Екі ел арасындағы саяси және экономикалық қарым-қатынасты жан-жақты талдау және болашақтағы дамуына болжаулар жасау
КІРІСПЕ
1 Ресей мен Қытай қарым.қатынасының сауда.экономикалық ынтымақтастығы
1.1 Екі ел арасындағы сауда қарым.қатынастарының қалыптасуы мен дамуы
1.2 Ресей мен Қытай арасындағы энергетика саласындағы ынтымақтастық
1.3 ҚХР мен РФ.ның сыртқыэкономикалық қатынастарының бағыттары
Ресей мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың саяси
аспектісі
2.1 Ресей.Қытай қарым.қатынасының cтратегиялық серіктестігі
2.2.Шанхай Ынтымақтастық Ұйым шеңберіндегі екі ел қарым.қатынасы
2.3. Ресей.Қытай қарым.қатынастары: мәселелері мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
Қосымшалар
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Ресей мен Қытай қарым.қатынасының сауда.экономикалық ынтымақтастығы
1.1 Екі ел арасындағы сауда қарым.қатынастарының қалыптасуы мен дамуы
1.2 Ресей мен Қытай арасындағы энергетика саласындағы ынтымақтастық
1.3 ҚХР мен РФ.ның сыртқыэкономикалық қатынастарының бағыттары
Ресей мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың саяси
аспектісі
2.1 Ресей.Қытай қарым.қатынасының cтратегиялық серіктестігі
2.2.Шанхай Ынтымақтастық Ұйым шеңберіндегі екі ел қарым.қатынасы
2.3. Ресей.Қытай қарым.қатынастары: мәселелері мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
Қосымшалар
Пайдаланылған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі. Ресей мен Қытай қатынастарының даму үрдісін, сонымен қатар екі ел қатынасының дамыуның тенденцияларын талдау бүгінгі таңда маңызды, өзекті мәселе болып отыр. Себебі “қырғи-қабақ соғысы” аяқталғаннан кейін, АҚШ-тың басқаруымен НАТО бүкіл халықаралық саяси структураны бақылауға алуға тырысты. Дегенмен, ҚХР мен РФ екі азия-тынықмұхиттық көрші державалар да халықаралық қатынастарда маңызды рөл атқарады, сондықтан да екі ел қарым-қатынасының дамуы ХХI ғасырдың халықаралық саяси структураға үлкен ықпал етеді.
Жалпы ресей-қытай қатынастарынының дамуын сараптау бірнеше объективті себептерге байланысты өзекті болып отыр. Тарихи дамуының әр кезеңінде бұл үкіметаралық өзараәрекеттестік саясаттанушылардың, әртүрлі эксперттердің әрдайым өзіне көңіл аударып отырды. Басқаша болуы да мүмкін де емес. Ресей мен Қытай ұзақ ғасырлық тарихи кристаллданудан өткен екі ірі мемлекет. Олар «византиялық» және «поднебесный» деген ұлы империялардың саяси мұрагерлері болып қана қоймай, сонымен қатар географиялық мағынадағы көршілес мемлекет болып табылады. Әсіресе территориалды фактор үкіметаралық қатынастардың дамуында маңызды рөл атқарады. Ол қандай да бір экономикалық өзараәрекеттестіктің немесе геосаяси стратегияның алғы шарты болып табылады.
Екі ел қатынасы арасындағы стратегиялық серіктестік позициясы уақыт тексеруінен өтіп, екі ел арасындағы ынтымақтастықтың әртүрлі сфераларына әсіресе аймақтағы және әлемдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуде позитивті рол атқарады.
Қытай-ресей қатынасының стратегиялық ынтымақтастықтың дамуы және құрылуы екі елдің ішкі даму қажеттіліктерімен және олардың қауіпсіздікке байланысты мүдделерімен анықталады. Дегенмен әрине екі ел қатынасына тек ішкі факторлар емес, сонымен қатар сыртқы факторлар әсер етеді. Оған мысал- американдық фактор. Дегенмен қазіргі таңда бұдан қауіптенетін үлкен қауіп жоқ.
80 жылдардағы «жылулық» үрдісін жалғастыра отырып Ресей Федерациясы мен Қытай Халық Республикасы 1991 жылы екіжақтық қатынасты жақсартады. Байланыстың тығыз даму тенденциясы жылдаған бойғы әскери саладағы конфронтация, идеологиялық көзқарастардың әртүрлілігі және де шекаралық даулардың тоқтатылуына әкеледі. Соңғы жылдары Азиядағы ірі континеталды державалардың ынтымақтастығы маңызды нәтижеге жетеді: Ресей мен Қытай ХХI ғасырға бағытталған теңдік, өзара сенім және өзара ынтымақтастыққа негізделген стратегиялық серіктестік құрады. Ресей-қытай қарым-қатынасы өзгерістегі азиялық ландшафтағы маңызды элементтердің бірі болып қалады. Ресей де Қытайда альянс құрудан алыс екендігін айтқанымен, олар көптеген халықаралық мәселелер бойынша ортақ ұстанымда.
Жалпы ресей-қытай қатынастарынының дамуын сараптау бірнеше объективті себептерге байланысты өзекті болып отыр. Тарихи дамуының әр кезеңінде бұл үкіметаралық өзараәрекеттестік саясаттанушылардың, әртүрлі эксперттердің әрдайым өзіне көңіл аударып отырды. Басқаша болуы да мүмкін де емес. Ресей мен Қытай ұзақ ғасырлық тарихи кристаллданудан өткен екі ірі мемлекет. Олар «византиялық» және «поднебесный» деген ұлы империялардың саяси мұрагерлері болып қана қоймай, сонымен қатар географиялық мағынадағы көршілес мемлекет болып табылады. Әсіресе территориалды фактор үкіметаралық қатынастардың дамуында маңызды рөл атқарады. Ол қандай да бір экономикалық өзараәрекеттестіктің немесе геосаяси стратегияның алғы шарты болып табылады.
Екі ел қатынасы арасындағы стратегиялық серіктестік позициясы уақыт тексеруінен өтіп, екі ел арасындағы ынтымақтастықтың әртүрлі сфераларына әсіресе аймақтағы және әлемдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуде позитивті рол атқарады.
Қытай-ресей қатынасының стратегиялық ынтымақтастықтың дамуы және құрылуы екі елдің ішкі даму қажеттіліктерімен және олардың қауіпсіздікке байланысты мүдделерімен анықталады. Дегенмен әрине екі ел қатынасына тек ішкі факторлар емес, сонымен қатар сыртқы факторлар әсер етеді. Оған мысал- американдық фактор. Дегенмен қазіргі таңда бұдан қауіптенетін үлкен қауіп жоқ.
80 жылдардағы «жылулық» үрдісін жалғастыра отырып Ресей Федерациясы мен Қытай Халық Республикасы 1991 жылы екіжақтық қатынасты жақсартады. Байланыстың тығыз даму тенденциясы жылдаған бойғы әскери саладағы конфронтация, идеологиялық көзқарастардың әртүрлілігі және де шекаралық даулардың тоқтатылуына әкеледі. Соңғы жылдары Азиядағы ірі континеталды державалардың ынтымақтастығы маңызды нәтижеге жетеді: Ресей мен Қытай ХХI ғасырға бағытталған теңдік, өзара сенім және өзара ынтымақтастыққа негізделген стратегиялық серіктестік құрады. Ресей-қытай қарым-қатынасы өзгерістегі азиялық ландшафтағы маңызды элементтердің бірі болып қалады. Ресей де Қытайда альянс құрудан алыс екендігін айтқанымен, олар көптеген халықаралық мәселелер бойынша ортақ ұстанымда.
1. РФ мен ҚХР арасындағы қарым-қатынастар негізі туралы Декларация //http // www.chineseembassy.org
2. ХХІ ғ. бағытталған тату-көршілік пен достық серіктестік шеңберіндегі ынтымақтастықтың дамуына бағытталған Декларация // http//www.ifri.org.
3. РФ мен ҚХР арасындағы «жаңа конструктивті серіктестік қатынастары»туралыдекларация// www.chineseembassy.org
4. 2005 жылғы Бірлескен қытай-ресей коммюникесі// http//www.сhina.org
5. 2006 жылы бірлескен ресей-қытай декларациясы// www.chineseembassy.org
6. 2007 жылғы ресей-қытай декларациясы // http//www.сhina.org
7. 1992 жылғы Ресей мен Қытай арасындағы сауду-экономикалық келісімі//www.rg.ru/oficial/doc/dogovorbI/kitai.shtm
8. 2001-2005 жылдарға арналған ҚХР мен РФ сауда келісімі//http://asiapacific.narod.ru/countries/china/rf_knr_partner.htm
9. 2001 жылғы ҚХР мен РФ татукөршілік, достық, ынтымақтастық туралы келісім//www.chineseembassy.org
10. РФ президенті Путиннің 2005 жылғы самиттегі сөзі// http://www.kremlin.ru/interdocs/2005
11. ҚХР төрағасы Цзэминнің сөзі// http://www.interfax.ru/r/B/exclusive
12. Ресей президенті Путиннің «Синьхуа» агентігіне берген жазбаша сұхбаты// www.kreml.org/interview/145423520 - 32k
13. . ҚХР төрағасының Ху Цзиньтаоның Ресейдің Қытайдағы жылына байланысты берген сұхбатында //http://www.easternpromise.ru/china.php?doc
14. «Азия и Африка сегодня»// 1992-2005
15. «МЭиМО»// 1990-2004
16. «Континент»// 1995-2005
17. «Международная жизнь»//1994-2006
18. «Известия»/1991-2007
19. С. Лузянин Российско-китайское взаимодействия в ХХI // М., 2004.
20. В.Михеев Российско-Китайские отношения: успехи и новые
вызовы России М., 2001..
21. М.Л. Титаренко «Российско-китайские отношения. Состояние,
перспективы» М., 2000
22. Ю.Галенович Россия и Китай в XX веке: граница.- М., 2001
23. В. Шаосин Прошлое и будущее китайско-российских отношений // Азия и Африка:сегодня сегодня, завтра,вчера, 2002. -№1. –С. 49
25. Ли Цзинцзэ Китайско-российские отношения американский фактор // Азия и Африка:сегодня, 2002. -№3. –С. 47
26. Сюй Тао Российско-китайские отношения // http://www.kremlin.ru/interdocs/2005
27. Ш. Гарнетт Ограниченные партнерство: Российско-китайские отношения в меняющейся Азии. –Москва, 2001// http:// www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/564977htm
28. Бобо Ло Хрупкое равновесие российско-китайских отношений // http//www.ifri.org.
29. Лаумулин Китай и США еще подерутся за Центральную Азию // http://www.centrasia.ru/
30. К. Сыроежкин Россия и Китай в ШОС – проблемы и перспективы// http://www.centrasia.ru/
31. Россия и Китай в ХХ1 веке М, 2005
32.Галеновия Ю.М. Россия-Китай-Америка, М, 2006
33. М.Л. Титаренко Обществе российско-китайской дружбы // www.humanities.edu.ru
34. Российско-китайские отношения на этапе реал ьного делового сотрудничества // www.russian.northeast.cn
35. В. Михеев Россия и Китай: Новый этап отношений// www.carnegie.ru
36. Совместное российско-китайское коммюнике // www.kremlin.ru
37. А. Писарев Два берега Китая и Интересы России
38. Российско-китайские отношения глазами американцев //
www/ pubs.carnegie.ru
39. Шерман Гарнетт Китайская проблема России
40. Шерман Гарнетт Ограниченное партнерство
41. М.Носов Дальний Восток России: проблемы сег. Дня и перспективы сотрудничество. –Москва, 2001
42. Ю.Галенович Россия и Китай в XX веке: граница.- Москва, 2001
43. Д. Тренин Китай требует пристального внимания . –Москва, 2001
44. Бобо Ло Хрупкое равновесие российско-китайских отношений // http//www.ifri.org.
45.Ю.Галенович Россия-Китай: шесть договоров. – Москва, 2003
46.Э.Качинс Новая стратегия России. –Москва,2001
47. Китаяская проблема России /// www.carnegie.ru
48.Жирнов Д.А. Россия и Китай в современных меж. Отношениях: монография// www.carnegie.ru
49.Перспективы китайско-российских отношений на перекрестке веков // Гу Гуаньфу www.humanities.edu.ru
50. Ба Дяньцзюнь Российко-китайские отношения обладают большим потенциалом развития // www.chineseembassy.org
51 В.Михеев Российско-Китайские отношения: успехи и новые вызовы России // Азия и Африка:сегодня, 2001
52 Ли Цзинцзэ Китайско-российские отношения американский фактор // Азия и Африка:сегодня, 2002
53 С. Лузянин Российско-китайское взаимодействия в ХХI // МЭ и МО, 2004. -№5
54 Ю.Галенович Подводные камни договора // Азия и Африка сегодня,2003
55 В. Скосырев Россия-Китай: мост в будущее // Азия и Африка:сегодня, 2001
56/ В. Шаосин Прошлое и будущее китайско-российских отношений // Азия и Африка:сегодня сегодня, , 2002
57 Я. Забровская Российское приморье и северо-восточный Китай // Азия и Африка:сегодня, 2001
58 Рогачев Российско-китайский саммит 2005 года // Международная жизнь, 2005 №7
59 Рогачев Российско-китайские межрегиональные и приграничное сотрудничество: основное направление, тенденции развития, перспективы, // Международная жизнь, 2005 №11
60 К. Внуков Русский с китайцем братья навек// Международная жизнь, 2006 №1
61 Афанасьев, к. Баранский Цветом сливы любые заморозки нипочем: Россия и Китай // Международная жизнь, 2003 №7
62 В.С. Мясников Взаимоотношения России и Китаем: тенденции, динамика, перспективы //
63 В. Кузарь Россия-Китай: узы партнерство крепнут
64 Хуан Хуейчжу и Ван ФанмКитай и Россия: стратегические парнеры
65. Ли Чунь-сюн Тенденция развития политических и экономических отношений между
соседними регионами Китая и России в последние годы.// www.humanities.edu.ru
66. Ши Нинбо К вопросу о новой модели взаимоотношений между Россией и Китаем
67. Мясников В.С. Россия и Китай: контакты государств и цивилизаций//
68. Китай и Россия создали новую площадку делового сотрудничества // www.russian.com
69 Чжан Зоцзи Отношения России и Китая в 21 веке ///russian.china.org
70 Китайско-российское торгово-экономическое сотрудничество набирает темп www.russian.com
71. Алексей Митрофанов Шаги новой геополитики// http://www.alexeymitrofanov.ru/books_geopolit29.html
72. А.Д. Воскресенский Современные концепции русско-китайских отношений и погранично-территориальных проблем в России и Китае (80-90г.г.)
73.Газета Жэньминь Жибаоhttp://russian.people.com.cn/31519/3509115.html//
73. В.Михеев Российско-Китайские отношения: успехи и новые вызовы России // Азия и Африка:сегодня, М., 2001
74. В. Михеев Россия и Китай: Новый этап отношений// www.carnegie.ru
75. Совместное российско-китайское коммюнике // www.kremlin.ru
76 А. Писарев Два берега Китая и Интересы России
77. Российско-китайские отношения глазами американцев //
www/ pubs.carnegie.ru
78. Шерман Гарнетт Китайская проблема России
79. Шерман Гарнетт Ограниченное партнерство
80. М.Носов Дальний Восток России: проблемы сег. Дня и перспективы сотрудничество. –Москва, 2001
81. Ю.Галенович Россия и Китай в XX веке: граница.- Москва, 2001
82. Д. Тренин Китай требует пристального внимания . –Москва, 2001
83 Бобо Ло Хрупкое равновесие российско-китайских отношений // http//www.ifri.org.
2. ХХІ ғ. бағытталған тату-көршілік пен достық серіктестік шеңберіндегі ынтымақтастықтың дамуына бағытталған Декларация // http//www.ifri.org.
3. РФ мен ҚХР арасындағы «жаңа конструктивті серіктестік қатынастары»туралыдекларация// www.chineseembassy.org
4. 2005 жылғы Бірлескен қытай-ресей коммюникесі// http//www.сhina.org
5. 2006 жылы бірлескен ресей-қытай декларациясы// www.chineseembassy.org
6. 2007 жылғы ресей-қытай декларациясы // http//www.сhina.org
7. 1992 жылғы Ресей мен Қытай арасындағы сауду-экономикалық келісімі//www.rg.ru/oficial/doc/dogovorbI/kitai.shtm
8. 2001-2005 жылдарға арналған ҚХР мен РФ сауда келісімі//http://asiapacific.narod.ru/countries/china/rf_knr_partner.htm
9. 2001 жылғы ҚХР мен РФ татукөршілік, достық, ынтымақтастық туралы келісім//www.chineseembassy.org
10. РФ президенті Путиннің 2005 жылғы самиттегі сөзі// http://www.kremlin.ru/interdocs/2005
11. ҚХР төрағасы Цзэминнің сөзі// http://www.interfax.ru/r/B/exclusive
12. Ресей президенті Путиннің «Синьхуа» агентігіне берген жазбаша сұхбаты// www.kreml.org/interview/145423520 - 32k
13. . ҚХР төрағасының Ху Цзиньтаоның Ресейдің Қытайдағы жылына байланысты берген сұхбатында //http://www.easternpromise.ru/china.php?doc
14. «Азия и Африка сегодня»// 1992-2005
15. «МЭиМО»// 1990-2004
16. «Континент»// 1995-2005
17. «Международная жизнь»//1994-2006
18. «Известия»/1991-2007
19. С. Лузянин Российско-китайское взаимодействия в ХХI // М., 2004.
20. В.Михеев Российско-Китайские отношения: успехи и новые
вызовы России М., 2001..
21. М.Л. Титаренко «Российско-китайские отношения. Состояние,
перспективы» М., 2000
22. Ю.Галенович Россия и Китай в XX веке: граница.- М., 2001
23. В. Шаосин Прошлое и будущее китайско-российских отношений // Азия и Африка:сегодня сегодня, завтра,вчера, 2002. -№1. –С. 49
25. Ли Цзинцзэ Китайско-российские отношения американский фактор // Азия и Африка:сегодня, 2002. -№3. –С. 47
26. Сюй Тао Российско-китайские отношения // http://www.kremlin.ru/interdocs/2005
27. Ш. Гарнетт Ограниченные партнерство: Российско-китайские отношения в меняющейся Азии. –Москва, 2001// http:// www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/564977htm
28. Бобо Ло Хрупкое равновесие российско-китайских отношений // http//www.ifri.org.
29. Лаумулин Китай и США еще подерутся за Центральную Азию // http://www.centrasia.ru/
30. К. Сыроежкин Россия и Китай в ШОС – проблемы и перспективы// http://www.centrasia.ru/
31. Россия и Китай в ХХ1 веке М, 2005
32.Галеновия Ю.М. Россия-Китай-Америка, М, 2006
33. М.Л. Титаренко Обществе российско-китайской дружбы // www.humanities.edu.ru
34. Российско-китайские отношения на этапе реал ьного делового сотрудничества // www.russian.northeast.cn
35. В. Михеев Россия и Китай: Новый этап отношений// www.carnegie.ru
36. Совместное российско-китайское коммюнике // www.kremlin.ru
37. А. Писарев Два берега Китая и Интересы России
38. Российско-китайские отношения глазами американцев //
www/ pubs.carnegie.ru
39. Шерман Гарнетт Китайская проблема России
40. Шерман Гарнетт Ограниченное партнерство
41. М.Носов Дальний Восток России: проблемы сег. Дня и перспективы сотрудничество. –Москва, 2001
42. Ю.Галенович Россия и Китай в XX веке: граница.- Москва, 2001
43. Д. Тренин Китай требует пристального внимания . –Москва, 2001
44. Бобо Ло Хрупкое равновесие российско-китайских отношений // http//www.ifri.org.
45.Ю.Галенович Россия-Китай: шесть договоров. – Москва, 2003
46.Э.Качинс Новая стратегия России. –Москва,2001
47. Китаяская проблема России /// www.carnegie.ru
48.Жирнов Д.А. Россия и Китай в современных меж. Отношениях: монография// www.carnegie.ru
49.Перспективы китайско-российских отношений на перекрестке веков // Гу Гуаньфу www.humanities.edu.ru
50. Ба Дяньцзюнь Российко-китайские отношения обладают большим потенциалом развития // www.chineseembassy.org
51 В.Михеев Российско-Китайские отношения: успехи и новые вызовы России // Азия и Африка:сегодня, 2001
52 Ли Цзинцзэ Китайско-российские отношения американский фактор // Азия и Африка:сегодня, 2002
53 С. Лузянин Российско-китайское взаимодействия в ХХI // МЭ и МО, 2004. -№5
54 Ю.Галенович Подводные камни договора // Азия и Африка сегодня,2003
55 В. Скосырев Россия-Китай: мост в будущее // Азия и Африка:сегодня, 2001
56/ В. Шаосин Прошлое и будущее китайско-российских отношений // Азия и Африка:сегодня сегодня, , 2002
57 Я. Забровская Российское приморье и северо-восточный Китай // Азия и Африка:сегодня, 2001
58 Рогачев Российско-китайский саммит 2005 года // Международная жизнь, 2005 №7
59 Рогачев Российско-китайские межрегиональные и приграничное сотрудничество: основное направление, тенденции развития, перспективы, // Международная жизнь, 2005 №11
60 К. Внуков Русский с китайцем братья навек// Международная жизнь, 2006 №1
61 Афанасьев, к. Баранский Цветом сливы любые заморозки нипочем: Россия и Китай // Международная жизнь, 2003 №7
62 В.С. Мясников Взаимоотношения России и Китаем: тенденции, динамика, перспективы //
63 В. Кузарь Россия-Китай: узы партнерство крепнут
64 Хуан Хуейчжу и Ван ФанмКитай и Россия: стратегические парнеры
65. Ли Чунь-сюн Тенденция развития политических и экономических отношений между
соседними регионами Китая и России в последние годы.// www.humanities.edu.ru
66. Ши Нинбо К вопросу о новой модели взаимоотношений между Россией и Китаем
67. Мясников В.С. Россия и Китай: контакты государств и цивилизаций//
68. Китай и Россия создали новую площадку делового сотрудничества // www.russian.com
69 Чжан Зоцзи Отношения России и Китая в 21 веке ///russian.china.org
70 Китайско-российское торгово-экономическое сотрудничество набирает темп www.russian.com
71. Алексей Митрофанов Шаги новой геополитики// http://www.alexeymitrofanov.ru/books_geopolit29.html
72. А.Д. Воскресенский Современные концепции русско-китайских отношений и погранично-территориальных проблем в России и Китае (80-90г.г.)
73.Газета Жэньминь Жибаоhttp://russian.people.com.cn/31519/3509115.html//
73. В.Михеев Российско-Китайские отношения: успехи и новые вызовы России // Азия и Африка:сегодня, М., 2001
74. В. Михеев Россия и Китай: Новый этап отношений// www.carnegie.ru
75. Совместное российско-китайское коммюнике // www.kremlin.ru
76 А. Писарев Два берега Китая и Интересы России
77. Российско-китайские отношения глазами американцев //
www/ pubs.carnegie.ru
78. Шерман Гарнетт Китайская проблема России
79. Шерман Гарнетт Ограниченное партнерство
80. М.Носов Дальний Восток России: проблемы сег. Дня и перспективы сотрудничество. –Москва, 2001
81. Ю.Галенович Россия и Китай в XX веке: граница.- Москва, 2001
82. Д. Тренин Китай требует пристального внимания . –Москва, 2001
83 Бобо Ло Хрупкое равновесие российско-китайских отношений // http//www.ifri.org.
Қысқартылған сөздер
1. РФ – Ресей Федерациясы
2. ҚХР – Қытай Халық Республикасы
3. ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
4. АҚШ – Америка Құрама Штаттары
5. БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
6. ЕО – Еуропалық Одақ
7. ҚК – Қауіпсіздік Кеңес
8. АТА – Азия-тынықмұхит аймағы
9. ЖІӨ - Жалпы Ішкі Өнім
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ресей мен Қытай қатынастарының даму үрдісін,
сонымен қатар екі ел қатынасының дамыуның тенденцияларын талдау бүгінгі
таңда маңызды, өзекті мәселе болып отыр. Себебі “қырғи-қабақ соғысы”
аяқталғаннан кейін, АҚШ-тың басқаруымен НАТО бүкіл халықаралық саяси
структураны бақылауға алуға тырысты. Дегенмен, ҚХР мен РФ екі азия-
тынықмұхиттық көрші державалар да халықаралық қатынастарда маңызды рөл
атқарады, сондықтан да екі ел қарым-қатынасының дамуы ХХI ғасырдың
халықаралық саяси структураға үлкен ықпал етеді.
Жалпы ресей-қытай қатынастарынының дамуын сараптау бірнеше объективті
себептерге байланысты өзекті болып отыр. Тарихи дамуының әр кезеңінде бұл
үкіметаралық өзараәрекеттестік саясаттанушылардың, әртүрлі эксперттердің
әрдайым өзіне көңіл аударып отырды. Басқаша болуы да мүмкін де емес. Ресей
мен Қытай ұзақ ғасырлық тарихи кристаллданудан өткен екі ірі мемлекет. Олар
византиялық және поднебесный деген ұлы империялардың саяси
мұрагерлері болып қана қоймай, сонымен қатар географиялық мағынадағы
көршілес мемлекет болып табылады. Әсіресе территориалды фактор үкіметаралық
қатынастардың дамуында маңызды рөл атқарады. Ол қандай да бір экономикалық
өзараәрекеттестіктің немесе геосаяси стратегияның алғы шарты болып
табылады.
Екі ел қатынасы арасындағы стратегиялық серіктестік позициясы уақыт
тексеруінен өтіп, екі ел арасындағы ынтымақтастықтың әртүрлі сфераларына
әсіресе аймақтағы және әлемдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуде позитивті
рол атқарады.
Қытай-ресей қатынасының стратегиялық ынтымақтастықтың дамуы және
құрылуы екі елдің ішкі даму қажеттіліктерімен және олардың қауіпсіздікке
байланысты мүдделерімен анықталады. Дегенмен әрине екі ел қатынасына тек
ішкі факторлар емес, сонымен қатар сыртқы факторлар әсер етеді. Оған мысал-
американдық фактор. Дегенмен қазіргі таңда бұдан қауіптенетін үлкен қауіп
жоқ.
80 жылдардағы жылулық үрдісін жалғастыра отырып Ресей Федерациясы
мен Қытай Халық Республикасы 1991 жылы екіжақтық қатынасты жақсартады.
Байланыстың тығыз даму тенденциясы жылдаған бойғы әскери саладағы
конфронтация, идеологиялық көзқарастардың әртүрлілігі және де шекаралық
даулардың тоқтатылуына әкеледі. Соңғы жылдары Азиядағы ірі континеталды
державалардың ынтымақтастығы маңызды нәтижеге жетеді: Ресей мен Қытай ХХI
ғасырға бағытталған теңдік, өзара сенім және өзара ынтымақтастыққа
негізделген стратегиялық серіктестік құрады. Ресей-қытай қарым-қатынасы
өзгерістегі азиялық ландшафтағы маңызды элементтердің бірі болып қалады.
Ресей де Қытайда альянс құрудан алыс екендігін айтқанымен, олар көптеген
халықаралық мәселелер бойынша ортақ ұстанымда.
Ресей-қытай жақындасу факторы қырғи-қабақ соғыстан кейін азиялық
континеттегі нақты орныққан факт ретінде қарастырылады. Екі ел
қатынастарындағы қарама-қайшы фактілерді жоя алды немесе қайшылықтардың
себептерін әлсіздендірді.
Қытай-ресей қатынасының стратегиялық ынтымақтастықтың дамуы және
құрылуы екі елдің ішкі даму қажеттіліктерімен және олардың қауіпсіздікке
байланысты мүдделерімен анықталады. Дегенмен әрине екі ел қатынасына тек
ішкі факторлар емес, сонымен қатар сыртқы факторлар әсер етеді. Оған мысал-
американдық фактор. Дегенмен қазіргі таңда бұдан қауіптенетін үлкен қауіп
жоқ.
Ресей мен Қытай арасындағы елу бес жыл дипломатиялық қатынастар
кезеңінде екіжақтық қатынастар әртүрлі қиыншылықтардан өтті. Қырғи қабақ
соғысы аяқталғаннан кейін екі ел басшылары үкіметаралық қатынастардың жаңа
типін орнатады. Соңғы он жылдам астам уақытта Ресей мен Қытай достық
дәстүрдегі қатынастарды жалғастыра отырып, екіжақтық қатынастарды жаңа бір
деңгейге жеткізді.
1992 жылы екі ел бір-бірін достық қатынастағы мемлекет ретінде
қарастырады, ал 1994 жылы олар конструктивті серіктестік қатынасын, 1996
жылы стратегиялық серіктестік орнатады. Ал 2001 жылғы татукөршілік,
достық, ынтымақтастық келісімі өмір бойы достық қатынаста болу, ешқашан
қақтығыспау деген бейбіт идеяны құқықтық формада бекітеді. Бұл ұзақ
мерзімді, және үкіметаралық қатынастардың стратегиялық өзараәрекеттесуінің
жаңа жүзжылдықтағы құқықтық негізін салды.
Бүгінгі таңда ресей-қытай қарым-қатынастары тарихтағы дамуындағы ең
көркейген кезеңді бастан кешіруде. Саясатта екі жақта бірі-біріне саяси
сеніммен қарайды, көптеген мәселелер бойынша бірі-бірін қолдайды, соның
ішінде мемлекеттік егемендік, территориалды тұтастық мәселелері.
ҚХР мен Ресей – ірі ықпалды мемлекеттер және БҰҰ-ның Қауіпсіздік
Кеңесінің тұрақты мүшелері болып табылады. Олар бірқатар халықаралық және
де аймақтық мәселелер бойынша жақын ұстанымда. ҚХР мен РФ бір-бірін маңызды
стратегиялық серіктестер ретінде қарастырады, сонымен қатар сыртқы
саясаттарында екіжақтық қатынастың дамуын приоритетті орынға қояды. Екі ел
басшылары ҚХР мен РФ-нің стратегиялық өзараәрекеттестікке бағытталған
бағытын нығайту қазіргі таңдағы халықаралық және аймақтық қиын жағдайда
екі елдің маңызды мүдделерін қорғауға сонымен қатар ортақ дамытуда маңызды
рөл атқарады.
Халықаралық мәселелерде ынтымақтастық пен консультациялар жүргізуді
белсендіру тек қана екі ел мемлекетерінің мүдделерін нығайтып қана
қоймайды, сонымен қатар әлемде бейбітшілдікпен қауіпсіздікті жетілдіріп
отырады. Ресей-қытай қарым-қатынастарының кең ауқымды перспективасы
халықаралық және аймақтық ұйымдарда, соның ішінде БҰҰ мен ШЫҰ-да сипат
тапқан. Екі ел мемлекеттік егемендік пен территориалды тұтастықтық пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін маңызды мәселелер бойынша қолдау
көрсетеді. Ресей жағы Қытайды Тибет, Тайвань және адам құқықтары бойынша
ұстанымдарына үнемі қолдау көрсетеді. Ал Қытай Халық Республикасы Ресейдің
Шешенстандағы террористік күштермен күресудегі ұстанымды шешімді түрде
қолдау көрсетеді.
Екі ел арасында жоғарғы деңгейдегі кездесулер механизмі орныққан. 1992
жылдан екі ел басшылары 25 рет кездесу өткізген. Екі жақтың тырысулары
арқасында Қытай мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық қатынастар үлкен
жетістіктерге жетті. Екіжақтық саудаайналым соңғы бес жылда 20% өсті. Осы
жылдың нәтижесі бойынша екіжақтық саудаайналым 33 млрд долларға жетті.
Бүгінгі таңда қытай-ресей қатынастары дамудың жоғарғы деңгейінде.
Келешекте Қытай мен Ресей үкіметтері ынтымақтастықтықтың одан да тығыз және
дамыған деңгейге жететнііне күмән жоқ.
Ресей мен Қытай – екі ірі әлемдік держава, олар ежелден халықаралық
жағдайға өз ықпалдарын тигізіп келеді. Олардың өзара қарым-қатынасының
тарихын қарастыру ғылыми зертеулердің маңызды тақырыптарының бірі болып
қала береді.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні ресей-қытай қарым-қатынасының
экономикалық және саяси аспектісін жан-жақты қарастыру және де оның
болашақтағы перспективасын анықтау.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері – 1990-2006 жылдар. Осы кезеңдегі
екі ел қатынастарының дамуын қарастыру.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың негізгі мақсаты: Екі ел
арасындағы саяси және экономикалық қарым-қатынасты жан-жақты талдау және
болашақтағы дамуына болжаулар жасау.
Осы мақсатқа жету барысында бұл жұмыс келесі міндеттерді алға қойды:
1 РФ мен ҚХР-дің стратегиялық серітестігінің маңызын анықтау
2. Ресей мен ҚХР-дің ШЫҰ-дағы ролін анықтау
3 Ресей мен Қытайдың экономикалық саладағы қатынастарына талдау
жасау;
4.Энергетика саласындағы екі елдің ынтымақтастығының деңгейін
қарастыру
5. Ресей-Қытай қарым-қатынастары: мәселелері мен болашағын
қарастыру
Қорғалуға шығатын тұжырымдамалар:
1. Ресей мен Қытайдың қарым-қатынасының стратегиялық серіктестігі дамудың
жоғарғы динамикасымен, мықты құқықтық базамен және екіжақтық
әрекеттестіктің тұрақты құрылымы және де бүкіл деңгейдегі белсенді
байланыстарымен сипатталады. Екі ел басшылары ҚХР мен РФ-нің стратегиялық
өзараәрекеттестікке бағытталған бағытын нығайту қазіргі таңдағы
халықаралық және аймақтық қиын жағдайда екі елдің маңызды мүдделерін
қорғауға сонымен қатар ортақ дамытуда маңызды рөл атқарады. Сондықтанда екі
ел арасындағы стратегиялық серіктестіктің маңызы зор.
2. Қазіргі таңда ШЫҰ-ның белсенділігін анықтайтын екі мүше мемлекеттің
ынтымақтастық деңгейі – Ресей мен Қытай. Ұйымның құрылу негізінде ресей-
қытай ынтымақтастығы жатыр және оның даму деңгейін анықтайды.. КСРО
(құлауға аз қалған уақытта) мен Қытай қарым-қатынастарының қалпына келуі,
біртіндеп ресей-қытай ынтымақтастығының нығаюы Шанхай Ынтымақтастық
Ұйымының құрылуына алып келді. ШЫҰ – аймақта тіпті халықаралық аренада
маңызды ұйым қатарына кіре бастады. Қытай мен Ресейдің стратегиялық
серіктестік құруы ШЫҰ-дағы жан-жақты ынтымақтастықтың алғышарты болды деуге
әбден болады ал мұндай ынтымақтастықтың тұрақты кеңеюі ХХ! ғасырдағы ресей-
қытай қарым-қатынасының дамуына кең мүмкіндіктер берді
3. Ресей мен Қытай экономикалық қатынастарын кеңейтуге талпынады.
Бұған оң жағдайлар бар: ортақ шекара, жоғары емес транспорттық шығындар,
экономикалық комплекстердің өзаратолықтыруы және т.б. Екі ел сауда-
экономикалық ынтымақтастық деңгейі мен сапасын көтеруде бірлескен және
мақсатталған бағыттарды жалғастыру қажеттілігін айтылды. Екі ел
басшылары 2010 жылы Ресей мен Қытай арасындағы сауда айналымы 60-80 млрд.
долларға жететіндігін айтты. Дегенмен, қазіргі уақытта, Ресей мен Қытай
экономикалық ынтымақтастықтың даму жолында басты кедергі тепе-теңсіздігі,
яғни машинажасау, элетротехникалық өнімдер саудасы жалпы алғандағы екі
жақтық саудаайналымынан артта қалып отыр.
4. Қытай мен Ресей стратегиялық өзараәрекеттестік пен серіктестік
қатынастарды орнатқаннан бері екі ел арасындағы энергетикалық
ынтымақтастыққа көп көңіл бөледі. Бұл қатынастардың тереңделе түсуі соңғы
жылдары екі елдің энергетикалық ынтымақтастығының даму тенденциясына әсер
етіп отыр. 2004 жылы қазанда РФ президенті Путин Қытайға ресми сапармен
келген. Осы кезден бастап бұл сала ортақ пайда бағытында дамыды. Энергетика
саласындағы қытай-ресей ынтымақтастық барлық уақытта сәтті де қарқынды
дамыған жоқ. Дегенмен бұл екі ел қатынасындағы стратегиялық
ынтымақтастықтың даму жолында кедергі болған жоқ. Жоғарғы деңгейдегі өзара
саяси сенімнің болуы осы бағыттағы ынтымақтастықты нығайтты.
5. Болашаққа қарасақ қытай-ресей қатынастары стратегиялық
өзараәрекеттестік және серіктестік бағытында дамып келеді. Қытай-ресей
қатынастарының даму перспективасы өте жоғары. Ынтымақтастқтың көп жылғы
тәжірбиесі көрсетіп отырғандай, ресей-қытай қатынастарының стратегиялық
серіктестігінің мүдделерінің шеңбері тұрғысынан қарағанда ғана екі жақ
қатынастар жоғарғы деңгейде дамиды. Ресей мен Қытай арасындағы достық,
татукөршілік және ынтымақтастықтың ұзақмерзімді және тұрақты қатынастарын
нығайту екі ел халықтарының ортақ мүдделері.
Дерекнамалық шолу. Жұмысты жазу барысында қолданылған деректерді
келесі топтарға бөлуге болады:
Бірінші топқа екі ел арасындағы қатынастардың негізін салған
дипломатиялық құжаттар кіреді: РФ мен ҚХР арасындағы қарым-қатынастар
негізі туралы Декларация1 , бұл декларацияда үкімераралық қатынастарда
өзара қауіп төндіру мәселесінің жоқтығын және барлық үкіметаралық мәселелер
бейбіт жолмен шешілетіндігін айтты. ХХІ ғ. бағытталған тату-көршілік пен
достық серіктестік шеңберіндегі ынтымақтастықтың дамуына бағытталған
Декларация2, осы құжатта екі ел басшылары халықаралық қауымдастықтағы
дамудың негізгі тенденцияларына ортақ қадамдарды анықтады және де екіжақтық
ынтымақтастықтың ұзақмерзімді стратегиялық перспективасын анықтады. РФ мен
ҚХР арасындағы жаңа конструктивті серіктестік қатынастары туралы
декларация 3, декларацияда конструктивті серіктестік қатынастарын екі
елдің сыртқы саясатындағы мприоритетті бағыттары болып саналатындығы жәйлы
айтылады. 2005 жылғы Бірлескен қытай-ресей коммюникесі 4, бірлескен қытай-
ресй коммюникесінде екі мемлекет саяси сенімді және өзара тиімді
ынтымақтастықты кеңетуді және де халықаралық және аймақтық мәселелерде іс-
қимыл координациясын нығайтуды қарастырады. Сонымен қатар екі ел басшылары
ұллтық жылдарды өткізу туралы шешім қабылдайды. 2006 жылы бірлескен ресей-
қытай декларациясы5 және 2007 жылғы ресей-қытай декларациясы6 Бұл
декларациялдарда ресей-қытай қарым-қатынасының принциптерінің жаңа
формуласы беріледі. бұл декларация - наваторлық құжат, ол халықаралық
қатынастар теориясы мен пракикасын толықтыра түседі. Соныме қатар бұл құжат
БҰҰ Жарғысының мызғымас құқұлы принциптеріне сәйкес келеді.: 1992 жылғы
Ресей мен Қытай арасындағы сауду-экономикалық келісімі 7, келісімде екі
ел арасындағы сауда қатынастардың деңгейін көтеруді қарастырады. 2001-2005
жылдарға арналған ҚХР мен РФ сауда келісімі8, бұл келісімде мемлекет
басшылары осы жылдар аралығында сауда деңгейін көтере отырып, экономикалық
қатынастардың шеңберін кеңейту. 2001 жылғы ҚХР мен РФ татукөршілік,
достық, ынтымақтастық туралы келісім 9, бұл келісім екіжақтық
стратегиялық ынтымақтастық қатынастарын орнатудағы маңызды құжаттың бірі.
Құжатта екі елдің бір-біріне қаруды, стратегиялық ракеталарды қолданбау,
қауіпті жағдай туғанда келіссөздер жүргізу. Сонымен қатар құжатта
территориялық талас тартыс жоқтығын, “даулы” территориялар мәселелер
бойынша келіссөздер жүргізіледі.Бұл бағдарлама ресей-қытай қарым-
қатынасының дамуы жаңа ғасырда тұрақты орнықталуының бағытын орнықтырады.
Деректердің екінші тобына – жататын материалдар арасында қазіргі
таңдағы РФ президенті В.В. Путиннің және де ҚХР төрағасы Ху Цзиньтаоның
сөздері мен сұхбаттарын жатқызсақ болады. РФ президенті Путиннің 2005 жылғы
самиттегі сөзі.10 Самиттегі сөйлеген сөзінде РФ президенті В.В. Путин
ресей-қытай ынтымақтастығының перспективасының жоғарлығын айтады. Сонымен
қатар Президент мырза екі жақтың көптеген күрделі саяси мәселелер бойынша
шешім тапқаны туралы айтады. Сонымен қатар ҚХР-дің 1997 жылғы ҚХР төрағасы
Цзэминнің сөзі11 . Бұл сөзінде ол екі жақтың стратегиялық қатынастарды
орнатудың маңыздылығы жөніндегі мәселелерге тоқталады. Ресей президенті
Путиннің Синьхуа агентігіне берген жазбаша сұхбаты12. Бұл сұхбатта В.В.
Путин қазіргі таңдағы ресей-қытай қатынастарының жоғарғы даму деңгейдегі
туралы және де стратегиялық ынтымақтастықтың екі ел халықтарының
мүдделеріне сай екендігін айтып кетеді. Сонымен қатар Путин ресей-қытай
қарым-қатынасының әртүрлі саласындағы ынтымақтастықты нығайту қажеттілігін
айтады. ҚХР төрағасының Ху Цзиньтаоның Ресейдің Қытайдағы жылына байланысты
берген сұхбатында 13ол Қытайдағы Ресей жылының сәтті өткендігін және де
ұлттық жылдың арқасында екі ел кәсіпорындары өзара көптеген тиімді
келісімдерге қол қойғандығын айтады. Сонымен қатар Қытайдың Ресейдегі жылы
сәтті өтеді деген үмітін айтады. ҚХР төрағасы экономикалық саладағы
жетістіктер жөнінде айта келе, 2010 жылы екі жақ саудаайналым 60-80 млрд.
долларға жететінінне күмән келтірмейтіндігіне тоқтала кетеді.
Деректердің үшінші тобына топқа баспасөз құралдары мен қоғамдық-
саяси басылымдары жатады. Олар негізінен дәйектер мен статистикалық
мәліметтер жинауда көмектесті. Атап өтсек, Азия и Африка сегодня14 ,
МЭиМО15, Континент16, Международная жизнь17, Известия18.
Тарихнамалық шолу. Жұмыста жазу барысында осы мәселеге қатысты
көптеген ғылыми еңбектер пайдаланылды. Соның ішінде ресейлік авторлардың
еңбектері кеңінен пайдаланылды. Атап айтсақ, С.Лузянин19, В.Михеев 20,
М.Л. Титаренко 21, Ю.Галенович22 сияқты авторлар. Бұл авторлар екі ел
арасындағы қатынастардың даму кезеңдерін, сонымен қатар Кеңес Одағы
құлағаннан кейінгі 90 жылдары екі ел арасындағы қатынастардың даму жолдарын
сипаттайды. Олар сонымен қоса екі ел арасындағы қатынастың қарқынды түрде
дамып отырғандығы жөнінде айтады.
Cоның ішінде қытайтанушы ретінде дәрежесі жоғары Ю.М. Галеновичтің
Россия-Китай-Америка: От соперничество к гармонии интересов?еңбегіне
тоқталсақ. Бұл еңбекте Қытай тарихына талдау жасаалған және де қыта-ресей
қатынастары менқытай-американ қатынастарына толыққанды баға бере отырып,
өзінің көзқарасын айтады. Ол Пекин-Москва-Вашингтон байланысты үшбұрышына
кремль позициясына қарағандай-ақ , бірақ ол Қытай талпыныстары жөнінде де,
Ресей мүмкіндіктеріне жөнінде ешқандай иллюзия құрамайды. Сондықтанда бұл
оның еңбегіне ерекше құндылық береді.
Ресей-қытай қарым-қатынастарын зерттеуде Лузяниннің Российско-
китайские взаимодействие в ХХ1 деген еңбегінде автор қазіргі таңдағы
Қытайды динамикалық дамудағы мемлекет және де ірі экономикалық орталық деп
сипаттайды. Ресей мен Қытайдың глобалды және аймақтық өзараәрекеттестігінің
перспективасы жөнінде сипаттама береді. Сонымен қатар автор екі елдің сауда-
экономикалық ынтымақтастығына да тоқталады.
Ресей-қытай қатынастарына тоқталған авторлардың бірі М.Л. Титаренко.
Ол Российско-китайские отношения. Состояние, перспективы деген еңбегінде
Ресей мен Қытайдың қатынастарына 2001 жылғы татукөршілік, достық,
ынтымақтастық туралы келісімінен кейінгі екі жақтық қатынасқа жан-жақты
талдау жасайды. Сонымен қатар ресей-қытай стратегиялық серіктестігінің
тереңделуінің перспективасына баға беріледі.
Сонымен қатар ресейлік зерттеушілерімен қатар қытай зерттеушілері де ресей-
қытай қарым-қатынасын зерттеуге көп көңіл бөледі. Қытай зерттеушілерінің
еңбектері арасында мына авторлардың жұмыстары қарастырылды: Ван Шаосин23,
Ли Цзинцзэ25, Сюй Тао26.Олар да ресейлік авторлардың көзқарасына
позицияны ұстайды. Зерттеушілердің пікірі бойынша екі ел арасындағы қатынас
болашақта үлкен потенциалға ие. Сонымен қатар екі ел қатынасына әртүрлі
факторлардың әсер етуі туралы айтылады.
Ли Цзинзе китайско-российские отношения и американский фактор
еңбегінде Ресей-Қытай қарым-қатынасының дұрыс дамуы – ол жаңа халықаралық
тәртіптің қозғаушы күші .. Ресей мен Қытай көпполюстік әлемнің дамуын
қолдайды және АҚШ-тың ресей-қытай қарым-қатынасына көзқарасы жайлы айтылып
кетеді.
Бұл тақырапқа байланысты зерттеу жұмыстарын ағылшын авторлары да
жазды. Атап айтсақ, Ш.Гарнетт27, Б. Ло28 жұмыстарын атап кеткен жөн.
Олар екі ел жақындасуы қырғи-қабақ соғысы аяқталғаннан кейінгі тұрақты
түрде орнаған саяси факт деп айтады.
Осы мәселеге байланысты зерртеу жұмыстарын қазақстандық авторларда
қозғады. Соның ішінде Лаумулин29 және Сыроежкиннің30 жұмыстары
қарастырылды.
Бұл тақырыптың өзектілігі мен ғылыми жаңашылдығы көптеген деректер мен
бірқатар арнайы әдебиеттерге сүйенуге алғышарт жасады. Негізгі деректер
қатарына екі елдің саяси-экономикалық саладағы құжаттар жинағын келтіруге
болады. Бұл тақырыпты зерттеу барысында ҚХР мен РФ сыртқысаяси
ведомствосының құжаттарының соңғы басылымдары пайдаланылды. Сонымен қатар
екі ел арасындағы қатынастар бойынша Интернеттегі ресми сайттарында
орналасқан материалдары қолданылды. Қытай мен Ресей сыртқысаяси
ведомствосының қызметкерлері мен мемлекет және үкімет басшыларының ресми
мәлімдемелері пайдаланылды.
Магистрлік жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ресей- қытай саяси, экономикалық
қатынастарын жан-жақты талдап, келешектегі ресей-қытай қатынастарына болжау
жасау бұл жұмыстың жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің тәжірбиелік маңызы тақырыптың өзектілігі мен қолданбалы
сипатынан көрінеді. Ресей-қытай қатынастарының қарастыру жөніндегі
мәліметтер халықаралық қатынастар мен сыртқы саясат саоасындағы мамандар
үшін қызығушылық танытады.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың ішінде сараптау, салыстыру, синтездеу
сияқты т.б. әдістер пайдаланылды. Бүкіл жұмыстың тұжырымдамалық аппаратын
құру үшін тарихи салыстыру жасау және хронологиялық әдістер қолданылды.
Сол арқылы қарастырылатын кезеңдегі ҚХР мен РФ саясатының жалпы бағыттарын
жинақтап көруге мүмкіндік туды. Жұмыстың ішінде ҚХР мен РФ саясатының
негізгі бағыттары ғана емес, сонымен қатар екі ел арасындағы қатынас
перспективасына терең талдау жасау үшін жүйелеу тәсілі де қолданыс тапты.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайданылған әдебиеттер тізімінен және де қосымшалардан тұрады.
1 Ресей мен Қытай қарым-қатынасының сауда-экономикалық ынтымақтастығы
1.1 Екі ел арасындағы сауда қарым-қатынастарының қалыптасуы мен дамуы
Қазіргі күні Қытай белсенді түрде дамып отырған мемлекет, мықты саяси
орталық. Бүгінгі таңда Қытай планетадағы экономикалық потенциалдары жоғарғы
елдер қатарында алтыншы орынды алуда, алсыртқы сауда көлемі бойынша
төртінші. ХХI ғасырдың орта шеңінде ҚХР әлемдік держава болатынын түсінген
елдер енді ҚХР-мен ынтымақтастықты кеңейтуге қызығушылық танытып отыр.
Екі ел, Қытай мен Ресей ядерлі қаруға ие және БҰҰ тұрақты мүшелері
болып табылады, Ресей мен Қытай – көршілес мемлекеттер, олардың тарихи
мақсаты – достық қатынас орнату, бұл тек екі ел азаматтарының жағдайларын
жақсартып қана қоймай, сонымен қатар бүкіл әлемдегі бейбітшіліті сақтау.
Сонымен 2005 жылы РФ президенті Путиннің сөзінде ол былай деген еді:
Ресей мен Қытай арасындағы маңызды саяси мәселелер шешілді31. Бұл екі ел
арасындағы қарым-қатынастың жоғары деңгейде дамуына ықпал етті. Ресейде
Қытайдың дамуын мұқият бақылап отыр, бұл солтүстік көршісіне оң немесе
теріс әсер етуі мүмкін. Соңғы он жылдықта екі жақты қарым-қатынастың
дамыған келісілген құқықтық базасы құрылды, бұл укімераралық және
мемлекетаралық деңгейдегі 180 келісім-шарттар.
Ұзақмерзімді және тұрақты екіжақты қатынасты дамыту және татукөршілік
пен өзара сенімділік ынтымақтастыққа ұмтылу Ресей мен Қытайдың ортақ
мақсаты. 1992 жылдан бастап екі ел бірін-бірін достық қатынастағы
мемлекеттер ретінде қарастырды, ал 1996 жылдан бері серіктестік пен
стратегиялық өзараәректтестік қатынас құрылады. 2001 жылы Ресей Федерациясы
мен Қытай Халық Республикасы татукөршілік, достық, ынтымақтастық туралы
келісіміне қол қояды. Бұл құжаттың тарихи маңызы зор.
Ресей-қытай серіктестігі мен стратегиялық өзараәректтесуіне 11 жыл, ал
татукөршілік, достықі ынтымақтастық келісіміне 6 жыл толды. Осы кезеңде екі
ел арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынаста үлкен жетістіктерге жетті.
Сауда-экономикалық қатынастың дамуы екіжақты саяси сенімнің бекуінің басты
негізі болды.
1992 жылы наурызда екі ел басшылары сауда-экономикалық қатынастар
орнату туралы келісімге қол қояды. Экономикалық және ғылыми-техникалық
салада 8 үкіметаралық комиссия жұмыс істейді. Бұл екі ел арасындағы
қатынасты ары қарай дамуына өз көмегін тигізеді.
Қытай Ресейді қызықтыратын тағы бір жағдайы ол – Қытай әлемдік
шаруашылықтың маңызды бөлінбейтін бөлігі болуы және Қытай – ол тек Ресейдің
жақын және үлкен көршілерінің бірі ғана емес, сонымен қатар ол жер шары
халқының көп бөлігін алып жатыр. Сондықтанда Ресейдің ҚХР рыногына
масштабты түрде шығуы белгілі жағдайда Ресейдің әлемдік экономикаға
интеграциялануының шешуші этапы болуы әбден мүмкін. Қытай экономикасын
жоғарғы темппен дамуының себебі неде? Және де бұл өсім ұзаққа созыла ма?
Ресей мен Қытай арасындағы сыртқыэкономикалық қатынас қаншалықты прдуктивті
болды? Әрине бұл сұрақтар көптеген зертттеушілерді қызықтырады. Қытай
экономикасының өсу темпн туралы айтқанда грандиозды шетелдік инвестициялары
туралы және ҚХР-дың өндірістік көтерілуіндегі рөлі туралы айта бастайды.
Сондықтанда Ресей туралы осындай талқылаулар болғанда, шетел
инвестициясының аздығын және өсу темпінің өте төмендігі жөнінде айтылады.
Пекиннің ел экономикасының экспорттық ориентациясын дамыту саясаты
жергілікті және шетел өндірушілерінің мүдделеріне сәйкес келеді. Шетел
инвесторлары көбінесе ҚХР-дің мына салаларына капиталдарын салады:
өнеркәсіп, сауда, қызмет көрсету және жылжымайтынмулік. Сонымен қатар соңғы
жылдары шетел инвесторлары аралас кәсіпорындарды құруға көп көңіл бөлуде.
Ресейдің жағдайы Қытайдан барлық қатынастар бойынша өзгеше. Ресейдегі
жұмыс күші Қытайға қарағанда жоғары. Ресейдің ҚХР-ден айырмашылығы ол –
шетел инвесторлар капиталдарын екі маңызды салаларына салады – табиғи
ресурстарға бай ел ретінде мұнайға, газға, орманға және жоғарғы
технологияларды тасымалдау саласына. Басқаша сөзбен айтқанда шетел
инвесторлары ресейді әлемдік рыноктағы сұраудағы төменгі сапалы тауарларды
шығарушы ретінде қарастырмайды. Бұл планда ҚХР-дің потенциалы күмәнсіз
жоғары. ҚХР Ресейдің табиғи ресурстары мен жоғарғы технологияларына
қызығушылықпен қарауда. Сондықтанда Ресейдің технологиялық артықшылығы
Қытайдың рыногына тұрақты түрде шығуына көмектеседі.
Ресей мен Қытай экономикалық қатынастарын кеңейтуге талпынады. Бұған
оң жағдайлар бар: ортақ шекара, жоғары емес транспорттық шығындар,
экономикалық комплекстердің өзаратолықтыруы және т.б. Қытайға Ресеймен
экономикалық қатынастар өздерінің энергетикалық кризисті жеңуде қажет. 2000
жылға дейін Қытай энергетикалық секторлы дамытуға 85 млрд. доллар бөлуді
қарастырды32. 1997 жылы Қытайға Ресей үкімет делегациясының сапары
кезінде, Минтопэнерго мен қытай мұнай корпорация арасында газ бен мұнайды
шығару мен тасымалдау жөнінде келісімге қол қояды. Бұл жобаның бағасы 5-7
млрд. доллар. ҚХР мен РФ басшылары 2001 жылы 2001-2006 бағытталған сауда
келісіміне қол қояды.
Сонымен қатар Қытай Ресейдің Қиыр Шығысында көмірді өңдеу бойынша
ортақ кәсіпорын құруды ұсынып отыр. Ресей мен Қытайдың ірімасштабты
экономикалық ынтымақтастығының жобасын жүзеге асыруға екі ел де қызығушылық
білдіруде. Қытай энергетика саласында жетіспеушілікке душар болуы мүмкін.
Ресей мұнаймен газ қоры бойынша Қытайдан 35 есе артық.
Солтүстік Шығыс Азияда Қытай – Ресейдің ең үлкен сауда серіктесі
болып саналады. Қазіргі таңда ол Ресейдің екінші үлкен сауда серіктесі, ал
Ресей – Қытайдың төртінші ірі сауда серіктесі. Ресей мен Қытайдың екі ел
экономикасын дамыту саясатының арқасында олардың экономикалық
ынтымақтастығы жаңа этапқа шықты.
2005 жылы 21 ғасырдағы халықаралық ынтымақтастық тәртібі туралы
декларацияға қол қояды33. Бұл Ресеймен Қытайдың стратегиялық
ынтымақтастығы жоғары деңгейде екендігін көрсетеді. Екі елдің саяси қарым-
қатынасы тұрақты, маңызды мәселелер бойынша проблемалар шешілді.
Сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытуда келесі бағыттарға көңіл
аударған жөн болар еді: 1. ресей-қытай жобаларын АТА-да көбейту. 2.
энергетика және транспорттық қажеттіліктерді қанағаттандыратын жобаларды
ойластыру. 3.Авиация, космос саласындағы тәжірбелі экономикалық қарым-
қатынасты пайдалану.
Соңғы алты жылда ҚХР мен РФ тек қана ынтымақтастық жолына ғана түсіп
қана қоймай, сонымен қатар осы ынтымақтастықты мүмкін жасайтын
механизмдер жасады. Сонымен қоса сауда дамуына, энергетика саласын дамытуға
үлкен потенциал бар.
Екі лидердің ортақ инициативасының арқасында 2006 жылы Қытайдағы
Ресей жылы және 2007 жылы Ресейдегі Қытай жылы өткізу туралы шешім
қабылдайды. Бұл шешімнің арқасында ресей-қытай қарым-қатынасы жаңа бір
этапқа өтіп, тереңделе түсті. Осы ұлттық жылдарды өткізудің нәтижесінде
Ресей президенті В. Путин ҚХР төрағасы Ху Цзиньтао 4 рет кездесті, ал
бұл екі жақтық саяси сенімнің артуына өз үлесін қосты. Ресейдің Қытайдағы
жылының өткізу барысында экономикалық салада көптеген кездесулер өткізіліп,
соның арқасында ресей-қытай сауда-экономикалық қарым-қатынасы қарқынды
дамыды. Нәтижесінде екі ел саудаайналымы 30 млрд долл. жетті Қытайдағы
Ресей жылын пайдалана отырып, Қытай екіжақтық сауда структурасын
жақсартуға өз жолдарын тапты:
1. Ресейден Қытайға машина-техникалық және электрондық өнімдер экспортын
арттыру.
2. екіжақтық сауда масштабын кеңейту
3. энергетика және басқа да ресурстар саласында ынтымақтастықты
тереңдету
4. Жеңіл өнеркәсіп саласында ынтымақтастықты кеңейту;
Ресейдің Қытайдағы жылының сәтті өтуі ресей-қытай қарым-қатынасын
одан ары қарқынды дамуына өз үлесін қосты. Ынтымақтастықтың бүкіл саласында
екі ел арасында қарқынды даму тенденциясы байқалады. Екі ел лидерлері
қазіргі таңда ресей-қытай қарым-қатынасы өте жоғары деңгейде деп бағалады.
2007 жыл ресми түрде Қытайдың Ресейдегі жылы ретінде жария етілді. Осыдан
бір жыл бұрын, Ресей Қытайдағы жылдың сәтті өткендігін орындалған мақсаттар
бойынша көруге болады. Жыл бойы өткізілген акциялар ресей-қытай
қатынастарының бүкіл саласы бойынша өтті34.
Ресей мен Қытайдың ұлттық жылдарды өткізудің маңызды мақсаттарының
бірі ол сауда-экономикалық және инвестициялық ынтымақтастыққа тірек
көрсету. Қытай мен Ресей екіжақтық қатынастың
приоритетті саласына айналған инвестициялық ынтымақтастықты нығайтуға бар
күштерін салуда. 2006 жылы екі елдің үкіметтері арасындағы
капиталсалымдарды қорғау және қолдау туралы келісіміне қол қойылуы екі
елдің компаниялары мен кәсіпорындарының белсенді ынтымақтасуына жаңа
импульс берді. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға, қытай-ресей
инвестициялық форумдар механизмің, екі жақты инвестициялардың сапасын
жақсартуға ыңғайлы жағдайлар жасалуда Қытай екі жақтық қатынастың
жан-жақты дамуы үшін Ресеймен бүкіл салада ынтымақтастық жүргізуге дайын
екендігін ҚХР-дің төрағасы Ху Цзиньтао айтып өтті35. Қытай-ресей сауда-
экономикалық ынтымақтастықтың жеткен жетістіктеріне қарай отырып, бүгінгі
күні екі елдің бірқатар қиыншылықтарды жеңгендігін көреміз. 1996 жылы РФ
президенті Ельцин ресей-қытай стратегиялық серіктестігін орнатуды
ұсынғанда, екі ел сауда айналымы 6,83 млрд. доллар ғана болған еді. 1998
жылы азиялық финанстік дағдарыс салдарынан бұл көрсеткіш 5,48 млрд.
долларға түсті. Дегенмен екі ел басшыларының үздіксіз қадағалауының
арқасында сауда-экономикалық ынтымақтастықтың деңгейі көтерілді. 2001
жылғы ҚХР мен РФ татукөршілік, достық және ынтымақтастық туралы келісімі
екі ел арасында тиімді қарым-қатынасқа құқылы негіз салды. Сол жылы екі ел
саудаайналымы 10,67 млрд. долларға жетті. Уақытша қиыншылықты жеңіп,
Ресей мен Қытай 3 жыл ішінде 20 млрд. долларға жетті. Соңғы екі жылда ресе-
қытай сауда-экономикалық ынтымақтастықта тез даму тенденциясы байқалады.
2005 жылы сауда көлемі 29,1 млрд. болса, ал 2006 жылы 33,4 млрд долларға,
ал осы жылдың үш айы өте келе саудаайналым былтырғы кезбен салыстырғанда 40
% жоғары деңгейді көрсетті36 Он жыл бұрынғы кезбен салыстырғанда ресей-
қытай саудаайналымы 5 есеге көбейген.
Қазіргі уақытта, Ресей мен Қытай экономикалық ынтымақтастықтың даму
жолында басты кедергі тепе-теңсіздігі, яғни машинажасау, элетротехникалық
өнімдер саудасы жалпы алғандағы екі жақтық саудаайналымынан артта қалып
отыр. Әсіресе 2001 жылдан кейін машинажасау және электротехника өнімдерінің
экспорты төмендеді, ал 2006 жылы бұл көрсетілім 202 млн. долларға дейін
түсті, ал бұл ресей-қытай сауда-экономикалық ынтымақтастықтың дұрыс даму
үрдісіне әсер етті.
РФ президенті Путин Қытайдағы Ресей жылы барысындағы қытай-ресей
экономикалық форуміндегі сөзінде екіжақтық сауданың несбал. шешу
проблемасы ресей-қытай сауда-эконмикалық ынтымақтастықтың басты міндеттері
екенін айтты. 26 наурызда ҚХР төрағасы Ху Цзиньтао Ресейге ресми сапарында,
Ресей президенті Путинмен бірлескен декларацияға қол қояды. Бұл
декларацияда сауда-экономикалық ынтымақтастық деңгейі мен сапасын көтеруде
бірлескен және мақсатталған бағыттарды жалғастыру
қажеттілігін айтылды37
Екі ел басшылары 2010 жылы Ресей мен Қытай арасындағы сауда айналымы 60-80
млрд. долларға жететіндігін айтты. Әрине бұл мақсатқа жету оңай емес.
Сонымен қатар қазіргі таңда инвестициялық жобалар саны көбеюде. 2006 жылы
екі ел арасында 936 млн. долларға сәйкес келетін 736 ортақ инвестициялық
жобалар жүзеге асырылды[i]. ҚХР-дің коммерция жөніндегі министр орынбасары
Гуанчжоу мырза ресей-қытай сауда-экономикалық ынтымақтастық барлық
бағыттарда жатқандығын айтып кетті38.
Ресей мен Қытайдың үлкен сыртқы шекарасының болуы, шекаралық және
аймақаралық сауданың дамуына өз әсерін тигізеді. 2006 жылы шекаралық сауда
айналымы 7 млрд. долларға жетті[ii]. . Қытай-ресей аймақаралық және
шекаралық ынтымақтастық сауда-экономикалық қатынастың маңызды құрамы
бөлігі болып саналады. Осыған байланысты Солтүстік шығыс Қытай мен Қиыр
Шығыс ескі өндіріс базаларын қайта қалпына келтіру стратегиясын жүзеге
асыру үрдісін белсенді түрде жүргізу қажет. Энергетика саласындағы
екіжақтық ірі ынтымақтастық жобаларын біртіндеп жүзеге асыру экономиканың
өсуіне және Қытай мен Ресейдің экономикалық қауіпсіздігін нығайтады.
Бүгінгі таңда Ресей мен Қытайдың алдына қойған мақсаты саудаайналымды
2010 жылға дейін 60-80 млрд. долларға жеткізу, ал 2020 жылға дейін
инвестициялық салымдарды 12 млрд. дейін көтеру. Соңғы жылдардағы
экономикалық қатынастардың қарқынды дамуды ескерсек, бұл алға қойылған
міндеттің жүзеге асуы әбден мүмкін.
2007 жыл Ресейде Қытай Жылы деп ресми жарияланды. Ол ҚХР соңғы
кездері Ресейдің экономика және сауда облысында негізгі стратегиялық
серіктеріне айналғандығын білдіреді. Бір жыл бұрын Ресей Қытайда ұқсас
ауқымды Қытайда Ресей Жылы бағдарламасын өткізген болатын.
Кейінгі жылдары Ресей болжамды сыртқы экономикалық саясат жүргізе
бастағандығы баршаға мәлім. КСРО кезіндегідей дамудың социалистік жолын
таңдаған әлемнің жартысын қаржыландыруға қарағанда, Ресейдің сауда-саттық-
экономикалық саясаты бүгінгі күні ең алдымен өз азаматтарының мүдделерін
қорғауды көздейді. Ол, сонымен қатар, басым сыртқы экономикалық серіктердің
ауысуынан көрінеді. Егер жуырдағы қайта құрылым кезінде Борис Ельцин
құлшынып ресей бизнесмендерін Америкамен байланыстарын белсендіруге
шақырса, қазір Ресей үкіметі тікелей Ресеймен шектесетін елдермен бірге
жұмыс жасауға басты назар аударып отыр.
Осы тараптан дүниежүзілік экономикалық алыптардың бірі болып қалыптасып
келетін Қытаймен экономикалық ынтымақтастығы Ресейдің реалистік және
болжамды сыртқы экономикалық саясатына сай келеді. Қытай Ресейдің
экономикалық серіктерінің арасында екінші орынға шықты. Осылай, 2006 жылы
Ресей мен Қытай арасындағы тауар айналымы 33 млрд долларды құрады, ал осы
жылдың екі айының ішінде 6,4 млрд долларға тең келді – бұл былтырғы жылдың
осы кезеңіндегіден 40% артық. Гуанчжоу мырзаның өтініші бойынша ресей-қытай
ынтымақтастығы қарқынды тұрақты түрде өсуде.
Инвестициялық жобалардың саны да үзіліссіз өсіп келеді. 2006 жылы екі
ел арасында жалпы сомасы 935 млн доллар құраған 736 бірігіп жасалған
инвестициялық жобалар жүзеге асырылды. Осы кезде Ресейдің отандық
компаниялары Қытай экономикасына 610 млн доллар инвестиция жіберді.
Салымдар машина жасау, ағаш өңдеу өнеркәсібі, тамақ индустриясы және т.б.
салаларға жұмсалады. Оған қоса екі мемлекет арасында техникалық-
экономикалық ынтымақтастық нығаяды.
Ресей мен Қытайдың кең сыртқы шекараға ие болғандығы шекаралық және
аймақаралық сауда-саттық тұрақты түрде айналымға түсіп отырады. 2006 жылы
шекаралық сауда айналымы 7 млрд долларды құрады.39 Кейінгі уақытта
Қытаймен шекаралық сауда-саттықты реттеу бойынша ресей билік
басындағыларымен жүргізіліп отырған шаралар ынтымақтастықтың бұл түрінің
Ресей экономикасы үшін маңызын төмендетпейді. Олардың мақсаты шекаралық
сауда-саттық нысандарын неғұрлым өркениетті түрге келтіру болып табылады.
Гуанчжоу мырза ресей-қытай сауда-саттық-экономикалық ынтымақтастығы
барлық бағыттарда дамып келеді. Оларды ары қарай нығайтудың маңызды
тармақтары әрекет етіп жатқан сауда-саттық келісімдерін өзара
инвестицияларына және телекоммуникациялық ынтымақтастығына қаржылық қолдау
көрсету облысында келісімшарттарымен (ҚХР Мемлекеттік даму банкі мен
ресейлік банктері арасындағы несиелік келісімдер) толықтыру болады. Сонымен
қатар Қытайға мұнайды темір жол арқылы тасымалдау туралы келісімге және
ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Ресейге
ҚХР төрағасы Ху Цзиньтао сапарының нәтижесі бойынша жалпы сомасы 4,3
миллиард доллар болатын контрактілер бекіту жоспарланған40.
Бірақ, Гуанчжоу мырзаның сөзі бойынша, өкінішке орай, ресей-қытай
ынтымақтастығының бірқатар аспектілері жеткілікті түрде дамымаған. Бұл, ең
алдымен, машина жасау өнімдерімен сауда-саттыққа қатысты. Қытай өкілінің
өтініші бойынша ресейлік машина жасау өнімдері бүгінгі күні біріккен сауда-
саттық жалпы көлемнің аз ғана пайызын қамтиды. Бірақ Қытайдың ірі нарығы
және ресейлік машина жасау саласының өнімдеріне үлкен мүдделері бар.
Сондықтан қазір ҚХР-да Ресейдегі өнімнің осы түрін сатып алу міндеті
қойылып отыр.
Сондай-ақ қытайлық жақ ресейлік мұнайды өзінің ішкі нарығына жеткізуге
мүдделі. Өткен жылы Қытай Ресейден 2005 жылға қарағанда 25% артық мұнай
импорттады. Қазіргі кезде Қытаймен импортталатын қара алтынның жалпы
көлемінің ішінде ресейлік мұнайды жеткізу көлемі 11% құрайды. Болашақта бұл
үлес тағы да өседі. Жаңа ресей-қытай жобаларының арасында мұнай табылған
орындарды бірігіп өңдеу, сонымен қатар мұнай-газ құбырын салу маңызды орын
алады. Юй Гуанчжоу атап өткендей, бұл жобалар екі тараптың да мүдделеріне
сай келеді41.
1.2 Ресей мен Қытай арасындағы энергетика саласындағы ынтымақтастық
Қытай мен Ресей стратегиялық өзараәрекеттестік пен серіктестік қатынастарды
орнатқаннан бері екі ел арасындағы энергетикалық ынтымақтастыққа көп көңіл
бөледі. Бұл қатынастардың тереңделе түсуі соңғы жылдары екі елдің
энергетикалық ынтымақтастығының даму тенденциясына әсер етіп отыр. 2004
жылы қазанда РФ президенті Путин Қытайға ресми сапармен келген. Осы кезден
бастап бұл сала ортақ пайда бағытында дамыды. Энергетика саласындағы қытай-
ресей ынтымақтастық барлық уақытта сәтті де қарқынды дамыған жоқ. Дегенмен
бұл екі ел қатынасындағы стратегиялық ынтымақтастықтың даму жолында кедергі
болған жоқ. Жоғарғы деңгейдегі өзара саяси сенімнің болуы осы бағыттағы
ынтымақтастықты нығайтты. Энергетикалық ынтымақтастық стратегиялық
ынтымақтастықты нығайтуда маңызды орын алады. Былтырғы жылдың көктем айында
РФ президенті В.В. Путин Қытайға ресми сапармен барып, Қытайдағы Ресей
жылына қатысады. Бұл ресей-қытай қатынастарының жаңа кезеңге өткенін
көрсетеді. Осы сапарда ол энергетика саласындағы ынтымақтастыққы көп көңіл
бөледі. Бұл кездесу энергетикалық ынтымақтастыққа дайындалу кезеңінің
аяқталуы және бұл салада жаңа кезең басталады. Путиннің осы сапардағы
энергетика саласындағы істеген шаралары оның РФ стратегиялық
энергоресурстарды экспорттаудағы өзгерістерін көрсетті, яғни ол оны тек
қана батыс елдеріне ғана экспортқа шығармай, сонымен қатар ол шығысты
стратегиялық серіктес ретінде қарастыра бастады.
Ұзақмерзімді стратегиялық ынтымақтастықтың мүдделерін ескере отырып,
сауда-эконмикалық ынтымақтастықтың кеңеюнің талаптарына сай, мынадай
қорытындыға келдім қытай-ресей энергетикалық ынтымақтастық екіжақтық сауда-
экономикалық байланыстардың өсуінде маңызды рөл атқарады. Қазіргі таңда бұл
айтылған ынтымақтастық үздіксіз дамуда. Энергетикалық ынтымақтастық –
бүгінгі таңда Ресей мен Қытай дың экономикалық қатынастарының басты
тақырыптарының бірі болып табылады. Қытай экономикасының тез қарқынмен
дамуы көп энерготасымалдауды қажет етеді, ал Қытай мұнай мен газға ондай
бай болмағандықтан, оны олар шетелден алып келеді. Ресей үшін Қытай
бағытындағы энерготасымалдаудың маңызын бағаламауға болмайды. Қазіргі таңда
ресей мұнайы мен газын Евроодақ 85% пайдаланады. Сонымен қатар европалық
бағыт ондай тиімді емес. Ал Қиыр Шығыста жағдай мүлдем басқаша.
Энергетикалық ресуртарды Ресейдің Сібірі мен Қиыр Шығысынан тасымалдау мен
өндіруге келесі факторлар әсер етеді:
• Мұнайқұбырлардың болмауы
• Мұнайқұбырларын жасауға қаржылық капитал қажет
• Инвестициялық жағдайдың нашарлығы, әсіресе Қиыр Шығыста
Дегенмен қазіргі таңда Ресей энерготасымалдаушы экспортты диверсификациялау
стратегиясын жүргізуде, ал бұл ресей-қытай энергетикалық
өзараәрекеттестікке көмегін тигізеді. Ресей мен Қытайдың эксперттері бұл
саладағы ынтымақтастық перспективасын жоғары бағаланады. Қытай-ресейдің
стратегиялық мәселелер бойынша достық диалогы форуміндегі қатысушылар
ресей-қытай энергетикалық ынтымақтастықты практикалық қадамға өткендігін
және де өзара тиімді бағытта ынтымақтастық жүргізе бастады.42 Ресей
Шығысты стратегиялық бағыт ретінде қарастырады және де АТА-дағы эконмикалық
дамуға қатысуға дайын, бұл аймақ энергоресурстарға қажеттіліктері өте
жоғары.
Экономикалық салада қытай-ресей ынтымақтастығының ірі жобаларының бірі ол
мұнайқұбырын салу жобасы. Бұл жобаны бірінші бес жылдықта жүзеге асыру
нәтижесінде Қытайға мұнайды тасымалдау көлемі 20 млн. Тоннаны құрайды. Ал
келесі жылдары бұл отыз млрд. долларға жетеді. Сонымен қатар олар
теміржолмен мұнайды тасымалдау жөнінде 6 млн. тоннаны құрайтын контрактіге
қол қояды. Бүгінгі таңда – бұл Ресейден Қытайға мұнайды тасымалдайтын ең
ірі контракт. Жоғарыда айтылған келісімдер – Ресей мен Қытайдың
энергетикалық саладағы ынтымақтастығының жоғары деңгейде екенін көрсетеді.
Қытай экономикасының соңғы жиырма жылда тез қарқынмен дамуы ҚХР-дің
энергетикалық қажеттілігін туғызды. Өзінің энергоресурстары сұранысты
қамтамасыз ете алмайды сондықтанда 1993 жылы Қытай мұнайды басқа елдерден
әкеледі. 1996 жылы Қытай (АҚШ пен Жапониядан кейін) әлемде мұнайды
тұтынушылардан үшінші орында. 43
2001жылы ҚХР-дің мұнай импорты жетпіс млн. тоннаны құрады. Ал
мамандардың берген бағалары бойынша 2005 жылыҚытайға мұнай тасымалдау
көлемі жүз млн. тоннаны құрады, ал 2030 жылы мұнай импорты 30% -тен 80%.
өседі. Ал табиғи газ көлемі Қытайдың энергоресурстар қажеттіліктер
көлеміндегі құрылымында 2,1% -ті ғана құрайды. Қытай үкіметі
энергоресурстарды пайдалану құрылымында өзгерістер енгізу мақсатында біраз
шараларды қолданады және де қоршаған ортаны жақсарту мақсатында олар таза
энергокөздерді қолданады. Қытайда табиғи газды тұтыну көлемі өседі, кейбір
экспорттардың айтуы бойынша 2010 жылы Қытайдағы табиғи газды экспорттау 60-
90 млрд. кубометрге жетеді.44 Ресей мұнай мен газдың қорына өте бай. Ол
әлемде табиғи газдың қоры боынша бірінші орын алады, яғни бұл әлемдік
қордың жартысынан көбін алып жатыр. Ресейдің мұнай ресурстарының көлемі
6,5 млрд тоннаны құрайды яғни бұл әлемдік қордың 12-13% құрайды.45
Энергетика мен энергоресурстар индустриясы Ресей шаруашылығының маңызды
тіректері болып табылады. РФ президенті Путин В.В. энергоресурстар
экспортын ресей экономикасының дамуының двигателі ретінде қарастырады.
2000 жылы қараша айында РФ үкіметі 2020 жылға дейінгі энергетикалық даму
стратегиясы қабылдаған. Бұл Ресей экономикасының қалпына келтіреді және де
энергетика арқасында Ресей гео мүдделерін қамтамасыз етеді.
Ресей мен ҚХР-дің энергетикалық саладағы ынтымақтастығы үлкен
потенциалға ие және бірқатар уникалды артықшылықтарға ие. Екі елдің жақын
көршілес елдер болуы мұнай мен газды тасымалдауда өте ыңғайлы.46
• мұнайгазқұбырларын мен үшінші мемлекет арқылы тасымалдауда қажет емес.
• Қытай мұнай мен газды үлкен көлемде қажет етеді, яғни ол ресей
энергоресурстарының тұрақты тұтынушысы.
• Ресей мен Қытайдың саяси салада тұрақты дамуы энергетикалық саладағы
ынтымақтастықтың ұзақмерзімді саяси гаранты.
Ресей мен Қытайдың мұнайгаз саласы 1996 жылы ресми түрде энергетикалық
салада үкімераралық келісімге қол қоюынан кейін жақсы қарқынмен дами
бастады. Екі жақ ынтымақтастықтың бірнеше ірі жобаларын ұсынды:
1. Ангарск-Дацин мұнайқұбырын салу. 2001жылы Қытай мен Ресей
Ангарскіден Дацинге ұзындығы 2400 км болатын мұнай құбырынсалу туралы
келісімге қол қояды. Бұл құбырды бір-екі жылда салып бітеді.
2. Ковыктин кенорнын игеру. Қазіргі таңда қытай мен ресей мамандары бұл
жобаның техникалық-экономикалық жағын зерттеуде
3. Сахалиндегі кенорнынан газды тасымалдау.
Мұнайгаз саласындағы ынтымақтастықтан басқа энергетиканың басқа саласында
екі ел ынтымақтастық жүргізеді. Соның ішінде атом энергетика саласында:
бірлесіп жасалған Тянвань АЭС қуаттылығы екі млн. кВт құрады. Екі жақ та
Иркутск облысынан Қытайға электроэнергия тасымалдау жобасын талқылауда
сәтті нәтижеге жетті.
Екі елдің энергетика саласындағы ынтымақтастықтың перспективасы
кеңдігіне қарамастан, олар ынтымақтастықтың нақты жобаларын жүзеге асыруда
бірнеше проблемаларға соқтығысты. Екі жақта өзара сеніммен және өзра пайда
принциптер негізін басшылыққа алу қажет. Тек қана осылай олар проблемаларды
шеше алады және де ынтымақтастықтың потенциалын максималды түрде анықтауға
мүмкіндік береді. Біріншіден, мұнайгаз саласында ынтымақтастықтың
комплексті стратегиялық бағдарламасының жоқтығы. 1996 жылы Қытай мен Ресей
арасындағы энергетикалық салада үкіметаралық келісімге қол қояды. Көптеген
салада ынтымақтастықтың көп жобалары дайындалады, бірақ бұл жобалар ортақ
ұзақмерзімді бағдарламалық сипаты жоқ, сондықтанда көп жағдайда бір-біріне
қарама-қайшы келеді. Екіншіден, ресей жағы Қытаймен ынтымақтастыққа біраз
күмәнмен қарайды. Жалпы саяси климаттың ыңғайлы болуына қарамастан,
көптеген ресейліктер Қытаймен тығыз сауда-экономикалық қатынастың болуына
күмәнмен қарайды.
Қытайдағы Ресей елшісі Игорь Рогачев Синьхуа агентствасына берген
эксклюзивті сұхбатында былай деген еді Ресейдің 2020 жылға дейінгі
энергетикалық стратегиясында Ангарскіден Находкаға дейін мұнай құбырын салу
жобасы қарастырылады. Бүгінгі таңда Ресей Қытайға теміржолмен мұнайды
тасымалдау көлемі ұлғая бастады. Энергетикалық ынтымақтастық – Ресей
мен Қытайдың сауда-экономикалық ынтымақтастығының маңызды тірегі болды. Ол
екіжақтық қатынастағы экономика, сауда саласындағы дамуда үлкен рол атқарды
және де перспектива шеңбері өте жоғары. Чжоу Ли энергетикалық
ынтымақтастықты ресей-қытай сауда-экономикалық ынтымақтастығында үлкен рол
атқарады. Қазіргі уақытта екі жақ арасында мұнай құбырын салуда, мұнай
саудасын және кен орнын игеруде ынтымақтастық жүргізілуде. Бұл сұрақта
Ресейден Қытайға мұнай құбырын салу мәселесінде екі ел басшыларының ойы
бірнеше бір жерден шықты. Екі ел үкіметтері Ресейден Қытайға мұнай құбырын
салу жобасын бірінші кезекте қарастырады, себебі Қытай Ресей үшін мұнай мен
газдың тұрақты рыногы болып саналады сонымен қатар Қытай Ресейдің
географиялық жағынан жақын мемлекеттер. Мұнай құбырын салмағанға дейін
Ресейден Қытайға мұнайды теміржол арқылы тасымалдау жоспарланды. Былтырғы
жылы жеті млн. тонна мұнайды тасымалдаса, осы жылы он бес млн. тонна
мұнайды тасымалдады. Екі елде бұл мәселеге үлкен көңіл бөледі. ҚХР мен
Ресей былтырғы жылғы кездесуде бірнеше мәселелер бойынша конмсенсусқа
келеді:
• Қытай мен Ресей энергетика саласындағы екіжақтық ынтымақтастықты
нығайтады, соның ішінде мұнай мен табиғи газ саласы
• Ресей толық аргументация арқылы Қиыр Шығыстағы мұнай құбырының
маршрутын анықтайды, қандай маршрутты таңдаса да Ресей Қытайға мұнай
құбырын салу жобасын қарастырады
• Екі жақта құрлық шекарасындағы мұнайды тасымалдаудың көлемін
ұлғайтуға келіседі. Сонымен 2006 жылы мұнай тасымалдау көлемі он бес
млн. тоннаға жетеді
• Екі жақта табиғи газдың кенорнын игеруде ынытмақтастық жүргізуге
талпыныс білдіріп, жобаны дайындап шығармақшы болады
ААҚ Газпром ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. РФ – Ресей Федерациясы
2. ҚХР – Қытай Халық Республикасы
3. ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
4. АҚШ – Америка Құрама Штаттары
5. БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
6. ЕО – Еуропалық Одақ
7. ҚК – Қауіпсіздік Кеңес
8. АТА – Азия-тынықмұхит аймағы
9. ЖІӨ - Жалпы Ішкі Өнім
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ресей мен Қытай қатынастарының даму үрдісін,
сонымен қатар екі ел қатынасының дамыуның тенденцияларын талдау бүгінгі
таңда маңызды, өзекті мәселе болып отыр. Себебі “қырғи-қабақ соғысы”
аяқталғаннан кейін, АҚШ-тың басқаруымен НАТО бүкіл халықаралық саяси
структураны бақылауға алуға тырысты. Дегенмен, ҚХР мен РФ екі азия-
тынықмұхиттық көрші державалар да халықаралық қатынастарда маңызды рөл
атқарады, сондықтан да екі ел қарым-қатынасының дамуы ХХI ғасырдың
халықаралық саяси структураға үлкен ықпал етеді.
Жалпы ресей-қытай қатынастарынының дамуын сараптау бірнеше объективті
себептерге байланысты өзекті болып отыр. Тарихи дамуының әр кезеңінде бұл
үкіметаралық өзараәрекеттестік саясаттанушылардың, әртүрлі эксперттердің
әрдайым өзіне көңіл аударып отырды. Басқаша болуы да мүмкін де емес. Ресей
мен Қытай ұзақ ғасырлық тарихи кристаллданудан өткен екі ірі мемлекет. Олар
византиялық және поднебесный деген ұлы империялардың саяси
мұрагерлері болып қана қоймай, сонымен қатар географиялық мағынадағы
көршілес мемлекет болып табылады. Әсіресе территориалды фактор үкіметаралық
қатынастардың дамуында маңызды рөл атқарады. Ол қандай да бір экономикалық
өзараәрекеттестіктің немесе геосаяси стратегияның алғы шарты болып
табылады.
Екі ел қатынасы арасындағы стратегиялық серіктестік позициясы уақыт
тексеруінен өтіп, екі ел арасындағы ынтымақтастықтың әртүрлі сфераларына
әсіресе аймақтағы және әлемдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуде позитивті
рол атқарады.
Қытай-ресей қатынасының стратегиялық ынтымақтастықтың дамуы және
құрылуы екі елдің ішкі даму қажеттіліктерімен және олардың қауіпсіздікке
байланысты мүдделерімен анықталады. Дегенмен әрине екі ел қатынасына тек
ішкі факторлар емес, сонымен қатар сыртқы факторлар әсер етеді. Оған мысал-
американдық фактор. Дегенмен қазіргі таңда бұдан қауіптенетін үлкен қауіп
жоқ.
80 жылдардағы жылулық үрдісін жалғастыра отырып Ресей Федерациясы
мен Қытай Халық Республикасы 1991 жылы екіжақтық қатынасты жақсартады.
Байланыстың тығыз даму тенденциясы жылдаған бойғы әскери саладағы
конфронтация, идеологиялық көзқарастардың әртүрлілігі және де шекаралық
даулардың тоқтатылуына әкеледі. Соңғы жылдары Азиядағы ірі континеталды
державалардың ынтымақтастығы маңызды нәтижеге жетеді: Ресей мен Қытай ХХI
ғасырға бағытталған теңдік, өзара сенім және өзара ынтымақтастыққа
негізделген стратегиялық серіктестік құрады. Ресей-қытай қарым-қатынасы
өзгерістегі азиялық ландшафтағы маңызды элементтердің бірі болып қалады.
Ресей де Қытайда альянс құрудан алыс екендігін айтқанымен, олар көптеген
халықаралық мәселелер бойынша ортақ ұстанымда.
Ресей-қытай жақындасу факторы қырғи-қабақ соғыстан кейін азиялық
континеттегі нақты орныққан факт ретінде қарастырылады. Екі ел
қатынастарындағы қарама-қайшы фактілерді жоя алды немесе қайшылықтардың
себептерін әлсіздендірді.
Қытай-ресей қатынасының стратегиялық ынтымақтастықтың дамуы және
құрылуы екі елдің ішкі даму қажеттіліктерімен және олардың қауіпсіздікке
байланысты мүдделерімен анықталады. Дегенмен әрине екі ел қатынасына тек
ішкі факторлар емес, сонымен қатар сыртқы факторлар әсер етеді. Оған мысал-
американдық фактор. Дегенмен қазіргі таңда бұдан қауіптенетін үлкен қауіп
жоқ.
Ресей мен Қытай арасындағы елу бес жыл дипломатиялық қатынастар
кезеңінде екіжақтық қатынастар әртүрлі қиыншылықтардан өтті. Қырғи қабақ
соғысы аяқталғаннан кейін екі ел басшылары үкіметаралық қатынастардың жаңа
типін орнатады. Соңғы он жылдам астам уақытта Ресей мен Қытай достық
дәстүрдегі қатынастарды жалғастыра отырып, екіжақтық қатынастарды жаңа бір
деңгейге жеткізді.
1992 жылы екі ел бір-бірін достық қатынастағы мемлекет ретінде
қарастырады, ал 1994 жылы олар конструктивті серіктестік қатынасын, 1996
жылы стратегиялық серіктестік орнатады. Ал 2001 жылғы татукөршілік,
достық, ынтымақтастық келісімі өмір бойы достық қатынаста болу, ешқашан
қақтығыспау деген бейбіт идеяны құқықтық формада бекітеді. Бұл ұзақ
мерзімді, және үкіметаралық қатынастардың стратегиялық өзараәрекеттесуінің
жаңа жүзжылдықтағы құқықтық негізін салды.
Бүгінгі таңда ресей-қытай қарым-қатынастары тарихтағы дамуындағы ең
көркейген кезеңді бастан кешіруде. Саясатта екі жақта бірі-біріне саяси
сеніммен қарайды, көптеген мәселелер бойынша бірі-бірін қолдайды, соның
ішінде мемлекеттік егемендік, территориалды тұтастық мәселелері.
ҚХР мен Ресей – ірі ықпалды мемлекеттер және БҰҰ-ның Қауіпсіздік
Кеңесінің тұрақты мүшелері болып табылады. Олар бірқатар халықаралық және
де аймақтық мәселелер бойынша жақын ұстанымда. ҚХР мен РФ бір-бірін маңызды
стратегиялық серіктестер ретінде қарастырады, сонымен қатар сыртқы
саясаттарында екіжақтық қатынастың дамуын приоритетті орынға қояды. Екі ел
басшылары ҚХР мен РФ-нің стратегиялық өзараәрекеттестікке бағытталған
бағытын нығайту қазіргі таңдағы халықаралық және аймақтық қиын жағдайда
екі елдің маңызды мүдделерін қорғауға сонымен қатар ортақ дамытуда маңызды
рөл атқарады.
Халықаралық мәселелерде ынтымақтастық пен консультациялар жүргізуді
белсендіру тек қана екі ел мемлекетерінің мүдделерін нығайтып қана
қоймайды, сонымен қатар әлемде бейбітшілдікпен қауіпсіздікті жетілдіріп
отырады. Ресей-қытай қарым-қатынастарының кең ауқымды перспективасы
халықаралық және аймақтық ұйымдарда, соның ішінде БҰҰ мен ШЫҰ-да сипат
тапқан. Екі ел мемлекеттік егемендік пен территориалды тұтастықтық пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін маңызды мәселелер бойынша қолдау
көрсетеді. Ресей жағы Қытайды Тибет, Тайвань және адам құқықтары бойынша
ұстанымдарына үнемі қолдау көрсетеді. Ал Қытай Халық Республикасы Ресейдің
Шешенстандағы террористік күштермен күресудегі ұстанымды шешімді түрде
қолдау көрсетеді.
Екі ел арасында жоғарғы деңгейдегі кездесулер механизмі орныққан. 1992
жылдан екі ел басшылары 25 рет кездесу өткізген. Екі жақтың тырысулары
арқасында Қытай мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық қатынастар үлкен
жетістіктерге жетті. Екіжақтық саудаайналым соңғы бес жылда 20% өсті. Осы
жылдың нәтижесі бойынша екіжақтық саудаайналым 33 млрд долларға жетті.
Бүгінгі таңда қытай-ресей қатынастары дамудың жоғарғы деңгейінде.
Келешекте Қытай мен Ресей үкіметтері ынтымақтастықтықтың одан да тығыз және
дамыған деңгейге жететнііне күмән жоқ.
Ресей мен Қытай – екі ірі әлемдік держава, олар ежелден халықаралық
жағдайға өз ықпалдарын тигізіп келеді. Олардың өзара қарым-қатынасының
тарихын қарастыру ғылыми зертеулердің маңызды тақырыптарының бірі болып
қала береді.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні ресей-қытай қарым-қатынасының
экономикалық және саяси аспектісін жан-жақты қарастыру және де оның
болашақтағы перспективасын анықтау.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері – 1990-2006 жылдар. Осы кезеңдегі
екі ел қатынастарының дамуын қарастыру.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың негізгі мақсаты: Екі ел
арасындағы саяси және экономикалық қарым-қатынасты жан-жақты талдау және
болашақтағы дамуына болжаулар жасау.
Осы мақсатқа жету барысында бұл жұмыс келесі міндеттерді алға қойды:
1 РФ мен ҚХР-дің стратегиялық серітестігінің маңызын анықтау
2. Ресей мен ҚХР-дің ШЫҰ-дағы ролін анықтау
3 Ресей мен Қытайдың экономикалық саладағы қатынастарына талдау
жасау;
4.Энергетика саласындағы екі елдің ынтымақтастығының деңгейін
қарастыру
5. Ресей-Қытай қарым-қатынастары: мәселелері мен болашағын
қарастыру
Қорғалуға шығатын тұжырымдамалар:
1. Ресей мен Қытайдың қарым-қатынасының стратегиялық серіктестігі дамудың
жоғарғы динамикасымен, мықты құқықтық базамен және екіжақтық
әрекеттестіктің тұрақты құрылымы және де бүкіл деңгейдегі белсенді
байланыстарымен сипатталады. Екі ел басшылары ҚХР мен РФ-нің стратегиялық
өзараәрекеттестікке бағытталған бағытын нығайту қазіргі таңдағы
халықаралық және аймақтық қиын жағдайда екі елдің маңызды мүдделерін
қорғауға сонымен қатар ортақ дамытуда маңызды рөл атқарады. Сондықтанда екі
ел арасындағы стратегиялық серіктестіктің маңызы зор.
2. Қазіргі таңда ШЫҰ-ның белсенділігін анықтайтын екі мүше мемлекеттің
ынтымақтастық деңгейі – Ресей мен Қытай. Ұйымның құрылу негізінде ресей-
қытай ынтымақтастығы жатыр және оның даму деңгейін анықтайды.. КСРО
(құлауға аз қалған уақытта) мен Қытай қарым-қатынастарының қалпына келуі,
біртіндеп ресей-қытай ынтымақтастығының нығаюы Шанхай Ынтымақтастық
Ұйымының құрылуына алып келді. ШЫҰ – аймақта тіпті халықаралық аренада
маңызды ұйым қатарына кіре бастады. Қытай мен Ресейдің стратегиялық
серіктестік құруы ШЫҰ-дағы жан-жақты ынтымақтастықтың алғышарты болды деуге
әбден болады ал мұндай ынтымақтастықтың тұрақты кеңеюі ХХ! ғасырдағы ресей-
қытай қарым-қатынасының дамуына кең мүмкіндіктер берді
3. Ресей мен Қытай экономикалық қатынастарын кеңейтуге талпынады.
Бұған оң жағдайлар бар: ортақ шекара, жоғары емес транспорттық шығындар,
экономикалық комплекстердің өзаратолықтыруы және т.б. Екі ел сауда-
экономикалық ынтымақтастық деңгейі мен сапасын көтеруде бірлескен және
мақсатталған бағыттарды жалғастыру қажеттілігін айтылды. Екі ел
басшылары 2010 жылы Ресей мен Қытай арасындағы сауда айналымы 60-80 млрд.
долларға жететіндігін айтты. Дегенмен, қазіргі уақытта, Ресей мен Қытай
экономикалық ынтымақтастықтың даму жолында басты кедергі тепе-теңсіздігі,
яғни машинажасау, элетротехникалық өнімдер саудасы жалпы алғандағы екі
жақтық саудаайналымынан артта қалып отыр.
4. Қытай мен Ресей стратегиялық өзараәрекеттестік пен серіктестік
қатынастарды орнатқаннан бері екі ел арасындағы энергетикалық
ынтымақтастыққа көп көңіл бөледі. Бұл қатынастардың тереңделе түсуі соңғы
жылдары екі елдің энергетикалық ынтымақтастығының даму тенденциясына әсер
етіп отыр. 2004 жылы қазанда РФ президенті Путин Қытайға ресми сапармен
келген. Осы кезден бастап бұл сала ортақ пайда бағытында дамыды. Энергетика
саласындағы қытай-ресей ынтымақтастық барлық уақытта сәтті де қарқынды
дамыған жоқ. Дегенмен бұл екі ел қатынасындағы стратегиялық
ынтымақтастықтың даму жолында кедергі болған жоқ. Жоғарғы деңгейдегі өзара
саяси сенімнің болуы осы бағыттағы ынтымақтастықты нығайтты.
5. Болашаққа қарасақ қытай-ресей қатынастары стратегиялық
өзараәрекеттестік және серіктестік бағытында дамып келеді. Қытай-ресей
қатынастарының даму перспективасы өте жоғары. Ынтымақтастқтың көп жылғы
тәжірбиесі көрсетіп отырғандай, ресей-қытай қатынастарының стратегиялық
серіктестігінің мүдделерінің шеңбері тұрғысынан қарағанда ғана екі жақ
қатынастар жоғарғы деңгейде дамиды. Ресей мен Қытай арасындағы достық,
татукөршілік және ынтымақтастықтың ұзақмерзімді және тұрақты қатынастарын
нығайту екі ел халықтарының ортақ мүдделері.
Дерекнамалық шолу. Жұмысты жазу барысында қолданылған деректерді
келесі топтарға бөлуге болады:
Бірінші топқа екі ел арасындағы қатынастардың негізін салған
дипломатиялық құжаттар кіреді: РФ мен ҚХР арасындағы қарым-қатынастар
негізі туралы Декларация1 , бұл декларацияда үкімераралық қатынастарда
өзара қауіп төндіру мәселесінің жоқтығын және барлық үкіметаралық мәселелер
бейбіт жолмен шешілетіндігін айтты. ХХІ ғ. бағытталған тату-көршілік пен
достық серіктестік шеңберіндегі ынтымақтастықтың дамуына бағытталған
Декларация2, осы құжатта екі ел басшылары халықаралық қауымдастықтағы
дамудың негізгі тенденцияларына ортақ қадамдарды анықтады және де екіжақтық
ынтымақтастықтың ұзақмерзімді стратегиялық перспективасын анықтады. РФ мен
ҚХР арасындағы жаңа конструктивті серіктестік қатынастары туралы
декларация 3, декларацияда конструктивті серіктестік қатынастарын екі
елдің сыртқы саясатындағы мприоритетті бағыттары болып саналатындығы жәйлы
айтылады. 2005 жылғы Бірлескен қытай-ресей коммюникесі 4, бірлескен қытай-
ресй коммюникесінде екі мемлекет саяси сенімді және өзара тиімді
ынтымақтастықты кеңетуді және де халықаралық және аймақтық мәселелерде іс-
қимыл координациясын нығайтуды қарастырады. Сонымен қатар екі ел басшылары
ұллтық жылдарды өткізу туралы шешім қабылдайды. 2006 жылы бірлескен ресей-
қытай декларациясы5 және 2007 жылғы ресей-қытай декларациясы6 Бұл
декларациялдарда ресей-қытай қарым-қатынасының принциптерінің жаңа
формуласы беріледі. бұл декларация - наваторлық құжат, ол халықаралық
қатынастар теориясы мен пракикасын толықтыра түседі. Соныме қатар бұл құжат
БҰҰ Жарғысының мызғымас құқұлы принциптеріне сәйкес келеді.: 1992 жылғы
Ресей мен Қытай арасындағы сауду-экономикалық келісімі 7, келісімде екі
ел арасындағы сауда қатынастардың деңгейін көтеруді қарастырады. 2001-2005
жылдарға арналған ҚХР мен РФ сауда келісімі8, бұл келісімде мемлекет
басшылары осы жылдар аралығында сауда деңгейін көтере отырып, экономикалық
қатынастардың шеңберін кеңейту. 2001 жылғы ҚХР мен РФ татукөршілік,
достық, ынтымақтастық туралы келісім 9, бұл келісім екіжақтық
стратегиялық ынтымақтастық қатынастарын орнатудағы маңызды құжаттың бірі.
Құжатта екі елдің бір-біріне қаруды, стратегиялық ракеталарды қолданбау,
қауіпті жағдай туғанда келіссөздер жүргізу. Сонымен қатар құжатта
территориялық талас тартыс жоқтығын, “даулы” территориялар мәселелер
бойынша келіссөздер жүргізіледі.Бұл бағдарлама ресей-қытай қарым-
қатынасының дамуы жаңа ғасырда тұрақты орнықталуының бағытын орнықтырады.
Деректердің екінші тобына – жататын материалдар арасында қазіргі
таңдағы РФ президенті В.В. Путиннің және де ҚХР төрағасы Ху Цзиньтаоның
сөздері мен сұхбаттарын жатқызсақ болады. РФ президенті Путиннің 2005 жылғы
самиттегі сөзі.10 Самиттегі сөйлеген сөзінде РФ президенті В.В. Путин
ресей-қытай ынтымақтастығының перспективасының жоғарлығын айтады. Сонымен
қатар Президент мырза екі жақтың көптеген күрделі саяси мәселелер бойынша
шешім тапқаны туралы айтады. Сонымен қатар ҚХР-дің 1997 жылғы ҚХР төрағасы
Цзэминнің сөзі11 . Бұл сөзінде ол екі жақтың стратегиялық қатынастарды
орнатудың маңыздылығы жөніндегі мәселелерге тоқталады. Ресей президенті
Путиннің Синьхуа агентігіне берген жазбаша сұхбаты12. Бұл сұхбатта В.В.
Путин қазіргі таңдағы ресей-қытай қатынастарының жоғарғы даму деңгейдегі
туралы және де стратегиялық ынтымақтастықтың екі ел халықтарының
мүдделеріне сай екендігін айтып кетеді. Сонымен қатар Путин ресей-қытай
қарым-қатынасының әртүрлі саласындағы ынтымақтастықты нығайту қажеттілігін
айтады. ҚХР төрағасының Ху Цзиньтаоның Ресейдің Қытайдағы жылына байланысты
берген сұхбатында 13ол Қытайдағы Ресей жылының сәтті өткендігін және де
ұлттық жылдың арқасында екі ел кәсіпорындары өзара көптеген тиімді
келісімдерге қол қойғандығын айтады. Сонымен қатар Қытайдың Ресейдегі жылы
сәтті өтеді деген үмітін айтады. ҚХР төрағасы экономикалық саладағы
жетістіктер жөнінде айта келе, 2010 жылы екі жақ саудаайналым 60-80 млрд.
долларға жететінінне күмән келтірмейтіндігіне тоқтала кетеді.
Деректердің үшінші тобына топқа баспасөз құралдары мен қоғамдық-
саяси басылымдары жатады. Олар негізінен дәйектер мен статистикалық
мәліметтер жинауда көмектесті. Атап өтсек, Азия и Африка сегодня14 ,
МЭиМО15, Континент16, Международная жизнь17, Известия18.
Тарихнамалық шолу. Жұмыста жазу барысында осы мәселеге қатысты
көптеген ғылыми еңбектер пайдаланылды. Соның ішінде ресейлік авторлардың
еңбектері кеңінен пайдаланылды. Атап айтсақ, С.Лузянин19, В.Михеев 20,
М.Л. Титаренко 21, Ю.Галенович22 сияқты авторлар. Бұл авторлар екі ел
арасындағы қатынастардың даму кезеңдерін, сонымен қатар Кеңес Одағы
құлағаннан кейінгі 90 жылдары екі ел арасындағы қатынастардың даму жолдарын
сипаттайды. Олар сонымен қоса екі ел арасындағы қатынастың қарқынды түрде
дамып отырғандығы жөнінде айтады.
Cоның ішінде қытайтанушы ретінде дәрежесі жоғары Ю.М. Галеновичтің
Россия-Китай-Америка: От соперничество к гармонии интересов?еңбегіне
тоқталсақ. Бұл еңбекте Қытай тарихына талдау жасаалған және де қыта-ресей
қатынастары менқытай-американ қатынастарына толыққанды баға бере отырып,
өзінің көзқарасын айтады. Ол Пекин-Москва-Вашингтон байланысты үшбұрышына
кремль позициясына қарағандай-ақ , бірақ ол Қытай талпыныстары жөнінде де,
Ресей мүмкіндіктеріне жөнінде ешқандай иллюзия құрамайды. Сондықтанда бұл
оның еңбегіне ерекше құндылық береді.
Ресей-қытай қарым-қатынастарын зерттеуде Лузяниннің Российско-
китайские взаимодействие в ХХ1 деген еңбегінде автор қазіргі таңдағы
Қытайды динамикалық дамудағы мемлекет және де ірі экономикалық орталық деп
сипаттайды. Ресей мен Қытайдың глобалды және аймақтық өзараәрекеттестігінің
перспективасы жөнінде сипаттама береді. Сонымен қатар автор екі елдің сауда-
экономикалық ынтымақтастығына да тоқталады.
Ресей-қытай қатынастарына тоқталған авторлардың бірі М.Л. Титаренко.
Ол Российско-китайские отношения. Состояние, перспективы деген еңбегінде
Ресей мен Қытайдың қатынастарына 2001 жылғы татукөршілік, достық,
ынтымақтастық туралы келісімінен кейінгі екі жақтық қатынасқа жан-жақты
талдау жасайды. Сонымен қатар ресей-қытай стратегиялық серіктестігінің
тереңделуінің перспективасына баға беріледі.
Сонымен қатар ресейлік зерттеушілерімен қатар қытай зерттеушілері де ресей-
қытай қарым-қатынасын зерттеуге көп көңіл бөледі. Қытай зерттеушілерінің
еңбектері арасында мына авторлардың жұмыстары қарастырылды: Ван Шаосин23,
Ли Цзинцзэ25, Сюй Тао26.Олар да ресейлік авторлардың көзқарасына
позицияны ұстайды. Зерттеушілердің пікірі бойынша екі ел арасындағы қатынас
болашақта үлкен потенциалға ие. Сонымен қатар екі ел қатынасына әртүрлі
факторлардың әсер етуі туралы айтылады.
Ли Цзинзе китайско-российские отношения и американский фактор
еңбегінде Ресей-Қытай қарым-қатынасының дұрыс дамуы – ол жаңа халықаралық
тәртіптің қозғаушы күші .. Ресей мен Қытай көпполюстік әлемнің дамуын
қолдайды және АҚШ-тың ресей-қытай қарым-қатынасына көзқарасы жайлы айтылып
кетеді.
Бұл тақырапқа байланысты зерттеу жұмыстарын ағылшын авторлары да
жазды. Атап айтсақ, Ш.Гарнетт27, Б. Ло28 жұмыстарын атап кеткен жөн.
Олар екі ел жақындасуы қырғи-қабақ соғысы аяқталғаннан кейінгі тұрақты
түрде орнаған саяси факт деп айтады.
Осы мәселеге байланысты зерртеу жұмыстарын қазақстандық авторларда
қозғады. Соның ішінде Лаумулин29 және Сыроежкиннің30 жұмыстары
қарастырылды.
Бұл тақырыптың өзектілігі мен ғылыми жаңашылдығы көптеген деректер мен
бірқатар арнайы әдебиеттерге сүйенуге алғышарт жасады. Негізгі деректер
қатарына екі елдің саяси-экономикалық саладағы құжаттар жинағын келтіруге
болады. Бұл тақырыпты зерттеу барысында ҚХР мен РФ сыртқысаяси
ведомствосының құжаттарының соңғы басылымдары пайдаланылды. Сонымен қатар
екі ел арасындағы қатынастар бойынша Интернеттегі ресми сайттарында
орналасқан материалдары қолданылды. Қытай мен Ресей сыртқысаяси
ведомствосының қызметкерлері мен мемлекет және үкімет басшыларының ресми
мәлімдемелері пайдаланылды.
Магистрлік жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ресей- қытай саяси, экономикалық
қатынастарын жан-жақты талдап, келешектегі ресей-қытай қатынастарына болжау
жасау бұл жұмыстың жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің тәжірбиелік маңызы тақырыптың өзектілігі мен қолданбалы
сипатынан көрінеді. Ресей-қытай қатынастарының қарастыру жөніндегі
мәліметтер халықаралық қатынастар мен сыртқы саясат саоасындағы мамандар
үшін қызығушылық танытады.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың ішінде сараптау, салыстыру, синтездеу
сияқты т.б. әдістер пайдаланылды. Бүкіл жұмыстың тұжырымдамалық аппаратын
құру үшін тарихи салыстыру жасау және хронологиялық әдістер қолданылды.
Сол арқылы қарастырылатын кезеңдегі ҚХР мен РФ саясатының жалпы бағыттарын
жинақтап көруге мүмкіндік туды. Жұмыстың ішінде ҚХР мен РФ саясатының
негізгі бағыттары ғана емес, сонымен қатар екі ел арасындағы қатынас
перспективасына терең талдау жасау үшін жүйелеу тәсілі де қолданыс тапты.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайданылған әдебиеттер тізімінен және де қосымшалардан тұрады.
1 Ресей мен Қытай қарым-қатынасының сауда-экономикалық ынтымақтастығы
1.1 Екі ел арасындағы сауда қарым-қатынастарының қалыптасуы мен дамуы
Қазіргі күні Қытай белсенді түрде дамып отырған мемлекет, мықты саяси
орталық. Бүгінгі таңда Қытай планетадағы экономикалық потенциалдары жоғарғы
елдер қатарында алтыншы орынды алуда, алсыртқы сауда көлемі бойынша
төртінші. ХХI ғасырдың орта шеңінде ҚХР әлемдік держава болатынын түсінген
елдер енді ҚХР-мен ынтымақтастықты кеңейтуге қызығушылық танытып отыр.
Екі ел, Қытай мен Ресей ядерлі қаруға ие және БҰҰ тұрақты мүшелері
болып табылады, Ресей мен Қытай – көршілес мемлекеттер, олардың тарихи
мақсаты – достық қатынас орнату, бұл тек екі ел азаматтарының жағдайларын
жақсартып қана қоймай, сонымен қатар бүкіл әлемдегі бейбітшіліті сақтау.
Сонымен 2005 жылы РФ президенті Путиннің сөзінде ол былай деген еді:
Ресей мен Қытай арасындағы маңызды саяси мәселелер шешілді31. Бұл екі ел
арасындағы қарым-қатынастың жоғары деңгейде дамуына ықпал етті. Ресейде
Қытайдың дамуын мұқият бақылап отыр, бұл солтүстік көршісіне оң немесе
теріс әсер етуі мүмкін. Соңғы он жылдықта екі жақты қарым-қатынастың
дамыған келісілген құқықтық базасы құрылды, бұл укімераралық және
мемлекетаралық деңгейдегі 180 келісім-шарттар.
Ұзақмерзімді және тұрақты екіжақты қатынасты дамыту және татукөршілік
пен өзара сенімділік ынтымақтастыққа ұмтылу Ресей мен Қытайдың ортақ
мақсаты. 1992 жылдан бастап екі ел бірін-бірін достық қатынастағы
мемлекеттер ретінде қарастырды, ал 1996 жылдан бері серіктестік пен
стратегиялық өзараәректтестік қатынас құрылады. 2001 жылы Ресей Федерациясы
мен Қытай Халық Республикасы татукөршілік, достық, ынтымақтастық туралы
келісіміне қол қояды. Бұл құжаттың тарихи маңызы зор.
Ресей-қытай серіктестігі мен стратегиялық өзараәректтесуіне 11 жыл, ал
татукөршілік, достықі ынтымақтастық келісіміне 6 жыл толды. Осы кезеңде екі
ел арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынаста үлкен жетістіктерге жетті.
Сауда-экономикалық қатынастың дамуы екіжақты саяси сенімнің бекуінің басты
негізі болды.
1992 жылы наурызда екі ел басшылары сауда-экономикалық қатынастар
орнату туралы келісімге қол қояды. Экономикалық және ғылыми-техникалық
салада 8 үкіметаралық комиссия жұмыс істейді. Бұл екі ел арасындағы
қатынасты ары қарай дамуына өз көмегін тигізеді.
Қытай Ресейді қызықтыратын тағы бір жағдайы ол – Қытай әлемдік
шаруашылықтың маңызды бөлінбейтін бөлігі болуы және Қытай – ол тек Ресейдің
жақын және үлкен көршілерінің бірі ғана емес, сонымен қатар ол жер шары
халқының көп бөлігін алып жатыр. Сондықтанда Ресейдің ҚХР рыногына
масштабты түрде шығуы белгілі жағдайда Ресейдің әлемдік экономикаға
интеграциялануының шешуші этапы болуы әбден мүмкін. Қытай экономикасын
жоғарғы темппен дамуының себебі неде? Және де бұл өсім ұзаққа созыла ма?
Ресей мен Қытай арасындағы сыртқыэкономикалық қатынас қаншалықты прдуктивті
болды? Әрине бұл сұрақтар көптеген зертттеушілерді қызықтырады. Қытай
экономикасының өсу темпн туралы айтқанда грандиозды шетелдік инвестициялары
туралы және ҚХР-дың өндірістік көтерілуіндегі рөлі туралы айта бастайды.
Сондықтанда Ресей туралы осындай талқылаулар болғанда, шетел
инвестициясының аздығын және өсу темпінің өте төмендігі жөнінде айтылады.
Пекиннің ел экономикасының экспорттық ориентациясын дамыту саясаты
жергілікті және шетел өндірушілерінің мүдделеріне сәйкес келеді. Шетел
инвесторлары көбінесе ҚХР-дің мына салаларына капиталдарын салады:
өнеркәсіп, сауда, қызмет көрсету және жылжымайтынмулік. Сонымен қатар соңғы
жылдары шетел инвесторлары аралас кәсіпорындарды құруға көп көңіл бөлуде.
Ресейдің жағдайы Қытайдан барлық қатынастар бойынша өзгеше. Ресейдегі
жұмыс күші Қытайға қарағанда жоғары. Ресейдің ҚХР-ден айырмашылығы ол –
шетел инвесторлар капиталдарын екі маңызды салаларына салады – табиғи
ресурстарға бай ел ретінде мұнайға, газға, орманға және жоғарғы
технологияларды тасымалдау саласына. Басқаша сөзбен айтқанда шетел
инвесторлары ресейді әлемдік рыноктағы сұраудағы төменгі сапалы тауарларды
шығарушы ретінде қарастырмайды. Бұл планда ҚХР-дің потенциалы күмәнсіз
жоғары. ҚХР Ресейдің табиғи ресурстары мен жоғарғы технологияларына
қызығушылықпен қарауда. Сондықтанда Ресейдің технологиялық артықшылығы
Қытайдың рыногына тұрақты түрде шығуына көмектеседі.
Ресей мен Қытай экономикалық қатынастарын кеңейтуге талпынады. Бұған
оң жағдайлар бар: ортақ шекара, жоғары емес транспорттық шығындар,
экономикалық комплекстердің өзаратолықтыруы және т.б. Қытайға Ресеймен
экономикалық қатынастар өздерінің энергетикалық кризисті жеңуде қажет. 2000
жылға дейін Қытай энергетикалық секторлы дамытуға 85 млрд. доллар бөлуді
қарастырды32. 1997 жылы Қытайға Ресей үкімет делегациясының сапары
кезінде, Минтопэнерго мен қытай мұнай корпорация арасында газ бен мұнайды
шығару мен тасымалдау жөнінде келісімге қол қояды. Бұл жобаның бағасы 5-7
млрд. доллар. ҚХР мен РФ басшылары 2001 жылы 2001-2006 бағытталған сауда
келісіміне қол қояды.
Сонымен қатар Қытай Ресейдің Қиыр Шығысында көмірді өңдеу бойынша
ортақ кәсіпорын құруды ұсынып отыр. Ресей мен Қытайдың ірімасштабты
экономикалық ынтымақтастығының жобасын жүзеге асыруға екі ел де қызығушылық
білдіруде. Қытай энергетика саласында жетіспеушілікке душар болуы мүмкін.
Ресей мұнаймен газ қоры бойынша Қытайдан 35 есе артық.
Солтүстік Шығыс Азияда Қытай – Ресейдің ең үлкен сауда серіктесі
болып саналады. Қазіргі таңда ол Ресейдің екінші үлкен сауда серіктесі, ал
Ресей – Қытайдың төртінші ірі сауда серіктесі. Ресей мен Қытайдың екі ел
экономикасын дамыту саясатының арқасында олардың экономикалық
ынтымақтастығы жаңа этапқа шықты.
2005 жылы 21 ғасырдағы халықаралық ынтымақтастық тәртібі туралы
декларацияға қол қояды33. Бұл Ресеймен Қытайдың стратегиялық
ынтымақтастығы жоғары деңгейде екендігін көрсетеді. Екі елдің саяси қарым-
қатынасы тұрақты, маңызды мәселелер бойынша проблемалар шешілді.
Сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытуда келесі бағыттарға көңіл
аударған жөн болар еді: 1. ресей-қытай жобаларын АТА-да көбейту. 2.
энергетика және транспорттық қажеттіліктерді қанағаттандыратын жобаларды
ойластыру. 3.Авиация, космос саласындағы тәжірбелі экономикалық қарым-
қатынасты пайдалану.
Соңғы алты жылда ҚХР мен РФ тек қана ынтымақтастық жолына ғана түсіп
қана қоймай, сонымен қатар осы ынтымақтастықты мүмкін жасайтын
механизмдер жасады. Сонымен қоса сауда дамуына, энергетика саласын дамытуға
үлкен потенциал бар.
Екі лидердің ортақ инициативасының арқасында 2006 жылы Қытайдағы
Ресей жылы және 2007 жылы Ресейдегі Қытай жылы өткізу туралы шешім
қабылдайды. Бұл шешімнің арқасында ресей-қытай қарым-қатынасы жаңа бір
этапқа өтіп, тереңделе түсті. Осы ұлттық жылдарды өткізудің нәтижесінде
Ресей президенті В. Путин ҚХР төрағасы Ху Цзиньтао 4 рет кездесті, ал
бұл екі жақтық саяси сенімнің артуына өз үлесін қосты. Ресейдің Қытайдағы
жылының өткізу барысында экономикалық салада көптеген кездесулер өткізіліп,
соның арқасында ресей-қытай сауда-экономикалық қарым-қатынасы қарқынды
дамыды. Нәтижесінде екі ел саудаайналымы 30 млрд долл. жетті Қытайдағы
Ресей жылын пайдалана отырып, Қытай екіжақтық сауда структурасын
жақсартуға өз жолдарын тапты:
1. Ресейден Қытайға машина-техникалық және электрондық өнімдер экспортын
арттыру.
2. екіжақтық сауда масштабын кеңейту
3. энергетика және басқа да ресурстар саласында ынтымақтастықты
тереңдету
4. Жеңіл өнеркәсіп саласында ынтымақтастықты кеңейту;
Ресейдің Қытайдағы жылының сәтті өтуі ресей-қытай қарым-қатынасын
одан ары қарқынды дамуына өз үлесін қосты. Ынтымақтастықтың бүкіл саласында
екі ел арасында қарқынды даму тенденциясы байқалады. Екі ел лидерлері
қазіргі таңда ресей-қытай қарым-қатынасы өте жоғары деңгейде деп бағалады.
2007 жыл ресми түрде Қытайдың Ресейдегі жылы ретінде жария етілді. Осыдан
бір жыл бұрын, Ресей Қытайдағы жылдың сәтті өткендігін орындалған мақсаттар
бойынша көруге болады. Жыл бойы өткізілген акциялар ресей-қытай
қатынастарының бүкіл саласы бойынша өтті34.
Ресей мен Қытайдың ұлттық жылдарды өткізудің маңызды мақсаттарының
бірі ол сауда-экономикалық және инвестициялық ынтымақтастыққа тірек
көрсету. Қытай мен Ресей екіжақтық қатынастың
приоритетті саласына айналған инвестициялық ынтымақтастықты нығайтуға бар
күштерін салуда. 2006 жылы екі елдің үкіметтері арасындағы
капиталсалымдарды қорғау және қолдау туралы келісіміне қол қойылуы екі
елдің компаниялары мен кәсіпорындарының белсенді ынтымақтасуына жаңа
импульс берді. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға, қытай-ресей
инвестициялық форумдар механизмің, екі жақты инвестициялардың сапасын
жақсартуға ыңғайлы жағдайлар жасалуда Қытай екі жақтық қатынастың
жан-жақты дамуы үшін Ресеймен бүкіл салада ынтымақтастық жүргізуге дайын
екендігін ҚХР-дің төрағасы Ху Цзиньтао айтып өтті35. Қытай-ресей сауда-
экономикалық ынтымақтастықтың жеткен жетістіктеріне қарай отырып, бүгінгі
күні екі елдің бірқатар қиыншылықтарды жеңгендігін көреміз. 1996 жылы РФ
президенті Ельцин ресей-қытай стратегиялық серіктестігін орнатуды
ұсынғанда, екі ел сауда айналымы 6,83 млрд. доллар ғана болған еді. 1998
жылы азиялық финанстік дағдарыс салдарынан бұл көрсеткіш 5,48 млрд.
долларға түсті. Дегенмен екі ел басшыларының үздіксіз қадағалауының
арқасында сауда-экономикалық ынтымақтастықтың деңгейі көтерілді. 2001
жылғы ҚХР мен РФ татукөршілік, достық және ынтымақтастық туралы келісімі
екі ел арасында тиімді қарым-қатынасқа құқылы негіз салды. Сол жылы екі ел
саудаайналымы 10,67 млрд. долларға жетті. Уақытша қиыншылықты жеңіп,
Ресей мен Қытай 3 жыл ішінде 20 млрд. долларға жетті. Соңғы екі жылда ресе-
қытай сауда-экономикалық ынтымақтастықта тез даму тенденциясы байқалады.
2005 жылы сауда көлемі 29,1 млрд. болса, ал 2006 жылы 33,4 млрд долларға,
ал осы жылдың үш айы өте келе саудаайналым былтырғы кезбен салыстырғанда 40
% жоғары деңгейді көрсетті36 Он жыл бұрынғы кезбен салыстырғанда ресей-
қытай саудаайналымы 5 есеге көбейген.
Қазіргі уақытта, Ресей мен Қытай экономикалық ынтымақтастықтың даму
жолында басты кедергі тепе-теңсіздігі, яғни машинажасау, элетротехникалық
өнімдер саудасы жалпы алғандағы екі жақтық саудаайналымынан артта қалып
отыр. Әсіресе 2001 жылдан кейін машинажасау және электротехника өнімдерінің
экспорты төмендеді, ал 2006 жылы бұл көрсетілім 202 млн. долларға дейін
түсті, ал бұл ресей-қытай сауда-экономикалық ынтымақтастықтың дұрыс даму
үрдісіне әсер етті.
РФ президенті Путин Қытайдағы Ресей жылы барысындағы қытай-ресей
экономикалық форуміндегі сөзінде екіжақтық сауданың несбал. шешу
проблемасы ресей-қытай сауда-эконмикалық ынтымақтастықтың басты міндеттері
екенін айтты. 26 наурызда ҚХР төрағасы Ху Цзиньтао Ресейге ресми сапарында,
Ресей президенті Путинмен бірлескен декларацияға қол қояды. Бұл
декларацияда сауда-экономикалық ынтымақтастық деңгейі мен сапасын көтеруде
бірлескен және мақсатталған бағыттарды жалғастыру
қажеттілігін айтылды37
Екі ел басшылары 2010 жылы Ресей мен Қытай арасындағы сауда айналымы 60-80
млрд. долларға жететіндігін айтты. Әрине бұл мақсатқа жету оңай емес.
Сонымен қатар қазіргі таңда инвестициялық жобалар саны көбеюде. 2006 жылы
екі ел арасында 936 млн. долларға сәйкес келетін 736 ортақ инвестициялық
жобалар жүзеге асырылды[i]. ҚХР-дің коммерция жөніндегі министр орынбасары
Гуанчжоу мырза ресей-қытай сауда-экономикалық ынтымақтастық барлық
бағыттарда жатқандығын айтып кетті38.
Ресей мен Қытайдың үлкен сыртқы шекарасының болуы, шекаралық және
аймақаралық сауданың дамуына өз әсерін тигізеді. 2006 жылы шекаралық сауда
айналымы 7 млрд. долларға жетті[ii]. . Қытай-ресей аймақаралық және
шекаралық ынтымақтастық сауда-экономикалық қатынастың маңызды құрамы
бөлігі болып саналады. Осыған байланысты Солтүстік шығыс Қытай мен Қиыр
Шығыс ескі өндіріс базаларын қайта қалпына келтіру стратегиясын жүзеге
асыру үрдісін белсенді түрде жүргізу қажет. Энергетика саласындағы
екіжақтық ірі ынтымақтастық жобаларын біртіндеп жүзеге асыру экономиканың
өсуіне және Қытай мен Ресейдің экономикалық қауіпсіздігін нығайтады.
Бүгінгі таңда Ресей мен Қытайдың алдына қойған мақсаты саудаайналымды
2010 жылға дейін 60-80 млрд. долларға жеткізу, ал 2020 жылға дейін
инвестициялық салымдарды 12 млрд. дейін көтеру. Соңғы жылдардағы
экономикалық қатынастардың қарқынды дамуды ескерсек, бұл алға қойылған
міндеттің жүзеге асуы әбден мүмкін.
2007 жыл Ресейде Қытай Жылы деп ресми жарияланды. Ол ҚХР соңғы
кездері Ресейдің экономика және сауда облысында негізгі стратегиялық
серіктеріне айналғандығын білдіреді. Бір жыл бұрын Ресей Қытайда ұқсас
ауқымды Қытайда Ресей Жылы бағдарламасын өткізген болатын.
Кейінгі жылдары Ресей болжамды сыртқы экономикалық саясат жүргізе
бастағандығы баршаға мәлім. КСРО кезіндегідей дамудың социалистік жолын
таңдаған әлемнің жартысын қаржыландыруға қарағанда, Ресейдің сауда-саттық-
экономикалық саясаты бүгінгі күні ең алдымен өз азаматтарының мүдделерін
қорғауды көздейді. Ол, сонымен қатар, басым сыртқы экономикалық серіктердің
ауысуынан көрінеді. Егер жуырдағы қайта құрылым кезінде Борис Ельцин
құлшынып ресей бизнесмендерін Америкамен байланыстарын белсендіруге
шақырса, қазір Ресей үкіметі тікелей Ресеймен шектесетін елдермен бірге
жұмыс жасауға басты назар аударып отыр.
Осы тараптан дүниежүзілік экономикалық алыптардың бірі болып қалыптасып
келетін Қытаймен экономикалық ынтымақтастығы Ресейдің реалистік және
болжамды сыртқы экономикалық саясатына сай келеді. Қытай Ресейдің
экономикалық серіктерінің арасында екінші орынға шықты. Осылай, 2006 жылы
Ресей мен Қытай арасындағы тауар айналымы 33 млрд долларды құрады, ал осы
жылдың екі айының ішінде 6,4 млрд долларға тең келді – бұл былтырғы жылдың
осы кезеңіндегіден 40% артық. Гуанчжоу мырзаның өтініші бойынша ресей-қытай
ынтымақтастығы қарқынды тұрақты түрде өсуде.
Инвестициялық жобалардың саны да үзіліссіз өсіп келеді. 2006 жылы екі
ел арасында жалпы сомасы 935 млн доллар құраған 736 бірігіп жасалған
инвестициялық жобалар жүзеге асырылды. Осы кезде Ресейдің отандық
компаниялары Қытай экономикасына 610 млн доллар инвестиция жіберді.
Салымдар машина жасау, ағаш өңдеу өнеркәсібі, тамақ индустриясы және т.б.
салаларға жұмсалады. Оған қоса екі мемлекет арасында техникалық-
экономикалық ынтымақтастық нығаяды.
Ресей мен Қытайдың кең сыртқы шекараға ие болғандығы шекаралық және
аймақаралық сауда-саттық тұрақты түрде айналымға түсіп отырады. 2006 жылы
шекаралық сауда айналымы 7 млрд долларды құрады.39 Кейінгі уақытта
Қытаймен шекаралық сауда-саттықты реттеу бойынша ресей билік
басындағыларымен жүргізіліп отырған шаралар ынтымақтастықтың бұл түрінің
Ресей экономикасы үшін маңызын төмендетпейді. Олардың мақсаты шекаралық
сауда-саттық нысандарын неғұрлым өркениетті түрге келтіру болып табылады.
Гуанчжоу мырза ресей-қытай сауда-саттық-экономикалық ынтымақтастығы
барлық бағыттарда дамып келеді. Оларды ары қарай нығайтудың маңызды
тармақтары әрекет етіп жатқан сауда-саттық келісімдерін өзара
инвестицияларына және телекоммуникациялық ынтымақтастығына қаржылық қолдау
көрсету облысында келісімшарттарымен (ҚХР Мемлекеттік даму банкі мен
ресейлік банктері арасындағы несиелік келісімдер) толықтыру болады. Сонымен
қатар Қытайға мұнайды темір жол арқылы тасымалдау туралы келісімге және
ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Ресейге
ҚХР төрағасы Ху Цзиньтао сапарының нәтижесі бойынша жалпы сомасы 4,3
миллиард доллар болатын контрактілер бекіту жоспарланған40.
Бірақ, Гуанчжоу мырзаның сөзі бойынша, өкінішке орай, ресей-қытай
ынтымақтастығының бірқатар аспектілері жеткілікті түрде дамымаған. Бұл, ең
алдымен, машина жасау өнімдерімен сауда-саттыққа қатысты. Қытай өкілінің
өтініші бойынша ресейлік машина жасау өнімдері бүгінгі күні біріккен сауда-
саттық жалпы көлемнің аз ғана пайызын қамтиды. Бірақ Қытайдың ірі нарығы
және ресейлік машина жасау саласының өнімдеріне үлкен мүдделері бар.
Сондықтан қазір ҚХР-да Ресейдегі өнімнің осы түрін сатып алу міндеті
қойылып отыр.
Сондай-ақ қытайлық жақ ресейлік мұнайды өзінің ішкі нарығына жеткізуге
мүдделі. Өткен жылы Қытай Ресейден 2005 жылға қарағанда 25% артық мұнай
импорттады. Қазіргі кезде Қытаймен импортталатын қара алтынның жалпы
көлемінің ішінде ресейлік мұнайды жеткізу көлемі 11% құрайды. Болашақта бұл
үлес тағы да өседі. Жаңа ресей-қытай жобаларының арасында мұнай табылған
орындарды бірігіп өңдеу, сонымен қатар мұнай-газ құбырын салу маңызды орын
алады. Юй Гуанчжоу атап өткендей, бұл жобалар екі тараптың да мүдделеріне
сай келеді41.
1.2 Ресей мен Қытай арасындағы энергетика саласындағы ынтымақтастық
Қытай мен Ресей стратегиялық өзараәрекеттестік пен серіктестік қатынастарды
орнатқаннан бері екі ел арасындағы энергетикалық ынтымақтастыққа көп көңіл
бөледі. Бұл қатынастардың тереңделе түсуі соңғы жылдары екі елдің
энергетикалық ынтымақтастығының даму тенденциясына әсер етіп отыр. 2004
жылы қазанда РФ президенті Путин Қытайға ресми сапармен келген. Осы кезден
бастап бұл сала ортақ пайда бағытында дамыды. Энергетика саласындағы қытай-
ресей ынтымақтастық барлық уақытта сәтті де қарқынды дамыған жоқ. Дегенмен
бұл екі ел қатынасындағы стратегиялық ынтымақтастықтың даму жолында кедергі
болған жоқ. Жоғарғы деңгейдегі өзара саяси сенімнің болуы осы бағыттағы
ынтымақтастықты нығайтты. Энергетикалық ынтымақтастық стратегиялық
ынтымақтастықты нығайтуда маңызды орын алады. Былтырғы жылдың көктем айында
РФ президенті В.В. Путин Қытайға ресми сапармен барып, Қытайдағы Ресей
жылына қатысады. Бұл ресей-қытай қатынастарының жаңа кезеңге өткенін
көрсетеді. Осы сапарда ол энергетика саласындағы ынтымақтастыққы көп көңіл
бөледі. Бұл кездесу энергетикалық ынтымақтастыққа дайындалу кезеңінің
аяқталуы және бұл салада жаңа кезең басталады. Путиннің осы сапардағы
энергетика саласындағы істеген шаралары оның РФ стратегиялық
энергоресурстарды экспорттаудағы өзгерістерін көрсетті, яғни ол оны тек
қана батыс елдеріне ғана экспортқа шығармай, сонымен қатар ол шығысты
стратегиялық серіктес ретінде қарастыра бастады.
Ұзақмерзімді стратегиялық ынтымақтастықтың мүдделерін ескере отырып,
сауда-эконмикалық ынтымақтастықтың кеңеюнің талаптарына сай, мынадай
қорытындыға келдім қытай-ресей энергетикалық ынтымақтастық екіжақтық сауда-
экономикалық байланыстардың өсуінде маңызды рөл атқарады. Қазіргі таңда бұл
айтылған ынтымақтастық үздіксіз дамуда. Энергетикалық ынтымақтастық –
бүгінгі таңда Ресей мен Қытай дың экономикалық қатынастарының басты
тақырыптарының бірі болып табылады. Қытай экономикасының тез қарқынмен
дамуы көп энерготасымалдауды қажет етеді, ал Қытай мұнай мен газға ондай
бай болмағандықтан, оны олар шетелден алып келеді. Ресей үшін Қытай
бағытындағы энерготасымалдаудың маңызын бағаламауға болмайды. Қазіргі таңда
ресей мұнайы мен газын Евроодақ 85% пайдаланады. Сонымен қатар европалық
бағыт ондай тиімді емес. Ал Қиыр Шығыста жағдай мүлдем басқаша.
Энергетикалық ресуртарды Ресейдің Сібірі мен Қиыр Шығысынан тасымалдау мен
өндіруге келесі факторлар әсер етеді:
• Мұнайқұбырлардың болмауы
• Мұнайқұбырларын жасауға қаржылық капитал қажет
• Инвестициялық жағдайдың нашарлығы, әсіресе Қиыр Шығыста
Дегенмен қазіргі таңда Ресей энерготасымалдаушы экспортты диверсификациялау
стратегиясын жүргізуде, ал бұл ресей-қытай энергетикалық
өзараәрекеттестікке көмегін тигізеді. Ресей мен Қытайдың эксперттері бұл
саладағы ынтымақтастық перспективасын жоғары бағаланады. Қытай-ресейдің
стратегиялық мәселелер бойынша достық диалогы форуміндегі қатысушылар
ресей-қытай энергетикалық ынтымақтастықты практикалық қадамға өткендігін
және де өзара тиімді бағытта ынтымақтастық жүргізе бастады.42 Ресей
Шығысты стратегиялық бағыт ретінде қарастырады және де АТА-дағы эконмикалық
дамуға қатысуға дайын, бұл аймақ энергоресурстарға қажеттіліктері өте
жоғары.
Экономикалық салада қытай-ресей ынтымақтастығының ірі жобаларының бірі ол
мұнайқұбырын салу жобасы. Бұл жобаны бірінші бес жылдықта жүзеге асыру
нәтижесінде Қытайға мұнайды тасымалдау көлемі 20 млн. Тоннаны құрайды. Ал
келесі жылдары бұл отыз млрд. долларға жетеді. Сонымен қатар олар
теміржолмен мұнайды тасымалдау жөнінде 6 млн. тоннаны құрайтын контрактіге
қол қояды. Бүгінгі таңда – бұл Ресейден Қытайға мұнайды тасымалдайтын ең
ірі контракт. Жоғарыда айтылған келісімдер – Ресей мен Қытайдың
энергетикалық саладағы ынтымақтастығының жоғары деңгейде екенін көрсетеді.
Қытай экономикасының соңғы жиырма жылда тез қарқынмен дамуы ҚХР-дің
энергетикалық қажеттілігін туғызды. Өзінің энергоресурстары сұранысты
қамтамасыз ете алмайды сондықтанда 1993 жылы Қытай мұнайды басқа елдерден
әкеледі. 1996 жылы Қытай (АҚШ пен Жапониядан кейін) әлемде мұнайды
тұтынушылардан үшінші орында. 43
2001жылы ҚХР-дің мұнай импорты жетпіс млн. тоннаны құрады. Ал
мамандардың берген бағалары бойынша 2005 жылыҚытайға мұнай тасымалдау
көлемі жүз млн. тоннаны құрады, ал 2030 жылы мұнай импорты 30% -тен 80%.
өседі. Ал табиғи газ көлемі Қытайдың энергоресурстар қажеттіліктер
көлеміндегі құрылымында 2,1% -ті ғана құрайды. Қытай үкіметі
энергоресурстарды пайдалану құрылымында өзгерістер енгізу мақсатында біраз
шараларды қолданады және де қоршаған ортаны жақсарту мақсатында олар таза
энергокөздерді қолданады. Қытайда табиғи газды тұтыну көлемі өседі, кейбір
экспорттардың айтуы бойынша 2010 жылы Қытайдағы табиғи газды экспорттау 60-
90 млрд. кубометрге жетеді.44 Ресей мұнай мен газдың қорына өте бай. Ол
әлемде табиғи газдың қоры боынша бірінші орын алады, яғни бұл әлемдік
қордың жартысынан көбін алып жатыр. Ресейдің мұнай ресурстарының көлемі
6,5 млрд тоннаны құрайды яғни бұл әлемдік қордың 12-13% құрайды.45
Энергетика мен энергоресурстар индустриясы Ресей шаруашылығының маңызды
тіректері болып табылады. РФ президенті Путин В.В. энергоресурстар
экспортын ресей экономикасының дамуының двигателі ретінде қарастырады.
2000 жылы қараша айында РФ үкіметі 2020 жылға дейінгі энергетикалық даму
стратегиясы қабылдаған. Бұл Ресей экономикасының қалпына келтіреді және де
энергетика арқасында Ресей гео мүдделерін қамтамасыз етеді.
Ресей мен ҚХР-дің энергетикалық саладағы ынтымақтастығы үлкен
потенциалға ие және бірқатар уникалды артықшылықтарға ие. Екі елдің жақын
көршілес елдер болуы мұнай мен газды тасымалдауда өте ыңғайлы.46
• мұнайгазқұбырларын мен үшінші мемлекет арқылы тасымалдауда қажет емес.
• Қытай мұнай мен газды үлкен көлемде қажет етеді, яғни ол ресей
энергоресурстарының тұрақты тұтынушысы.
• Ресей мен Қытайдың саяси салада тұрақты дамуы энергетикалық саладағы
ынтымақтастықтың ұзақмерзімді саяси гаранты.
Ресей мен Қытайдың мұнайгаз саласы 1996 жылы ресми түрде энергетикалық
салада үкімераралық келісімге қол қоюынан кейін жақсы қарқынмен дами
бастады. Екі жақ ынтымақтастықтың бірнеше ірі жобаларын ұсынды:
1. Ангарск-Дацин мұнайқұбырын салу. 2001жылы Қытай мен Ресей
Ангарскіден Дацинге ұзындығы 2400 км болатын мұнай құбырынсалу туралы
келісімге қол қояды. Бұл құбырды бір-екі жылда салып бітеді.
2. Ковыктин кенорнын игеру. Қазіргі таңда қытай мен ресей мамандары бұл
жобаның техникалық-экономикалық жағын зерттеуде
3. Сахалиндегі кенорнынан газды тасымалдау.
Мұнайгаз саласындағы ынтымақтастықтан басқа энергетиканың басқа саласында
екі ел ынтымақтастық жүргізеді. Соның ішінде атом энергетика саласында:
бірлесіп жасалған Тянвань АЭС қуаттылығы екі млн. кВт құрады. Екі жақ та
Иркутск облысынан Қытайға электроэнергия тасымалдау жобасын талқылауда
сәтті нәтижеге жетті.
Екі елдің энергетика саласындағы ынтымақтастықтың перспективасы
кеңдігіне қарамастан, олар ынтымақтастықтың нақты жобаларын жүзеге асыруда
бірнеше проблемаларға соқтығысты. Екі жақта өзара сеніммен және өзра пайда
принциптер негізін басшылыққа алу қажет. Тек қана осылай олар проблемаларды
шеше алады және де ынтымақтастықтың потенциалын максималды түрде анықтауға
мүмкіндік береді. Біріншіден, мұнайгаз саласында ынтымақтастықтың
комплексті стратегиялық бағдарламасының жоқтығы. 1996 жылы Қытай мен Ресей
арасындағы энергетикалық салада үкіметаралық келісімге қол қояды. Көптеген
салада ынтымақтастықтың көп жобалары дайындалады, бірақ бұл жобалар ортақ
ұзақмерзімді бағдарламалық сипаты жоқ, сондықтанда көп жағдайда бір-біріне
қарама-қайшы келеді. Екіншіден, ресей жағы Қытаймен ынтымақтастыққа біраз
күмәнмен қарайды. Жалпы саяси климаттың ыңғайлы болуына қарамастан,
көптеген ресейліктер Қытаймен тығыз сауда-экономикалық қатынастың болуына
күмәнмен қарайды.
Қытайдағы Ресей елшісі Игорь Рогачев Синьхуа агентствасына берген
эксклюзивті сұхбатында былай деген еді Ресейдің 2020 жылға дейінгі
энергетикалық стратегиясында Ангарскіден Находкаға дейін мұнай құбырын салу
жобасы қарастырылады. Бүгінгі таңда Ресей Қытайға теміржолмен мұнайды
тасымалдау көлемі ұлғая бастады. Энергетикалық ынтымақтастық – Ресей
мен Қытайдың сауда-экономикалық ынтымақтастығының маңызды тірегі болды. Ол
екіжақтық қатынастағы экономика, сауда саласындағы дамуда үлкен рол атқарды
және де перспектива шеңбері өте жоғары. Чжоу Ли энергетикалық
ынтымақтастықты ресей-қытай сауда-экономикалық ынтымақтастығында үлкен рол
атқарады. Қазіргі уақытта екі жақ арасында мұнай құбырын салуда, мұнай
саудасын және кен орнын игеруде ынтымақтастық жүргізілуде. Бұл сұрақта
Ресейден Қытайға мұнай құбырын салу мәселесінде екі ел басшыларының ойы
бірнеше бір жерден шықты. Екі ел үкіметтері Ресейден Қытайға мұнай құбырын
салу жобасын бірінші кезекте қарастырады, себебі Қытай Ресей үшін мұнай мен
газдың тұрақты рыногы болып саналады сонымен қатар Қытай Ресейдің
географиялық жағынан жақын мемлекеттер. Мұнай құбырын салмағанға дейін
Ресейден Қытайға мұнайды теміржол арқылы тасымалдау жоспарланды. Былтырғы
жылы жеті млн. тонна мұнайды тасымалдаса, осы жылы он бес млн. тонна
мұнайды тасымалдады. Екі елде бұл мәселеге үлкен көңіл бөледі. ҚХР мен
Ресей былтырғы жылғы кездесуде бірнеше мәселелер бойынша конмсенсусқа
келеді:
• Қытай мен Ресей энергетика саласындағы екіжақтық ынтымақтастықты
нығайтады, соның ішінде мұнай мен табиғи газ саласы
• Ресей толық аргументация арқылы Қиыр Шығыстағы мұнай құбырының
маршрутын анықтайды, қандай маршрутты таңдаса да Ресей Қытайға мұнай
құбырын салу жобасын қарастырады
• Екі жақта құрлық шекарасындағы мұнайды тасымалдаудың көлемін
ұлғайтуға келіседі. Сонымен 2006 жылы мұнай тасымалдау көлемі он бес
млн. тоннаға жетеді
• Екі жақта табиғи газдың кенорнын игеруде ынытмақтастық жүргізуге
талпыныс білдіріп, жобаны дайындап шығармақшы болады
ААҚ Газпром ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz