Кәсіпорын қызметін ұйымдастыру негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Тарау.Кәсіпорын қызметін ұйымдастыру негіздері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру формалары. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары ... ... ... ... ...
1.3. Өндіріс құрылымы және өндірістік процесс. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.Тарау. Кәсіпорынның өндірістік шығындарын талдау ... ... ... ... ...
2.1. Өндірістік шығындар (баламалы және қайтарымсыз шығындар); ... ... .
2.2. Жұмысшы күшінің шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Еңбекке ақы төлеу шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Үстеме шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5. Кезең шығыстары (жалпы әкімшілік және пайыздар бойынша шығыстар);
2.6. Әлеуметтік сала шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Тарау.Кәсіпорын қызметін ұйымдастыру негіздері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру формалары. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары ... ... ... ... ...
1.3. Өндіріс құрылымы және өндірістік процесс. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.Тарау. Кәсіпорынның өндірістік шығындарын талдау ... ... ... ... ...
2.1. Өндірістік шығындар (баламалы және қайтарымсыз шығындар); ... ... .
2.2. Жұмысшы күшінің шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Еңбекке ақы төлеу шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Үстеме шығыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5. Кезең шығыстары (жалпы әкімшілік және пайыздар бойынша шығыстар);
2.6. Әлеуметтік сала шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау, жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет етеді.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құнын) анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.
Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат тағайындауына байланысты.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі:
өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама);өндіріс көлеміне қатысты (өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар:
өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы есептеу – келген және шыққан, өндірістік және кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу – реттелетін және реттелмейтін.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы. Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсы бір қызмет адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлаутынның бәрі де өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағытының мысалы болып табылады. Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшінен шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша шығындар(немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды “қазандық” деп аталатын тәсілмен анықтап келеді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары шығарылытын өнім түрі бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты- тұрақты және шартты- өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады,шартты-тұрақты шығынды өзгерту өндірілген өнім көлемінетікелей байланысты емес, ол шартты -өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорционалды өсуіне немесе кемуіне тікелей ұлғаяды немесеазаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты тұрақты және шартты өзгермелі шығын жолдауға жол алатын директ костинг тұжырымдамасын ұсынды.Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау міндетті емес,өзін өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен күнге көкей кесті болып келуде.нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құнын) анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.
Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат тағайындауына байланысты.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі:
өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама);өндіріс көлеміне қатысты (өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар:
өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы есептеу – келген және шыққан, өндірістік және кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу – реттелетін және реттелмейтін.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы. Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсы бір қызмет адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлаутынның бәрі де өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағытының мысалы болып табылады. Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшінен шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша шығындар(немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды “қазандық” деп аталатын тәсілмен анықтап келеді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары шығарылытын өнім түрі бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты- тұрақты және шартты- өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады,шартты-тұрақты шығынды өзгерту өндірілген өнім көлемінетікелей байланысты емес, ол шартты -өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорционалды өсуіне немесе кемуіне тікелей ұлғаяды немесеазаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты тұрақты және шартты өзгермелі шығын жолдауға жол алатын директ костинг тұжырымдамасын ұсынды.Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау міндетті емес,өзін өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен күнге көкей кесті болып келуде.нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Негізгі:
1 К.Т Тасмағанбетов «Басқару есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау» Алматы 2002.ж
2В.Л Назарова. М.С Жапбарханова. Д.А. Фурсов. С.Д, Фурсова «Басқару есебі» Алматы 2005 ж
3В.К Радостовец, Т.Ғ ғабдулин, В.В Радостовец, О.И Шмидт Алматы 2002 ж
Қосымша әдебиеттер:
4.“Басқарушы өндірістік есеп”. Алматы “Принт” 2000ж Дәулетбеков Ә.Д, Тайғашинова Қ.Т, Таймағанбетов Т.А. Альмуханова
5 Бухгалтерлік есеп туралы және қаржылық есеп беру туралы. 26.12.1995 Заңы Егемен Қазақстан 28.06.2002
6 Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынылымдары.Алматы, Кәусәр бұлақ баспасы 1999.
7. В.Л Назарова. М.С Жапбарханова. Д.А. Фурсов. С.Д, Фурсова «Басқару есебі»
8. Спровочник по функционально- стоймостному анализу, Москва 1998г.
9. Хучелов Е.А. Бессонов Н.И. Приемы- эканомического анализа. 1998г.
10. Хорнгрен х.Т. Фостер. Д.Ж. Бухалтерский: учет Управленеский аспект. Алматы 1999г.
11 Карпова Т.П. Управленческий учет: Учебник:- М.: ЮНИТИ,2002 ж
12 Палий В.Ф. Основы калькуляций.- М: Финансы и статистика, 1989.
13 Калькуляция себестоимости в промышленности: Учебное пособие\ Под. Ред проф. В.А Белобородовой.- М: Финансы и статистика, 1989
14 Николаева С.А, Шишкова Т. Управленческий учет: Учебник. 2001 15 Шевченко 15Н.Г. Управленческий учет. Управление персаналом.М, 2001
16 Рыночная экономика: Словарь\ Под ред. Г.Я Кипернама Республика
1 К.Т Тасмағанбетов «Басқару есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау» Алматы 2002.ж
2В.Л Назарова. М.С Жапбарханова. Д.А. Фурсов. С.Д, Фурсова «Басқару есебі» Алматы 2005 ж
3В.К Радостовец, Т.Ғ ғабдулин, В.В Радостовец, О.И Шмидт Алматы 2002 ж
Қосымша әдебиеттер:
4.“Басқарушы өндірістік есеп”. Алматы “Принт” 2000ж Дәулетбеков Ә.Д, Тайғашинова Қ.Т, Таймағанбетов Т.А. Альмуханова
5 Бухгалтерлік есеп туралы және қаржылық есеп беру туралы. 26.12.1995 Заңы Егемен Қазақстан 28.06.2002
6 Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынылымдары.Алматы, Кәусәр бұлақ баспасы 1999.
7. В.Л Назарова. М.С Жапбарханова. Д.А. Фурсов. С.Д, Фурсова «Басқару есебі»
8. Спровочник по функционально- стоймостному анализу, Москва 1998г.
9. Хучелов Е.А. Бессонов Н.И. Приемы- эканомического анализа. 1998г.
10. Хорнгрен х.Т. Фостер. Д.Ж. Бухалтерский: учет Управленеский аспект. Алматы 1999г.
11 Карпова Т.П. Управленческий учет: Учебник:- М.: ЮНИТИ,2002 ж
12 Палий В.Ф. Основы калькуляций.- М: Финансы и статистика, 1989.
13 Калькуляция себестоимости в промышленности: Учебное пособие\ Под. Ред проф. В.А Белобородовой.- М: Финансы и статистика, 1989
14 Николаева С.А, Шишкова Т. Управленческий учет: Учебник. 2001 15 Шевченко 15Н.Г. Управленческий учет. Управление персаналом.М, 2001
16 Рыночная экономика: Словарь\ Под ред. Г.Я Кипернама Республика
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Тарау.Кәсіпорын қызметін ұйымдастыру негіздері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1.1. Кәсіпкерлікті
ұйымдастыру формалары.
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары
... ... ... ... ...
1.3. Өндіріс құрылымы және өндірістік процесс.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.Тарау. Кәсіпорынның өндірістік шығындарын талдау ... ... ... ... ...
2.1. Өндірістік шығындар (баламалы және қайтарымсыз шығындар); ... ... .
2.2. Жұмысшы күшінің шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Еңбекке ақы төлеу шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4. Үстеме шығыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
5. Кезең шығыстары (жалпы әкімшілік және пайыздар бойынша шығыстар);
6. Әлеуметтік сала шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
КІРІСПЕ
Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау,
жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет
етеді.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құнын) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.
Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың
біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат
тағайындауына байланысты.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі:
өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің
өзіндік құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама);өндіріс көлеміне қатысты
(өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар:
өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы есептеу – келген және шыққан,
өндірістік және кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын,
болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз
(өткен кезең шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау
мен реттеу – реттелетін және реттелмейтін.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсы бір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлаутынның бәрі де
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағытының мысалы болып табылады.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін
өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшінен шыққан
шығындар, материалдар немесе қосымша шығындар(немесе шығындар қарқыны
бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір
категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды “қазандық” деп аталатын тәсілмен анықтап
келеді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылытын өнім түрі бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді
алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты- тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады,шартты-тұрақты шығынды
өзгерту өндірілген өнім көлемінетікелей байланысты емес, ол шартты
-өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорционалды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесеазаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім
көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты тұрақты және
шартты өзгермелі шығын жолдауға жол алатын директ костинг тұжырымдамасын
ұсынды.Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау
міндетті емес,өзін өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен күнге көкей
кесті болып келуде.нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын
стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана
қоймай,ақталмаған шығындардың пайда болмауы үшін алдын алып,ресурстарды
пайдалануды бақылап дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік орталықтарының
тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар кәсіпорын шегінде
ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап
жауапкершілікорталықтары бойынша әртараптандырылады. Осылайша шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана-қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталды.
Шығындар шаруашылық іс әрекет барысында (еңбек,өнім өндіріс құралдары
мен керек жарақтарын алуға, жұмыс орындау,қызмет көрсетуге
алынған)тұтынылған материалдық,еңбек қаржылық және басқа ресурстардың және
баласта көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмніндігі бар кәсіпорын активі
ретінде көрсетілетін құн.Бұдан шығатыны шығындар ұғымы өндіріске шыққан
шығындар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан шығындар
өнімді(жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған ресурстар
бөлігі.
1.1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру формалары.
Бизнес адамзаттың кез келген ойластырылған қызметі ретінде сендіру
негізінде болсын,тиісті мағынасында және заңдық негіздегі жасалуы
жағдайында болсын,мемлекетпен арадағы іскерлікке қатысушылардың
экономикалық қарым қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді.Заңмен
бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің ұйымдық-
құқықтық формасы деп аталады.
Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы – бұл жеке іскерлік.Бұл
жағдайда бизнесмен жеке тұлға ретінде кәсіпорынның,фирманың мәртебесін
иеленбей-ақ,өздігінен,жалғызбасты болып іс-қимыл танытады.
Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналысуы үшін
іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия алу
қажеттілігі қарастырылған.
Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір салада жүргізілетін болса,онда
белгілі бір мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы патент алу
мүмкіндігі туады.
Жеке басты іскер өз шығынын өзі көтереді және өз қызметінің нәтижелері
үшін өзі жауап беріп,бастаған ісін кез келген уақытта тоқтата алады.
Жеке бизнес жаппай көрінгенімен тар ауқымдағы қызмет болып
саналады.Бизнестің әлемде жалғыз басты іскер өте нәзік тұлға болып
көрінеді.Оның пайдасы мардымсыз және ол нарықтық аласапыранынан
жеткілікті дәрежеде қорғалмайды.Сондықтан да бизнесмендер өздерінің
күштері мен қаржыларын біріктіріп жалғыз бастылықтан ұжымжық іскерлікке
өтуге бейімділіктерін жасырмайды.
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық
құрылысы,масштабы,қызмет ауқымы тұрғысынан әртүрлі болып келеді.Құқықтық
және өндірістік тұрғыдан алғанда олар жекелеген топтар мен түрлерге
бөлінеді.Олар – шаруашылық серіктестіктері,акционерлік
қоғамдар,өндірістік коперативтер,сондай-ақ бизнестің мемлекеттік
секторында - мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар.
Шаруашылық серіктестігін құрушы тұлға оның құрылтайшысы болып
табылады.Олар кәсіпорынға белгілі бір үлес қосып оның қатысушысына
айналады.Жалпы бастапқы салым жарғылық немесе жинақ капитал деп
аталынады.
Толық серіктестік – келісімдік негіздегі жалпы бизнеске қатысушылардың
ерікті бірлестігі.Іскерлік қызметті жүргізу үшін жалпы үлестік меншікті
құратын өздерінің мүліктерін біріктіреді,яғни серіктестіктің әр бір
мүшесінің аталмыш кәсіпорынға мүліктік немесе ақшалай түрде енгізген
салымына сәйкес өзінің үлесі болады. Алайда қаржылық қиындық туған
жағдайда,басқаща айтқанда,серіктестіктің біріккен мүлкінің жалпы құнынан
қарыз асып кеткенде, олардың мүшелері өздерінің немесе заңдық қатынас
арқылы бөлінбеген болса өздерінің отбасы мүшелерінің мүлкімен жауап
береді.
Коммандиттік серіктестік - біріккен шаруашылық қызметі жөніндегі
келісім шарт негізінде жасалатын бірнеше іскердің бірлестігі. Бірақ
толық серіктестікке қарағанда мұнда мүшелердің бір бөлігі ғана толық
серіктестік болып табылады.
Кәсіпкерлік дегеніміз көпқырлы, көлемді түсінік оны бір сөзбен түсіндіру
қиындау. АҚШ әдебиеттерінде бұл түсінікке төмендегідей сипаттама береді:
адамдардың сұранысқа ие өнімдерін шығару жолымен олардың тұтынушылық
қажеттіліктерін қанағаттардыру көзі тұтынушылық қажеттіліктерін
қанағаттандыру көзі болатын нарықтық экономикасының негізгі бағыты қоғамда
өндірістік үш фактор бар: жер, еңбек және капитал, ал Америкалық экономист
Шумпетер кәсіпкерлікті өндірістің төртінші факторы ретінде бағалайды,
себебі кәсіпкерлікке қатынасушылар өндірістің белсенді қарекеттерге
түсіреді.
Кәсіпкерлікке тән сипаттаманың бастығы ол өндірістік факторлардың
жеке меншікте болуына негізделді. Ал жеке меншік әр түрлі болады: жек,
жанұялық, топтық және акционерлік.
Кәсіпкерлік іс-әрекеттің ұйымдық –құқықтық түрлерінің ішінде
өндірісте дамытуыда акционерлеудің маңызы бар. Акционерлеу жолымен қалың
бұқараны кәсіпорынның біршама бөлігінің меншік иесі етіп, олардың
кәсіпкерлікті ұйымдастыруға басқаруға қатынастыуға болады.
Акционерлік қоғам (АҚ) дегеніміз, жарғылық капиталы белгілі бір акциялар
санына бөлінген қоғам: акционерлік қоғам қатынасушылары (акционерлер)
қоғамның іс-әрекеттері бойынша оның міндеттемелеріне жауапты емес және
қолында бар акциялар құны шегінде зиян шегу тәуекелі бар.
Акционерлік қоғам заңды және жеке тұлғалардың (соның ішінде шетелдер)
өзара келісім негізінде қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру және пайда
табу мақсатында құралады. Қоғам Қазақстан заңыдармен қарсы-келмейтін
саналуан іс-әрекеттермен айналасуда мүмкін және мезгілі шектеусіз уақытқа
құрылады.
Корпорация- ортақ мақсатқа жету және сонымен бір мезгілде жеңілдіктерді
қорғау үшін бірнеші фирманың басын біріктіретін акционерлік қоғам.
Концерндер - өндірістік-технологиялық байланыстарының көптігі арқасында
кең көлемде өндірістің,коперациялаудың,интеграц иямен жинақтаудың барлық
мүмкіндіктерін пайдаланатын көпшілік жағдайда монополиялық үлгідегі ірі
бірлестіктер.
Холдингтік компаниялар ерекшеліктері – олар басқа компанияларға
бақылау жүргізу құқығына ие.Өйткені олар басқарудың акциялары мен
қаржылай капиталын билейді,өздерінің бақылауындағы компаниялардың
директорларын тағайындайды.Сондықтан да холдингтер өздеріне кіретін
кәсіпорындардың,заң тұрғысынан алғанда өз бетінше жұмыс істейтіндігіне
қарамастан,шаруашылық және коммерциялық шешімдеріне белсенді түрде әсер
ете алады.
Консортциум – нақты міндеттерді шешу үшін құрылатын фирма,кәсіпорын
және ұйымдардың уақытша ерікті бірлестігін білдіреді. Консортциумның
негізі – келісім-шарт.
Картель – баға,сату жағдайы,өткізу нарығын белгілеу,патент ауыстыру
және тағы басқа салаларда келісімді іс қимыл жасау үшін бір бағыттағы
заңды тұлға болып табылатын кәсіпорындардың келісім-шарт арқылы
бірлесуі.
Нарықытық қатынас жағдайында экономиканың барлық
жақтарын:өндіріс,өнім тарату,қаржылық қамтамасыз
ету,қамсыздандыру,қызмет көрсету,жұмыс орындау және өнімді
өндірумен,бөлумен,айырбаспен және тұтыну мен байланысты қызметтің
басқада түрлерін қамтитын көп қырлы қызмет.
Өндірістік бизнеске негізінен материалдық,рухани және
интеллектуалдық өндіріс құрайтын іскерлік қызметтің түрі жатады. Бұл –
іскерліктің қоғамдық тұрғыдан алғанда ең қажетті өте салмақты,
күрделі,сондықтанда біршама ауыр түрі. Егер өндірістік бизнес болмаса,
мысалы,коммерциялық бизнестің материалдық негізі болмас еді.
Өндірістік бизнес – бұл негізінен алғанда өнеркәсіптік және ауыл
шаруашылық өнімдерін шығару.Алайда,оған сонымен бірге
құрылысты,транспорттық тасмалдауды,байланыс қызметін,коммуналдық және
тұрмыстық қызметті,ақпарат өндірісін,білім беруді,баспа өнімдерін
шығаруды жатқызады.Ең кең мағынасында өндірістік бизнес – бұл
тұтынушыларға қажетті,ақшаға сатуға келетін немесе басқа тауарға айыр
бастау қасиеті бар кез келген пайдалы өнімді шығару.Өндірістік
бизнесмен – бұл кейіннен сатып алушыларға,тұтынушыларға өткізілетін
өнім,тауар,жұмыс,ақпарат рухани игіліктерді өндіру процесін
ұйымдастыру және іске асырумен айналысатын іскер.
Коммерциялық немесе саудалық бизнес- бұл тауарларды сату мен
сатып алуға байланысты іскерлік.Коммерция өзінің бастапқы мағынасында
сауда ұғымын білдіреді,ал коммерсант –сауда тауар айырбастау тауар-
ақша операцияларымен айналысатын саудалық іскер,бизнесмен.Коммерциялық
бизнес өндірістік бизнеспен тікелей байланысты.Өйткені,өндірілген
өнімді ақшаға өткізу немесе басқа тауарларға айырбастау керек.Дәл осы
саудалық іскерлік тауарға деген сұранымды анықтап,қандайда бір
болсын өнімнің түрін өндіруді көбейтуге немесе керісінше шектеуге әсер
етеді.
Қаржылық іскерлік.
Саудалық бизнеске әлде қайда жақын тұрған қаржылық іскерлік болып
табылады.Өйткені,оның негізінде сатып алу сату жатады.Бірақ,мұнда
ақша,валюта,бағалы қағаздар сияқты ерекше тауарлар айналымға
түседі.Өндірістік,коммерциялық және іскерлік қызметтің басқа түрлерін
жүзеге асыру ақшалық көздерді керек етеді.Шикізатпен материалдарды
сатып алу,ғимараттарды жалға алу,жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу және
басқа іскерлік жұмыстар ақша көздерін тұрақты жұмсауды қажет етеді.
Әрине,әрбір бизнесмен өз ісін жүргізу үшін жеткілікті мөлшерде ақша
көздерін иеленген деп ойлаймыз. Алайда,тәжірибе көрсетіп
отырғанындай,белгілі бір бизнес- операцияның басталуынан оның
аяқталуына дейін жеткілікті дәрежеде ұзақ уақыт кетеді. Жоғарыда
қарастырылған бизнестің өндірістік коммерциялық және қаржылық түрлері
іскерліктің тағы бір түрі делдалдық бизнесті дүниеге келтірді.Бұл
бизнес өндірістік,сауда коммерциялық,қаржы-несиелік сияқты әртүрлі
салаларда жүзеге асырылады.Оның негізгі ерекшелігі – мұнда бизнестің
маретиалдық-заттай элементі болмайды.Делдал өзі өнім
өндірмейді,тауар,валюта немесе бағалы қағаздармен сауда
жасамайды,несие берумен айналыспайды.Оның ролі мен міндеті – осы
операциялардың жүргізілуіне және бітім жасасуға мұрындық болу.
Делдал бизнесменнің мақсаты – тауар мен қызмет көрсетудің мөлшері және
оларды сатудың шарты,сондай ақ оларға деген сұраныстың денгейі туралы
ақпарат алу.Сондықтан да ақпарат делдалдық бизнестің басты факторы болып
табылады.Өндірушіден немесе тауар және қызмет көрсетушіден ақпарат
алу,ақы төлеу арқылы жүргізіледі.
Сақтандыру экономикалық қарым қатынастың бір түрі ретінде біздің
тарихымыздың кеңестік кезеңінде орын алды және оның еңбек табысын табуға
мүмкіндігі жоқ немесе көмекке зәру адамдарға жәрдем көрсету мақсатында
белгілі бір қаржы қорын құру үшін кәсіпорындар мен азаматтардың тапқан
табысының белгілі бір бөлігін еріксіз тәртіппен алу арқылы мемлекет
жүзеге асырып отырады.
Сақтандыру бизнесі – сақтандырудың ең ерікті формасы.Оған мүліктік
сақтандыру,өз өмірі мен денсаулығын қамсыздандыру,тәуекелділік пен
жауапкершілікті сақтандыру жатады.Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында
қызмет көрсетудің ерекше түрі сақтандыру арқылы қорғауды сату және сатып
алуды жүзеге асыратын сақтандыру нарығы пайда болады.
Бизнестің басқа түріне қарағанда,сақтандыру бизнесінде сақтандыру
жарнасы өтемақы сомасынан аспайды,тіпті сақтандыру сомасының салыстырмалы
түрде азғантай процентін құрайды.
Бизнестің қарастырылған түрлерінің іскерлік қызметінің мәні жағынан
алғанда өзара айырмашылықтары бар.Алайда,іскерлік салалық бөлінуі де
ерекше әнгіме етуді керек етеді.
1.2. Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары
Кєсіпорын – белгілі бір µнім µндіретін немесе халыќќа ќызмет
кµрсететін зањды т±лѓа.
Кєсіпорын экономикасы - µндірістік жєне µндірістен тыс ќатынастардыњ
жиынтыѓы: айналыс ќоры дайын µнім кєсіпорынныњ банктегі есеп шоттары аќша
ќаражаты баѓалы ќаѓаздары меншіктіњ материалдыќ емес ќорлары (патенттер
лизенция т.б.), µнімді µткізуден жєне єрт‰рлі кµрсетілген ќызметтерден
т‰скен табыстар мен пайда. Олардыњ ќ±ндыќ баѓасы кєсіпорынныњ экономикалыќ
даму дењгейімен кµлеміне байланысты болады.
Соњѓысыныњ єрт‰рлі себептері бар атап айтќанда:
• µндірісітік ќорлармен ќамтамасыз етуде ењ онтайлы ‰йлесімділікті
табу;
• µндірілген µнімніњ санымен сапасы;
• µткізу кµлемі;
• µткізуден т‰скен кіріс пен пайда.
Осы факторлар негізінде ќол жеткізілетін тиімділіктіњ дењгейімен
сипатын кєсіпорынды дамытуѓа ыќпал ететін ішкі жєне сыртќы жаѓдайлар
айќындалады.
Кєсіпорын ќызметініњ негізгі факторлары:
1. Жер. Б±л белгілі бір µлшемдегі пайдалану м‰мкіндігі орасан зор
табиѓи байлыќ. К‰нделікті пайдаланылады. Табиѓи байлыќтар “орны толатын”
жєне “орны толмайтын” болып бµлінеді.
2. Ж±мыс к‰ші – ой жєне дене ењбегі ењбекке ќатысушылардыњ тєжрибелік
жєне интеллектуалды ќ±рамы.
3. Ењбек заты жєне ењбек ќ±ралдары. Ењбек заты жєне ењбек ќ±ралдары
арќылы µнім µндіріледі, тиісті ќызметкµрсетіледі.
4. Кєсіпкерлік – меншікке негізделген несие алынѓан жєне басќада
м‰ліктерді пайдалану арќылы ќолданылып ж‰рген зањдарѓа сєйкес ж‰зеге
асырылатын бастамалыќ, шаруашылыќтыќ жєне басќата ќызмет.
5. Капитал-т±тыну затарыныњ кµлеміне ќарай шектелген аќша ќаражаты.
Кєсіпкерлік-жеке т±лѓа, ол:
• µндірістік-шарушылыќ,
• кµтерме сауда;
• инновация;
• кењестер беру;
• коммерциялыќ делдалдар;
• баѓалы ќаѓаз операциялары жєне таѓыда басќа сияќты зањмен тиім
салынбаѓан кез-келген ќызмет т‰рлерімен айналысуына ќ±ќылы.
Инновация – жања б±йымдар мен озыќ техногияларды жасауѓа, µндіруге,
дамытуѓа жєне сапалыќ жаѓынан жетілдіруге баѓытталѓан к‰рделі ќ±былы. Ол ‰ш
кезењді ќамтиды:
• зерттеуді бастаудан µндірісте алѓаш рет игеруге дейін;
• алѓашќы игеруден бастап б±йымды т±тынушылардыњ ќажетін
ќанаѓаттандыру маќсатында тиіс мµлшерде µндіруге дейін;
• одан соњ б±йымды т±тынушы пайдаланады, к‰теді, кєдесіне
жаратыды.
Кєсіпкерлік субьектісі:
• Ќазаќстан Республикасыныњ жєне басќа елдердіњ азаматтары (ќызметтері зањ
талабына сай болса ѓана).
• Зањды т‰рдегі шетел азаматтары мен µкілеттілігі шектеулі т±лѓалар.
• Азаматтыќ бірлестіктер.
Кєсіпкерлік ќызмет тµмендегідей екі нысанда ж‰зеге асады.
1. Меншік иесініњ µзініњ тєуекел етуі жєне м‰ліктік жауапкершілігі
негізінде.
2. Кєсіпорынды меншік иесі атынан басќару. Меншіктіњ м±ндай ережелері µзара
міндеттерді аныќтай отырып, келісім арќылы реттеледі.
Б±л келісімде:
• м‰лікті пайдаланудыњ ќ±ќыќтарын шектеу;
• єрт‰рлі ќызметті іске асыру;
• маткриалдыќ жауапкершілікпен µзара ќаржылыќ ќарым-ќатынас
шарттары мен тєртіптері;
• келісімді саќтаудыњ негіздері мен шарттары жасалады.
Меншік иесініњ келісім жасаѓан сєттен бастап кєсіпкердіњ іс єрекетіне
араласуѓа ќ±ќыѓы жоќ (алдын-ала келісімдер мен кєсіпорынныњ жарѓысында жєне
зањда кµзделінген жаѓдайларды ќоспаѓанда).
Кєсіпкердіњ ќ±ќыќтары:
• келісімніњ бастамаларын ж‰зеге асырып ќаржы ќаражат тарту;
• интелектуалды меншік обьектілерініњ, азаматтар мен зањды
т±лѓалардыњ м‰лкі мен жекеленген м‰ліктік м‰дделерін ќорѓау;
• µндірістік баѓдарламалар жасау;
• µз µнімдеріне т±тынушылар жеткізіп берушілерді тањдау;
• Ќазаќстан Республикасыныњ зањдары мен келісімдеріне сєйкес баѓа
белгілеуді реттеуді.
• сыртќы экономикалыќ ќызметтерді ж‰зеге асыру;
• кєсіпорындарды басќаруда єкімшілік-тєртіптік ќызметтерді жолѓа
ќою;
• кєсіпорын иесініњ атынан ќызметкерлер жалдау жєне олардыж±мыстан
босату.
Кєсіпкерлік ќызмет:
• µндірістік;
• коммерциялыќ;
• ќаржылыќ;
• кењестер беру болып бµлінеді.
Б±лардыњ єрќайсысыныњ µзіне тєн ерекшеліктері мен жетістіктері бар.
¤ндірістік кєсіпкерлікке ќатысты негізгі ќызметтер:
- µнім µндіруге баѓытталѓан ж±мыстар мен ќызмет кµрсетуді атќару;
- аќпараттарды µњдеу жинау;
- рухани ќ±ндылыќтарды игеру;
- т±тынуѓа жататын басќада µткізілімдер.
Б±лардыњ негізгі ќолдану µрістері:
• µндірістік кєсіпорын жєне мекемелер;
• коммерциялыќ сауда мекемелері;
• тауар – ќор биржалары;
• банк тер мен халыќтар.
Ќызмет т‰рін тањдауда алдын – ала маркетингтік зерттеу ж‰ргізу керек жєне
ќандай тауардыњ немесе ќызмет кµрсетудіњ т±тыным м‰мкіндігі мол, оѓан
деген с±ранымныњ т±раќтылыѓы, келешек даму тенденциясы, тауарды сатуда
ыќтимал баѓа бірліктері, µнім µндірумен оны µткізу процесіндегі шыѓындар,
µткізу кµлемін болжау. ¤ндірістік кєсіпкерлік ќызметтік нєтижесінде µнім
пайда болатынын жоѓарыда айттыќ. Кєсіпкер екінші сатыда µндіріске ќажетті
ќаржы-ќаражаттыњ шамасын белгілеуге, ќорытынды мєліметтерді топттауѓа
µнімді µндіруді бастауѓа дейін єзірленген заттарды жеткізумен банкротќа
±шыраудыњ алдын алуѓа баѓытталѓан ж±мысттарды атќаруѓа тиіс.
¤німді тиімді сату шаралары кєсіпкерліктіњ ‰шінші сатысын ќ±райды.
Б±л процес делдал агенттіктер, брокер немесе кєсіпорынныњ µз к‰шімен ж‰зеге
асырылады. Б±л кєсіпкерлік технологиясыныњ айрыќша жауапты кезењі.
Коммерциялыќ кєсіпкерліктіњ тауар-аќша ќатынастарымен сауда-айырбас
операцияларынан т±рады. Шынын мєнінде, б±л тауар мен ќызмет кµрсетуді ќайта
сататын орын. Оныњ µндірістік кєсіпкерлік ќызметтен айырмашылыѓы – м±нда
µнім µндірудіњ µндірістік ќорлармен ќамтамасыз ету ќажет болмайды.
М±ндаѓы ењ басты мєселелер:
• “нені сатып алу керек”;
• “нені сату керек”;
• “ќайда сату керек”.
деген с±раќтарѓа жауап іздеу.
Ќаржылыќ кєсіпкерлікке сату-сатып алудыњ ерекше тауарлары: аќшаны,
валютаны, ќ±ныды ќаѓазды (акция, вексель, облигация, ваучер) яѓни аќшаны
тікелей жєне ќосымша нысанда сатып жатады. Нарыќтыќ ќатынастарѓа µтуге
байланысты аќша нарыѓы валюта жєне ќ±нды ќаѓаз нарыќтары бой кµтереді
оларѓа ќатысушылар:
• коммерциялыќ банктер;
• ќор биржалары;
• кейбір кєсіпорындармен ±йымдар;
• кєсіпкерлер жєне жеке т±лѓалар.
. Кењес беру ќызметіне:
• Жалпы басќару;
• Єкімшілік басќару;
• Ќаржылыќ ќолдау;
• Маркетинг;
• Аќпаратты технология;
• Арнайы ќызметтер жатады.
Сонымен ќатар халыќќа аќылы немесе аќысыз т‰рде кењестер беріліп кењестер
кµрсетіледі.
Кәсіпкерлік қызметтің орны ең алдымен –кәсіпорын. Экономикалық
категория ретінде ол өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастырды
ұйымдастырудың негізгі буыны.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі және қолданылып жүрген
заңдар мен заңдылықтарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық- құықтық
нысандары бар:
• Мемлекеттік кәсіпорындар ;
• Серіктестіктер;
Акционерлік қоғам.
Кєсіпкерлік ќызметке ќатысушылар мен олардыњ єріптестерініњ
бірігуін серіктестік деп аталады.Серіктестік шаруашылыќтарѓа єріптестердіњ
ќатысуы жазбаша келісімдер мен шарттар т‰рінде бекітіледі.Серіктестерді
олардыњ ќ±рылтайшылары ќ±райды.
Серіктестік шаруашылыќтарын м‰шелері:
- басќару ісіне ќатысуѓа;
- серіктестік ќызметі жµнінде маѓл±маттар алуѓа;
- оныњ ќ±жаттары мен танысуѓа;
- несие берушілер мен есеп-айрысќаннан кейін ќалѓан пайданы бµлісуге
;
- тиісті м‰лік ќ±ныныњ аќшалай баламасын алуѓа ќ±ќыѓы бар.
Серіктестік шаруашылыќ иелегіндегі м‰ліктердіњ ќ±рамына
жататындар:
-негізгі µндірістік ќ±рал- жабдыќтары;
- айналым ќ±ралдары;
- аќша ќаражаттары;
- басќа да ќ±ндылыќтар кіреді.
Серіктестіктіњ м‰шелері:
- ќ±рылтайшылар атынан талап етілген ќ±жаттарды дайындап беруге;
- алдын-ала белгіленген жарналар мен салымдарды толыќ жєне µз уаќында
тµлеулеріне ;
- коммерциялыќ ќ±пияларды саќтауѓа;
- ќ±пия аќпараттарды жария етпеуге міндетті.
Аралас серіктестікте бір немесе ќатысушылар неие берушілер
алдында б‰кіл м‰ліктерімен жауап береді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік алдын-ала белгіленген пайшылар
‰лестерініњ негізінде ќ±рылѓан бірлестік .Оныњ м‰шелерініњ ќоѓамныњ
міндеттемелерін орындауда жауапкершіліктері жоќ,олар тек µз ‰лестерініњ
мµлшерінде ѓана тєуеклдік жасай алады.
Толыќ серіктестікте µз м‰шелерініњ ‰лестік меншігі негізінде
ќ±рылѓан,алайда серіктестіктіњ барлыќ м‰шелері іс-єрекеттердіњ
нєтижелеріне µзініњ жеке м‰лкімен толыќ жауап береді
Кооператив – б±л пайда табу маќсатында емес м‰шелеріне кµмек кµрсету
ќызметтеріне тиісті ыќпал жасау ‰шін ќ±рылатын ќоѓамдастыќ. Алайда біздегі
кооперативтер ењ алдымен µндірістік ќызмет кµрсету жєне сауда делдалдыќ
салада дамып отыр. Кµпшілік жаѓдайда кооперативтік жаѓдайда табысты
капиталѓа айналдырмау аѓымы байќалады. М±ндай жаѓдай µндірістіњ тиімділігін
арттыруѓа тиесінше ыќпал жасамайды инновациялыќ процесті тежейді ќ±рылымдыќ
ќайта ќ±ру ж±мыстарын ќиындатады.
Бюджет тік кєсіпорындар б±л топќа зањды шаруашылыќ дербестігі жоќ ±йымдар
кіреді. Олар мемлекеттік єкімшілік ж‰йе шењберінде тікелеу немесе
ќ±рылымдыќ т±рѓыда министрліктерге ведомстволарѓа немесе жергілікті басќару
органдарына баѓынады. Б±лардыњ кірісімен шыѓысы мемлекеттік бюджет есебіне
µтеледі пайдадан салыќ тµлеугеде тиісті емес. Олар сыртќы ќаржы кµздерін
пайдаландайды. Кєсіпорындар басшыларын мемлкеттік басшы органдар
таѓайындайды м±ндаѓы ж±мыс істейтіндерді мемлекеттік ќызметкерлер деп
атайды.
Мемлекеттік корпорациялар кєсіптік немесе ортаќ м‰дделер принципінде
біріккен ќоѓам адамдар тобы; капиталистер кењінен ќолданылатын акционерлік
ќоѓам нысаны, ќазіргі жаѓдайда м±ндай корпорациялар монополиялыќ
бірлестіктердіњ негізгі т‰рі.
Ассоциациялар – шаруашылыќ есеп µзін-µзі ќаржылындыру жєне µзін-µзі
басќару негізінде ж±мыс істейтін кєсіпорындардыњ ,мекемелердіњ біріњѓай
экономикалыќ – єлеуметтік мєдени м‰дделер негізінде ерікті т‰рде зањды ±йым
ретінде бірігуі.
Ассоциацияѓа кіретін кєіпорындар шаруашылыќ дербестігін зањды т±лѓа
ќ±ќыѓын саќтайды, меншік нысаны µзгертпейді, µз ќызметін кєсіпорындар
(бірлестіктер) туралы зањыныњ ережелеріне сєйкес ж‰ргізіледі ассоциация
ќ±рамын мемлекеттік жалгерлік бірлескен акционерлік ќоѓам сондай-аќ
ќоѓамдыќ ±йымдардыќ кєсіпорындары µз ќ±рылтайшылармен келіспей-аќ кіре
берулеріне ќ±ќылы. Ассоциациялар µндірістік шаруашылыќ жєне сыртќы
экономикалыќ ќызметін ел аумаѓанда тіпті шетелдерде де халыќ шаруашлыѓыныњ
кез келген саларында ж‰зеге асырылуына болады. Т‰рлі µндірітік шаруашылыќ
басќару ж±мыстарын бір орталыќтан ж‰зеге асару маќсатында б±л міндеттер
ассоциацияѓа ќатысушыныњ біреуіне немесе бірнешеуіне ж‰ктеледі ассоциацияѓа
ќатысушылар бірлескен ќызметтен т‰скен пайдадан (кірістен) µз ‰лестерін
алуѓа ќ±лы.
Ассоциацияардыњ негізгі т‰рлері мыналар:
• Концерн;
• Салааралыќ;
• Мемлекеттік бірлестік;
• Шаруашылыќ ассоциациясы;
• Консорциум.
1. Концерн – ќатысу ж‰йесі, м‰дде орталыѓы туралы шарттар, ќатысу ‰лесі,
патенттік-лицензиялыќ келісімдер, ќаржыландыруѓа, µндірістік
ынтымаќтастыќ негізінде µзара тыѓыз байланысќан дербес кєсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кєсіпорындарда акционерлік ќоѓам немесе басќадай
сауда серіктестіктері т‰рінде зањды ±йымдар ќ±ќыѓы саќталады.
2. Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарыныњ бірі, ќарыздарды
бірлестіре орналастыру, ‰лкен кµлемде ќаржы немесе к‰рделі
коммерциялыќ операциялар ж‰ргізу, іріленген µнеркєсіп ќ±рылысын ж‰зеге
асыру, белгілі бір µнім түрін µндіруді мейлінше ±лѓайту маќсатында
бірнеше банк немесе µнеркєсіп субъектілері арасында жасалып,
ќабылданатын уаќытша келісім.
Холдинг – басќа компанияларѓа баќылау жасау маќсатында µзініњ капиталын
олардыњ акцияларыныњ баќылау пакеттерін сатып алу ‰шін пайдаланылатын
акционерлік компания.
Картель – біртектес µнім µндіретін тєуелсіз µнеркєсіп орындарын белгілі бір
нарыќќа ‰стемдік орнату маќатында ±йымдастырѓан бірлестік, ассоциация.
Картельге мүше болу ерікті.
1.3. Өндіріс құрылымы және өндірістік процесс
Өндірістік процестің жекелеген тобы:
• негізгі өндірістік;
• көмекші өндірісік;
• қызмет көрсету шаруашылықтары;
• кәсіпорындарды басқару органдары;
• жұмысшылардың қызметтері бойынша бірігуді ұйымдастыру болып бөлінеді.
Кәсіпорынның жалпы құрылымы :
• өндірістік (ғимарат, құрылыс)
• Өндірістік емес ( қойма, асхана , мәдениет сарайлары, стадион,
балабақша) болып бөлінеді.
Кәсіпорын құрылымына әер ететін факторлар:
• өнім өндірудің күрделілігі;
• кәсіпорын өлшемі;
• өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
• өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
• орналасқан жері.
Кез-келген кәсіпорынның қалыптасуы өндірістік процестен басталады.
Кәсіпорындағы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өңдеп , тұтынуға
дайын өнім өндіруге бағытталған іс- қимылдар.
Өндірістік процесс өнім шығарудың сипаты мен ауқымына қарай :
• жай;
• күрделі болып бөлінеді.
Өндірістік процестер екіге бөлінеді:
• еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді
технологиялық процес деп атайды.
• еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес
процестер деп атайды.
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың тиімділігі мынандай принциптерді
басшылыққа алады:
• жекелеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру;
• үйлесімділік; Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің қабілет
деңгейлерінің бірдей екенін білдіреді.
• қатар- даму - өндірістік процестердің кәсіпорынның жекелеген
құрылымдарында қосарласа орындалуы.
• араласдаму принципі – бұйымның өндірістік процестен өту кезеңдері ,
яғни шикізатты өңдеуден бастап ,дайын өнім шығаруға дейінгі іс-
әрекеттерді қамтиды.
• Үздіксіздік принципі .
• Автоматтандыру принципі - өндіріс процесін әлемдік деңгейде
автоматтандыру.
Өндірістік цикл өнім өндіруге жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен және оның
құрылымымен сипатталады.
Өндірістік цикл ұзақтылығы дегеніміз өндірістік процесте белгілі бір
бұйымды өндіруді бастау мен аяқтау арасындағы күнтізбелік уақыт аралығы.
Өндірістік цикл:
• Жұмыс уақыты;
• Табиғи уақыт;
• Жұмыстағы үзіліс болып бөлінеді.
1. Жұмыс уақыты – еңбек заттарына тікелей әсер ететін, сонымен қатар
жұмысшылардың аппараттық және автоматты тетіктердің жұмысын бақылауға
жұмсайтын уақыты.
2. Табиғи процестер уақыты еңбек заттарының еңбек жұмсамай-ақ табиғи
негізде ,тиімсіз өндіріске ұшырауын білдіреді. Мысалы, ағаштың текке
кеуіпкетуі, жүзім сөлінің ашып кетуі.
3. Жұмыстағы үзіліс – еңбек заттарын өңдеу процесіндегі қажетті үзіліс.
Бұлар:
• демалыстар;
• мереке күндері;
• түскі үзіліс;
• демалыс алу;
• шикізаттарды күту.
Өндірістік цикл ұзақтылығы:
• қолданылып жүрген техника мен технологияға,
• өндірісті және еңбекті дұрыс ұйымдастыруға,
• өндірілетін өнім көлеміне ,
• аяқталмаған өндіріс шамасына,
• кәсіпорын жұмыстарының басқа да экономикалық көрсеткіштеріне әсер етеді.
Қазіргі кезде өндірістің мына типтері кең тараған:
• жаппай;
• сериялық ;
• аралас өндірістер.
Жаппай өндіріс типінің негізгі белгісі –шығарылуы ұзақ мерзімге
көзделінген біртекті өнімді негұрлым көп өндіру. Сондықтан жаппай
өндіріске жататын кәсіпорындарға шығарылған бұйымдардың номенклатурасын
шектеп отыру тән.
Өндірісті арнайы құрал- жабдықтармен жарақтандыру еңбек өнімділігінің
қарқынды өсуіне бірден – бір қолайлы жағдай жасайды.
Сериялық өндірістер:
• аз сериялы ;
• орта сериялы;
• көп сериялы болып бөлінеді.
Жеке – дара өндіріс типтерінің ерекшеліктері:
• цехтардың, учаске мен жұмыс орындарының технологиялық жағынан
мамандандыру деңгейінің басымдығы және бұлар үшін бұйымдардың үнемі бір
түрін өндірудің міндетті еместігі;
• әмбебап жабдықтарды пайдалану және оларды бір типті топтарға орналастыру;
• қолмен атқарылатын жұмыстар үлес салмағының көптігі және өндірістік
циклдың ұзақтылығы;
• жұмысшылардың жоғары біліктілігі.
Жеке- дара өндіріс типінің өнімдеріне қатыстылар:
• бірегей станоктар;
• автоматты реакторлар;
• қуатты электр машиналары;
• құрылыс объектілерінің көпшілігі жатады.
2.1 Өндірістік шығындар
Шығындарды жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда алдымен
“шығын”деген ұғымның өзіне жете түсіну қажет , яғни оның терминологиялық
мәнін шығындарды топтың қағидаларын және есебін түсіндіру қажет.
Шығындар- бұл қолдағы барды сатып алуға жұмсалғанын және оның шаруашылық
субьектілерінің баланысында актив ретінде көрсетілетін , келешекте табыс
әкелуге қабілетті қаражаттар.
Әдетте шығындар –тауарларға немесе қызметтерге төлену қажет болатын,
тұтынатын ресурстар (ақшалар) түсіндіріледі.Осы ұғымдардан
“шығындар”тұжырымдамалық абстрактілі деңгейінде екені көрініп тұр.Дәл
сондықтан осы күнге дейін экономикалық әдебиеттерде осы мәселе бойынша
көзқарастардың біртұтастығы жоқ.Бухгалтериялық есептерде шығындар әр түрлі
топтасуы мүмкін.
Енді біз шығындардың мәнін түсіну үшін бұдан былай “өзіндік құн”
ретінде, бірақ түпкілікті дәлелді ұғым емес, оны 3 жақты қарастыру керек:
Біріншіден шығындар ресурстарды пайдамен анықтайды.
Екіншіден шығындар ақшалай өлшеммен көрсеткен, пайдаланылған
ресурстық санын көрсетеді.
Үшіншіден шығындар кез-келген бөлімнің қызметі өнімді өндіруді, яғни
олардың іске асыру жайын салыстырады.
Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің
деңгейлерімен тәуелді, шығынның әрекеті қалай өзгеретінін көрсету өте
маңызды рөл атқарады. Сондықтан осыдан мынадай мәселеллер туады.
1) Келесі жыла өндірістік қызметтің қандай көлемін жоспарлау қажет.
2) Сатылатын товардың көлемі өсуіне байланысты сату бағасын азайту керек
пе?
3) Өнімді сатумен айналысатын қызметінің еңбегіне ақы төлеу қандай нысанда
болуы керек:
- тек комисиялық сый ақы
- тек жалақы немесе олардың комбинациялары?
4) Өнім шығарудың мөлшерін артыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу
керек пе?
Бұндай құбылыстарды ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері бойынша
шығындарды топтастыру жүргізіледі. Обьектілерді жіктеу (классификациялау)
белгілері көп болған сайын, оның зерттеліну деңгейі де жоғары болады.
Рс Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1. Мазмұны (арналымы) бойынша Негізгі және үстеме
2. Өнімнің өзіндік құнына енгізу Тікелей және жанама
(қосылу) әдісі бойынша
3. Өндіріс көлемінің өзгерісіне Айналымды жәнетұрақты.
қатысты бойынша
Шығындарды жіктеудің мақсаты- жалпы массадан тек релевандты шығындарды
бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты).
Сондықтан жіктеудің әдістері басшының алдында тұрған нақты мәселелерге
тәуелді болып келеді.
Басқарушы есебінің осындай негізгі мәселелеріне мыналар кіреді:
1. Бірінші бағыт- жай өзіндік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан
күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалданудан, сатудан) және өнімнің
(қызмет, жұмыс) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және
жанама) туралы есептік мәліметерде алу болып табылады.
2. Екінші бағыт- өзіндік құн туралы есеп берулермен нақты шығындар туралы
алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар мақсатында пайдалану және
дұрыс шешімдер қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды осы ақпараттармен
қамтамасыз ету.
3. Үшінші бағыт-шығару орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкерлік орталықтары бойынша
да еаепті ұйымдастыру басқару есебінің мақсатына сай жасалғанын шығарайық.
Басқару есебінің мақсатына сай Шығындардың жіктелуі
міндеттемелер
өндіріммен өнімнің өзіндік құнынкіретін және шығатын;
есептеу, қорлардың құнын және тікелей және жанама;
алынған табыстардыбағалау негізгі және үстеме;
өзіндік құнға кіретін және
есепті кезең шығындары;
бір элементтік және кешенді;
ағымдағы және бір жолғы.
Шешім қабылдау және жоспарлау. Тұрақты және айнымалы бағалау
кезінде есепке алынатын және
алынбайтын
қайтарымы жоқ шығындар;
ескерілмеген ситуациялық
шығындар;
шекті және өсімді;
жоспарлы және жоспарланбайтын;
Бақылау және реттеу Реттелетін және реттелмейтін
Негізігі өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты: шикізат
және материалда, басқа қосалқы шығындар.
Үстеме- өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету.
Бір элементі шығындар- бір элементтен тұрады.
Кешенді- бірнеше элементен тұрады құрамына қызметкерлерлің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым материал, амортизация тб
Тікелей- өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін шикізат материалдар, аударым
Жанама өнімнің жеке түрлеріне өзіндік құнына тікелей салынбауы мүмкін.
Ағымдағы- жиі қайталанатын кезеңдік шығындар.Әкімшілік жалпы басқарумен
байланысты шығындар.
Коммерциялық- өнімді сатып алушыға өткізумен байланысты шығын.
Өндірушілік- ұтымды технологиямен өндірісті ұйымдастыру арқылы өнімді
белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу- отандық өндірістік
шығындар есебінде жаңа құбылыс. Нарықтық қатнастырды жоспарлауда,
нормалауда, болжауда және жалпы өндірісті басқару есебінің ролі күшейіп
отыр. Баптар (статьялар) бойынша шығындарды топтау “негізгі өндіріс”
шотында аяқталған көрінісі бойынша бейнелейді. Бірақты осы мәліметтер
бойынша шаруашылық субьектісі әрбір өнім түрлерінің өтелуі жөнінде оларда
қабылданғанын шешімнің тиімділігі және қолданатын шешімнің табыс пен шығыс
әсер туралы қорытынды жасауға болмайды.
2.2. Жұмысшы күшінің шығындары
Өндірістік қызметте жұмыс күші негізінен қозғаушы күш ретінде танылады және
ол өндіріс элементтерінің бірі. Тек жұмыс күші түрі еңбек ғана қосымша
құнды жасайды. Сондықтан көптеген авторлардың пікірі бойынша еңбек
ресурстары өндірген күштердің маңызды элементі және экономикалық
потенциялды көрсеткіштер ретінде ескеру керек деп санайды. Еңбек ресурстары
деп- тек шаруашылық субектілері жұмысшылар саны емес және олардың жалпы
білімі мен кәсіби дайындық деңгейлері сондай-ақ өздерінің қызметтік
міндеттеріне қатысы түсіндіріледі. Дегенмен еңбектің сапасы біліктілік
деңгейімен арнайы білімімен тікелей байланысты. Еңбек ресурстары рационалды
пайдалануға қатынасты алдын ала анықтайды. Демек адамдарсыз ұжымсыз
,шаруашылық субьектілеріне жоқ және қажетті адамдарсыз бірде- бір
шаруашылық субьектілері өз мақсаттарына жете алмайды. Жұмыс күніне
жұмсалған шығындардыңбасқарушы есебі басқару жүйесінде басты орын алады,
және ол өндіріс шығындарына кіретін есептің бір бөлігі ретінде көрсетіледі.
Бастапқы өндірістік есеп шеңберінде шығындардың түрлері бойынша
еңбекақымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.Тарау.Кәсіпорын қызметін ұйымдастыру негіздері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1.1. Кәсіпкерлікті
ұйымдастыру формалары.
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары
... ... ... ... ...
1.3. Өндіріс құрылымы және өндірістік процесс.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.Тарау. Кәсіпорынның өндірістік шығындарын талдау ... ... ... ... ...
2.1. Өндірістік шығындар (баламалы және қайтарымсыз шығындар); ... ... .
2.2. Жұмысшы күшінің шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Еңбекке ақы төлеу шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4. Үстеме шығыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
5. Кезең шығыстары (жалпы әкімшілік және пайыздар бойынша шығыстар);
6. Әлеуметтік сала шығындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
КІРІСПЕ
Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау,
жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет
етеді.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құнын) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.
Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың
біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат
тағайындауына байланысты.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі:
өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің
өзіндік құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама);өндіріс көлеміне қатысты
(өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар:
өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы есептеу – келген және шыққан,
өндірістік және кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын,
болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз
(өткен кезең шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау
мен реттеу – реттелетін және реттелмейтін.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсы бір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлаутынның бәрі де
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағытының мысалы болып табылады.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін
өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшінен шыққан
шығындар, материалдар немесе қосымша шығындар(немесе шығындар қарқыны
бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір
категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды “қазандық” деп аталатын тәсілмен анықтап
келеді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылытын өнім түрі бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді
алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты- тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады,шартты-тұрақты шығынды
өзгерту өндірілген өнім көлемінетікелей байланысты емес, ол шартты
-өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорционалды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесеазаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім
көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты тұрақты және
шартты өзгермелі шығын жолдауға жол алатын директ костинг тұжырымдамасын
ұсынды.Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау
міндетті емес,өзін өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен күнге көкей
кесті болып келуде.нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын
стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана
қоймай,ақталмаған шығындардың пайда болмауы үшін алдын алып,ресурстарды
пайдалануды бақылап дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік орталықтарының
тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар кәсіпорын шегінде
ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап
жауапкершілікорталықтары бойынша әртараптандырылады. Осылайша шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана-қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталды.
Шығындар шаруашылық іс әрекет барысында (еңбек,өнім өндіріс құралдары
мен керек жарақтарын алуға, жұмыс орындау,қызмет көрсетуге
алынған)тұтынылған материалдық,еңбек қаржылық және басқа ресурстардың және
баласта көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмніндігі бар кәсіпорын активі
ретінде көрсетілетін құн.Бұдан шығатыны шығындар ұғымы өндіріске шыққан
шығындар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан шығындар
өнімді(жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған ресурстар
бөлігі.
1.1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру формалары.
Бизнес адамзаттың кез келген ойластырылған қызметі ретінде сендіру
негізінде болсын,тиісті мағынасында және заңдық негіздегі жасалуы
жағдайында болсын,мемлекетпен арадағы іскерлікке қатысушылардың
экономикалық қарым қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді.Заңмен
бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің ұйымдық-
құқықтық формасы деп аталады.
Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы – бұл жеке іскерлік.Бұл
жағдайда бизнесмен жеке тұлға ретінде кәсіпорынның,фирманың мәртебесін
иеленбей-ақ,өздігінен,жалғызбасты болып іс-қимыл танытады.
Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналысуы үшін
іскерліктің бірнеше түрімен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия алу
қажеттілігі қарастырылған.
Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір салада жүргізілетін болса,онда
белгілі бір мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы патент алу
мүмкіндігі туады.
Жеке басты іскер өз шығынын өзі көтереді және өз қызметінің нәтижелері
үшін өзі жауап беріп,бастаған ісін кез келген уақытта тоқтата алады.
Жеке бизнес жаппай көрінгенімен тар ауқымдағы қызмет болып
саналады.Бизнестің әлемде жалғыз басты іскер өте нәзік тұлға болып
көрінеді.Оның пайдасы мардымсыз және ол нарықтық аласапыранынан
жеткілікті дәрежеде қорғалмайды.Сондықтан да бизнесмендер өздерінің
күштері мен қаржыларын біріктіріп жалғыз бастылықтан ұжымжық іскерлікке
өтуге бейімділіктерін жасырмайды.
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық
құрылысы,масштабы,қызмет ауқымы тұрғысынан әртүрлі болып келеді.Құқықтық
және өндірістік тұрғыдан алғанда олар жекелеген топтар мен түрлерге
бөлінеді.Олар – шаруашылық серіктестіктері,акционерлік
қоғамдар,өндірістік коперативтер,сондай-ақ бизнестің мемлекеттік
секторында - мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар.
Шаруашылық серіктестігін құрушы тұлға оның құрылтайшысы болып
табылады.Олар кәсіпорынға белгілі бір үлес қосып оның қатысушысына
айналады.Жалпы бастапқы салым жарғылық немесе жинақ капитал деп
аталынады.
Толық серіктестік – келісімдік негіздегі жалпы бизнеске қатысушылардың
ерікті бірлестігі.Іскерлік қызметті жүргізу үшін жалпы үлестік меншікті
құратын өздерінің мүліктерін біріктіреді,яғни серіктестіктің әр бір
мүшесінің аталмыш кәсіпорынға мүліктік немесе ақшалай түрде енгізген
салымына сәйкес өзінің үлесі болады. Алайда қаржылық қиындық туған
жағдайда,басқаща айтқанда,серіктестіктің біріккен мүлкінің жалпы құнынан
қарыз асып кеткенде, олардың мүшелері өздерінің немесе заңдық қатынас
арқылы бөлінбеген болса өздерінің отбасы мүшелерінің мүлкімен жауап
береді.
Коммандиттік серіктестік - біріккен шаруашылық қызметі жөніндегі
келісім шарт негізінде жасалатын бірнеше іскердің бірлестігі. Бірақ
толық серіктестікке қарағанда мұнда мүшелердің бір бөлігі ғана толық
серіктестік болып табылады.
Кәсіпкерлік дегеніміз көпқырлы, көлемді түсінік оны бір сөзбен түсіндіру
қиындау. АҚШ әдебиеттерінде бұл түсінікке төмендегідей сипаттама береді:
адамдардың сұранысқа ие өнімдерін шығару жолымен олардың тұтынушылық
қажеттіліктерін қанағаттардыру көзі тұтынушылық қажеттіліктерін
қанағаттандыру көзі болатын нарықтық экономикасының негізгі бағыты қоғамда
өндірістік үш фактор бар: жер, еңбек және капитал, ал Америкалық экономист
Шумпетер кәсіпкерлікті өндірістің төртінші факторы ретінде бағалайды,
себебі кәсіпкерлікке қатынасушылар өндірістің белсенді қарекеттерге
түсіреді.
Кәсіпкерлікке тән сипаттаманың бастығы ол өндірістік факторлардың
жеке меншікте болуына негізделді. Ал жеке меншік әр түрлі болады: жек,
жанұялық, топтық және акционерлік.
Кәсіпкерлік іс-әрекеттің ұйымдық –құқықтық түрлерінің ішінде
өндірісте дамытуыда акционерлеудің маңызы бар. Акционерлеу жолымен қалың
бұқараны кәсіпорынның біршама бөлігінің меншік иесі етіп, олардың
кәсіпкерлікті ұйымдастыруға басқаруға қатынастыуға болады.
Акционерлік қоғам (АҚ) дегеніміз, жарғылық капиталы белгілі бір акциялар
санына бөлінген қоғам: акционерлік қоғам қатынасушылары (акционерлер)
қоғамның іс-әрекеттері бойынша оның міндеттемелеріне жауапты емес және
қолында бар акциялар құны шегінде зиян шегу тәуекелі бар.
Акционерлік қоғам заңды және жеке тұлғалардың (соның ішінде шетелдер)
өзара келісім негізінде қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру және пайда
табу мақсатында құралады. Қоғам Қазақстан заңыдармен қарсы-келмейтін
саналуан іс-әрекеттермен айналасуда мүмкін және мезгілі шектеусіз уақытқа
құрылады.
Корпорация- ортақ мақсатқа жету және сонымен бір мезгілде жеңілдіктерді
қорғау үшін бірнеші фирманың басын біріктіретін акционерлік қоғам.
Концерндер - өндірістік-технологиялық байланыстарының көптігі арқасында
кең көлемде өндірістің,коперациялаудың,интеграц иямен жинақтаудың барлық
мүмкіндіктерін пайдаланатын көпшілік жағдайда монополиялық үлгідегі ірі
бірлестіктер.
Холдингтік компаниялар ерекшеліктері – олар басқа компанияларға
бақылау жүргізу құқығына ие.Өйткені олар басқарудың акциялары мен
қаржылай капиталын билейді,өздерінің бақылауындағы компаниялардың
директорларын тағайындайды.Сондықтан да холдингтер өздеріне кіретін
кәсіпорындардың,заң тұрғысынан алғанда өз бетінше жұмыс істейтіндігіне
қарамастан,шаруашылық және коммерциялық шешімдеріне белсенді түрде әсер
ете алады.
Консортциум – нақты міндеттерді шешу үшін құрылатын фирма,кәсіпорын
және ұйымдардың уақытша ерікті бірлестігін білдіреді. Консортциумның
негізі – келісім-шарт.
Картель – баға,сату жағдайы,өткізу нарығын белгілеу,патент ауыстыру
және тағы басқа салаларда келісімді іс қимыл жасау үшін бір бағыттағы
заңды тұлға болып табылатын кәсіпорындардың келісім-шарт арқылы
бірлесуі.
Нарықытық қатынас жағдайында экономиканың барлық
жақтарын:өндіріс,өнім тарату,қаржылық қамтамасыз
ету,қамсыздандыру,қызмет көрсету,жұмыс орындау және өнімді
өндірумен,бөлумен,айырбаспен және тұтыну мен байланысты қызметтің
басқада түрлерін қамтитын көп қырлы қызмет.
Өндірістік бизнеске негізінен материалдық,рухани және
интеллектуалдық өндіріс құрайтын іскерлік қызметтің түрі жатады. Бұл –
іскерліктің қоғамдық тұрғыдан алғанда ең қажетті өте салмақты,
күрделі,сондықтанда біршама ауыр түрі. Егер өндірістік бизнес болмаса,
мысалы,коммерциялық бизнестің материалдық негізі болмас еді.
Өндірістік бизнес – бұл негізінен алғанда өнеркәсіптік және ауыл
шаруашылық өнімдерін шығару.Алайда,оған сонымен бірге
құрылысты,транспорттық тасмалдауды,байланыс қызметін,коммуналдық және
тұрмыстық қызметті,ақпарат өндірісін,білім беруді,баспа өнімдерін
шығаруды жатқызады.Ең кең мағынасында өндірістік бизнес – бұл
тұтынушыларға қажетті,ақшаға сатуға келетін немесе басқа тауарға айыр
бастау қасиеті бар кез келген пайдалы өнімді шығару.Өндірістік
бизнесмен – бұл кейіннен сатып алушыларға,тұтынушыларға өткізілетін
өнім,тауар,жұмыс,ақпарат рухани игіліктерді өндіру процесін
ұйымдастыру және іске асырумен айналысатын іскер.
Коммерциялық немесе саудалық бизнес- бұл тауарларды сату мен
сатып алуға байланысты іскерлік.Коммерция өзінің бастапқы мағынасында
сауда ұғымын білдіреді,ал коммерсант –сауда тауар айырбастау тауар-
ақша операцияларымен айналысатын саудалық іскер,бизнесмен.Коммерциялық
бизнес өндірістік бизнеспен тікелей байланысты.Өйткені,өндірілген
өнімді ақшаға өткізу немесе басқа тауарларға айырбастау керек.Дәл осы
саудалық іскерлік тауарға деген сұранымды анықтап,қандайда бір
болсын өнімнің түрін өндіруді көбейтуге немесе керісінше шектеуге әсер
етеді.
Қаржылық іскерлік.
Саудалық бизнеске әлде қайда жақын тұрған қаржылық іскерлік болып
табылады.Өйткені,оның негізінде сатып алу сату жатады.Бірақ,мұнда
ақша,валюта,бағалы қағаздар сияқты ерекше тауарлар айналымға
түседі.Өндірістік,коммерциялық және іскерлік қызметтің басқа түрлерін
жүзеге асыру ақшалық көздерді керек етеді.Шикізатпен материалдарды
сатып алу,ғимараттарды жалға алу,жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу және
басқа іскерлік жұмыстар ақша көздерін тұрақты жұмсауды қажет етеді.
Әрине,әрбір бизнесмен өз ісін жүргізу үшін жеткілікті мөлшерде ақша
көздерін иеленген деп ойлаймыз. Алайда,тәжірибе көрсетіп
отырғанындай,белгілі бір бизнес- операцияның басталуынан оның
аяқталуына дейін жеткілікті дәрежеде ұзақ уақыт кетеді. Жоғарыда
қарастырылған бизнестің өндірістік коммерциялық және қаржылық түрлері
іскерліктің тағы бір түрі делдалдық бизнесті дүниеге келтірді.Бұл
бизнес өндірістік,сауда коммерциялық,қаржы-несиелік сияқты әртүрлі
салаларда жүзеге асырылады.Оның негізгі ерекшелігі – мұнда бизнестің
маретиалдық-заттай элементі болмайды.Делдал өзі өнім
өндірмейді,тауар,валюта немесе бағалы қағаздармен сауда
жасамайды,несие берумен айналыспайды.Оның ролі мен міндеті – осы
операциялардың жүргізілуіне және бітім жасасуға мұрындық болу.
Делдал бизнесменнің мақсаты – тауар мен қызмет көрсетудің мөлшері және
оларды сатудың шарты,сондай ақ оларға деген сұраныстың денгейі туралы
ақпарат алу.Сондықтан да ақпарат делдалдық бизнестің басты факторы болып
табылады.Өндірушіден немесе тауар және қызмет көрсетушіден ақпарат
алу,ақы төлеу арқылы жүргізіледі.
Сақтандыру экономикалық қарым қатынастың бір түрі ретінде біздің
тарихымыздың кеңестік кезеңінде орын алды және оның еңбек табысын табуға
мүмкіндігі жоқ немесе көмекке зәру адамдарға жәрдем көрсету мақсатында
белгілі бір қаржы қорын құру үшін кәсіпорындар мен азаматтардың тапқан
табысының белгілі бір бөлігін еріксіз тәртіппен алу арқылы мемлекет
жүзеге асырып отырады.
Сақтандыру бизнесі – сақтандырудың ең ерікті формасы.Оған мүліктік
сақтандыру,өз өмірі мен денсаулығын қамсыздандыру,тәуекелділік пен
жауапкершілікті сақтандыру жатады.Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында
қызмет көрсетудің ерекше түрі сақтандыру арқылы қорғауды сату және сатып
алуды жүзеге асыратын сақтандыру нарығы пайда болады.
Бизнестің басқа түріне қарағанда,сақтандыру бизнесінде сақтандыру
жарнасы өтемақы сомасынан аспайды,тіпті сақтандыру сомасының салыстырмалы
түрде азғантай процентін құрайды.
Бизнестің қарастырылған түрлерінің іскерлік қызметінің мәні жағынан
алғанда өзара айырмашылықтары бар.Алайда,іскерлік салалық бөлінуі де
ерекше әнгіме етуді керек етеді.
1.2. Кәсіпорын экономикасы және оның негізгі факторлары
Кєсіпорын – белгілі бір µнім µндіретін немесе халыќќа ќызмет
кµрсететін зањды т±лѓа.
Кєсіпорын экономикасы - µндірістік жєне µндірістен тыс ќатынастардыњ
жиынтыѓы: айналыс ќоры дайын µнім кєсіпорынныњ банктегі есеп шоттары аќша
ќаражаты баѓалы ќаѓаздары меншіктіњ материалдыќ емес ќорлары (патенттер
лизенция т.б.), µнімді µткізуден жєне єрт‰рлі кµрсетілген ќызметтерден
т‰скен табыстар мен пайда. Олардыњ ќ±ндыќ баѓасы кєсіпорынныњ экономикалыќ
даму дењгейімен кµлеміне байланысты болады.
Соњѓысыныњ єрт‰рлі себептері бар атап айтќанда:
• µндірісітік ќорлармен ќамтамасыз етуде ењ онтайлы ‰йлесімділікті
табу;
• µндірілген µнімніњ санымен сапасы;
• µткізу кµлемі;
• µткізуден т‰скен кіріс пен пайда.
Осы факторлар негізінде ќол жеткізілетін тиімділіктіњ дењгейімен
сипатын кєсіпорынды дамытуѓа ыќпал ететін ішкі жєне сыртќы жаѓдайлар
айќындалады.
Кєсіпорын ќызметініњ негізгі факторлары:
1. Жер. Б±л белгілі бір µлшемдегі пайдалану м‰мкіндігі орасан зор
табиѓи байлыќ. К‰нделікті пайдаланылады. Табиѓи байлыќтар “орны толатын”
жєне “орны толмайтын” болып бµлінеді.
2. Ж±мыс к‰ші – ой жєне дене ењбегі ењбекке ќатысушылардыњ тєжрибелік
жєне интеллектуалды ќ±рамы.
3. Ењбек заты жєне ењбек ќ±ралдары. Ењбек заты жєне ењбек ќ±ралдары
арќылы µнім µндіріледі, тиісті ќызметкµрсетіледі.
4. Кєсіпкерлік – меншікке негізделген несие алынѓан жєне басќада
м‰ліктерді пайдалану арќылы ќолданылып ж‰рген зањдарѓа сєйкес ж‰зеге
асырылатын бастамалыќ, шаруашылыќтыќ жєне басќата ќызмет.
5. Капитал-т±тыну затарыныњ кµлеміне ќарай шектелген аќша ќаражаты.
Кєсіпкерлік-жеке т±лѓа, ол:
• µндірістік-шарушылыќ,
• кµтерме сауда;
• инновация;
• кењестер беру;
• коммерциялыќ делдалдар;
• баѓалы ќаѓаз операциялары жєне таѓыда басќа сияќты зањмен тиім
салынбаѓан кез-келген ќызмет т‰рлерімен айналысуына ќ±ќылы.
Инновация – жања б±йымдар мен озыќ техногияларды жасауѓа, µндіруге,
дамытуѓа жєне сапалыќ жаѓынан жетілдіруге баѓытталѓан к‰рделі ќ±былы. Ол ‰ш
кезењді ќамтиды:
• зерттеуді бастаудан µндірісте алѓаш рет игеруге дейін;
• алѓашќы игеруден бастап б±йымды т±тынушылардыњ ќажетін
ќанаѓаттандыру маќсатында тиіс мµлшерде µндіруге дейін;
• одан соњ б±йымды т±тынушы пайдаланады, к‰теді, кєдесіне
жаратыды.
Кєсіпкерлік субьектісі:
• Ќазаќстан Республикасыныњ жєне басќа елдердіњ азаматтары (ќызметтері зањ
талабына сай болса ѓана).
• Зањды т‰рдегі шетел азаматтары мен µкілеттілігі шектеулі т±лѓалар.
• Азаматтыќ бірлестіктер.
Кєсіпкерлік ќызмет тµмендегідей екі нысанда ж‰зеге асады.
1. Меншік иесініњ µзініњ тєуекел етуі жєне м‰ліктік жауапкершілігі
негізінде.
2. Кєсіпорынды меншік иесі атынан басќару. Меншіктіњ м±ндай ережелері µзара
міндеттерді аныќтай отырып, келісім арќылы реттеледі.
Б±л келісімде:
• м‰лікті пайдаланудыњ ќ±ќыќтарын шектеу;
• єрт‰рлі ќызметті іске асыру;
• маткриалдыќ жауапкершілікпен µзара ќаржылыќ ќарым-ќатынас
шарттары мен тєртіптері;
• келісімді саќтаудыњ негіздері мен шарттары жасалады.
Меншік иесініњ келісім жасаѓан сєттен бастап кєсіпкердіњ іс єрекетіне
араласуѓа ќ±ќыѓы жоќ (алдын-ала келісімдер мен кєсіпорынныњ жарѓысында жєне
зањда кµзделінген жаѓдайларды ќоспаѓанда).
Кєсіпкердіњ ќ±ќыќтары:
• келісімніњ бастамаларын ж‰зеге асырып ќаржы ќаражат тарту;
• интелектуалды меншік обьектілерініњ, азаматтар мен зањды
т±лѓалардыњ м‰лкі мен жекеленген м‰ліктік м‰дделерін ќорѓау;
• µндірістік баѓдарламалар жасау;
• µз µнімдеріне т±тынушылар жеткізіп берушілерді тањдау;
• Ќазаќстан Республикасыныњ зањдары мен келісімдеріне сєйкес баѓа
белгілеуді реттеуді.
• сыртќы экономикалыќ ќызметтерді ж‰зеге асыру;
• кєсіпорындарды басќаруда єкімшілік-тєртіптік ќызметтерді жолѓа
ќою;
• кєсіпорын иесініњ атынан ќызметкерлер жалдау жєне олардыж±мыстан
босату.
Кєсіпкерлік ќызмет:
• µндірістік;
• коммерциялыќ;
• ќаржылыќ;
• кењестер беру болып бµлінеді.
Б±лардыњ єрќайсысыныњ µзіне тєн ерекшеліктері мен жетістіктері бар.
¤ндірістік кєсіпкерлікке ќатысты негізгі ќызметтер:
- µнім µндіруге баѓытталѓан ж±мыстар мен ќызмет кµрсетуді атќару;
- аќпараттарды µњдеу жинау;
- рухани ќ±ндылыќтарды игеру;
- т±тынуѓа жататын басќада µткізілімдер.
Б±лардыњ негізгі ќолдану µрістері:
• µндірістік кєсіпорын жєне мекемелер;
• коммерциялыќ сауда мекемелері;
• тауар – ќор биржалары;
• банк тер мен халыќтар.
Ќызмет т‰рін тањдауда алдын – ала маркетингтік зерттеу ж‰ргізу керек жєне
ќандай тауардыњ немесе ќызмет кµрсетудіњ т±тыным м‰мкіндігі мол, оѓан
деген с±ранымныњ т±раќтылыѓы, келешек даму тенденциясы, тауарды сатуда
ыќтимал баѓа бірліктері, µнім µндірумен оны µткізу процесіндегі шыѓындар,
µткізу кµлемін болжау. ¤ндірістік кєсіпкерлік ќызметтік нєтижесінде µнім
пайда болатынын жоѓарыда айттыќ. Кєсіпкер екінші сатыда µндіріске ќажетті
ќаржы-ќаражаттыњ шамасын белгілеуге, ќорытынды мєліметтерді топттауѓа
µнімді µндіруді бастауѓа дейін єзірленген заттарды жеткізумен банкротќа
±шыраудыњ алдын алуѓа баѓытталѓан ж±мысттарды атќаруѓа тиіс.
¤німді тиімді сату шаралары кєсіпкерліктіњ ‰шінші сатысын ќ±райды.
Б±л процес делдал агенттіктер, брокер немесе кєсіпорынныњ µз к‰шімен ж‰зеге
асырылады. Б±л кєсіпкерлік технологиясыныњ айрыќша жауапты кезењі.
Коммерциялыќ кєсіпкерліктіњ тауар-аќша ќатынастарымен сауда-айырбас
операцияларынан т±рады. Шынын мєнінде, б±л тауар мен ќызмет кµрсетуді ќайта
сататын орын. Оныњ µндірістік кєсіпкерлік ќызметтен айырмашылыѓы – м±нда
µнім µндірудіњ µндірістік ќорлармен ќамтамасыз ету ќажет болмайды.
М±ндаѓы ењ басты мєселелер:
• “нені сатып алу керек”;
• “нені сату керек”;
• “ќайда сату керек”.
деген с±раќтарѓа жауап іздеу.
Ќаржылыќ кєсіпкерлікке сату-сатып алудыњ ерекше тауарлары: аќшаны,
валютаны, ќ±ныды ќаѓазды (акция, вексель, облигация, ваучер) яѓни аќшаны
тікелей жєне ќосымша нысанда сатып жатады. Нарыќтыќ ќатынастарѓа µтуге
байланысты аќша нарыѓы валюта жєне ќ±нды ќаѓаз нарыќтары бой кµтереді
оларѓа ќатысушылар:
• коммерциялыќ банктер;
• ќор биржалары;
• кейбір кєсіпорындармен ±йымдар;
• кєсіпкерлер жєне жеке т±лѓалар.
. Кењес беру ќызметіне:
• Жалпы басќару;
• Єкімшілік басќару;
• Ќаржылыќ ќолдау;
• Маркетинг;
• Аќпаратты технология;
• Арнайы ќызметтер жатады.
Сонымен ќатар халыќќа аќылы немесе аќысыз т‰рде кењестер беріліп кењестер
кµрсетіледі.
Кәсіпкерлік қызметтің орны ең алдымен –кәсіпорын. Экономикалық
категория ретінде ол өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастырды
ұйымдастырудың негізгі буыны.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі және қолданылып жүрген
заңдар мен заңдылықтарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық- құықтық
нысандары бар:
• Мемлекеттік кәсіпорындар ;
• Серіктестіктер;
Акционерлік қоғам.
Кєсіпкерлік ќызметке ќатысушылар мен олардыњ єріптестерініњ
бірігуін серіктестік деп аталады.Серіктестік шаруашылыќтарѓа єріптестердіњ
ќатысуы жазбаша келісімдер мен шарттар т‰рінде бекітіледі.Серіктестерді
олардыњ ќ±рылтайшылары ќ±райды.
Серіктестік шаруашылыќтарын м‰шелері:
- басќару ісіне ќатысуѓа;
- серіктестік ќызметі жµнінде маѓл±маттар алуѓа;
- оныњ ќ±жаттары мен танысуѓа;
- несие берушілер мен есеп-айрысќаннан кейін ќалѓан пайданы бµлісуге
;
- тиісті м‰лік ќ±ныныњ аќшалай баламасын алуѓа ќ±ќыѓы бар.
Серіктестік шаруашылыќ иелегіндегі м‰ліктердіњ ќ±рамына
жататындар:
-негізгі µндірістік ќ±рал- жабдыќтары;
- айналым ќ±ралдары;
- аќша ќаражаттары;
- басќа да ќ±ндылыќтар кіреді.
Серіктестіктіњ м‰шелері:
- ќ±рылтайшылар атынан талап етілген ќ±жаттарды дайындап беруге;
- алдын-ала белгіленген жарналар мен салымдарды толыќ жєне µз уаќында
тµлеулеріне ;
- коммерциялыќ ќ±пияларды саќтауѓа;
- ќ±пия аќпараттарды жария етпеуге міндетті.
Аралас серіктестікте бір немесе ќатысушылар неие берушілер
алдында б‰кіл м‰ліктерімен жауап береді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік алдын-ала белгіленген пайшылар
‰лестерініњ негізінде ќ±рылѓан бірлестік .Оныњ м‰шелерініњ ќоѓамныњ
міндеттемелерін орындауда жауапкершіліктері жоќ,олар тек µз ‰лестерініњ
мµлшерінде ѓана тєуеклдік жасай алады.
Толыќ серіктестікте µз м‰шелерініњ ‰лестік меншігі негізінде
ќ±рылѓан,алайда серіктестіктіњ барлыќ м‰шелері іс-єрекеттердіњ
нєтижелеріне µзініњ жеке м‰лкімен толыќ жауап береді
Кооператив – б±л пайда табу маќсатында емес м‰шелеріне кµмек кµрсету
ќызметтеріне тиісті ыќпал жасау ‰шін ќ±рылатын ќоѓамдастыќ. Алайда біздегі
кооперативтер ењ алдымен µндірістік ќызмет кµрсету жєне сауда делдалдыќ
салада дамып отыр. Кµпшілік жаѓдайда кооперативтік жаѓдайда табысты
капиталѓа айналдырмау аѓымы байќалады. М±ндай жаѓдай µндірістіњ тиімділігін
арттыруѓа тиесінше ыќпал жасамайды инновациялыќ процесті тежейді ќ±рылымдыќ
ќайта ќ±ру ж±мыстарын ќиындатады.
Бюджет тік кєсіпорындар б±л топќа зањды шаруашылыќ дербестігі жоќ ±йымдар
кіреді. Олар мемлекеттік єкімшілік ж‰йе шењберінде тікелеу немесе
ќ±рылымдыќ т±рѓыда министрліктерге ведомстволарѓа немесе жергілікті басќару
органдарына баѓынады. Б±лардыњ кірісімен шыѓысы мемлекеттік бюджет есебіне
µтеледі пайдадан салыќ тµлеугеде тиісті емес. Олар сыртќы ќаржы кµздерін
пайдаландайды. Кєсіпорындар басшыларын мемлкеттік басшы органдар
таѓайындайды м±ндаѓы ж±мыс істейтіндерді мемлекеттік ќызметкерлер деп
атайды.
Мемлекеттік корпорациялар кєсіптік немесе ортаќ м‰дделер принципінде
біріккен ќоѓам адамдар тобы; капиталистер кењінен ќолданылатын акционерлік
ќоѓам нысаны, ќазіргі жаѓдайда м±ндай корпорациялар монополиялыќ
бірлестіктердіњ негізгі т‰рі.
Ассоциациялар – шаруашылыќ есеп µзін-µзі ќаржылындыру жєне µзін-µзі
басќару негізінде ж±мыс істейтін кєсіпорындардыњ ,мекемелердіњ біріњѓай
экономикалыќ – єлеуметтік мєдени м‰дделер негізінде ерікті т‰рде зањды ±йым
ретінде бірігуі.
Ассоциацияѓа кіретін кєіпорындар шаруашылыќ дербестігін зањды т±лѓа
ќ±ќыѓын саќтайды, меншік нысаны µзгертпейді, µз ќызметін кєсіпорындар
(бірлестіктер) туралы зањыныњ ережелеріне сєйкес ж‰ргізіледі ассоциация
ќ±рамын мемлекеттік жалгерлік бірлескен акционерлік ќоѓам сондай-аќ
ќоѓамдыќ ±йымдардыќ кєсіпорындары µз ќ±рылтайшылармен келіспей-аќ кіре
берулеріне ќ±ќылы. Ассоциациялар µндірістік шаруашылыќ жєне сыртќы
экономикалыќ ќызметін ел аумаѓанда тіпті шетелдерде де халыќ шаруашлыѓыныњ
кез келген саларында ж‰зеге асырылуына болады. Т‰рлі µндірітік шаруашылыќ
басќару ж±мыстарын бір орталыќтан ж‰зеге асару маќсатында б±л міндеттер
ассоциацияѓа ќатысушыныњ біреуіне немесе бірнешеуіне ж‰ктеледі ассоциацияѓа
ќатысушылар бірлескен ќызметтен т‰скен пайдадан (кірістен) µз ‰лестерін
алуѓа ќ±лы.
Ассоциацияардыњ негізгі т‰рлері мыналар:
• Концерн;
• Салааралыќ;
• Мемлекеттік бірлестік;
• Шаруашылыќ ассоциациясы;
• Консорциум.
1. Концерн – ќатысу ж‰йесі, м‰дде орталыѓы туралы шарттар, ќатысу ‰лесі,
патенттік-лицензиялыќ келісімдер, ќаржыландыруѓа, µндірістік
ынтымаќтастыќ негізінде µзара тыѓыз байланысќан дербес кєсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кєсіпорындарда акционерлік ќоѓам немесе басќадай
сауда серіктестіктері т‰рінде зањды ±йымдар ќ±ќыѓы саќталады.
2. Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарыныњ бірі, ќарыздарды
бірлестіре орналастыру, ‰лкен кµлемде ќаржы немесе к‰рделі
коммерциялыќ операциялар ж‰ргізу, іріленген µнеркєсіп ќ±рылысын ж‰зеге
асыру, белгілі бір µнім түрін µндіруді мейлінше ±лѓайту маќсатында
бірнеше банк немесе µнеркєсіп субъектілері арасында жасалып,
ќабылданатын уаќытша келісім.
Холдинг – басќа компанияларѓа баќылау жасау маќсатында µзініњ капиталын
олардыњ акцияларыныњ баќылау пакеттерін сатып алу ‰шін пайдаланылатын
акционерлік компания.
Картель – біртектес µнім µндіретін тєуелсіз µнеркєсіп орындарын белгілі бір
нарыќќа ‰стемдік орнату маќатында ±йымдастырѓан бірлестік, ассоциация.
Картельге мүше болу ерікті.
1.3. Өндіріс құрылымы және өндірістік процесс
Өндірістік процестің жекелеген тобы:
• негізгі өндірістік;
• көмекші өндірісік;
• қызмет көрсету шаруашылықтары;
• кәсіпорындарды басқару органдары;
• жұмысшылардың қызметтері бойынша бірігуді ұйымдастыру болып бөлінеді.
Кәсіпорынның жалпы құрылымы :
• өндірістік (ғимарат, құрылыс)
• Өндірістік емес ( қойма, асхана , мәдениет сарайлары, стадион,
балабақша) болып бөлінеді.
Кәсіпорын құрылымына әер ететін факторлар:
• өнім өндірудің күрделілігі;
• кәсіпорын өлшемі;
• өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
• өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
• орналасқан жері.
Кез-келген кәсіпорынның қалыптасуы өндірістік процестен басталады.
Кәсіпорындағы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өңдеп , тұтынуға
дайын өнім өндіруге бағытталған іс- қимылдар.
Өндірістік процесс өнім шығарудың сипаты мен ауқымына қарай :
• жай;
• күрделі болып бөлінеді.
Өндірістік процестер екіге бөлінеді:
• еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді
технологиялық процес деп атайды.
• еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес
процестер деп атайды.
Өндірістік процестерді ұйымдастырудың тиімділігі мынандай принциптерді
басшылыққа алады:
• жекелеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру;
• үйлесімділік; Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің қабілет
деңгейлерінің бірдей екенін білдіреді.
• қатар- даму - өндірістік процестердің кәсіпорынның жекелеген
құрылымдарында қосарласа орындалуы.
• араласдаму принципі – бұйымның өндірістік процестен өту кезеңдері ,
яғни шикізатты өңдеуден бастап ,дайын өнім шығаруға дейінгі іс-
әрекеттерді қамтиды.
• Үздіксіздік принципі .
• Автоматтандыру принципі - өндіріс процесін әлемдік деңгейде
автоматтандыру.
Өндірістік цикл өнім өндіруге жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен және оның
құрылымымен сипатталады.
Өндірістік цикл ұзақтылығы дегеніміз өндірістік процесте белгілі бір
бұйымды өндіруді бастау мен аяқтау арасындағы күнтізбелік уақыт аралығы.
Өндірістік цикл:
• Жұмыс уақыты;
• Табиғи уақыт;
• Жұмыстағы үзіліс болып бөлінеді.
1. Жұмыс уақыты – еңбек заттарына тікелей әсер ететін, сонымен қатар
жұмысшылардың аппараттық және автоматты тетіктердің жұмысын бақылауға
жұмсайтын уақыты.
2. Табиғи процестер уақыты еңбек заттарының еңбек жұмсамай-ақ табиғи
негізде ,тиімсіз өндіріске ұшырауын білдіреді. Мысалы, ағаштың текке
кеуіпкетуі, жүзім сөлінің ашып кетуі.
3. Жұмыстағы үзіліс – еңбек заттарын өңдеу процесіндегі қажетті үзіліс.
Бұлар:
• демалыстар;
• мереке күндері;
• түскі үзіліс;
• демалыс алу;
• шикізаттарды күту.
Өндірістік цикл ұзақтылығы:
• қолданылып жүрген техника мен технологияға,
• өндірісті және еңбекті дұрыс ұйымдастыруға,
• өндірілетін өнім көлеміне ,
• аяқталмаған өндіріс шамасына,
• кәсіпорын жұмыстарының басқа да экономикалық көрсеткіштеріне әсер етеді.
Қазіргі кезде өндірістің мына типтері кең тараған:
• жаппай;
• сериялық ;
• аралас өндірістер.
Жаппай өндіріс типінің негізгі белгісі –шығарылуы ұзақ мерзімге
көзделінген біртекті өнімді негұрлым көп өндіру. Сондықтан жаппай
өндіріске жататын кәсіпорындарға шығарылған бұйымдардың номенклатурасын
шектеп отыру тән.
Өндірісті арнайы құрал- жабдықтармен жарақтандыру еңбек өнімділігінің
қарқынды өсуіне бірден – бір қолайлы жағдай жасайды.
Сериялық өндірістер:
• аз сериялы ;
• орта сериялы;
• көп сериялы болып бөлінеді.
Жеке – дара өндіріс типтерінің ерекшеліктері:
• цехтардың, учаске мен жұмыс орындарының технологиялық жағынан
мамандандыру деңгейінің басымдығы және бұлар үшін бұйымдардың үнемі бір
түрін өндірудің міндетті еместігі;
• әмбебап жабдықтарды пайдалану және оларды бір типті топтарға орналастыру;
• қолмен атқарылатын жұмыстар үлес салмағының көптігі және өндірістік
циклдың ұзақтылығы;
• жұмысшылардың жоғары біліктілігі.
Жеке- дара өндіріс типінің өнімдеріне қатыстылар:
• бірегей станоктар;
• автоматты реакторлар;
• қуатты электр машиналары;
• құрылыс объектілерінің көпшілігі жатады.
2.1 Өндірістік шығындар
Шығындарды жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда алдымен
“шығын”деген ұғымның өзіне жете түсіну қажет , яғни оның терминологиялық
мәнін шығындарды топтың қағидаларын және есебін түсіндіру қажет.
Шығындар- бұл қолдағы барды сатып алуға жұмсалғанын және оның шаруашылық
субьектілерінің баланысында актив ретінде көрсетілетін , келешекте табыс
әкелуге қабілетті қаражаттар.
Әдетте шығындар –тауарларға немесе қызметтерге төлену қажет болатын,
тұтынатын ресурстар (ақшалар) түсіндіріледі.Осы ұғымдардан
“шығындар”тұжырымдамалық абстрактілі деңгейінде екені көрініп тұр.Дәл
сондықтан осы күнге дейін экономикалық әдебиеттерде осы мәселе бойынша
көзқарастардың біртұтастығы жоқ.Бухгалтериялық есептерде шығындар әр түрлі
топтасуы мүмкін.
Енді біз шығындардың мәнін түсіну үшін бұдан былай “өзіндік құн”
ретінде, бірақ түпкілікті дәлелді ұғым емес, оны 3 жақты қарастыру керек:
Біріншіден шығындар ресурстарды пайдамен анықтайды.
Екіншіден шығындар ақшалай өлшеммен көрсеткен, пайдаланылған
ресурстық санын көрсетеді.
Үшіншіден шығындар кез-келген бөлімнің қызметі өнімді өндіруді, яғни
олардың іске асыру жайын салыстырады.
Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің
деңгейлерімен тәуелді, шығынның әрекеті қалай өзгеретінін көрсету өте
маңызды рөл атқарады. Сондықтан осыдан мынадай мәселеллер туады.
1) Келесі жыла өндірістік қызметтің қандай көлемін жоспарлау қажет.
2) Сатылатын товардың көлемі өсуіне байланысты сату бағасын азайту керек
пе?
3) Өнімді сатумен айналысатын қызметінің еңбегіне ақы төлеу қандай нысанда
болуы керек:
- тек комисиялық сый ақы
- тек жалақы немесе олардың комбинациялары?
4) Өнім шығарудың мөлшерін артыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу
керек пе?
Бұндай құбылыстарды ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері бойынша
шығындарды топтастыру жүргізіледі. Обьектілерді жіктеу (классификациялау)
белгілері көп болған сайын, оның зерттеліну деңгейі де жоғары болады.
Рс Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1. Мазмұны (арналымы) бойынша Негізгі және үстеме
2. Өнімнің өзіндік құнына енгізу Тікелей және жанама
(қосылу) әдісі бойынша
3. Өндіріс көлемінің өзгерісіне Айналымды жәнетұрақты.
қатысты бойынша
Шығындарды жіктеудің мақсаты- жалпы массадан тек релевандты шығындарды
бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты).
Сондықтан жіктеудің әдістері басшының алдында тұрған нақты мәселелерге
тәуелді болып келеді.
Басқарушы есебінің осындай негізгі мәселелеріне мыналар кіреді:
1. Бірінші бағыт- жай өзіндік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан
күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалданудан, сатудан) және өнімнің
(қызмет, жұмыс) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және
жанама) туралы есептік мәліметерде алу болып табылады.
2. Екінші бағыт- өзіндік құн туралы есеп берулермен нақты шығындар туралы
алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар мақсатында пайдалану және
дұрыс шешімдер қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды осы ақпараттармен
қамтамасыз ету.
3. Үшінші бағыт-шығару орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкерлік орталықтары бойынша
да еаепті ұйымдастыру басқару есебінің мақсатына сай жасалғанын шығарайық.
Басқару есебінің мақсатына сай Шығындардың жіктелуі
міндеттемелер
өндіріммен өнімнің өзіндік құнынкіретін және шығатын;
есептеу, қорлардың құнын және тікелей және жанама;
алынған табыстардыбағалау негізгі және үстеме;
өзіндік құнға кіретін және
есепті кезең шығындары;
бір элементтік және кешенді;
ағымдағы және бір жолғы.
Шешім қабылдау және жоспарлау. Тұрақты және айнымалы бағалау
кезінде есепке алынатын және
алынбайтын
қайтарымы жоқ шығындар;
ескерілмеген ситуациялық
шығындар;
шекті және өсімді;
жоспарлы және жоспарланбайтын;
Бақылау және реттеу Реттелетін және реттелмейтін
Негізігі өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты: шикізат
және материалда, басқа қосалқы шығындар.
Үстеме- өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету.
Бір элементі шығындар- бір элементтен тұрады.
Кешенді- бірнеше элементен тұрады құрамына қызметкерлерлің еңбекақысы
кіретін цех шығындары, аударым материал, амортизация тб
Тікелей- өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін шикізат материалдар, аударым
Жанама өнімнің жеке түрлеріне өзіндік құнына тікелей салынбауы мүмкін.
Ағымдағы- жиі қайталанатын кезеңдік шығындар.Әкімшілік жалпы басқарумен
байланысты шығындар.
Коммерциялық- өнімді сатып алушыға өткізумен байланысты шығын.
Өндірушілік- ұтымды технологиямен өндірісті ұйымдастыру арқылы өнімді
белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу- отандық өндірістік
шығындар есебінде жаңа құбылыс. Нарықтық қатнастырды жоспарлауда,
нормалауда, болжауда және жалпы өндірісті басқару есебінің ролі күшейіп
отыр. Баптар (статьялар) бойынша шығындарды топтау “негізгі өндіріс”
шотында аяқталған көрінісі бойынша бейнелейді. Бірақты осы мәліметтер
бойынша шаруашылық субьектісі әрбір өнім түрлерінің өтелуі жөнінде оларда
қабылданғанын шешімнің тиімділігі және қолданатын шешімнің табыс пен шығыс
әсер туралы қорытынды жасауға болмайды.
2.2. Жұмысшы күшінің шығындары
Өндірістік қызметте жұмыс күші негізінен қозғаушы күш ретінде танылады және
ол өндіріс элементтерінің бірі. Тек жұмыс күші түрі еңбек ғана қосымша
құнды жасайды. Сондықтан көптеген авторлардың пікірі бойынша еңбек
ресурстары өндірген күштердің маңызды элементі және экономикалық
потенциялды көрсеткіштер ретінде ескеру керек деп санайды. Еңбек ресурстары
деп- тек шаруашылық субектілері жұмысшылар саны емес және олардың жалпы
білімі мен кәсіби дайындық деңгейлері сондай-ақ өздерінің қызметтік
міндеттеріне қатысы түсіндіріледі. Дегенмен еңбектің сапасы біліктілік
деңгейімен арнайы білімімен тікелей байланысты. Еңбек ресурстары рационалды
пайдалануға қатынасты алдын ала анықтайды. Демек адамдарсыз ұжымсыз
,шаруашылық субьектілеріне жоқ және қажетті адамдарсыз бірде- бір
шаруашылық субьектілері өз мақсаттарына жете алмайды. Жұмыс күніне
жұмсалған шығындардыңбасқарушы есебі басқару жүйесінде басты орын алады,
және ол өндіріс шығындарына кіретін есептің бір бөлігі ретінде көрсетіледі.
Бастапқы өндірістік есеп шеңберінде шығындардың түрлері бойынша
еңбекақымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz