Дүниежүзілік мұхит
Жоспар
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Дүниежүзілік мұхиттың геологиялық кұрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.Дүниежүзілік мұхиттың термикалық режим және мұз қату ... ... ... 11
3.Дүниежүзілік мұхиттың фунасы мен флорасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Дүниежүзілік мұхиттың геологиялық кұрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.Дүниежүзілік мұхиттың термикалық режим және мұз қату ... ... ... 11
3.Дүниежүзілік мұхиттың фунасы мен флорасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Кіріспе
Дүниежүзілік мұхит (грек. оkеаnоs — мұхит, Жерді қоршап жатқан ұлы өзен). Физизикалық-географиялық ерекшеліктеріне қарай Мұхит жеке Мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, кайнауларға, бұғаздарға бөлінеді. Мұхит 4-ке (Тынық, Атлант, Үнді, Солт. Мұзды) ажыратылады. Материктік қайрай материктің су астындағы жалғасы ретінде 200 м тереңдікке дейін созылып жатады.
Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн. км2, көлемі 1340,74 млн. км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дү-ниежүзілік мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды мұхиты (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын, Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшерді 53%-ды құрайды. Гидрология режимінде Дүниежүзілік мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі шекарасы теңіздермен және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы субтропиктік және субантарктикалық конвергенция сызығы бойымен немесе Ор-тамұхиттық жоталардың ендік бөлігі бойынша өтеді. Мүхит Жер бетінің табиғатының көптеген белгілерін айқындайды: жинаған жылуын атмосфераға береді, оны ылғалдандырады, бұл ылғалдың бір бөлігі құрлыққа жетеді. Ол климатқа, топыраққа, құрлықтың өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне зор ықпал етеді. Мұхит адамның шаруашылық әрекетінде зор роль атқарады. Ол адамға дәрі-дәрмек беретін және өзінің жағалауына миллиондаған тынығушыларды қа-былдайтын шипагер. Мұхит — теңіз өнімдерінің, көптеген пайдалы қазбалардың, энергияның көзі; ол «ауа райының қазаны» және әлемдегі материктерді байланыстыратын ең даңғыл жол. Мұхит бактериялардың тіршілігі арқасында белгілі бір шекке дейін өзін-өзі тазарта алады, сондықтан Жер бетінде түзілетін кез келген қалдықтарды мұхиттарда жояды.
Дүниежүзілік мұхит (грек. оkеаnоs — мұхит, Жерді қоршап жатқан ұлы өзен). Физизикалық-географиялық ерекшеліктеріне қарай Мұхит жеке Мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, кайнауларға, бұғаздарға бөлінеді. Мұхит 4-ке (Тынық, Атлант, Үнді, Солт. Мұзды) ажыратылады. Материктік қайрай материктің су астындағы жалғасы ретінде 200 м тереңдікке дейін созылып жатады.
Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн. км2, көлемі 1340,74 млн. км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дү-ниежүзілік мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды мұхиты (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын, Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшерді 53%-ды құрайды. Гидрология режимінде Дүниежүзілік мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі шекарасы теңіздермен және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы субтропиктік және субантарктикалық конвергенция сызығы бойымен немесе Ор-тамұхиттық жоталардың ендік бөлігі бойынша өтеді. Мүхит Жер бетінің табиғатының көптеген белгілерін айқындайды: жинаған жылуын атмосфераға береді, оны ылғалдандырады, бұл ылғалдың бір бөлігі құрлыққа жетеді. Ол климатқа, топыраққа, құрлықтың өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне зор ықпал етеді. Мұхит адамның шаруашылық әрекетінде зор роль атқарады. Ол адамға дәрі-дәрмек беретін және өзінің жағалауына миллиондаған тынығушыларды қа-былдайтын шипагер. Мұхит — теңіз өнімдерінің, көптеген пайдалы қазбалардың, энергияның көзі; ол «ауа райының қазаны» және әлемдегі материктерді байланыстыратын ең даңғыл жол. Мұхит бактериялардың тіршілігі арқасында белгілі бір шекке дейін өзін-өзі тазарта алады, сондықтан Жер бетінде түзілетін кез келген қалдықтарды мұхиттарда жояды.
Әдебиеттер тізімі
1. Қалыбеков Т. «Геодезия мен топография негіздері»- Алматы, 1993.
2.Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
3. Салищев К.А. «Оточности количественных определений
по специальным картам» Москва 1963 год.
4. Евтеев О.А. «Проектирование и составление социально-экономических карт» Москва-1999 г.в.
5. Зарущеская И.Г., Сваткова Т.К., «Практирование и составление карт» Москва – 1982 г.в.
6. Грюнберг Г.Ю. «Картография с основами топографии»
Москва- 1991 г.в.
7. Самищев К.А. «картография» Высшая школа Москва 1982 г.в.
8. Берлянг А.М., «Картография» Москва-2001 г.в.
9. Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
10. Салищев К.А. «Оточности количественных определений по специальным картам» Москва 1963 год.
11. Дубах Г.В., Табер Р.В., "1001 вопрос об океане 1001 ответ", М., 977;
12.Кан С.И., "Океан и атмосфера", М., 1982;
13.Кан С.И., Наша планета, М., 1985; Горная энцик лопедия, 3-т., М., 987.
1. Қалыбеков Т. «Геодезия мен топография негіздері»- Алматы, 1993.
2.Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
3. Салищев К.А. «Оточности количественных определений
по специальным картам» Москва 1963 год.
4. Евтеев О.А. «Проектирование и составление социально-экономических карт» Москва-1999 г.в.
5. Зарущеская И.Г., Сваткова Т.К., «Практирование и составление карт» Москва – 1982 г.в.
6. Грюнберг Г.Ю. «Картография с основами топографии»
Москва- 1991 г.в.
7. Самищев К.А. «картография» Высшая школа Москва 1982 г.в.
8. Берлянг А.М., «Картография» Москва-2001 г.в.
9. Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
10. Салищев К.А. «Оточности количественных определений по специальным картам» Москва 1963 год.
11. Дубах Г.В., Табер Р.В., "1001 вопрос об океане 1001 ответ", М., 977;
12.Кан С.И., "Океан и атмосфера", М., 1982;
13.Кан С.И., Наша планета, М., 1985; Горная энцик лопедия, 3-т., М., 987.
Жоспар
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Дүниежүзілік мұхиттың геологиялық
кұрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2.Дүниежүзілік мұхиттың термикалық режим және мұз қату ... ... ... 11
3.Дүниежүзілік мұхиттың фунасы мен
флорасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..21
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
Кіріспе
Дүниежүзілік мұхит (грек. оkеаnоs — мұхит, Жерді қоршап жатқан ұлы
өзен). Физизикалық-географиялық ерекшеліктеріне қарай Мұхит жеке
Мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, кайнауларға, бұғаздарға бөлінеді.
Мұхит 4-ке (Тынық, Атлант, Үнді, Солт. Мұзды) ажыратылады. Материктік
қайрай материктің су астындағы жалғасы ретінде 200 м тереңдікке дейін
созылып жатады.
Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы
361,26 млн. км2, көлемі 1340,74 млн. км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең
жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дү-ниежүзілік мұхит
құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%)
және Солтүстік Мұзды мұхиты (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын,
Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы
судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшерді 53%-ды құрайды.
Гидрология режимінде Дүниежүзілік мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге,
шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы
құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі шекарасы теңіздермен
және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты
Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы субтропиктік және субантарктикалық
конвергенция сызығы бойымен немесе Ор-тамұхиттық жоталардың ендік бөлігі
бойынша өтеді. Мүхит Жер бетінің табиғатының көптеген белгілерін
айқындайды: жинаған жылуын атмосфераға береді, оны ылғалдандырады, бұл
ылғалдың бір бөлігі құрлыққа жетеді. Ол климатқа, топыраққа, құрлықтың
өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне зор ықпал етеді. Мұхит адамның
шаруашылық әрекетінде зор роль атқарады. Ол адамға дәрі-дәрмек беретін және
өзінің жағалауына миллиондаған тынығушыларды қа-былдайтын шипагер. Мұхит —
теңіз өнімдерінің, көптеген пайдалы қазбалардың, энергияның көзі; ол ауа
райының қазаны және әлемдегі материктерді байланыстыратын ең даңғыл жол.
Мұхит бактериялардың тіршілігі арқасында белгілі бір шекке дейін өзін-өзі
тазарта алады, сондықтан Жер бетінде түзілетін кез келген қалдықтарды
мұхиттарда жояды.
1. Дүниежүзілік мұхиттың геологиялық кұрылысы.
Мұхит түбі аудның басым бөлігі (73,8%-ы) 3000 — 6000 м терендікте
орналасқан. Ол мұхит қайраңы (шельфі), беткейі, етегі, мұхит түбі, мұхит
шұңғымасына ажыратылады. Қайраң мұхиттардың шетін бойлай құрлықтың су
астындағы жалғасы ретінде 200 м терендікке дейін созылып жатады, ені
ондаған метрден бірнеше жүздеген км-ге жетеді. Ол мұхитқа қарай тік кемер
жасап континенттік беткейді құрайды. Кайраң құрлық тұғырының төм. шегі
ретінде 2000 — 2400 м тереңдікке дейін таралады. Беткей етегінен абиссаль
қазаншұңқырларға қарай ені 200 — 300 км болатын континентті етек жалғасады.
Мұхиттардың орта тұсынан әдетте Ортамұхиттық жоталар өтеді. Олардың
беткейлері абиссальды Мұхит қазаншұңқырларына ауысады. Ортамұхиттық жоталар
ұзындығы. 60000 км болатын біртұтас жүйені құрайды. Жоталардың ені 1000 км,
абиссальды қазаншұңқырлардан 2,5 — 3 км жоғары тұрады. Олардың қырқасы су
бетінен орта есеппен 2700 м тереңдікте өтеді. Жоталардың осьтік бөлігінде
терендігі 1,5 км, ені 20 — 30 км болатын рифті аңғарлар байқалады.
Абиссальды қазаншұңқырлардың ені 1000 км-ге жуық, тереңдігі 5 — 6 км
болады. Пассивті шеткі белдем Жер қабығының континентті және мұхиттық
шекарасын бойлай жатады; ол сейсмикалығы мен жанартаулық процестердің
жоқтығымен сипатталады, континенттен әкелінген өте қалың (5 — 7 км) шөгінді
қабаттардан тұрады. Активті шеттердің сейсмикалығы жоғары. Оған мұхит
табанын жанартаулық аралдық доғадан бөліп тұратын терең шұңғымалар
(тереңдігі 7 — 8 км) ұштасқан. Мұхит түбін негізгі екі геол. кешен құрайды:
беті шөгінді қаптамамен жабылған базальтті және оған жа-қын магмалық
жыныстардан тұратын іргетас жатыр. Мұхиттың геол. тарихын зерттеушілер
мұхитты бастапқы, өтпелі және қазіргі даму кезеңдеріне ажыратады.
Геологияға дейінгі кезеңді (3,5 млрд. жыл бұрын) қамтыған гипотетикалық
бастапқы сатысында жер қойнауынан негізгі су массасының шығуы, қышқыл
өнімдердің газсыздануы және мұхит түбі жыныстарымен іс-әрекетке түсіп бейта-
раптануымен байланысты. Өтпелі кезеңнің ұзақтығы 2 млрд. жылды құрайды (3,5
— 1,7 млрд. жыл бұрын). Бұл кезенде өмір пайда болып дамыды; фотосинтез
нәтижесінде оттек бөлініп, мөлшері ұлғайды. Мұхит суының құрамы тұрақталып,
тұздылығы шамалы ғана өзгеріске ұшырады. Қазіргі кезең бұдан 1,7 млрд. жыл
бұрын басталып, әлі жалғасуда.
Мұхиттардың негізгі гидрологиялық сипаттамасына температурасы,
тұздылық және ағыстың жылдамдығы жатады. Мұхит өте көп мөлшерде күн жылуы
мен ылғалды жинақтаушы орасан зор аккумулятор. Мұхит бетінің 1 см
қалыңдықгағы суына күн энергиясының 94% жұтылады. Осының нәтижесінде Жер
бетіндегі температураның шұғыл ауытқуы бәсендейді және шалғай жатқан
аудандар ылғалданып, тіршіліктің дамуына қолайлы жағдай туады.
Мұхиттың беткі суының жылдық орташа температурасы 17,5°С. Ашық
Мұхитта температураның жоғары көрсеткіші экватор бойында (28°С), ең жоғары
температура (34°С) тамыз айында Парсы шығанағында тіркелген. Құрлықтың
әсерінен су температурасы солтүстік жарты шарда оңтүстік жарты шарға
карағанда жоғары болады, ал экватордан полюстерге қарай біртіндеп -1,5—
1,9°С-ка төмендейді. 30° с. е. бойында қыста 17 — 18°С, жазда 25°С; 60°
Сурет 1. Дүниежүзілік мұхиттың ғарыштан түсірілген көрінісі.
ендікте қыста 0°С-тан төмен, жазда 10°С, полюс маңындағы температура 1,9°С.
М. түбіндегі су температурасы 1,4 — 1,8°С, полюстік аймақтарда 0°С-тан
төмен болады, ең суық температура -2°С (полюсте мұз астында).
Судың химиялық сапасы, физикалық, химиялық қасиеті жағынан бірдей
болғанымен оның гидрологиялық, геохимиялық режимі әр түрлі. мұхит суы
концентрациясы 35 гл болатын тұз ерітіндісінен тұрады, сондықтан орташа
тұздылығы 8 — 35,00%о, максимальды тұздылығы 39 — 42%О (тропиктік
теңіздерде). Тұз массасының құрамы құрлықтан келетін жауын-шашынмен,
атмосферамен алмасу процесі және түпкі шөгінділермен, теңіз организмдерінің
өмір сүру қабілетімен реттеліп отырады. Мұхитта барлығы 51022г еріген тұз
бар. Оның құрамында Na+, Мg2+, К+, Са2+,С1, СО2 иондары кездеседі. Мұхит
суында атмосферадан келетін және су қабатында пайда болатын түрлі газдардың
(О2, СО2 т.б.) ерітінділері де болады.
Мұхиттың 150 — 200 м терендіктегі су қабатының айналымы мұхит
бетіндегі басым желдерге тәуелді; ал одан төмен қабатында тығыздығына
байланысты болады. Су айналымының негізгі элементіне субтропиктік
ендіктерде антициклондық айналым және жоғарғы ендіктерде циклондық айналым
жатады. Оның орт. құрлықгардың батыс жағалауында орналасқан (Голъфстрим,
Куросио ағыстары). Антарктикада беткі судың горизонталь жылдамдығы 5 — 10
смс болатын қуатты циркумполюсті ағыс байқалады, ол теңіз түбіне дейін
жетеді. Тереңдеген сайын ағыс жылдамдықтары кеми түседі (тек экватор
маңындағы беткі қарсы ағыстан басқа).
Температураның, тұздылықтың, химиялық элементтердің, органикалық
дүниенің негізгі таралу заңдылықтары географиялық белдемдердің ауысу
шекаралары маңында байқалады (қ. Дүниежүзілік мұхиттың белдемділігі).
Белдемдер арасындағы шекара, көбінесе, мұхиттық шеп түрінде айқын
ажыратылады. Терендеген сайын (500 м-ден төмен) белдемдердің саны азайып,
білінбей кетеді.
Мұхит түбінде терригенді, биогенді, хемогенді, жанартаутекті және
эдафогенді шөгінділер жинақталады. Шөгінділер климаттық, тік, циркумконти-
нентті және тектоникалық белдемділікпен тарайды. Мұхит түбінің беткі
қабатының басым бөлігін (40%-ға дейін) биогенді шөгінділер жауып жатыр.
Терригенді шөгінді-лерге 20%, терең сулы пелаг. саз 26%-ды қүрайды, қалғаны
— аралас шөгінділер. Терригенді шөгінділердің құрамы алюмосиликатты,
сынықты, сынықты-сазды, сазды; ол теңіздерде және мұхиттың континентке таяу
ауданында әр-түрлі тереңдікте тараған. Б и о г е н д і әктасты және
шақпақтасты шөгінділер қаңқа қалдықтарынан және планктонды, бентосты
организмдердің қабыршағынан түзілген. Хемогенді шө-гінділер ашық мұхиттарда
кездеседі, темір-марганецті конкрециялар мен қабықша-лардан, смектитті,
темірлі шөгінділерден тұрады. Ж анартаутекті шөгінд і л е р жер беті және
су асты жанартау атқылауларының кесекті өнімдерінен түзілген; ол доғалдық
аралдарда кең таралған. Эдафогенді түзілімдер тектоникалық өнімдердің
уатылуынан және су түбіндегі байырғы таужыныстардың (базальтты, габ-
броидты, т.б.) су асты шайылуынан пайда болған.
Мұхит суларында Менделеев кестесінің 70-тен астам элементіеріген
күйінде кездеседі; судың 1 км-інде 36 млн. т түрлі заттар бар. Мұхит
қойнауында әр түрлі қатты, сүйық, газ тәрізді минералды шикізат қорлары,
мұнай мен газ, сирек металдар, қалайы, алтын, алмас шашылымдары, темір-
марганецті конкрециялар мен қабықшалар, сульфид, фосфорит және құрылыс
материалдары алабы тараған. Мұнай мен газдың қоры 300 — 350 млрд. т (қойнау
қайраңында 184 млрд. т) деп болжанады. АКШ жағалауы мен Мексика
шығанағында, Солтүстік т., Парсы шығанағы және Оңтүстік-Шығыс Азия, Баренц,
Беринг теңіздерінің қайрандары дүние жүзінің аса ірі мұнайлы-газды
аудандары саналады. Мұхит мұнайын 40 шақты ел өндіріп, 40-тай ел барлау
жұмыстарымен айналысуда. Теңіздегі элементтер (алтын, платина, алмас,
касситерит, циркон, монацит, титан, ильменит, рутил, т.б.) жағалық қайраңда
шөгінділердің толқындармен қарқынды шайылуынан қалыптасады. Индонезия,
Таиланд, Малайзия жағалауларында қалайы, Аляска және Солтүстік Американың
Тынықмұхиттық жағалауында алтын, Оңтүстік-Батыс Африка (Намибия)
жағалауында құрамында алмас бар шөгінділер, сирек металды шашылымдар
Австралия, Үндістан, Бразилия жағалауында кездеседі. Дүние жүзінің көптеген
елдерінің жағалауларын-да құрылыс материалдары — құм, қиыршықтас, маржанды
әктас, моллюскалар, бақалшақтар өндіріледі.
Тірі организмдер бүкіл мұхит қабаттарында тіршілік етеді. Органикалық
дүниесі бентос (түпкі тұрғындар), планктон (пассивті жүзушілер) және
нектонға (активті жүзушілер) бөлінеді. Өсімдік дүниесінің 10 мың түрі бар,
олар, негізінен, жарық жақсы түсетін 200 — 300 м терендіктегі қабаттарда
таралған. Жануарлар дүниесі түрлерінің саны 150 мындай. Мұхитта планетадағы
тіршілік иелерінің 45-і мекендейді. Түрлердің саны экваторлық аймақтан
полюстерге және тереңдікке қарай кеми береді. Мұхит құрамында белок мөлшері
көп азық-түлік өнімдерінің (балық, моллюскілер, бақалшақтар, сүт
қоректілер, балдырлар, т.б.) маңызды көзі, ол адамдарға қажетті белоктың
20%-ын береді.
Теңіз кеңістігін және Дүниежүзілік мұхитты пайдалану құқығын реттеу,
оның байлықтарын пайдалану халықаралық құқық нормасының күрделі жүйесімен
және жеке мемлекеттердің зандарымен анықталады. Оны реттеу үшін 1958 ж.
халықаралық теңіздік құқық кодификациясы өткізіліп, Женева конвенциясы
қабылданды. Ол бойынша ашық теңіз суы барлық мемлекеттерге ортақ және ешбір
мемлекет мұхит бөліктерін өз биліктеріне бағындыруға құқығы жоқ; ашық
теңізде әрбір мемлекеттің кеме қатынасына, балық аулауға еркі бар. Ядролық
қару-жарақты сынау, Дүниежүзілік мұхиттың ластануын болдырмау туралы,
аумақтық теңізге және континенттік қайраңға шек қою, т.б. мәселелерге тыйым
салатын көптеген халықаралық келісімдер бар. Теңіз құқығы бойынша 1982 ж.
қабылданған "Теңіздер хартиясы" аталатын БҰҰ Конвенциясы жағалаудан бастап,
200 теңіз милін құрайтын экономикалық аймақты белгіледі, жағалаулық
мемлекеттер де соның шегінде биологиялық және минералдық шикізат қорларын
пайдалануға құқылы. Аумақтық теңіз жағалауындағы мемлекеттер ғылыми
зерттеулер мәселелерін өз қалаулары бойынша шешеді. Шетелдік кемелер
континенттік қайранда және түбінде зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін
жағалаудағы мемлекеттердің келісімін алуы керек. Дүниежүзілік мұхит
байлықтарын игеру маңызды ғаламдық мәселенің бірі саналады. Бұл оның
планетадағы температураны реттейтін, оттекті бөліп шығаратын қасиетіне
байланысты. Мұхитты игеру минералдық, биологиялық, энергетикалық, көліктік,
рекреакциондық, экологиялық, ғылыми-танымдық бағыттарда жүзеге асырылады.
ҒТР-ның табыстары мұхитғы мұнай мен газды, темір-марганец конкрецияларын
өндіруді одан әрі арттыру, теңіз суынан сутегі изотопын — дейтерийді
шығару, теңіз сулары энергиясын электр энергиясына айналдыратын алып электр
станцияларын салу, теңіз суын тұщылату, оның түбімен кабельді желілер төсеу
үшін болашаққа кең жол ашады. Көптеген елдерде (Франция, Норвегия, Ресей)
мұхит суының тасқынын пайдаланатын электр станциялар жұмыс істейді. Мұхит
жолдарына бүкіл дүние жүзінде сумен тасымалданатын жүктің 80%-ы келеді.
Геохимияның мұхит суындағы және шөгінділеріндегі химиялық элементтердің
концентрациясы мен шашырау заңдылықтарын, мұхит суларының тұз массасы
құрамының қалыптасуын, мұхиттың химиялық эволюциясын зерттейтін саласы.
Негізгі мақсаты мұхит суы құрамындағы элементтерді зерттеу. Мұхит суы
құрамы литосфера, биосфера және гидросфера арасындағы элемент алмасу мен
ұзақ айналымның бір бөлігі болып қарастырылады. Мұхиттың тұздылығы кембрий
дәуірінен бастап қазірге дейін өзгермеген. Бір литрінде 34 — 35 г-дай тұз
болады. Қалыңдығы ондаған немесе жүздеген метр мұхит суының жоғарғы
қабатының тұздылығы біртекті, төменгі қабатында тұздылығы түрліше. Мұхит
суының тұздылығы қосылған өзеннен, жалғасқан теңіз суларынан әкелінген
шөгінділерден, еріген мұздықтар мен мұзтаулардан біраз төмендейді, ал
буланудан — өседі. Тұздылық шамасы жылы ағыстар мен 20 — 30° ендіктерде
жоғары, салқын ағыстар мен экватор аумағында төмен. Мұхит сулары
массасындағы элементтердің жинақталуы олардың таралу мөлшері мен
қосылыстарының ерігіштігіне байланысты; мұхит суы катиондарының иондық
потенциалы төмен, ал аниондарынікі — жоғары келеді. Оңай еритін қосылыстар
суды қанықгырады, ал қиын еритіндері мұхит түбіндегі тұнбаларда жиналады.
Мұхит сулары массасындағы түпкі шөгінділер, құрамы әр түрлі ерітінділер,
органикалық заттар, газдар арасында тепе-теңдік орнаған. Мұхит сулары
негізгі, түптік, лайлық болып ажыратылады. Түптік суларда оттек аз, бірақ
көмірқышқыл газы, метан, күкіртті сутек мол. Кремний, аллюминий, темір,
т.б. жер қыртысында көп таралған элементтер мұхит суларында өте аз, ал хлор
мен бром көп. Жер қыртысына қарағанда мұхит суында бор 260, хлор 670,
күкірт 290 есе жоғары. Мұхит суындағы бос күйдегі оттек организм түрлерінің
таралуын, тотығу, тотықсыздану реакцияларын реттейді, геохимиялық
процестерді түсінуге мүмкіндік береді. Катиондарының қосындысы СI, SO
сияқты күшті қышқыл аниондарының қосындысынан артық болуынан "сілтілік қор"
құрылады. Мұхит тереңінде тотықсыздану реакциясы басым болады. Көміртегі
(IV) оксиді және сульфаттарды ажыратушы бактериялардың қатысуымен
органикалық заттардағы күкірт қышқылы тұздарының ыдырауынан күкіртсутек
(Н28) түзіледі. Н28 газы тірі организмдерге зиянды әсер етеді. Мыс, Қара т.
суының терең қабаттарындағы Н28 мол болғандықтан Каспий теңізіне қарағанда
органикалық дүниесі тапшы. Температура төмендеген сайын СО2-ның ерігіштігі
артатындықтан, карбонатты шөгінділер жылы суларда жиылады, ал суық суларда
олар тұнбайды. Жер қыртысьшдағы бромның 75%-ы мұхит суларында. Р, 14, 8і
сияқты элементтер геохимиясы үшін организмдердің тіршілік әрекетінің мәні
зор.
2.Дүниежүзілік мұхиттың термикалық режим және мұз қату.
Мұхиттың температуралық режимін негізінен планеттыздың термикалық режимі
мен климаты айқындайды. Әлемдік мұхиттың жылу теңдестігінің кірісі күн
радиациясы және атмосферамен жылу алмасу, өзендердің жылу ағындысы және мұз
қату кезіндегі жылудың бөлінуі құрайды. Ал шығысы — булануға жұмсалған
жылу, атмосферамен жылу алмасуға және мұзды ерітуге жұмсалатын жылу
мөлшері. Мұхиттың жылу теңдестігі су беті арқылы жылу алмасуға негізделген.
Мұхит бетіне жылудың басты көзі — күн сәулесінің радиациясы келіп түссе,
сол беттен шығынның негізгі түрі — су буланады.
2-суретте көрсетілгендей мұхит бетінің температуралық режимі ендік
белдем заңдылығына негізделген. Себебі күн энергиясының түсуі нүктенің
ендігі
Сурет2.
Әлемдік мұхиттағы гидрометеорологиялық сипаттамалардың ендік бойымен
өзгеруі: 5%0 — тұздылығы; X — жауың-шашын; Е—булану; Т —судың
температурасы; Т —ауаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Дүниежүзілік мұхиттың геологиялық
кұрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2.Дүниежүзілік мұхиттың термикалық режим және мұз қату ... ... ... 11
3.Дүниежүзілік мұхиттың фунасы мен
флорасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..21
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
Кіріспе
Дүниежүзілік мұхит (грек. оkеаnоs — мұхит, Жерді қоршап жатқан ұлы
өзен). Физизикалық-географиялық ерекшеліктеріне қарай Мұхит жеке
Мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, кайнауларға, бұғаздарға бөлінеді.
Мұхит 4-ке (Тынық, Атлант, Үнді, Солт. Мұзды) ажыратылады. Материктік
қайрай материктің су астындағы жалғасы ретінде 200 м тереңдікке дейін
созылып жатады.
Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы
361,26 млн. км2, көлемі 1340,74 млн. км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең
жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дү-ниежүзілік мұхит
құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%)
және Солтүстік Мұзды мұхиты (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын,
Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы
судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшерді 53%-ды құрайды.
Гидрология режимінде Дүниежүзілік мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге,
шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы
құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі шекарасы теңіздермен
және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты
Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы субтропиктік және субантарктикалық
конвергенция сызығы бойымен немесе Ор-тамұхиттық жоталардың ендік бөлігі
бойынша өтеді. Мүхит Жер бетінің табиғатының көптеген белгілерін
айқындайды: жинаған жылуын атмосфераға береді, оны ылғалдандырады, бұл
ылғалдың бір бөлігі құрлыққа жетеді. Ол климатқа, топыраққа, құрлықтың
өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне зор ықпал етеді. Мұхит адамның
шаруашылық әрекетінде зор роль атқарады. Ол адамға дәрі-дәрмек беретін және
өзінің жағалауына миллиондаған тынығушыларды қа-былдайтын шипагер. Мұхит —
теңіз өнімдерінің, көптеген пайдалы қазбалардың, энергияның көзі; ол ауа
райының қазаны және әлемдегі материктерді байланыстыратын ең даңғыл жол.
Мұхит бактериялардың тіршілігі арқасында белгілі бір шекке дейін өзін-өзі
тазарта алады, сондықтан Жер бетінде түзілетін кез келген қалдықтарды
мұхиттарда жояды.
1. Дүниежүзілік мұхиттың геологиялық кұрылысы.
Мұхит түбі аудның басым бөлігі (73,8%-ы) 3000 — 6000 м терендікте
орналасқан. Ол мұхит қайраңы (шельфі), беткейі, етегі, мұхит түбі, мұхит
шұңғымасына ажыратылады. Қайраң мұхиттардың шетін бойлай құрлықтың су
астындағы жалғасы ретінде 200 м терендікке дейін созылып жатады, ені
ондаған метрден бірнеше жүздеген км-ге жетеді. Ол мұхитқа қарай тік кемер
жасап континенттік беткейді құрайды. Кайраң құрлық тұғырының төм. шегі
ретінде 2000 — 2400 м тереңдікке дейін таралады. Беткей етегінен абиссаль
қазаншұңқырларға қарай ені 200 — 300 км болатын континентті етек жалғасады.
Мұхиттардың орта тұсынан әдетте Ортамұхиттық жоталар өтеді. Олардың
беткейлері абиссальды Мұхит қазаншұңқырларына ауысады. Ортамұхиттық жоталар
ұзындығы. 60000 км болатын біртұтас жүйені құрайды. Жоталардың ені 1000 км,
абиссальды қазаншұңқырлардан 2,5 — 3 км жоғары тұрады. Олардың қырқасы су
бетінен орта есеппен 2700 м тереңдікте өтеді. Жоталардың осьтік бөлігінде
терендігі 1,5 км, ені 20 — 30 км болатын рифті аңғарлар байқалады.
Абиссальды қазаншұңқырлардың ені 1000 км-ге жуық, тереңдігі 5 — 6 км
болады. Пассивті шеткі белдем Жер қабығының континентті және мұхиттық
шекарасын бойлай жатады; ол сейсмикалығы мен жанартаулық процестердің
жоқтығымен сипатталады, континенттен әкелінген өте қалың (5 — 7 км) шөгінді
қабаттардан тұрады. Активті шеттердің сейсмикалығы жоғары. Оған мұхит
табанын жанартаулық аралдық доғадан бөліп тұратын терең шұңғымалар
(тереңдігі 7 — 8 км) ұштасқан. Мұхит түбін негізгі екі геол. кешен құрайды:
беті шөгінді қаптамамен жабылған базальтті және оған жа-қын магмалық
жыныстардан тұратын іргетас жатыр. Мұхиттың геол. тарихын зерттеушілер
мұхитты бастапқы, өтпелі және қазіргі даму кезеңдеріне ажыратады.
Геологияға дейінгі кезеңді (3,5 млрд. жыл бұрын) қамтыған гипотетикалық
бастапқы сатысында жер қойнауынан негізгі су массасының шығуы, қышқыл
өнімдердің газсыздануы және мұхит түбі жыныстарымен іс-әрекетке түсіп бейта-
раптануымен байланысты. Өтпелі кезеңнің ұзақтығы 2 млрд. жылды құрайды (3,5
— 1,7 млрд. жыл бұрын). Бұл кезенде өмір пайда болып дамыды; фотосинтез
нәтижесінде оттек бөлініп, мөлшері ұлғайды. Мұхит суының құрамы тұрақталып,
тұздылығы шамалы ғана өзгеріске ұшырады. Қазіргі кезең бұдан 1,7 млрд. жыл
бұрын басталып, әлі жалғасуда.
Мұхиттардың негізгі гидрологиялық сипаттамасына температурасы,
тұздылық және ағыстың жылдамдығы жатады. Мұхит өте көп мөлшерде күн жылуы
мен ылғалды жинақтаушы орасан зор аккумулятор. Мұхит бетінің 1 см
қалыңдықгағы суына күн энергиясының 94% жұтылады. Осының нәтижесінде Жер
бетіндегі температураның шұғыл ауытқуы бәсендейді және шалғай жатқан
аудандар ылғалданып, тіршіліктің дамуына қолайлы жағдай туады.
Мұхиттың беткі суының жылдық орташа температурасы 17,5°С. Ашық
Мұхитта температураның жоғары көрсеткіші экватор бойында (28°С), ең жоғары
температура (34°С) тамыз айында Парсы шығанағында тіркелген. Құрлықтың
әсерінен су температурасы солтүстік жарты шарда оңтүстік жарты шарға
карағанда жоғары болады, ал экватордан полюстерге қарай біртіндеп -1,5—
1,9°С-ка төмендейді. 30° с. е. бойында қыста 17 — 18°С, жазда 25°С; 60°
Сурет 1. Дүниежүзілік мұхиттың ғарыштан түсірілген көрінісі.
ендікте қыста 0°С-тан төмен, жазда 10°С, полюс маңындағы температура 1,9°С.
М. түбіндегі су температурасы 1,4 — 1,8°С, полюстік аймақтарда 0°С-тан
төмен болады, ең суық температура -2°С (полюсте мұз астында).
Судың химиялық сапасы, физикалық, химиялық қасиеті жағынан бірдей
болғанымен оның гидрологиялық, геохимиялық режимі әр түрлі. мұхит суы
концентрациясы 35 гл болатын тұз ерітіндісінен тұрады, сондықтан орташа
тұздылығы 8 — 35,00%о, максимальды тұздылығы 39 — 42%О (тропиктік
теңіздерде). Тұз массасының құрамы құрлықтан келетін жауын-шашынмен,
атмосферамен алмасу процесі және түпкі шөгінділермен, теңіз организмдерінің
өмір сүру қабілетімен реттеліп отырады. Мұхитта барлығы 51022г еріген тұз
бар. Оның құрамында Na+, Мg2+, К+, Са2+,С1, СО2 иондары кездеседі. Мұхит
суында атмосферадан келетін және су қабатында пайда болатын түрлі газдардың
(О2, СО2 т.б.) ерітінділері де болады.
Мұхиттың 150 — 200 м терендіктегі су қабатының айналымы мұхит
бетіндегі басым желдерге тәуелді; ал одан төмен қабатында тығыздығына
байланысты болады. Су айналымының негізгі элементіне субтропиктік
ендіктерде антициклондық айналым және жоғарғы ендіктерде циклондық айналым
жатады. Оның орт. құрлықгардың батыс жағалауында орналасқан (Голъфстрим,
Куросио ағыстары). Антарктикада беткі судың горизонталь жылдамдығы 5 — 10
смс болатын қуатты циркумполюсті ағыс байқалады, ол теңіз түбіне дейін
жетеді. Тереңдеген сайын ағыс жылдамдықтары кеми түседі (тек экватор
маңындағы беткі қарсы ағыстан басқа).
Температураның, тұздылықтың, химиялық элементтердің, органикалық
дүниенің негізгі таралу заңдылықтары географиялық белдемдердің ауысу
шекаралары маңында байқалады (қ. Дүниежүзілік мұхиттың белдемділігі).
Белдемдер арасындағы шекара, көбінесе, мұхиттық шеп түрінде айқын
ажыратылады. Терендеген сайын (500 м-ден төмен) белдемдердің саны азайып,
білінбей кетеді.
Мұхит түбінде терригенді, биогенді, хемогенді, жанартаутекті және
эдафогенді шөгінділер жинақталады. Шөгінділер климаттық, тік, циркумконти-
нентті және тектоникалық белдемділікпен тарайды. Мұхит түбінің беткі
қабатының басым бөлігін (40%-ға дейін) биогенді шөгінділер жауып жатыр.
Терригенді шөгінді-лерге 20%, терең сулы пелаг. саз 26%-ды қүрайды, қалғаны
— аралас шөгінділер. Терригенді шөгінділердің құрамы алюмосиликатты,
сынықты, сынықты-сазды, сазды; ол теңіздерде және мұхиттың континентке таяу
ауданында әр-түрлі тереңдікте тараған. Б и о г е н д і әктасты және
шақпақтасты шөгінділер қаңқа қалдықтарынан және планктонды, бентосты
организмдердің қабыршағынан түзілген. Хемогенді шө-гінділер ашық мұхиттарда
кездеседі, темір-марганецті конкрециялар мен қабықша-лардан, смектитті,
темірлі шөгінділерден тұрады. Ж анартаутекті шөгінд і л е р жер беті және
су асты жанартау атқылауларының кесекті өнімдерінен түзілген; ол доғалдық
аралдарда кең таралған. Эдафогенді түзілімдер тектоникалық өнімдердің
уатылуынан және су түбіндегі байырғы таужыныстардың (базальтты, габ-
броидты, т.б.) су асты шайылуынан пайда болған.
Мұхит суларында Менделеев кестесінің 70-тен астам элементіеріген
күйінде кездеседі; судың 1 км-інде 36 млн. т түрлі заттар бар. Мұхит
қойнауында әр түрлі қатты, сүйық, газ тәрізді минералды шикізат қорлары,
мұнай мен газ, сирек металдар, қалайы, алтын, алмас шашылымдары, темір-
марганецті конкрециялар мен қабықшалар, сульфид, фосфорит және құрылыс
материалдары алабы тараған. Мұнай мен газдың қоры 300 — 350 млрд. т (қойнау
қайраңында 184 млрд. т) деп болжанады. АКШ жағалауы мен Мексика
шығанағында, Солтүстік т., Парсы шығанағы және Оңтүстік-Шығыс Азия, Баренц,
Беринг теңіздерінің қайрандары дүние жүзінің аса ірі мұнайлы-газды
аудандары саналады. Мұхит мұнайын 40 шақты ел өндіріп, 40-тай ел барлау
жұмыстарымен айналысуда. Теңіздегі элементтер (алтын, платина, алмас,
касситерит, циркон, монацит, титан, ильменит, рутил, т.б.) жағалық қайраңда
шөгінділердің толқындармен қарқынды шайылуынан қалыптасады. Индонезия,
Таиланд, Малайзия жағалауларында қалайы, Аляска және Солтүстік Американың
Тынықмұхиттық жағалауында алтын, Оңтүстік-Батыс Африка (Намибия)
жағалауында құрамында алмас бар шөгінділер, сирек металды шашылымдар
Австралия, Үндістан, Бразилия жағалауында кездеседі. Дүние жүзінің көптеген
елдерінің жағалауларын-да құрылыс материалдары — құм, қиыршықтас, маржанды
әктас, моллюскалар, бақалшақтар өндіріледі.
Тірі организмдер бүкіл мұхит қабаттарында тіршілік етеді. Органикалық
дүниесі бентос (түпкі тұрғындар), планктон (пассивті жүзушілер) және
нектонға (активті жүзушілер) бөлінеді. Өсімдік дүниесінің 10 мың түрі бар,
олар, негізінен, жарық жақсы түсетін 200 — 300 м терендіктегі қабаттарда
таралған. Жануарлар дүниесі түрлерінің саны 150 мындай. Мұхитта планетадағы
тіршілік иелерінің 45-і мекендейді. Түрлердің саны экваторлық аймақтан
полюстерге және тереңдікке қарай кеми береді. Мұхит құрамында белок мөлшері
көп азық-түлік өнімдерінің (балық, моллюскілер, бақалшақтар, сүт
қоректілер, балдырлар, т.б.) маңызды көзі, ол адамдарға қажетті белоктың
20%-ын береді.
Теңіз кеңістігін және Дүниежүзілік мұхитты пайдалану құқығын реттеу,
оның байлықтарын пайдалану халықаралық құқық нормасының күрделі жүйесімен
және жеке мемлекеттердің зандарымен анықталады. Оны реттеу үшін 1958 ж.
халықаралық теңіздік құқық кодификациясы өткізіліп, Женева конвенциясы
қабылданды. Ол бойынша ашық теңіз суы барлық мемлекеттерге ортақ және ешбір
мемлекет мұхит бөліктерін өз биліктеріне бағындыруға құқығы жоқ; ашық
теңізде әрбір мемлекеттің кеме қатынасына, балық аулауға еркі бар. Ядролық
қару-жарақты сынау, Дүниежүзілік мұхиттың ластануын болдырмау туралы,
аумақтық теңізге және континенттік қайраңға шек қою, т.б. мәселелерге тыйым
салатын көптеген халықаралық келісімдер бар. Теңіз құқығы бойынша 1982 ж.
қабылданған "Теңіздер хартиясы" аталатын БҰҰ Конвенциясы жағалаудан бастап,
200 теңіз милін құрайтын экономикалық аймақты белгіледі, жағалаулық
мемлекеттер де соның шегінде биологиялық және минералдық шикізат қорларын
пайдалануға құқылы. Аумақтық теңіз жағалауындағы мемлекеттер ғылыми
зерттеулер мәселелерін өз қалаулары бойынша шешеді. Шетелдік кемелер
континенттік қайранда және түбінде зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін
жағалаудағы мемлекеттердің келісімін алуы керек. Дүниежүзілік мұхит
байлықтарын игеру маңызды ғаламдық мәселенің бірі саналады. Бұл оның
планетадағы температураны реттейтін, оттекті бөліп шығаратын қасиетіне
байланысты. Мұхитты игеру минералдық, биологиялық, энергетикалық, көліктік,
рекреакциондық, экологиялық, ғылыми-танымдық бағыттарда жүзеге асырылады.
ҒТР-ның табыстары мұхитғы мұнай мен газды, темір-марганец конкрецияларын
өндіруді одан әрі арттыру, теңіз суынан сутегі изотопын — дейтерийді
шығару, теңіз сулары энергиясын электр энергиясына айналдыратын алып электр
станцияларын салу, теңіз суын тұщылату, оның түбімен кабельді желілер төсеу
үшін болашаққа кең жол ашады. Көптеген елдерде (Франция, Норвегия, Ресей)
мұхит суының тасқынын пайдаланатын электр станциялар жұмыс істейді. Мұхит
жолдарына бүкіл дүние жүзінде сумен тасымалданатын жүктің 80%-ы келеді.
Геохимияның мұхит суындағы және шөгінділеріндегі химиялық элементтердің
концентрациясы мен шашырау заңдылықтарын, мұхит суларының тұз массасы
құрамының қалыптасуын, мұхиттың химиялық эволюциясын зерттейтін саласы.
Негізгі мақсаты мұхит суы құрамындағы элементтерді зерттеу. Мұхит суы
құрамы литосфера, биосфера және гидросфера арасындағы элемент алмасу мен
ұзақ айналымның бір бөлігі болып қарастырылады. Мұхиттың тұздылығы кембрий
дәуірінен бастап қазірге дейін өзгермеген. Бір литрінде 34 — 35 г-дай тұз
болады. Қалыңдығы ондаған немесе жүздеген метр мұхит суының жоғарғы
қабатының тұздылығы біртекті, төменгі қабатында тұздылығы түрліше. Мұхит
суының тұздылығы қосылған өзеннен, жалғасқан теңіз суларынан әкелінген
шөгінділерден, еріген мұздықтар мен мұзтаулардан біраз төмендейді, ал
буланудан — өседі. Тұздылық шамасы жылы ағыстар мен 20 — 30° ендіктерде
жоғары, салқын ағыстар мен экватор аумағында төмен. Мұхит сулары
массасындағы элементтердің жинақталуы олардың таралу мөлшері мен
қосылыстарының ерігіштігіне байланысты; мұхит суы катиондарының иондық
потенциалы төмен, ал аниондарынікі — жоғары келеді. Оңай еритін қосылыстар
суды қанықгырады, ал қиын еритіндері мұхит түбіндегі тұнбаларда жиналады.
Мұхит сулары массасындағы түпкі шөгінділер, құрамы әр түрлі ерітінділер,
органикалық заттар, газдар арасында тепе-теңдік орнаған. Мұхит сулары
негізгі, түптік, лайлық болып ажыратылады. Түптік суларда оттек аз, бірақ
көмірқышқыл газы, метан, күкіртті сутек мол. Кремний, аллюминий, темір,
т.б. жер қыртысында көп таралған элементтер мұхит суларында өте аз, ал хлор
мен бром көп. Жер қыртысына қарағанда мұхит суында бор 260, хлор 670,
күкірт 290 есе жоғары. Мұхит суындағы бос күйдегі оттек организм түрлерінің
таралуын, тотығу, тотықсыздану реакцияларын реттейді, геохимиялық
процестерді түсінуге мүмкіндік береді. Катиондарының қосындысы СI, SO
сияқты күшті қышқыл аниондарының қосындысынан артық болуынан "сілтілік қор"
құрылады. Мұхит тереңінде тотықсыздану реакциясы басым болады. Көміртегі
(IV) оксиді және сульфаттарды ажыратушы бактериялардың қатысуымен
органикалық заттардағы күкірт қышқылы тұздарының ыдырауынан күкіртсутек
(Н28) түзіледі. Н28 газы тірі организмдерге зиянды әсер етеді. Мыс, Қара т.
суының терең қабаттарындағы Н28 мол болғандықтан Каспий теңізіне қарағанда
органикалық дүниесі тапшы. Температура төмендеген сайын СО2-ның ерігіштігі
артатындықтан, карбонатты шөгінділер жылы суларда жиылады, ал суық суларда
олар тұнбайды. Жер қыртысьшдағы бромның 75%-ы мұхит суларында. Р, 14, 8і
сияқты элементтер геохимиясы үшін организмдердің тіршілік әрекетінің мәні
зор.
2.Дүниежүзілік мұхиттың термикалық режим және мұз қату.
Мұхиттың температуралық режимін негізінен планеттыздың термикалық режимі
мен климаты айқындайды. Әлемдік мұхиттың жылу теңдестігінің кірісі күн
радиациясы және атмосферамен жылу алмасу, өзендердің жылу ағындысы және мұз
қату кезіндегі жылудың бөлінуі құрайды. Ал шығысы — булануға жұмсалған
жылу, атмосферамен жылу алмасуға және мұзды ерітуге жұмсалатын жылу
мөлшері. Мұхиттың жылу теңдестігі су беті арқылы жылу алмасуға негізделген.
Мұхит бетіне жылудың басты көзі — күн сәулесінің радиациясы келіп түссе,
сол беттен шығынның негізгі түрі — су буланады.
2-суретте көрсетілгендей мұхит бетінің температуралық режимі ендік
белдем заңдылығына негізделген. Себебі күн энергиясының түсуі нүктенің
ендігі
Сурет2.
Әлемдік мұхиттағы гидрометеорологиялық сипаттамалардың ендік бойымен
өзгеруі: 5%0 — тұздылығы; X — жауың-шашын; Е—булану; Т —судың
температурасы; Т —ауаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz