ МӘНІ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ. МЕНШІКТІК ҚАТНАСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ
ФОРМАЛАРЫ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншік экономикалық категория
1.2 Қазақстан республикасының меншік иемдену заңдары және экономикалық
категориясы
ІІ МЕНШІК ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУ ФОРМАЛАРЫ
2.1 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
2.2 Экономиканы реформалаудағы меншік орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Меншік жалпы халықтың санасының өрісі кеңеюінің, экономиканы
тұрақтандырудың маңызды факторларының бірі болып табылады, сондықтанда бұл
жұмысымда меншікті капиталдың есебіне талдау, талқылау және маселелерді
шешуіне байланысты өз пікірлерімді, ой толғауларымды ұсыныс, нұсқау ретінде
келтірдім. Сонымен қатар шетелдің озық тәжірибелерінде жүйелеп, жіктеп,
саралап жазып қарастырдым.
Өркениеттің әлеуметтік дамуының бүкіл тарихында шешуші орын алатын,
осыған сәйкес іс-қызмет атқаратын әлеуметтік құралдың бірден-біреуі меншік
капиталының құбылысы болып табылады. Адам сезімін көрінбей-ақ қытықтайтын,
оған өріс ашып күйлеңдіретін сиқырлы күш ретінде меншік капиталының тарихы
адамзат тарихының жанды ескерткішін көрсетеді.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамуына сәйкес еңбек қабілетінің дамуы, сана
мен ойлаудың әлеуметтік сипат алуы меншік ұғымын адам болмысымен
мәңгілік байланыстырады. Адамның табиғаттан жіктеліп ерекшеленуі, өзара
қатынастар арқылы сана-сезім деңгейіндегі таным күші өз қасиеттерін
меңгеруіне, одан, өзімдікі, "мен-менікі-меншік" ұғымдарын, "басқалар және
бөтендікі" арқылы шектейді.
Біздің отандық әдебиеттерде меншік капиталын субъектілердің,
адамдардың затқа байланысты қатынасы ретінде қарастыру кең етек алды. Бұл
оның экономикалық анықтамаларымен үндесіп жатады. Ал меншік объектісі
(нысаны) ретінде тек заттық түрі бар игіліктерді өндіріс құрал-жабдықтары
мен еңбек өніміне ғана тән алынады. Меншік жүйесінің дамуынан туындайтын
бір нысанға көп тұлғалылық (субъекті) идеясы да толық ғылыми негізделмеген
пікір ретінде өмір сүруде. Ең негізгі мәселе-меншік капиталының ұғымының
өзіндік экономикалық мәнін талдау, оның экономикалық және шаруашылық -
мүлік қатынастарымен тәуелді байланыстары ғылми жүйеленбеді деп айтуымызға
болады.
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншік экономикалық категория
Меншік — өте күрделі және көп жақты құрылым, сегіз қырлы, бір сырлы
күбылыс. Бұл типтес күбылыста біреу емес бірнеше формалар болады. Тарихқа
меншіктің екі формасы молім — жадпы және жеке меншік. Бұлардың бірінен
бірінің айырмашылықтары қоғамдастырудың дәрежесі мен иеленудщ сипаты,
формалары және әдістерімен айқывдалады. Бұлар бір-біріне оте кұрделі өзара
әсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, Бұлар-дың
айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке
меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден.
Екіншіден, меншік қоғамның экономикалық өмірінің түпкі, негізгі процестерін
көрсете отырып, өзінің өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштык хал-жәй
бүзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен айырмашылықтар
(өзгешеліктер) тудырады. Осылай жалпы және жеке меншікгің бірнеше түрі
пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық (индивидуаддық), бірлестік
(бөлінетін және бөлінбейтін), жалпылық, ассоциялық дәрежеге жеткізілген,
мемлекеттік, трансүлттық, монополиялық түрлер алады. Жалпы меншікгің
мазмұны жалпылықтың (ортақтылық, бірлік) көлемімен және оның өкілеттігімен
анықталады. Жалпы меншік отбасылық (үй шаруашылықтары), қауымдық,
ассоциациялық, мемлекеттік, қоғамның (халықтың) дәрежесінде болуы мүмкін.
Айырмашылықтың мағынасы көп болады: кейбіреуі өзара алмасуға ауысуға
жол береді, басқасы бұны болдырмайды. Меншік түрлерінің айырмашылығы көп
түрлі болғанда, арақайшылықтарды меншіктің бір түрінің оның басқа түріне
ауысусқаны арқылы шешуге болады. Мысалы, отбасы меншіктің бірлестік
түрінен, үлестік түрге (баланың үлесін бөлу) айналуы және керісінше
(жұбайының меншігі - жасауы) - жалпы меншік болып қосылуы. Осы меншіктің
жеке объектері бірлестік пайдалануда (үй, пәтер), басқалары жеке,
индивидуалдық (жеке бастың заттары) пайдалануда болуы мүмкін. Егер
меншіктің түрлері арасындағы айырмашылықтар қарама-қарсылыққа дейін жеткен
болса, өзара алмасу жойылады. Өйткені Бұл меншіктің формасының өзінің
күйреуі болып табылады. Мысалы, қоғамдық (халықтық) меншік жалпы меншіктің
түрлерінің біреуі болып табылады, ал ол, жеке меншікпен ара қатынастарының
көріністері қандай болмасын, өзінің қарама-қарсьшығы ретінде қатынасады.
Жекешелендіру деген меншіктің алмасуы, ауысуы, айналуы емес, ол жалпы
халықтық меншікті жеке меншік етіп қайта құру болады, ал национализациялау
– керісінше процесс, яғни, жеке меншіктің - қоғамдыққа айналуы, форманың
ауысуы болып табылады.
Меншіктің формалары мен түрлерінің дамуы, әуел бастан, өмірге қажет
мүліктерді өндіру әдісімен белгіленеді. Асырап сақтаушы ландшафтың
(дегейдің) объектері ұзақ мерзім бойы кейбір этникалық топтардың (рудың,
тайпаның, қауымның) жалпы пайдалануында болып келді. Жеке меншік,
индивидуалдық пайдалану мен жеке дара меншіктің негізінде қалыптасады. Жеке
қару-жарақ, аң мен балық, аулау құралдары, қолөнер-кәсіпкерлік еңбек
құралдары, жеке меншіктің алғашқы объектері болды. Жеке меншікке көшу
мүмкіндігі тек жеке өндіріс қалыптасқанда пайда болады, яғни жеке отбасы,
индивид қауымнан, немесе осы сияқты топтан жекеленіп, өзінің жеке құн
көрісін өзі қамтамасыз ете алатын болған жағдайда. Алдымен бұндай шарттар
қол өнер мен сауда-саттық ісінде пайда болады. Егіншілікте ұзақ мерзім бойы
семья-отбасылық қауымның ұжымдық еңбегі қолданылды, кейінде мұның орының
ауылдың көршілес қауымы басты. Мұндай қауымға дуализм тән болады:
егістікке, жайылымға, орманға, суға жалпы меншік сақталса да, әр иемденуші
өзінің. отбасы-семьясымен өзіне бөлінген, немесе, өзі игерген жерді жыртып
өңдейді. Жалпы және жеке меншік жалғыз мәннің әр түрлі көрінісі болып
мындаған жылдар бойы қатар өмір сүріп келді. Бірақ, олардың рөлі мен
мағынасы, коғам мен өркениеттіліктің әр түрлі типтерінің дамуында, бірдей
болмайды.
2.1. Қазақстан республикасының меншік емдену заңдары және экономикалық
категориясы
Меншік - экономикалык категория.
Меншік туралы алғашқы түсінік затты, игіліктерді елестетеді. Бірақ
меншікті затпен шатастырған дұрыс түсінік бермейді. Егер затгы жеке
пайдаланбаса , меншік туралы сүрақта тумайды. Меншік субъектін осы затты
пайдалануға ерекше күқы барын сипатгайды. Меншіктің субъектін жеке адамдар,
олардың топтары, адамдардың бірлестіктерінің әр түрлі дәрежесі, мемлекет,
халық қүрайды.
Сонымен, меншік туралы алғашқы түжырым: меншік - мате-риалдық және
рухани игіліктерді және осыларды өндіру шарттарын пайдалану туралы адамдар
арасындағы қатынастар немесе, игіліктерді иеленудің белгілі тарихи қоғамдық
әдісі болып табылады. Меншік дегеніміз адамдар арасындағы материалдық және
рухани игіліктерді және оларды ендірудің шарттарын пайдалану туралы
қатынастар.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының жаратыла бастаған
заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық
емес күштеудің барынша ма-ңызды формалары, меншіктің әр алуан объектінін
монополиялану-ына сүйенеді. Демек, антикалық өндіріс тәсілінде,
экономикалық емес күштеу құлға - тікелей өндірушіге - меншіктің бар болуына
негізделген, азияттық өндіріс тәсілінде, айтылған жағдай жерге меншіктің
болуына негізделеді; феодализмде - жеке өндірушіге және жерге меншіктің
болуына негізделеді. Еңбек етуге экономи-калық күштеу өндіріс шарттарына
меншіктің болуынан, яғни, капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардьщ кемелденген жүйесівде, меншік ең езекті
өзара байланыстарды, олардың бір-бірінен тәуелділігін және экономикалық
болмыстың мәнін көрсетеді. Танып білу эко-номикалық қүбылыстарды ашумен,
олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік катынастарын зерттеу процесінде
қүбылыстар-дың мәнін айқындап, солармен айналысу қажет. Гегель айтқавдай,
болмыстың ақиқаты соның мәні болады. Қүбылыстардың мәнінің қозғалысы,
болмыстан түсінікке көшуді сипаттайды. Осы жолмен біздің де өтуіміз қажет.
Меншік - өте күрделі және кеп жақты қүрылым, сегіз қырлы, бір сырлы
күбылыс. Бүл типтес қүбылыста біреу емес бірнеше формалар болады. Тарихқа
меншіктің екі формасы мәлім - жалпы және жеке меншік. Бүлардың бірінен
бірінің айырмашы-лықтары коғамдастырудың дәрежесі мен иеленудің сипаты,
формалары және әдістерімен айқындалады. Бүлар бір-біріне өте күрделі езара
өсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, бүлар-дың
айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке
меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден.
Екіншіден, меншік қоғамның эконо-микалық өмірінің түпкі, негізгі
процестерін көрсете отырып, өзінін өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштық
хал-жөй бүзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен айырма-
шылықтар (өзгешеліктер) тудырады. Осылай жалпы және жеке меншіктің бірнеше
түрі пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық (индивидуалдық), бірлестік
(бөлінетін жөне бөлінбейтін), жалпы-лық, ассоциялық дәрежеге жеткізілген,
мемлекетгік, трансүлттык, монополиялық түрлер алады. Жалпы меншіктің
мазмүны жалпы-лықтың (ортақтылық, бірлік) көлемімен және оның өкілеттігімен
анықталады. Жалпы меншік отбасылық (үй шаруашылықтары), қауымдық,
ассоциациялық, мемлекеттік, қоғамның (халықтың) дәрежесінде болуы мүмкін.
Айырмашылықтың мағынасы көп болады: кейбіреуі өзара ал-масуға ауысуға
жол береді, басқасы бүны болдырмайды. Меншік түрлерінің айырмашылыш көп
түрлі болғанда, арақайшылықтарды меншіктің бір түрінің оның басқа түріне
ауысусқаны арқылы шешуге болады. Мысалы, отбасы меншіктің бірлестік
түрінен, үлёстік түрге (баланың үлесін бөлу) айналуы және керісінше
(жұбайының меншігі — жасауы) — жалпы меншік болып қосылуы. Осы меншіктің
жеке объектері бірлестік пайдалануда (үй, пөтер), басқалары жеке,
индивидуалдық (жеке бастың заттары) пайдала-нуда болуы мүмкін. Егер
меншіктің түрлері арасындағы айырма-шылықтар қарама-қарсымыққа дейін жеткен
болса, өзара алмасу жойылады. Өйткені бүл меншіктің формасының өзінің
күйреуі болып табылады. Мысалы, қоғамдық (халықтық) меншік жалпы меншікгің
түрлерінің біреуі болып табылады, ал ол, жеке меншікпен ара қатынастарының
көріністері қавдай болмасын, өзінің қарама-қарсылығы ретінде қатынасады.
Жекешелеңдіру деген меншіктің алмасуы, ауысуы, айналуы емес, ол
жалпыхалықтық меншікті жеке меншік етіп қайта қүру болады, ал
национализациялау -керісінше процесс, яғни, жеке меншіктің — қоғамдыққа
айналуы, форманың ауысуы болып табылады.
Меншіктің формалары мен түрлерінің дамуы, өуел бастан, өмірге қажет
мүліктерді өндіру әдісімен белгіленеді. Асырап сақтаушы ландшафтың
(дегейдің) объектері үзақ мерзім бойы кейбір этникалык топтардың (рудың,
тайпаның, қауымның) жалпы пайдалануында болып кедді. Жеке меншік,
индивидуалдық пайдалану мен жеке дара меншіктің негізінде қалыптасады. Жеке
қару-жарақ, аң мен балық аулау күраддары, қолөнер-косіпкерлік еңбек
қүралдары, жеке меншіктің алғашқы объектері болды. Жеке меншікке көшу
мүмкіндігі тек жеке өндіріс қалыптасқанда пайда болады, яғни жеке отбасы,
индивид қауымнан, немесе осы сияқты топтан жекеленіп, өзінің жеке күн
корісін озі қамтамасыз ете алатын болған жағдайда. Алдымен бүндай шарттар
қолонер мен сауда-саттық ісінде пайда болады. Егіншілікте үзақ мерзім бойы
семья-отбасылық қауымның үжымдық еңбегі қолданылды, кейінде мүның орынын
ауыддың коршілес қауымы басты. Мүндай кауымға дуа-лизм тән болады:
егістікке, жайылымға, орманга, суға жалпы меншік сақталса да, әр иемденуші
өзінің отбасы-семьясымен өзіне бөлінген, немесе, өзі игерген жерді жыртып
өңдейді. Жалпы жоне жеке меншік жалгыз мөннің әр түрлі көрінісі болып
мыңцаған жылдар бойы қатар өмір сүріп келді. Бірақ, олардың рөлі мен
мағынасы, қоғам мен өркениеттіліктің әр түрлі типтерінің даму-ында, бірдей
болмайды.
Меншік және иемдену зандары.
Меншік қатынастарын дүрыс түсіну үшін, оны иемдену қаты-настарымен
салыстыру қажет. Иемдепу — затты меңгеріп алудың нақты қоғамдық әдісі.
Иемдену осы берілген меншіктің және оның нақты түрлерінің негізгі, тамырлы
белгісін қүрайды. Меншік және иемдену деген түсініктерді ажыратып,
орқайсы жеке танып білу қажет: бұлардың жеке ұғымдар және экономикалық
қатынастар жүйесінде өздерінің жеке орындары болады.
Иемдену - көпдөрежелі күрделі әлеуметтік-экономикалық процесс. Ол
шаруашылық өмірдің жүйесімен сәйкестікте болады және сонымен бірге дамиды.
Алғашқы заманда адамдар кебінесе табиғат сыйларын жинап, аң мен балық аулап
иемденген. Бара-бара екі типті шаруашылық қалыптасады — иемденуші
(табиғаттың дайын сыйларымен айналысатын) және опдіруші шаруашылықтар. Әр
еддердің экономикасындағы бүлардың ролі бірдей болмаса да шаруашылықтың осы
типтері бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. Осы типтер өндірістің
натуралдық және тауарлық формасын алуы, немесе, екеуінінде қасиеттерін
қамтуы мүмкін. Сөйтіп, иемдену катынастары өндіріс, болу және айырбаспен
толықтырылған бола-ды. Индивидуалдык өндірістщ қоғамдық ендіріске айналуы,
иемденудің қүрьыымының күрделілігін одан әрі көтеріп күшейтеді.
Иемденудің ең бастапкы кезеңін, қоғамньщ мақсаттарымен және оның
ынталарымен байланыста болатын, ендіріс қүрайды. Халықтың әр түрлі
әлеуметтік топтары үшін, еңбек өнімдерін иемдену және табыс алу, осы
жүйенің жекеленген жүйелері арқылы, иемденудің нақты формалары арқылы,
орындалады: аңшылық, балық аулау, өндіріс, айырбас жөне белу арқылы. Ал,
табыстың өзі өнім, жалақы, зейнетақы, пайда т.б. түрін алады.
Иемденудің едісі және оның формалары болады. Иемдену әдісіне, өндіріс
әдісіне және айырбас пен бөлудің дамуында жүріп отыратын өзгерістер түрақты
әсер етеді. Ал иемдену формаларының, иемдену әдістерімен салыстырғанда,
өзгерістерге икемділігі төмен болады. Кейбір жағдайда иемдену формалары,
дамуы төмен сатыдағы өндіріс әдісінің дәрежесінде жасавды түрде тоқтап
қалуы мүмкін. Иемдену әдісі меншіктің нақты түрімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Осындайда меншіктің объективтік завдары мен иемдену завдары әрекет етеді.
Санкт-Петербургтың мемлекетгік экономика және қаржылар Университетінің
ғалым-экономистерінің көзқарас-тары бойынша, меншіктің екі заңы және
иемденудің екі заңы болады. Бұлар жұбымен, тығыз байланыста бола отырып
әрекет етеді. Өзінің сцбегініқ өніміне меншік заңы, меншіктің біріпші заңы
болып табылады. Осыған сәйкес келетін иемдену заңы: еңбек — иемденудің
тщгыш әдісі. Бұл меншікті және оның бағасын жасайды.
Меншіктің бірінші заңының негізінде натуралдық жөне жа-байы тауар
өндірісі әрекет етеді. Бұнда иемдену екі жақты жүріп отырады: тікелей еңбек
арқылы және нарықтағы өз еңбегінің өнімінің айырбасы арқылы. Иемденудің
осындай жағдайында, жасалған өнімге меншік, иеленушінің тікелей еңбегінен
туады. Бүл еңбектік (еқбек жасаган) меншік болып табылады. Осы за-мандағы
нарық шаруашылығының пайда болуы жалдама еңбек пен және капиталдың
әрекеттерімен байланысты болады. Еңбектік жеке меншіктің капиталистік жеке
меншікке айналуы, меншіктің бірінші заңының екіншісіне — ботен еңбектің
өніміне меншік заңына - көшуінің негізінде өтеді.
ІІ МЕНШІК ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУ ФОРМАЛАРЫ
2.1 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
Меншік барлық қоғамдық құрылысқа тән объективтік қаты-нас болып
қаралып қашан болмасын ойшылар назарынан тыс қалмаған. Әр түрлі оркениеттер
өкілдері меншіктің табиғаты тура-лы және оның қоғам дамуындағы ролі туралы
өз пікірлерін ортаға салып өткен.
Конегрек олемінің идеалына сүйене отырып, Платон идеаддық мемлекет
туралы ілімін дүниеге окелген. Бүнда азаматтар өндіріс шарттарын бірлесіп
иемденеді. Жалпы меншіктің артықшықтарын дәлелдеу адамгершілік — енегелілік
туралы ілімге негізделген бола-тын. Өнегелік - Бұл мән жоне рух бірлік,
біртүтастык деп мойын-дау, өнегелілік, оны жеке алып қарағанда,
жалпыламалық болып табылады; өнегелшік бағытында кызмет ету адамгершіліктің
белгісі; жеке меншік жеке адамның мүддесін жалпы мүддеден жоғары үстай-ды,
әр адам тек езі үшін меншік иесі болуды көздейді. Сондықтан жеке меншік
өнегелілікке, адамгершілікке жатпайды.
Көне Римнің цивилизациясы басқа болды. Бүнда жеке тұлға түңғыш рет
өзінің жалпыламалық бірлігінен беліне бастады, ин-дивидуалдық дамуға
кедергі болатын тайпа мен ру екенін сезіну жойыла түсті. Жеке меншікке
артықшылық көрсетіліп, оны мой-ындау орын алды.
Римнің идеалдары роман-герман цивилизациясында одан әрі дами түсті.
Реформация Батыс олемінде омір, табиғат және дүниежүзі туралы адамгершілік
бағалылықтарды өзгертті. Эгоистік, индивидуалистік тұлғаға бағытталған,
протестант этикасының ықпа-лымен, экономикалық адам ұғымын, азаматтық қоғам
және таптық мемлекет теориясын табиғи қүқық деп түсінетін, жеке меншік
ілімі жарыққа келді, ал "адамның бостандығы, еркіндігі" деген түсінік,
"меншігі бар адам" деген түсінікке айналды.
Қазақстандық цивилизацияның адамгершілікті бағалауы көне-грек әлемінің
идеалдарына жақын болатын. Косіпкерлік, іскерлік қолдау алатын, ал
дүниеқорлық, пайдақорлық айыпталатын, адамгершілікке жатпайтын.
Адамгершілік, онегелілік бірлік және руханилік деп саналып
түсінілетін. Жалпы және жеке меншіктің үштасуына, үйлесіміне назар
аударылатын, үміт артылатын.
Меншіктің әр түрлі формалары мен түрлерінің мәңдік қасиетгері
экономикалық жүйелерде байқалады. Экономикалық жүйе халықтың шаруашылық
практикасының накты жағдайында пайда болатын, қоғамның ерекше күрылымын
бейнелеп көрсетеді. Бүнда халықтың шаруашылық дағдысы, дэстүр-салты, рухани
қал-жағ-дайы, оның құрметгеп бағалайтын жәйтгары және өмірге, дүниеге деген
ерекшелік көзқарастары қамтылады. Міне осындай жағдайлардың өзі, жүйелердің
біркелкі болуын мүмкін етпейді, олар қашан болмасын нақты болады, өздері
бейнелейтін модениетке сай келеді.
Экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері болады, экономи-каны
реформалағанда солармен есептесу керек. Бір жақтан, эконо-микалық жүйе
сыртқы ортамен зат және куат айырбастасып оты-ратын ашык, жүйе болады,
әлемдік тәжірибе айырбасына кедергі жасамайды, өзінің элементгерін
жаңаландырып отырады, т.б. Екінші жақтан, нақты өркениеттің мәдени
қүбылысының бір көрінісі ретінде, экономикалық жүйе, алдымен өркениеттің
осы типін үдайы өндіріуге максатталады. Сондықтан ол қатал, түйық жүйе
болып әрекет етеді: бір экономикалық жүйеде пайда болған үлгінің, басқа
экономикалық жүйелерде қолданылу мүмкіндігі томен, шектелген болады. Бұл
экономикалық жүйенің этникалық байла-ныстарын және оның өркениеттік
түтастығын бүзбай сақтауға көмек береді. Табиғи шек қоюшы тетіктер рөлін,
осы қоғамның тұрақтылығын және оның өзін-өзі үдайы өндіру қабілетін сақ-
тауға ат салысатын, экономикалық жүйенің әдет-ғүрыптары, сал-ты т.б.
атқарады.
Қоғамдық өндірістің дамуы, экономикалық жүйелердің сырт-қы ортамен
тұрақты байланысқа ашықтығы, осы жүйенің жаңа-шыл жағдайлармен толықтырылып
жетіле беруіне кемектеседі. Бұл ішкіжүйелік өзгерістердің жүруі арқылы
жүзеге асырылады. Осының нәтижесінде экономиканың жаңарған үлгісі жарыққа
келуі мүмкін. Экономикалық, ғылымда экономикалық үлгі де-ген түсінік
қолданылады. Бұл нақты ақиқаттың көшірме бейнесі, белгілі бір дәрежеде
түпнүсқаға сәйкес келетін танып білудің нәтижесі.
Ресейдегі (кешегі күнге дейін қазақ елі Ресей құрамында болғаны мәлім)
өркениеттің Батыс оркениетінен айырмашылығы, осыларда қалыптаскан
экономикалық үлгілер аркылы көрінеді. Батыс Еуропада таза капитализм үлгісі
қалыптасқан. Ресейде таза капитализм дәуірі болмаған. Жалпыресейлік нарыкты
аралас эко-номиканың ерекше типінің туындысы деуге болады. XX ғасырда осы
екі өркениет тоталитарлық тәртіптің үлгісін - әкімшілік-бұйрық типті
экономиканы сыйлады.
Енді осы үлгілермен танысайық. Бұл танысуды мына қасиет-термен
есептесе жүргізейік: меншіктің басым формалары және түрлері, экономикалық
үстемділік пен оны жүзеге асыру әдістері, нарықтың орны, релі және
мемлекеттің экономикалық рөлімен есептесш.
Таза капитализмде меншіктің көп тараған формасы — индивидуалдық жеке
меншік: әр субъект іс-әрекеттерін өзінің мүддесіне сәйкес жүргізеді; әр
экономикалық бірлік өзінің табыстарьш көбейту қызметтерін өз шешімдеріне
сәйкес жүргізеді; өнімді сатушы мен сатып алушы өте көп болады. Бұл еркін
бәсекелестікгі жанданды-рады, бірақ әр келісім көлемі үсақ болғандықтан,
олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФОРМАЛАРЫ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншік экономикалық категория
1.2 Қазақстан республикасының меншік иемдену заңдары және экономикалық
категориясы
ІІ МЕНШІК ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУ ФОРМАЛАРЫ
2.1 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
2.2 Экономиканы реформалаудағы меншік орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Меншік жалпы халықтың санасының өрісі кеңеюінің, экономиканы
тұрақтандырудың маңызды факторларының бірі болып табылады, сондықтанда бұл
жұмысымда меншікті капиталдың есебіне талдау, талқылау және маселелерді
шешуіне байланысты өз пікірлерімді, ой толғауларымды ұсыныс, нұсқау ретінде
келтірдім. Сонымен қатар шетелдің озық тәжірибелерінде жүйелеп, жіктеп,
саралап жазып қарастырдым.
Өркениеттің әлеуметтік дамуының бүкіл тарихында шешуші орын алатын,
осыған сәйкес іс-қызмет атқаратын әлеуметтік құралдың бірден-біреуі меншік
капиталының құбылысы болып табылады. Адам сезімін көрінбей-ақ қытықтайтын,
оған өріс ашып күйлеңдіретін сиқырлы күш ретінде меншік капиталының тарихы
адамзат тарихының жанды ескерткішін көрсетеді.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамуына сәйкес еңбек қабілетінің дамуы, сана
мен ойлаудың әлеуметтік сипат алуы меншік ұғымын адам болмысымен
мәңгілік байланыстырады. Адамның табиғаттан жіктеліп ерекшеленуі, өзара
қатынастар арқылы сана-сезім деңгейіндегі таным күші өз қасиеттерін
меңгеруіне, одан, өзімдікі, "мен-менікі-меншік" ұғымдарын, "басқалар және
бөтендікі" арқылы шектейді.
Біздің отандық әдебиеттерде меншік капиталын субъектілердің,
адамдардың затқа байланысты қатынасы ретінде қарастыру кең етек алды. Бұл
оның экономикалық анықтамаларымен үндесіп жатады. Ал меншік объектісі
(нысаны) ретінде тек заттық түрі бар игіліктерді өндіріс құрал-жабдықтары
мен еңбек өніміне ғана тән алынады. Меншік жүйесінің дамуынан туындайтын
бір нысанға көп тұлғалылық (субъекті) идеясы да толық ғылыми негізделмеген
пікір ретінде өмір сүруде. Ең негізгі мәселе-меншік капиталының ұғымының
өзіндік экономикалық мәнін талдау, оның экономикалық және шаруашылық -
мүлік қатынастарымен тәуелді байланыстары ғылми жүйеленбеді деп айтуымызға
болады.
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншік экономикалық категория
Меншік — өте күрделі және көп жақты құрылым, сегіз қырлы, бір сырлы
күбылыс. Бұл типтес күбылыста біреу емес бірнеше формалар болады. Тарихқа
меншіктің екі формасы молім — жадпы және жеке меншік. Бұлардың бірінен
бірінің айырмашылықтары қоғамдастырудың дәрежесі мен иеленудщ сипаты,
формалары және әдістерімен айқывдалады. Бұлар бір-біріне оте кұрделі өзара
әсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, Бұлар-дың
айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке
меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден.
Екіншіден, меншік қоғамның экономикалық өмірінің түпкі, негізгі процестерін
көрсете отырып, өзінің өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштык хал-жәй
бүзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен айырмашылықтар
(өзгешеліктер) тудырады. Осылай жалпы және жеке меншікгің бірнеше түрі
пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық (индивидуаддық), бірлестік
(бөлінетін және бөлінбейтін), жалпылық, ассоциялық дәрежеге жеткізілген,
мемлекеттік, трансүлттық, монополиялық түрлер алады. Жалпы меншікгің
мазмұны жалпылықтың (ортақтылық, бірлік) көлемімен және оның өкілеттігімен
анықталады. Жалпы меншік отбасылық (үй шаруашылықтары), қауымдық,
ассоциациялық, мемлекеттік, қоғамның (халықтың) дәрежесінде болуы мүмкін.
Айырмашылықтың мағынасы көп болады: кейбіреуі өзара алмасуға ауысуға
жол береді, басқасы бұны болдырмайды. Меншік түрлерінің айырмашылығы көп
түрлі болғанда, арақайшылықтарды меншіктің бір түрінің оның басқа түріне
ауысусқаны арқылы шешуге болады. Мысалы, отбасы меншіктің бірлестік
түрінен, үлестік түрге (баланың үлесін бөлу) айналуы және керісінше
(жұбайының меншігі - жасауы) - жалпы меншік болып қосылуы. Осы меншіктің
жеке объектері бірлестік пайдалануда (үй, пәтер), басқалары жеке,
индивидуалдық (жеке бастың заттары) пайдалануда болуы мүмкін. Егер
меншіктің түрлері арасындағы айырмашылықтар қарама-қарсылыққа дейін жеткен
болса, өзара алмасу жойылады. Өйткені Бұл меншіктің формасының өзінің
күйреуі болып табылады. Мысалы, қоғамдық (халықтық) меншік жалпы меншіктің
түрлерінің біреуі болып табылады, ал ол, жеке меншікпен ара қатынастарының
көріністері қандай болмасын, өзінің қарама-қарсьшығы ретінде қатынасады.
Жекешелендіру деген меншіктің алмасуы, ауысуы, айналуы емес, ол жалпы
халықтық меншікті жеке меншік етіп қайта құру болады, ал национализациялау
– керісінше процесс, яғни, жеке меншіктің - қоғамдыққа айналуы, форманың
ауысуы болып табылады.
Меншіктің формалары мен түрлерінің дамуы, әуел бастан, өмірге қажет
мүліктерді өндіру әдісімен белгіленеді. Асырап сақтаушы ландшафтың
(дегейдің) объектері ұзақ мерзім бойы кейбір этникалық топтардың (рудың,
тайпаның, қауымның) жалпы пайдалануында болып келді. Жеке меншік,
индивидуалдық пайдалану мен жеке дара меншіктің негізінде қалыптасады. Жеке
қару-жарақ, аң мен балық, аулау құралдары, қолөнер-кәсіпкерлік еңбек
құралдары, жеке меншіктің алғашқы объектері болды. Жеке меншікке көшу
мүмкіндігі тек жеке өндіріс қалыптасқанда пайда болады, яғни жеке отбасы,
индивид қауымнан, немесе осы сияқты топтан жекеленіп, өзінің жеке құн
көрісін өзі қамтамасыз ете алатын болған жағдайда. Алдымен бұндай шарттар
қол өнер мен сауда-саттық ісінде пайда болады. Егіншілікте ұзақ мерзім бойы
семья-отбасылық қауымның ұжымдық еңбегі қолданылды, кейінде мұның орының
ауылдың көршілес қауымы басты. Мұндай қауымға дуализм тән болады:
егістікке, жайылымға, орманға, суға жалпы меншік сақталса да, әр иемденуші
өзінің. отбасы-семьясымен өзіне бөлінген, немесе, өзі игерген жерді жыртып
өңдейді. Жалпы және жеке меншік жалғыз мәннің әр түрлі көрінісі болып
мындаған жылдар бойы қатар өмір сүріп келді. Бірақ, олардың рөлі мен
мағынасы, коғам мен өркениеттіліктің әр түрлі типтерінің дамуында, бірдей
болмайды.
2.1. Қазақстан республикасының меншік емдену заңдары және экономикалық
категориясы
Меншік - экономикалык категория.
Меншік туралы алғашқы түсінік затты, игіліктерді елестетеді. Бірақ
меншікті затпен шатастырған дұрыс түсінік бермейді. Егер затгы жеке
пайдаланбаса , меншік туралы сүрақта тумайды. Меншік субъектін осы затты
пайдалануға ерекше күқы барын сипатгайды. Меншіктің субъектін жеке адамдар,
олардың топтары, адамдардың бірлестіктерінің әр түрлі дәрежесі, мемлекет,
халық қүрайды.
Сонымен, меншік туралы алғашқы түжырым: меншік - мате-риалдық және
рухани игіліктерді және осыларды өндіру шарттарын пайдалану туралы адамдар
арасындағы қатынастар немесе, игіліктерді иеленудің белгілі тарихи қоғамдық
әдісі болып табылады. Меншік дегеніміз адамдар арасындағы материалдық және
рухани игіліктерді және оларды ендірудің шарттарын пайдалану туралы
қатынастар.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының жаратыла бастаған
заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық
емес күштеудің барынша ма-ңызды формалары, меншіктің әр алуан объектінін
монополиялану-ына сүйенеді. Демек, антикалық өндіріс тәсілінде,
экономикалық емес күштеу құлға - тікелей өндірушіге - меншіктің бар болуына
негізделген, азияттық өндіріс тәсілінде, айтылған жағдай жерге меншіктің
болуына негізделеді; феодализмде - жеке өндірушіге және жерге меншіктің
болуына негізделеді. Еңбек етуге экономи-калық күштеу өндіріс шарттарына
меншіктің болуынан, яғни, капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардьщ кемелденген жүйесівде, меншік ең езекті
өзара байланыстарды, олардың бір-бірінен тәуелділігін және экономикалық
болмыстың мәнін көрсетеді. Танып білу эко-номикалық қүбылыстарды ашумен,
олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік катынастарын зерттеу процесінде
қүбылыстар-дың мәнін айқындап, солармен айналысу қажет. Гегель айтқавдай,
болмыстың ақиқаты соның мәні болады. Қүбылыстардың мәнінің қозғалысы,
болмыстан түсінікке көшуді сипаттайды. Осы жолмен біздің де өтуіміз қажет.
Меншік - өте күрделі және кеп жақты қүрылым, сегіз қырлы, бір сырлы
күбылыс. Бүл типтес қүбылыста біреу емес бірнеше формалар болады. Тарихқа
меншіктің екі формасы мәлім - жалпы және жеке меншік. Бүлардың бірінен
бірінің айырмашы-лықтары коғамдастырудың дәрежесі мен иеленудің сипаты,
формалары және әдістерімен айқындалады. Бүлар бір-біріне өте күрделі езара
өсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, бүлар-дың
айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке
меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден.
Екіншіден, меншік қоғамның эконо-микалық өмірінің түпкі, негізгі
процестерін көрсете отырып, өзінін өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштық
хал-жөй бүзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен айырма-
шылықтар (өзгешеліктер) тудырады. Осылай жалпы және жеке меншіктің бірнеше
түрі пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық (индивидуалдық), бірлестік
(бөлінетін жөне бөлінбейтін), жалпы-лық, ассоциялық дәрежеге жеткізілген,
мемлекетгік, трансүлттык, монополиялық түрлер алады. Жалпы меншіктің
мазмүны жалпы-лықтың (ортақтылық, бірлік) көлемімен және оның өкілеттігімен
анықталады. Жалпы меншік отбасылық (үй шаруашылықтары), қауымдық,
ассоциациялық, мемлекеттік, қоғамның (халықтың) дәрежесінде болуы мүмкін.
Айырмашылықтың мағынасы көп болады: кейбіреуі өзара ал-масуға ауысуға
жол береді, басқасы бүны болдырмайды. Меншік түрлерінің айырмашылыш көп
түрлі болғанда, арақайшылықтарды меншіктің бір түрінің оның басқа түріне
ауысусқаны арқылы шешуге болады. Мысалы, отбасы меншіктің бірлестік
түрінен, үлёстік түрге (баланың үлесін бөлу) айналуы және керісінше
(жұбайының меншігі — жасауы) — жалпы меншік болып қосылуы. Осы меншіктің
жеке объектері бірлестік пайдалануда (үй, пөтер), басқалары жеке,
индивидуалдық (жеке бастың заттары) пайдала-нуда болуы мүмкін. Егер
меншіктің түрлері арасындағы айырма-шылықтар қарама-қарсымыққа дейін жеткен
болса, өзара алмасу жойылады. Өйткені бүл меншіктің формасының өзінің
күйреуі болып табылады. Мысалы, қоғамдық (халықтық) меншік жалпы меншікгің
түрлерінің біреуі болып табылады, ал ол, жеке меншікпен ара қатынастарының
көріністері қавдай болмасын, өзінің қарама-қарсылығы ретінде қатынасады.
Жекешелеңдіру деген меншіктің алмасуы, ауысуы, айналуы емес, ол
жалпыхалықтық меншікті жеке меншік етіп қайта қүру болады, ал
национализациялау -керісінше процесс, яғни, жеке меншіктің — қоғамдыққа
айналуы, форманың ауысуы болып табылады.
Меншіктің формалары мен түрлерінің дамуы, өуел бастан, өмірге қажет
мүліктерді өндіру әдісімен белгіленеді. Асырап сақтаушы ландшафтың
(дегейдің) объектері үзақ мерзім бойы кейбір этникалык топтардың (рудың,
тайпаның, қауымның) жалпы пайдалануында болып кедді. Жеке меншік,
индивидуалдық пайдалану мен жеке дара меншіктің негізінде қалыптасады. Жеке
қару-жарақ, аң мен балық аулау күраддары, қолөнер-косіпкерлік еңбек
қүралдары, жеке меншіктің алғашқы объектері болды. Жеке меншікке көшу
мүмкіндігі тек жеке өндіріс қалыптасқанда пайда болады, яғни жеке отбасы,
индивид қауымнан, немесе осы сияқты топтан жекеленіп, өзінің жеке күн
корісін озі қамтамасыз ете алатын болған жағдайда. Алдымен бүндай шарттар
қолонер мен сауда-саттық ісінде пайда болады. Егіншілікте үзақ мерзім бойы
семья-отбасылық қауымның үжымдық еңбегі қолданылды, кейінде мүның орынын
ауыддың коршілес қауымы басты. Мүндай кауымға дуа-лизм тән болады:
егістікке, жайылымға, орманга, суға жалпы меншік сақталса да, әр иемденуші
өзінің отбасы-семьясымен өзіне бөлінген, немесе, өзі игерген жерді жыртып
өңдейді. Жалпы жоне жеке меншік жалгыз мөннің әр түрлі көрінісі болып
мыңцаған жылдар бойы қатар өмір сүріп келді. Бірақ, олардың рөлі мен
мағынасы, қоғам мен өркениеттіліктің әр түрлі типтерінің даму-ында, бірдей
болмайды.
Меншік және иемдену зандары.
Меншік қатынастарын дүрыс түсіну үшін, оны иемдену қаты-настарымен
салыстыру қажет. Иемдепу — затты меңгеріп алудың нақты қоғамдық әдісі.
Иемдену осы берілген меншіктің және оның нақты түрлерінің негізгі, тамырлы
белгісін қүрайды. Меншік және иемдену деген түсініктерді ажыратып,
орқайсы жеке танып білу қажет: бұлардың жеке ұғымдар және экономикалық
қатынастар жүйесінде өздерінің жеке орындары болады.
Иемдену - көпдөрежелі күрделі әлеуметтік-экономикалық процесс. Ол
шаруашылық өмірдің жүйесімен сәйкестікте болады және сонымен бірге дамиды.
Алғашқы заманда адамдар кебінесе табиғат сыйларын жинап, аң мен балық аулап
иемденген. Бара-бара екі типті шаруашылық қалыптасады — иемденуші
(табиғаттың дайын сыйларымен айналысатын) және опдіруші шаруашылықтар. Әр
еддердің экономикасындағы бүлардың ролі бірдей болмаса да шаруашылықтың осы
типтері бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. Осы типтер өндірістің
натуралдық және тауарлық формасын алуы, немесе, екеуінінде қасиеттерін
қамтуы мүмкін. Сөйтіп, иемдену катынастары өндіріс, болу және айырбаспен
толықтырылған бола-ды. Индивидуалдык өндірістщ қоғамдық ендіріске айналуы,
иемденудің қүрьыымының күрделілігін одан әрі көтеріп күшейтеді.
Иемденудің ең бастапкы кезеңін, қоғамньщ мақсаттарымен және оның
ынталарымен байланыста болатын, ендіріс қүрайды. Халықтың әр түрлі
әлеуметтік топтары үшін, еңбек өнімдерін иемдену және табыс алу, осы
жүйенің жекеленген жүйелері арқылы, иемденудің нақты формалары арқылы,
орындалады: аңшылық, балық аулау, өндіріс, айырбас жөне белу арқылы. Ал,
табыстың өзі өнім, жалақы, зейнетақы, пайда т.б. түрін алады.
Иемденудің едісі және оның формалары болады. Иемдену әдісіне, өндіріс
әдісіне және айырбас пен бөлудің дамуында жүріп отыратын өзгерістер түрақты
әсер етеді. Ал иемдену формаларының, иемдену әдістерімен салыстырғанда,
өзгерістерге икемділігі төмен болады. Кейбір жағдайда иемдену формалары,
дамуы төмен сатыдағы өндіріс әдісінің дәрежесінде жасавды түрде тоқтап
қалуы мүмкін. Иемдену әдісі меншіктің нақты түрімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Осындайда меншіктің объективтік завдары мен иемдену завдары әрекет етеді.
Санкт-Петербургтың мемлекетгік экономика және қаржылар Университетінің
ғалым-экономистерінің көзқарас-тары бойынша, меншіктің екі заңы және
иемденудің екі заңы болады. Бұлар жұбымен, тығыз байланыста бола отырып
әрекет етеді. Өзінің сцбегініқ өніміне меншік заңы, меншіктің біріпші заңы
болып табылады. Осыған сәйкес келетін иемдену заңы: еңбек — иемденудің
тщгыш әдісі. Бұл меншікті және оның бағасын жасайды.
Меншіктің бірінші заңының негізінде натуралдық жөне жа-байы тауар
өндірісі әрекет етеді. Бұнда иемдену екі жақты жүріп отырады: тікелей еңбек
арқылы және нарықтағы өз еңбегінің өнімінің айырбасы арқылы. Иемденудің
осындай жағдайында, жасалған өнімге меншік, иеленушінің тікелей еңбегінен
туады. Бүл еңбектік (еқбек жасаган) меншік болып табылады. Осы за-мандағы
нарық шаруашылығының пайда болуы жалдама еңбек пен және капиталдың
әрекеттерімен байланысты болады. Еңбектік жеке меншіктің капиталистік жеке
меншікке айналуы, меншіктің бірінші заңының екіншісіне — ботен еңбектің
өніміне меншік заңына - көшуінің негізінде өтеді.
ІІ МЕНШІК ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУ ФОРМАЛАРЫ
2.1 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері
Меншік барлық қоғамдық құрылысқа тән объективтік қаты-нас болып
қаралып қашан болмасын ойшылар назарынан тыс қалмаған. Әр түрлі оркениеттер
өкілдері меншіктің табиғаты тура-лы және оның қоғам дамуындағы ролі туралы
өз пікірлерін ортаға салып өткен.
Конегрек олемінің идеалына сүйене отырып, Платон идеаддық мемлекет
туралы ілімін дүниеге окелген. Бүнда азаматтар өндіріс шарттарын бірлесіп
иемденеді. Жалпы меншіктің артықшықтарын дәлелдеу адамгершілік — енегелілік
туралы ілімге негізделген бола-тын. Өнегелік - Бұл мән жоне рух бірлік,
біртүтастык деп мойын-дау, өнегелілік, оны жеке алып қарағанда,
жалпыламалық болып табылады; өнегелшік бағытында кызмет ету адамгершіліктің
белгісі; жеке меншік жеке адамның мүддесін жалпы мүддеден жоғары үстай-ды,
әр адам тек езі үшін меншік иесі болуды көздейді. Сондықтан жеке меншік
өнегелілікке, адамгершілікке жатпайды.
Көне Римнің цивилизациясы басқа болды. Бүнда жеке тұлға түңғыш рет
өзінің жалпыламалық бірлігінен беліне бастады, ин-дивидуалдық дамуға
кедергі болатын тайпа мен ру екенін сезіну жойыла түсті. Жеке меншікке
артықшылық көрсетіліп, оны мой-ындау орын алды.
Римнің идеалдары роман-герман цивилизациясында одан әрі дами түсті.
Реформация Батыс олемінде омір, табиғат және дүниежүзі туралы адамгершілік
бағалылықтарды өзгертті. Эгоистік, индивидуалистік тұлғаға бағытталған,
протестант этикасының ықпа-лымен, экономикалық адам ұғымын, азаматтық қоғам
және таптық мемлекет теориясын табиғи қүқық деп түсінетін, жеке меншік
ілімі жарыққа келді, ал "адамның бостандығы, еркіндігі" деген түсінік,
"меншігі бар адам" деген түсінікке айналды.
Қазақстандық цивилизацияның адамгершілікті бағалауы көне-грек әлемінің
идеалдарына жақын болатын. Косіпкерлік, іскерлік қолдау алатын, ал
дүниеқорлық, пайдақорлық айыпталатын, адамгершілікке жатпайтын.
Адамгершілік, онегелілік бірлік және руханилік деп саналып
түсінілетін. Жалпы және жеке меншіктің үштасуына, үйлесіміне назар
аударылатын, үміт артылатын.
Меншіктің әр түрлі формалары мен түрлерінің мәңдік қасиетгері
экономикалық жүйелерде байқалады. Экономикалық жүйе халықтың шаруашылық
практикасының накты жағдайында пайда болатын, қоғамның ерекше күрылымын
бейнелеп көрсетеді. Бүнда халықтың шаруашылық дағдысы, дэстүр-салты, рухани
қал-жағ-дайы, оның құрметгеп бағалайтын жәйтгары және өмірге, дүниеге деген
ерекшелік көзқарастары қамтылады. Міне осындай жағдайлардың өзі, жүйелердің
біркелкі болуын мүмкін етпейді, олар қашан болмасын нақты болады, өздері
бейнелейтін модениетке сай келеді.
Экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері болады, экономи-каны
реформалағанда солармен есептесу керек. Бір жақтан, эконо-микалық жүйе
сыртқы ортамен зат және куат айырбастасып оты-ратын ашык, жүйе болады,
әлемдік тәжірибе айырбасына кедергі жасамайды, өзінің элементгерін
жаңаландырып отырады, т.б. Екінші жақтан, нақты өркениеттің мәдени
қүбылысының бір көрінісі ретінде, экономикалық жүйе, алдымен өркениеттің
осы типін үдайы өндіріуге максатталады. Сондықтан ол қатал, түйық жүйе
болып әрекет етеді: бір экономикалық жүйеде пайда болған үлгінің, басқа
экономикалық жүйелерде қолданылу мүмкіндігі томен, шектелген болады. Бұл
экономикалық жүйенің этникалық байла-ныстарын және оның өркениеттік
түтастығын бүзбай сақтауға көмек береді. Табиғи шек қоюшы тетіктер рөлін,
осы қоғамның тұрақтылығын және оның өзін-өзі үдайы өндіру қабілетін сақ-
тауға ат салысатын, экономикалық жүйенің әдет-ғүрыптары, сал-ты т.б.
атқарады.
Қоғамдық өндірістің дамуы, экономикалық жүйелердің сырт-қы ортамен
тұрақты байланысқа ашықтығы, осы жүйенің жаңа-шыл жағдайлармен толықтырылып
жетіле беруіне кемектеседі. Бұл ішкіжүйелік өзгерістердің жүруі арқылы
жүзеге асырылады. Осының нәтижесінде экономиканың жаңарған үлгісі жарыққа
келуі мүмкін. Экономикалық, ғылымда экономикалық үлгі де-ген түсінік
қолданылады. Бұл нақты ақиқаттың көшірме бейнесі, белгілі бір дәрежеде
түпнүсқаға сәйкес келетін танып білудің нәтижесі.
Ресейдегі (кешегі күнге дейін қазақ елі Ресей құрамында болғаны мәлім)
өркениеттің Батыс оркениетінен айырмашылығы, осыларда қалыптаскан
экономикалық үлгілер аркылы көрінеді. Батыс Еуропада таза капитализм үлгісі
қалыптасқан. Ресейде таза капитализм дәуірі болмаған. Жалпыресейлік нарыкты
аралас эко-номиканың ерекше типінің туындысы деуге болады. XX ғасырда осы
екі өркениет тоталитарлық тәртіптің үлгісін - әкімшілік-бұйрық типті
экономиканы сыйлады.
Енді осы үлгілермен танысайық. Бұл танысуды мына қасиет-термен
есептесе жүргізейік: меншіктің басым формалары және түрлері, экономикалық
үстемділік пен оны жүзеге асыру әдістері, нарықтың орны, релі және
мемлекеттің экономикалық рөлімен есептесш.
Таза капитализмде меншіктің көп тараған формасы — индивидуалдық жеке
меншік: әр субъект іс-әрекеттерін өзінің мүддесіне сәйкес жүргізеді; әр
экономикалық бірлік өзінің табыстарьш көбейту қызметтерін өз шешімдеріне
сәйкес жүргізеді; өнімді сатушы мен сатып алушы өте көп болады. Бұл еркін
бәсекелестікгі жанданды-рады, бірақ әр келісім көлемі үсақ болғандықтан,
олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz