Сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие берудің қазіргі көрінісі мен жағдайы
Халық педагогикасындағы сал-серілік дәстүрдің этномәдени тәрбие беру процесінде өнерлі жастар тәрбиелеуге және әрбір қазақ өкілінің өз тарихын білуге мүмкіндік мол. Дәстүрлі мәдениет жалпы ұлттық мүддеге құрылғанда ғана әрбір тұлға өзінің өркениетті ел қатарына қосылуына саналы, парасатты іс-әрекет тұрғысында қосылуына жағдай туады. Қазақ этномәдени тәрбие беру кеңістігіндегі сал-серілік дәстүрдің ғылыми негізін зерттеудің өзі алдымен «дәстүр» ұғымын анықтаумен сараланады.
Дәстүр (лат. traditio – тапсыру, жалғастыру) тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлықтар қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекеленген әлеумет топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік мәдени мұра элементтері. Дәстүр мәдениеттің шығармашылық дамуымен байланысты прогрестік және өткен кезеңнің ескірген сарқыншақтарымен байланысты реакциялық дәстүрлер деп бөлінеді. Ғылымда дәстүр – білім мен зерттеу әдістерінің сабақтастығын, өнерде стиль, шеберлік сабақтастығын білдіреді.
Дәстүр – ұлттық ғұрып. Халықтың атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени тұрмыстық, кәсіптік салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісі дәстүр арқылы танылады.
Дәстүр – мәдениеттіліктің белгісі. Дәстүр байлығы – мәдениет байлығы. Ол –ел өнерімен біте қайнасып кеткен рухани байлық. Бір таңғаларлық жай қазақ халқы салт пен дәстүрге өте бай. Ұлт дәстүрлерінің заңдылық ережелері бұзылып, сақталмауы әдепсіздік пен берекесіздікке әкеп соқтырады.
Дәстүр рухани іс-әрекет көрінісі болып табылады.
Қазіргі қоғамдық дамуда, біздің елімізде қанатын жайған ғаламдық қатынастардың өркендеп дамуы, қоғамның әртүрлі салаларындағы реформалар, өркениетті, дамыған елдердің қатарына қосылу жолында ғасырлар бойы сұрыпталған дәстүрлі мәдениетімізді және рухани құндылықтарымызды ескермесек, ұлттық төлтума мәдениетімізден айырылып қалуымызға ұрындырары мүмкін. Мәдениет мәселесі әр кезеңдерде ой толғағына салынып, зерделеніп, өз заманына сәйкес бағасын алып отырған. Олай болса, мәдениеттің озық үлгілері қай кезеңде болмасын біртұтас адамзаттық мәдениетті қалыптастыруда басты бағыт-бағдар болған. Осылардың нәтижесінде дәстүрлі мәдениеттің үдерістері аясында әлемдік мәдени жаңғырудың өзі де жаңаша сипатқа ие болып, жаңа сапалы жүйе – «жалпы адамзаттық мәдениет» қалыптасуда.
Соңғы уақытта түбегейлі өзгерістерге байланысты әлемдік мәдениетпен қатар ұлттық мәдениетке де жаңаша көзқараспен қараудың қажеттігі айқындалып, тарихи-мәдени үдерістерді зерттеу барысында қазақтың дәстүрлі мәдениетіне байланысты қарастыру қажеттілігі туындайды.
Әрине, мәдениетке келетін болсақ, ол халықтың ежелден жалғасып келе жатқан өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, дүниетанымы есебінде қалыптасып жетіліп отыратыны белгілі. Сонымен бірге, қазақ дәстүрлерін әлемдік философия аясында қарау – бұл категорияның мән-маңызын тереңірек ұғынуға қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне сай оларға тән ерекшеліктерді, айшықтай түсуге, сөйтіп қазақтың рухани дүниесін, мақсат-мұратын, адамгершілік болмысын бүкіл адамзаттық өркениет тұрғысынан зерделеуге мүмкіндік ашады.
Тарихи дамуда этномәдени дәстүрлер де өзгеріп отырады. Сол себепті бүгінгі таңда қазақтың мәдени дәстүрлерін, этностық сәйкестіктердің оның мәдениеттанулық негізін дұрыс көрсете танып білуге, мәдени дәстүрлерді жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы артып, жастарды сол ұлттың салт-дәстүрдің негізінде тәрбиелеудің қажеттігі өсіп отыр. Оның үстіне, өткен ұрпақтың бай тарихы мен мәдениетіне тереңірек, жан-жақты көз жібергенде байқалатын ақиқат – мақсат мүдделер және қажеттіліктер мен мүмкіндіктерді қалыптастыруға барынша ықпал етіп, әлемдік өркениетке жету мен халықтардың материалдық рухани аксиологиялық қатынастарын жасауда қозғаушы күш болып отыр.
Халқымыздың сан ғасырларға созылған сал-серілік дәстүрінің өзіндік рухани тарихы, тағылымы, ой-пікірі, қорытынды түйіні болады. Қазақ халқының сал-серілік дәстүрі, ұлттық өнегесі ғасырлар қойнауынан бастау алады, осыған орай бүгінгі таңда мәдениеттің тарихи қозғалысын, заңдылық ерекшеліктерін, жаһандық мәселелерін танып білудің маңызы артып отыр. Күн санап халқымыздың дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар бастауларын тануға деген ықылас өсіп келеді.
Дәстүр (лат. traditio – тапсыру, жалғастыру) тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлықтар қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекеленген әлеумет топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік мәдени мұра элементтері. Дәстүр мәдениеттің шығармашылық дамуымен байланысты прогрестік және өткен кезеңнің ескірген сарқыншақтарымен байланысты реакциялық дәстүрлер деп бөлінеді. Ғылымда дәстүр – білім мен зерттеу әдістерінің сабақтастығын, өнерде стиль, шеберлік сабақтастығын білдіреді.
Дәстүр – ұлттық ғұрып. Халықтың атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени тұрмыстық, кәсіптік салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісі дәстүр арқылы танылады.
Дәстүр – мәдениеттіліктің белгісі. Дәстүр байлығы – мәдениет байлығы. Ол –ел өнерімен біте қайнасып кеткен рухани байлық. Бір таңғаларлық жай қазақ халқы салт пен дәстүрге өте бай. Ұлт дәстүрлерінің заңдылық ережелері бұзылып, сақталмауы әдепсіздік пен берекесіздікке әкеп соқтырады.
Дәстүр рухани іс-әрекет көрінісі болып табылады.
Қазіргі қоғамдық дамуда, біздің елімізде қанатын жайған ғаламдық қатынастардың өркендеп дамуы, қоғамның әртүрлі салаларындағы реформалар, өркениетті, дамыған елдердің қатарына қосылу жолында ғасырлар бойы сұрыпталған дәстүрлі мәдениетімізді және рухани құндылықтарымызды ескермесек, ұлттық төлтума мәдениетімізден айырылып қалуымызға ұрындырары мүмкін. Мәдениет мәселесі әр кезеңдерде ой толғағына салынып, зерделеніп, өз заманына сәйкес бағасын алып отырған. Олай болса, мәдениеттің озық үлгілері қай кезеңде болмасын біртұтас адамзаттық мәдениетті қалыптастыруда басты бағыт-бағдар болған. Осылардың нәтижесінде дәстүрлі мәдениеттің үдерістері аясында әлемдік мәдени жаңғырудың өзі де жаңаша сипатқа ие болып, жаңа сапалы жүйе – «жалпы адамзаттық мәдениет» қалыптасуда.
Соңғы уақытта түбегейлі өзгерістерге байланысты әлемдік мәдениетпен қатар ұлттық мәдениетке де жаңаша көзқараспен қараудың қажеттігі айқындалып, тарихи-мәдени үдерістерді зерттеу барысында қазақтың дәстүрлі мәдениетіне байланысты қарастыру қажеттілігі туындайды.
Әрине, мәдениетке келетін болсақ, ол халықтың ежелден жалғасып келе жатқан өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, дүниетанымы есебінде қалыптасып жетіліп отыратыны белгілі. Сонымен бірге, қазақ дәстүрлерін әлемдік философия аясында қарау – бұл категорияның мән-маңызын тереңірек ұғынуға қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне сай оларға тән ерекшеліктерді, айшықтай түсуге, сөйтіп қазақтың рухани дүниесін, мақсат-мұратын, адамгершілік болмысын бүкіл адамзаттық өркениет тұрғысынан зерделеуге мүмкіндік ашады.
Тарихи дамуда этномәдени дәстүрлер де өзгеріп отырады. Сол себепті бүгінгі таңда қазақтың мәдени дәстүрлерін, этностық сәйкестіктердің оның мәдениеттанулық негізін дұрыс көрсете танып білуге, мәдени дәстүрлерді жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы артып, жастарды сол ұлттың салт-дәстүрдің негізінде тәрбиелеудің қажеттігі өсіп отыр. Оның үстіне, өткен ұрпақтың бай тарихы мен мәдениетіне тереңірек, жан-жақты көз жібергенде байқалатын ақиқат – мақсат мүдделер және қажеттіліктер мен мүмкіндіктерді қалыптастыруға барынша ықпал етіп, әлемдік өркениетке жету мен халықтардың материалдық рухани аксиологиялық қатынастарын жасауда қозғаушы күш болып отыр.
Халқымыздың сан ғасырларға созылған сал-серілік дәстүрінің өзіндік рухани тарихы, тағылымы, ой-пікірі, қорытынды түйіні болады. Қазақ халқының сал-серілік дәстүрі, ұлттық өнегесі ғасырлар қойнауынан бастау алады, осыған орай бүгінгі таңда мәдениеттің тарихи қозғалысын, заңдылық ерекшеліктерін, жаһандық мәселелерін танып білудің маңызы артып отыр. Күн санап халқымыздың дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар бастауларын тануға деген ықылас өсіп келеді.
Сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие берудің қазіргі көрінісі мен жағдайы
Халық педагогикасындағы сал-серілік дәстүрдің этномәдени тәрбие беру процесінде өнерлі жастар тәрбиелеуге және әрбір қазақ өкілінің өз тарихын білуге мүмкіндік мол. Дәстүрлі мәдениет жалпы ұлттық мүддеге құрылғанда ғана әрбір тұлға өзінің өркениетті ел қатарына қосылуына саналы, парасатты іс-әрекет тұрғысында қосылуына жағдай туады. Қазақ этномәдени тәрбие беру кеңістігіндегі сал-серілік дәстүрдің ғылыми негізін зерттеудің өзі алдымен дәстүр ұғымын анықтаумен сараланады.
Дәстүр (лат. traditio - тапсыру, жалғастыру) тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлықтар қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекеленген әлеумет топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік мәдени мұра элементтері. Дәстүр мәдениеттің шығармашылық дамуымен байланысты прогрестік және өткен кезеңнің ескірген сарқыншақтарымен байланысты реакциялық дәстүрлер деп бөлінеді. Ғылымда дәстүр - білім мен зерттеу әдістерінің сабақтастығын, өнерде стиль, шеберлік сабақтастығын білдіреді.
Дәстүр - ұлттық ғұрып. Халықтың атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени тұрмыстық, кәсіптік салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісі дәстүр арқылы танылады.
Дәстүр - мәдениеттіліктің белгісі. Дәстүр байлығы - мәдениет байлығы. Ол - ел өнерімен біте қайнасып кеткен рухани байлық. Бір таңғаларлық жай қазақ халқы салт пен дәстүрге өте бай. Ұлт дәстүрлерінің заңдылық ережелері бұзылып, сақталмауы әдепсіздік пен берекесіздікке әкеп соқтырады.
Дәстүр рухани іс-әрекет көрінісі болып табылады.
Қазіргі қоғамдық дамуда, біздің елімізде қанатын жайған ғаламдық қатынастардың өркендеп дамуы, қоғамның әртүрлі салаларындағы реформалар, өркениетті, дамыған елдердің қатарына қосылу жолында ғасырлар бойы сұрыпталған дәстүрлі мәдениетімізді және рухани құндылықтарымызды ескермесек, ұлттық төлтума мәдениетімізден айырылып қалуымызға ұрындырары мүмкін. Мәдениет мәселесі әр кезеңдерде ой толғағына салынып, зерделеніп, өз заманына сәйкес бағасын алып отырған. Олай болса, мәдениеттің озық үлгілері қай кезеңде болмасын біртұтас адамзаттық мәдениетті қалыптастыруда басты бағыт-бағдар болған. Осылардың нәтижесінде дәстүрлі мәдениеттің үдерістері аясында әлемдік мәдени жаңғырудың өзі де жаңаша сипатқа ие болып, жаңа сапалы жүйе - жалпы адамзаттық мәдениет қалыптасуда.
Соңғы уақытта түбегейлі өзгерістерге байланысты әлемдік мәдениетпен қатар ұлттық мәдениетке де жаңаша көзқараспен қараудың қажеттігі айқындалып, тарихи-мәдени үдерістерді зерттеу барысында қазақтың дәстүрлі мәдениетіне байланысты қарастыру қажеттілігі туындайды.
Әрине, мәдениетке келетін болсақ, ол халықтың ежелден жалғасып келе жатқан өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, дүниетанымы есебінде қалыптасып жетіліп отыратыны белгілі. Сонымен бірге, қазақ дәстүрлерін әлемдік философия аясында қарау - бұл категорияның мән-маңызын тереңірек ұғынуға қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне сай оларға тән ерекшеліктерді, айшықтай түсуге, сөйтіп қазақтың рухани дүниесін, мақсат-мұратын, адамгершілік болмысын бүкіл адамзаттық өркениет тұрғысынан зерделеуге мүмкіндік ашады.
Тарихи дамуда этномәдени дәстүрлер де өзгеріп отырады. Сол себепті бүгінгі таңда қазақтың мәдени дәстүрлерін, этностық сәйкестіктердің оның мәдениеттанулық негізін дұрыс көрсете танып білуге, мәдени дәстүрлерді жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы артып, жастарды сол ұлттың салт-дәстүрдің негізінде тәрбиелеудің қажеттігі өсіп отыр. Оның үстіне, өткен ұрпақтың бай тарихы мен мәдениетіне тереңірек, жан-жақты көз жібергенде байқалатын ақиқат - мақсат мүдделер және қажеттіліктер мен мүмкіндіктерді қалыптастыруға барынша ықпал етіп, әлемдік өркениетке жету мен халықтардың материалдық рухани аксиологиялық қатынастарын жасауда қозғаушы күш болып отыр.
Халқымыздың сан ғасырларға созылған сал-серілік дәстүрінің өзіндік рухани тарихы, тағылымы, ой-пікірі, қорытынды түйіні болады. Қазақ халқының сал-серілік дәстүрі, ұлттық өнегесі ғасырлар қойнауынан бастау алады, осыған орай бүгінгі таңда мәдениеттің тарихи қозғалысын, заңдылық ерекшеліктерін, жаһандық мәселелерін танып білудің маңызы артып отыр. Күн санап халқымыздың дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар бастауларын тануға деген ықылас өсіп келеді.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақ халқының сал-серілік дәстүрлерінің ғасырлар сынынан еленіп, бүгінгі таңға дейін жетуі, жетілуі оның өміршеңдігін, мәдениеттегі өзіндік орнын қажеттілігін айқындап тұр. Ендігі жерде осы мұралардың құндылығын арттыру, дәстүр сабақтастығын жалғастыру, ғаламдық мәселелерді шешу, оған дәнекер болу әрбір ұлттық мәдениетке көзінің қарашығындай қамқорлық жасау зиялы қауымның парызы. Сал-серілік дәстүрлері - оның этностық ерекшелігі, ұлттық қарым-қатынастары мен өзіндік сәйкестігімен халықтың салт-дәстүрімен бітім болмысымен біте қайнасып келе жатқан, әсіресе, қазақтың рухани болмысы мен мәдени талғампаздығын танытатын ерекше бір құбылыс. Оны естен шығару, ұмыту мүмкін емес, ендеше оны қайта жаңғырту, бүгінгі таңда ұлттық мәдениетте алатын орнын белгілеу, өмірге іс жүзінде енгізу аса қажет. Ұлттық құндылықтар деңгейін жоғары көтеріп, адамзаттық құндылықтар қатарына қосу, теңестіру біздің баршамыздың да басты тілегіміз болса керек. Бар құндылықтарды сырттан іздемей, оны өзіміздің асыл мұраларымыздан іздеу орынды.
Егерде қоғамның барлық салалары түбегейлі өзгерістерге ұшырап, әлеуметтік тарнсформация процестері белсенді жүріп жатса, онда идентификация мәселесі туа бастайды. Бұл ретте біздің діліміз деңгейінде ғылыми салыстырудың маңызы зор. Олай болмағанда бұрынғы күнделікті, жат емес реальды дүние дағдарысқа ұшырайды, бұрынғы аксиологиялық құндылықтар жүйесі, моральдық нормалар, жеке пенде мен бүкіл қоғамның мінез-құлықтық ережелері мен бағыт-бағдарлары құлдырай бастайды.
Идеологияның, руханилықтық, адам және қоғам онтологиялық болмысының иедеялық негіздерінің құлдырауы өз кезінде дүниеге көзқарастың гносеологиялық негіздерінің күрт өзгеруіне, оны жаңаша қарастыруға әкеп соғады. Бұрынғы әлеуметтік институттардың қызметі тоқтап, қалыптасқан мәдени түсінбеушілік хаосқа, тұрақсыздыққа, басқа да көлеңкелі көріністерге әкеледі. Бұрын болған этномәдениет жоғала бастайды, бұл, ең алдымен, мәдени жүйенің құлдырауы арқылы, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлердің, өмір сүру салттарының, өмірлік стильдермен формалардың күйреуі арқылы көрініс табады. Бұрынғы мәдениеттің күйреуі (жоғарыда көрсетілген мағынасында) субъективті заманның ақыры ретінде қабылданады.
Этномәдениеттің күйреуі:
1) Дүниенің бұрынғы үйреншікті бейнесінің күйреуі, жеке даралық және топтық деңгейде, сол секілді бүкіл қоғам деңгейінде теңестіруден айырылып қалу; Адам дүниені, ал дүние адамды танымай бастайды (отырықшылық, отарлау саясаты сал-серілік дәстүрді жойды);
2) Бұрынғыдан айрылған адам мәдени дамудың жаңа үлгілерін іздей бастайды. Жаңа мәдениет тез арада бұрынғы дүниені тұтастай қайтадан бір қалыпқа келтіруді қажетсіну (сал-серілік дәстүрдің басқа сапаға ауысуы);
3) Қоршаған ортаның реакциясы (жауабы) адамның мүдделері мен ынта ықласына сәйкес болатындай өзін-өзі ұстау қабілетінен айрылып қалуы, оның ұлттық болмыстан алшақтану салдарына әкеп соғады.
Дүние (әлем) оның, яғни адамның әрекеттерін барабар түрде жауап қайтармайтынын көріп, түсінеді.
Этнос деген ұғым тілі бір салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика ерекшеліктері ортақ, сондай-ақ, жалпы өзіндік атауы бар тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты жиынтығы. Этностық өзара қарым-қатынаста мәдени дәстүрлер екшеліп, сараланады. Соның бүгінгі таңға дейін тәрбие беру іс-әрекетіне қатысты жіті зерделенбей келе жатқаны сал-серілік дәстүрі демекпіз. Мәдениет адам болмысының хайуандық өмірден өзгешелігін сипаттайтын адамзаттық мазмұнды жүзеге асырумен байланысты, қоғам өмірінің аса маңызды аспектісі ретінде қарастырыла бастады. Этнопедагогика теориясындағы аса маңызды проблемалардың бірі - қоғам және мәдениет ұғымдарын ажырату. Мәдениет және қоғам тепе-тең емес. Мәдениет әлеуметтік өмірдің барлық қырлары мен сырларын қамтиды. Мәдениеттен тыс, оның ықпалынсыз жүзеге асатын бірде-бір әлеуметтік феномен жоқ деуге болады. Қазіргі таңда этномәдени тәрбие беруді трансформациялау, яғни бар ақпаратты тығыздау, сығымдау, түйіндеу үдерістері белсенді жүре бастады.
Жігітке кедейшілік ол - сергелдең. Кедейшілікті басынан өткерген Біржан сал (1834-1897 ж.): Шешеннің сөз шығады таңдайынан, Жұмақтың бізге мекен қандайынан?, - деп, өзіне жан серік санайтын атын баптап, өлең-жырымен елге қуаныш сыйлап, өзінің де өмір сүру қамын сол харакетімен шешіп отырғанға саяды.
Біржан салдық өнердің рухани күшін сезбейтіндерге:
Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,
Адамға зияным жоқ жүрген жанмын.
Қасыңа мені сендер неге алмайсың,
Өзім сұңқар, өзім сал, кімге зармын, - деп, салдық дәстүрдің өміршеңдігін, оның рухани деңгейінің кеңдігін түсіндіреді.
Біржан салдың бізге жеткен өлеңдерінде бай мен кедейге қатысты ой-пікірінен гөрі оның салдық өнерін жете бағалай алмаған ортаның іс-әрекетін байқаймыз. Оған рухани сезімге байлығы өзін ешкімнен кем түсірмейтін ойын:
...Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,
Сен түгіл, патшаға да бас ұрмаймын, - деген өлең жолдарынан аңғарамыз.
Ортасынан озық туған Біржан салдың емін-еркін салдық құруына тыйым жасау - сол кездегі саяси ағымның тегеуріні. Бұл ойды А.Жұбановтың пікірімен дәлелдеу орынды: Жасынан сыртына көп қарайтын, әдемі киімді, жүйрік атты, алғыр тазыны, қыран құсты әңгіме еткен жер болса аузының суы құрып, тыңдап отыра береді. Өзі де - бұл қызығының соңынан ерте түседі.
Біржанның салдық құрған уақыты, заманы оның өнеріне қарсы саясат ұстанатын кеңістік кезең екені бүгін де баршамызға аян. Басында өзінің төл туыстары Біржанның салдық құруына қарсы болмай, керісінше, мақтан тұтып, оған тыйым салмаған. Біржан орта жастан асқан шағында шаруамен ісі болмағаны жақын-жуықтарын алаңдатады. Біржанның сауық, ән қуып, өзінің шаңырағындағы іспен шұғылданбауы, балаларына қамқор әке бола алмағаны маңындағыларға ұнамайды. Көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа көшкен тұста туыстарының, көптеген адамдардың салдық өнерге көзқарастары басқаша бола бастады. Оған Ресей патшасының саясаты бодандағы қазақ халқының салдық өнерін тұмшалап, өрістеуіне мүмкіндік бермеуі басты себеп болды.
А.Жұбанов Біржан жайлы жағымды, ғылыми негізде құрылған төмендегідей тұжырымдарды ұсынады:
1. Басында ауыл арасында болып жататын той-топырда, ойындарда
ән салып, өзінің өсіп-өнген өңірінде Біржанның әнші бала
атанып, бері келе әншілік құлаш жаяды;
2. Біржан ауыл шеңберінен шығып, қалың елді аралап кетеді;
3. Әдемі ер-тоқымды ат, әшекейлі киім, күміс көмей әуен, көркем
келбет - жүрген жерінің бәрінде Біржанның қадірін көтереді;
4. Сөзден кесте тігетін біріншісі - жаныңды жайлайтын ақындық, екіншісі - айызыңды қаңдыратын жібек үн, үшіншісі - дарынды орындаушылық;
5. Біржан бұл бақытты бағалай біледі;
6. Өзін сүйген халқына өнерін жаюдың жолы - аралау, жаңа
болса үйрену, орындаушылық шеберлігін ұстарту.
А.Жұбановтың бұл алты тұжырымы - Біржанның салдық дәстүрін айқындайтын факторлар. Осы факторлардан салдық өнердің даму қарқыны Біржанның бала кезінен есейіп, толыққандық санатқа қосылғанға дейінгі шағын қамтитыны байқалады. Салдық дәстүрдің өзіне тән бірінші ерекшелігі - елдің алдында өнер иесінің айрықша беделінің болуы; екінші ерекшелігі - сөзден кесте тігетін ақын, үшінші - жаныңды жайлайтын жібек үн, айызыңды қандыратын әуезді ән, дарынды орындаушылық (А.Жұбанов терминімен); төртінші ерекшелігі - салдың өзі бұл өнерін бақытқа балай алуы.
Қорыта келгенде, біздер ерекшелік көрсеткіштерін жоғарыда берілген төрт ой-түйіндермен топтастырдық. Бұл төрт ой-түйіндер А.Жұбановтың аталған алты тұжырымдарынан туындады. А.Жұбанов Біржанның өнері жайлы пікір түзгенде, тек салдық дәстүріне тоқталмай, онымен бірге әншілік, ақындық өнерінде қамтып айтады. Соған қарағанда салдық құратын тұлға міндетті түрде әнші, ақын, орындаушылық дарынмен қарулануы тиіс деп ойлаймыз.
Халық санасынан өшіп бара жатқан салдық дәстүрдің ел есінде бұрыннан бекіп қалған дағдыны аңғарту мақсатында А.Жұбанов Біржанның Ақтентек деген байдың үйіне төтесінен, тосыннан келгенін әңгімелейді. Ақтентек Біржанды жыға танымаса да, оның киімі мен атының ер-тоқымынан, домбырасынан бұл жолаушының жай адам емес екенін сезіп, бәйбішесіне дұрыстап қалау етуді өтінгеніне ерекше мән беріп, баян етеді. Бұл құбылыстан аңғаратынымыз, келген қонаққа бұрынғы заман қазақтарындай құлаш жая қарсы алатындардың саны мүлдем азайғанын, салдық өнердің бар екенін, тіпті, Біржан өмір сүрген кезде де білмейтіндердің бар екендігі аңғарылады. Бұдан шығар қорытынды - бір кездегі ел ішінде қанат жайған дәстүрлі салдық өнер көптеген адамдарға беймәлім болғандығы. Байқап отырғанымыздай, салдың жүйрік аты, сәнді киімі, ер-тұрманы, төңірегінде шашбауын көтеретін адамдары болады. Өкінішке орай, көптеген зерттеу еңбектерінде Біржан жайлы ой-түйіндер таптық сипат тұрғысында қарастырылған. Біздің еңбегімізге қозғаушы күш болып, ой түрткінің тірек көздеріне айналған А.Жұбанов өз еңбектерінде бүгінгі дүниетанымға қайшы келерлік мәселелерді айтқан. Оған мына бір жолдар дәлел: ...бері келе әкесі Тұрлыбайдың қолына шығады. Тұрлыбай дәулет жағынан ғана шамалы болмай, ақылға да аса жарымайды. Өнермен ісі жоқ. Малдан басқаны түсіне қоймайды. Біржан бір өлеңінде:
...Ұсынсам қолым жетпес туған айға,
Айтсам да арыз жетпес бір құдайға,
Жылына бес жүз теңге тапсам-дағы,
Жақпадым өзім әкем Тұрлыбайға..., - дейді.
Ел аралап жүріп, берген сый-сияпатты тастай берсін бе, солардың жылдық қорытындысы біреу болса керек. Бірақ тоқтамы жоқ Тұрлыбай оның бәріне де қанағаттанбай: Біржанның көркем жанын түсінбей, тек мал табушы ұл деп қарайды. Міне, бұл талдаудан байқағанымыз не? Ол әкесі Тұрлығұлдың тоғышарлығы мен кедейлігінен Біржанды салдық өмірден мал табуға бағыттағандай көрінуі. Ал Біржанның шындығында ондай рөл атқармағаны жайлы А.Жұбанов анық түсінік беріп тұр. Біржанның салдық дәстүріне аталған құбылыстың қатысы жоқ демекпіз. Жалпы Біржанның өмірбаяны, ғұмырнамасы әлі де болсын нақтылауды қажетсінеді, бірақ, бұл факті де біздің зерттеу еңбегіміздің мақсатын ашуға септігі шамалы. Аталған ойды одан әрі дәлелдей түсерімізге тағы бір дәйектеме бар. Ол: Ал Біржанның әкесінің кедейлігін:
...Жылқының арығындай Арғын-кедей,
Тойғансың мәз боласың ішпей-жемей,
Құр айқай салғаныңнан кім шошиды
Жеңермін иттей қылып, адам демей...,-
деп Сара ақын айтыс үстінде Біржанның кедейлігін бетіне басады.
Салдық өнер мен Біржанның кедей, не кедей емес деген тұжырым -бағамдар бір-біріне ай мен күндей қабыспайтын құбылыс. Салдық құру - бойын кернеген өнерін ел ішіне іркілмей таратудың іс-харакеті. Бұндай өнер адамдардың - тұрмыстың құлы болудан жоғары нысанасы.
Тәттімбет оның есімі ХХ ғасырдың басында ұлы Сарыарқаның әр тұрғынына мәлім, ал оған деген махаббат пен сый-құрмет шексіз болатын. Кейінірек саясаттың және идеологиялық тұрғыдан оның есімі бұрынғы ұлылардың арасынан өз орнын тапты. Біржан, сонымен бірге Тәттімбет жан - жақты талант иесі болған және халықта сал мен сері деп аталған. Дәстүрлі мәдениет иегері қатарына жатқан. Оларға әрдайым ортада болу маскарадтық театрлық белгіленген дәстүрді орындамау сияқты белгілер тән болған. Бұл музыканттар бір тұлғаға әншілерді, композиторларды, әртістерді, сиқыршыларды, бишілерді біріктірген. Олар жастардың арасында топпен ауылдар кезіп және әрдайым той думанның басында жүрген. Ғылыми әдебиеттерде сал мен серілер туралы бірнеше ұғымды біз А.В.Затаевичтің қазақ халқының 1000 әндер атты жинағынан көреміз. Ол былай жазған: Сал - бұл эксцентрлік, яғни серілігімен ештеңеге қарамастан топтан ерекшеленетін адам. Салдар арасындағы бақталастық туралы жалған сөздер аз емес, кей салдар қазақтар бас киімін әсемдейтін үкіні қойнына салып жүрсе, кейбірі тыр жалаңаш ауылдар кезіп те кетеді екен. Кім білсін ондай батыл іске баруы да мүмкін. Бірақ, бұл сөздер бақсыларға қатысты жиі айтылады.
Қазақ ортасында салдар талғаммен киінген. Салдарға қазірге дейін қазақ зиялылары құрметпен қарайды.
Қалың қазақ ортасында олар жоғары сатыдағы адамдар ретінде сақталған, олардың арасында қабілеті зор адамдар көп болған. Мысалы, әйгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халық педагогикасындағы сал-серілік дәстүрдің этномәдени тәрбие беру процесінде өнерлі жастар тәрбиелеуге және әрбір қазақ өкілінің өз тарихын білуге мүмкіндік мол. Дәстүрлі мәдениет жалпы ұлттық мүддеге құрылғанда ғана әрбір тұлға өзінің өркениетті ел қатарына қосылуына саналы, парасатты іс-әрекет тұрғысында қосылуына жағдай туады. Қазақ этномәдени тәрбие беру кеңістігіндегі сал-серілік дәстүрдің ғылыми негізін зерттеудің өзі алдымен дәстүр ұғымын анықтаумен сараланады.
Дәстүр (лат. traditio - тапсыру, жалғастыру) тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлықтар қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекеленген әлеумет топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік мәдени мұра элементтері. Дәстүр мәдениеттің шығармашылық дамуымен байланысты прогрестік және өткен кезеңнің ескірген сарқыншақтарымен байланысты реакциялық дәстүрлер деп бөлінеді. Ғылымда дәстүр - білім мен зерттеу әдістерінің сабақтастығын, өнерде стиль, шеберлік сабақтастығын білдіреді.
Дәстүр - ұлттық ғұрып. Халықтың атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени тұрмыстық, кәсіптік салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісі дәстүр арқылы танылады.
Дәстүр - мәдениеттіліктің белгісі. Дәстүр байлығы - мәдениет байлығы. Ол - ел өнерімен біте қайнасып кеткен рухани байлық. Бір таңғаларлық жай қазақ халқы салт пен дәстүрге өте бай. Ұлт дәстүрлерінің заңдылық ережелері бұзылып, сақталмауы әдепсіздік пен берекесіздікке әкеп соқтырады.
Дәстүр рухани іс-әрекет көрінісі болып табылады.
Қазіргі қоғамдық дамуда, біздің елімізде қанатын жайған ғаламдық қатынастардың өркендеп дамуы, қоғамның әртүрлі салаларындағы реформалар, өркениетті, дамыған елдердің қатарына қосылу жолында ғасырлар бойы сұрыпталған дәстүрлі мәдениетімізді және рухани құндылықтарымызды ескермесек, ұлттық төлтума мәдениетімізден айырылып қалуымызға ұрындырары мүмкін. Мәдениет мәселесі әр кезеңдерде ой толғағына салынып, зерделеніп, өз заманына сәйкес бағасын алып отырған. Олай болса, мәдениеттің озық үлгілері қай кезеңде болмасын біртұтас адамзаттық мәдениетті қалыптастыруда басты бағыт-бағдар болған. Осылардың нәтижесінде дәстүрлі мәдениеттің үдерістері аясында әлемдік мәдени жаңғырудың өзі де жаңаша сипатқа ие болып, жаңа сапалы жүйе - жалпы адамзаттық мәдениет қалыптасуда.
Соңғы уақытта түбегейлі өзгерістерге байланысты әлемдік мәдениетпен қатар ұлттық мәдениетке де жаңаша көзқараспен қараудың қажеттігі айқындалып, тарихи-мәдени үдерістерді зерттеу барысында қазақтың дәстүрлі мәдениетіне байланысты қарастыру қажеттілігі туындайды.
Әрине, мәдениетке келетін болсақ, ол халықтың ежелден жалғасып келе жатқан өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, дүниетанымы есебінде қалыптасып жетіліп отыратыны белгілі. Сонымен бірге, қазақ дәстүрлерін әлемдік философия аясында қарау - бұл категорияның мән-маңызын тереңірек ұғынуға қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне сай оларға тән ерекшеліктерді, айшықтай түсуге, сөйтіп қазақтың рухани дүниесін, мақсат-мұратын, адамгершілік болмысын бүкіл адамзаттық өркениет тұрғысынан зерделеуге мүмкіндік ашады.
Тарихи дамуда этномәдени дәстүрлер де өзгеріп отырады. Сол себепті бүгінгі таңда қазақтың мәдени дәстүрлерін, этностық сәйкестіктердің оның мәдениеттанулық негізін дұрыс көрсете танып білуге, мәдени дәстүрлерді жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы артып, жастарды сол ұлттың салт-дәстүрдің негізінде тәрбиелеудің қажеттігі өсіп отыр. Оның үстіне, өткен ұрпақтың бай тарихы мен мәдениетіне тереңірек, жан-жақты көз жібергенде байқалатын ақиқат - мақсат мүдделер және қажеттіліктер мен мүмкіндіктерді қалыптастыруға барынша ықпал етіп, әлемдік өркениетке жету мен халықтардың материалдық рухани аксиологиялық қатынастарын жасауда қозғаушы күш болып отыр.
Халқымыздың сан ғасырларға созылған сал-серілік дәстүрінің өзіндік рухани тарихы, тағылымы, ой-пікірі, қорытынды түйіні болады. Қазақ халқының сал-серілік дәстүрі, ұлттық өнегесі ғасырлар қойнауынан бастау алады, осыған орай бүгінгі таңда мәдениеттің тарихи қозғалысын, заңдылық ерекшеліктерін, жаһандық мәселелерін танып білудің маңызы артып отыр. Күн санап халқымыздың дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар бастауларын тануға деген ықылас өсіп келеді.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақ халқының сал-серілік дәстүрлерінің ғасырлар сынынан еленіп, бүгінгі таңға дейін жетуі, жетілуі оның өміршеңдігін, мәдениеттегі өзіндік орнын қажеттілігін айқындап тұр. Ендігі жерде осы мұралардың құндылығын арттыру, дәстүр сабақтастығын жалғастыру, ғаламдық мәселелерді шешу, оған дәнекер болу әрбір ұлттық мәдениетке көзінің қарашығындай қамқорлық жасау зиялы қауымның парызы. Сал-серілік дәстүрлері - оның этностық ерекшелігі, ұлттық қарым-қатынастары мен өзіндік сәйкестігімен халықтың салт-дәстүрімен бітім болмысымен біте қайнасып келе жатқан, әсіресе, қазақтың рухани болмысы мен мәдени талғампаздығын танытатын ерекше бір құбылыс. Оны естен шығару, ұмыту мүмкін емес, ендеше оны қайта жаңғырту, бүгінгі таңда ұлттық мәдениетте алатын орнын белгілеу, өмірге іс жүзінде енгізу аса қажет. Ұлттық құндылықтар деңгейін жоғары көтеріп, адамзаттық құндылықтар қатарына қосу, теңестіру біздің баршамыздың да басты тілегіміз болса керек. Бар құндылықтарды сырттан іздемей, оны өзіміздің асыл мұраларымыздан іздеу орынды.
Егерде қоғамның барлық салалары түбегейлі өзгерістерге ұшырап, әлеуметтік тарнсформация процестері белсенді жүріп жатса, онда идентификация мәселесі туа бастайды. Бұл ретте біздің діліміз деңгейінде ғылыми салыстырудың маңызы зор. Олай болмағанда бұрынғы күнделікті, жат емес реальды дүние дағдарысқа ұшырайды, бұрынғы аксиологиялық құндылықтар жүйесі, моральдық нормалар, жеке пенде мен бүкіл қоғамның мінез-құлықтық ережелері мен бағыт-бағдарлары құлдырай бастайды.
Идеологияның, руханилықтық, адам және қоғам онтологиялық болмысының иедеялық негіздерінің құлдырауы өз кезінде дүниеге көзқарастың гносеологиялық негіздерінің күрт өзгеруіне, оны жаңаша қарастыруға әкеп соғады. Бұрынғы әлеуметтік институттардың қызметі тоқтап, қалыптасқан мәдени түсінбеушілік хаосқа, тұрақсыздыққа, басқа да көлеңкелі көріністерге әкеледі. Бұрын болған этномәдениет жоғала бастайды, бұл, ең алдымен, мәдени жүйенің құлдырауы арқылы, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлердің, өмір сүру салттарының, өмірлік стильдермен формалардың күйреуі арқылы көрініс табады. Бұрынғы мәдениеттің күйреуі (жоғарыда көрсетілген мағынасында) субъективті заманның ақыры ретінде қабылданады.
Этномәдениеттің күйреуі:
1) Дүниенің бұрынғы үйреншікті бейнесінің күйреуі, жеке даралық және топтық деңгейде, сол секілді бүкіл қоғам деңгейінде теңестіруден айырылып қалу; Адам дүниені, ал дүние адамды танымай бастайды (отырықшылық, отарлау саясаты сал-серілік дәстүрді жойды);
2) Бұрынғыдан айрылған адам мәдени дамудың жаңа үлгілерін іздей бастайды. Жаңа мәдениет тез арада бұрынғы дүниені тұтастай қайтадан бір қалыпқа келтіруді қажетсіну (сал-серілік дәстүрдің басқа сапаға ауысуы);
3) Қоршаған ортаның реакциясы (жауабы) адамның мүдделері мен ынта ықласына сәйкес болатындай өзін-өзі ұстау қабілетінен айрылып қалуы, оның ұлттық болмыстан алшақтану салдарына әкеп соғады.
Дүние (әлем) оның, яғни адамның әрекеттерін барабар түрде жауап қайтармайтынын көріп, түсінеді.
Этнос деген ұғым тілі бір салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика ерекшеліктері ортақ, сондай-ақ, жалпы өзіндік атауы бар тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты жиынтығы. Этностық өзара қарым-қатынаста мәдени дәстүрлер екшеліп, сараланады. Соның бүгінгі таңға дейін тәрбие беру іс-әрекетіне қатысты жіті зерделенбей келе жатқаны сал-серілік дәстүрі демекпіз. Мәдениет адам болмысының хайуандық өмірден өзгешелігін сипаттайтын адамзаттық мазмұнды жүзеге асырумен байланысты, қоғам өмірінің аса маңызды аспектісі ретінде қарастырыла бастады. Этнопедагогика теориясындағы аса маңызды проблемалардың бірі - қоғам және мәдениет ұғымдарын ажырату. Мәдениет және қоғам тепе-тең емес. Мәдениет әлеуметтік өмірдің барлық қырлары мен сырларын қамтиды. Мәдениеттен тыс, оның ықпалынсыз жүзеге асатын бірде-бір әлеуметтік феномен жоқ деуге болады. Қазіргі таңда этномәдени тәрбие беруді трансформациялау, яғни бар ақпаратты тығыздау, сығымдау, түйіндеу үдерістері белсенді жүре бастады.
Жігітке кедейшілік ол - сергелдең. Кедейшілікті басынан өткерген Біржан сал (1834-1897 ж.): Шешеннің сөз шығады таңдайынан, Жұмақтың бізге мекен қандайынан?, - деп, өзіне жан серік санайтын атын баптап, өлең-жырымен елге қуаныш сыйлап, өзінің де өмір сүру қамын сол харакетімен шешіп отырғанға саяды.
Біржан салдық өнердің рухани күшін сезбейтіндерге:
Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,
Адамға зияным жоқ жүрген жанмын.
Қасыңа мені сендер неге алмайсың,
Өзім сұңқар, өзім сал, кімге зармын, - деп, салдық дәстүрдің өміршеңдігін, оның рухани деңгейінің кеңдігін түсіндіреді.
Біржан салдың бізге жеткен өлеңдерінде бай мен кедейге қатысты ой-пікірінен гөрі оның салдық өнерін жете бағалай алмаған ортаның іс-әрекетін байқаймыз. Оған рухани сезімге байлығы өзін ешкімнен кем түсірмейтін ойын:
...Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,
Сен түгіл, патшаға да бас ұрмаймын, - деген өлең жолдарынан аңғарамыз.
Ортасынан озық туған Біржан салдың емін-еркін салдық құруына тыйым жасау - сол кездегі саяси ағымның тегеуріні. Бұл ойды А.Жұбановтың пікірімен дәлелдеу орынды: Жасынан сыртына көп қарайтын, әдемі киімді, жүйрік атты, алғыр тазыны, қыран құсты әңгіме еткен жер болса аузының суы құрып, тыңдап отыра береді. Өзі де - бұл қызығының соңынан ерте түседі.
Біржанның салдық құрған уақыты, заманы оның өнеріне қарсы саясат ұстанатын кеңістік кезең екені бүгін де баршамызға аян. Басында өзінің төл туыстары Біржанның салдық құруына қарсы болмай, керісінше, мақтан тұтып, оған тыйым салмаған. Біржан орта жастан асқан шағында шаруамен ісі болмағаны жақын-жуықтарын алаңдатады. Біржанның сауық, ән қуып, өзінің шаңырағындағы іспен шұғылданбауы, балаларына қамқор әке бола алмағаны маңындағыларға ұнамайды. Көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа көшкен тұста туыстарының, көптеген адамдардың салдық өнерге көзқарастары басқаша бола бастады. Оған Ресей патшасының саясаты бодандағы қазақ халқының салдық өнерін тұмшалап, өрістеуіне мүмкіндік бермеуі басты себеп болды.
А.Жұбанов Біржан жайлы жағымды, ғылыми негізде құрылған төмендегідей тұжырымдарды ұсынады:
1. Басында ауыл арасында болып жататын той-топырда, ойындарда
ән салып, өзінің өсіп-өнген өңірінде Біржанның әнші бала
атанып, бері келе әншілік құлаш жаяды;
2. Біржан ауыл шеңберінен шығып, қалың елді аралап кетеді;
3. Әдемі ер-тоқымды ат, әшекейлі киім, күміс көмей әуен, көркем
келбет - жүрген жерінің бәрінде Біржанның қадірін көтереді;
4. Сөзден кесте тігетін біріншісі - жаныңды жайлайтын ақындық, екіншісі - айызыңды қаңдыратын жібек үн, үшіншісі - дарынды орындаушылық;
5. Біржан бұл бақытты бағалай біледі;
6. Өзін сүйген халқына өнерін жаюдың жолы - аралау, жаңа
болса үйрену, орындаушылық шеберлігін ұстарту.
А.Жұбановтың бұл алты тұжырымы - Біржанның салдық дәстүрін айқындайтын факторлар. Осы факторлардан салдық өнердің даму қарқыны Біржанның бала кезінен есейіп, толыққандық санатқа қосылғанға дейінгі шағын қамтитыны байқалады. Салдық дәстүрдің өзіне тән бірінші ерекшелігі - елдің алдында өнер иесінің айрықша беделінің болуы; екінші ерекшелігі - сөзден кесте тігетін ақын, үшінші - жаныңды жайлайтын жібек үн, айызыңды қандыратын әуезді ән, дарынды орындаушылық (А.Жұбанов терминімен); төртінші ерекшелігі - салдың өзі бұл өнерін бақытқа балай алуы.
Қорыта келгенде, біздер ерекшелік көрсеткіштерін жоғарыда берілген төрт ой-түйіндермен топтастырдық. Бұл төрт ой-түйіндер А.Жұбановтың аталған алты тұжырымдарынан туындады. А.Жұбанов Біржанның өнері жайлы пікір түзгенде, тек салдық дәстүріне тоқталмай, онымен бірге әншілік, ақындық өнерінде қамтып айтады. Соған қарағанда салдық құратын тұлға міндетті түрде әнші, ақын, орындаушылық дарынмен қарулануы тиіс деп ойлаймыз.
Халық санасынан өшіп бара жатқан салдық дәстүрдің ел есінде бұрыннан бекіп қалған дағдыны аңғарту мақсатында А.Жұбанов Біржанның Ақтентек деген байдың үйіне төтесінен, тосыннан келгенін әңгімелейді. Ақтентек Біржанды жыға танымаса да, оның киімі мен атының ер-тоқымынан, домбырасынан бұл жолаушының жай адам емес екенін сезіп, бәйбішесіне дұрыстап қалау етуді өтінгеніне ерекше мән беріп, баян етеді. Бұл құбылыстан аңғаратынымыз, келген қонаққа бұрынғы заман қазақтарындай құлаш жая қарсы алатындардың саны мүлдем азайғанын, салдық өнердің бар екенін, тіпті, Біржан өмір сүрген кезде де білмейтіндердің бар екендігі аңғарылады. Бұдан шығар қорытынды - бір кездегі ел ішінде қанат жайған дәстүрлі салдық өнер көптеген адамдарға беймәлім болғандығы. Байқап отырғанымыздай, салдың жүйрік аты, сәнді киімі, ер-тұрманы, төңірегінде шашбауын көтеретін адамдары болады. Өкінішке орай, көптеген зерттеу еңбектерінде Біржан жайлы ой-түйіндер таптық сипат тұрғысында қарастырылған. Біздің еңбегімізге қозғаушы күш болып, ой түрткінің тірек көздеріне айналған А.Жұбанов өз еңбектерінде бүгінгі дүниетанымға қайшы келерлік мәселелерді айтқан. Оған мына бір жолдар дәлел: ...бері келе әкесі Тұрлыбайдың қолына шығады. Тұрлыбай дәулет жағынан ғана шамалы болмай, ақылға да аса жарымайды. Өнермен ісі жоқ. Малдан басқаны түсіне қоймайды. Біржан бір өлеңінде:
...Ұсынсам қолым жетпес туған айға,
Айтсам да арыз жетпес бір құдайға,
Жылына бес жүз теңге тапсам-дағы,
Жақпадым өзім әкем Тұрлыбайға..., - дейді.
Ел аралап жүріп, берген сый-сияпатты тастай берсін бе, солардың жылдық қорытындысы біреу болса керек. Бірақ тоқтамы жоқ Тұрлыбай оның бәріне де қанағаттанбай: Біржанның көркем жанын түсінбей, тек мал табушы ұл деп қарайды. Міне, бұл талдаудан байқағанымыз не? Ол әкесі Тұрлығұлдың тоғышарлығы мен кедейлігінен Біржанды салдық өмірден мал табуға бағыттағандай көрінуі. Ал Біржанның шындығында ондай рөл атқармағаны жайлы А.Жұбанов анық түсінік беріп тұр. Біржанның салдық дәстүріне аталған құбылыстың қатысы жоқ демекпіз. Жалпы Біржанның өмірбаяны, ғұмырнамасы әлі де болсын нақтылауды қажетсінеді, бірақ, бұл факті де біздің зерттеу еңбегіміздің мақсатын ашуға септігі шамалы. Аталған ойды одан әрі дәлелдей түсерімізге тағы бір дәйектеме бар. Ол: Ал Біржанның әкесінің кедейлігін:
...Жылқының арығындай Арғын-кедей,
Тойғансың мәз боласың ішпей-жемей,
Құр айқай салғаныңнан кім шошиды
Жеңермін иттей қылып, адам демей...,-
деп Сара ақын айтыс үстінде Біржанның кедейлігін бетіне басады.
Салдық өнер мен Біржанның кедей, не кедей емес деген тұжырым -бағамдар бір-біріне ай мен күндей қабыспайтын құбылыс. Салдық құру - бойын кернеген өнерін ел ішіне іркілмей таратудың іс-харакеті. Бұндай өнер адамдардың - тұрмыстың құлы болудан жоғары нысанасы.
Тәттімбет оның есімі ХХ ғасырдың басында ұлы Сарыарқаның әр тұрғынына мәлім, ал оған деген махаббат пен сый-құрмет шексіз болатын. Кейінірек саясаттың және идеологиялық тұрғыдан оның есімі бұрынғы ұлылардың арасынан өз орнын тапты. Біржан, сонымен бірге Тәттімбет жан - жақты талант иесі болған және халықта сал мен сері деп аталған. Дәстүрлі мәдениет иегері қатарына жатқан. Оларға әрдайым ортада болу маскарадтық театрлық белгіленген дәстүрді орындамау сияқты белгілер тән болған. Бұл музыканттар бір тұлғаға әншілерді, композиторларды, әртістерді, сиқыршыларды, бишілерді біріктірген. Олар жастардың арасында топпен ауылдар кезіп және әрдайым той думанның басында жүрген. Ғылыми әдебиеттерде сал мен серілер туралы бірнеше ұғымды біз А.В.Затаевичтің қазақ халқының 1000 әндер атты жинағынан көреміз. Ол былай жазған: Сал - бұл эксцентрлік, яғни серілігімен ештеңеге қарамастан топтан ерекшеленетін адам. Салдар арасындағы бақталастық туралы жалған сөздер аз емес, кей салдар қазақтар бас киімін әсемдейтін үкіні қойнына салып жүрсе, кейбірі тыр жалаңаш ауылдар кезіп те кетеді екен. Кім білсін ондай батыл іске баруы да мүмкін. Бірақ, бұл сөздер бақсыларға қатысты жиі айтылады.
Қазақ ортасында салдар талғаммен киінген. Салдарға қазірге дейін қазақ зиялылары құрметпен қарайды.
Қалың қазақ ортасында олар жоғары сатыдағы адамдар ретінде сақталған, олардың арасында қабілеті зор адамдар көп болған. Мысалы, әйгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz