ХV – ХVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРКІСТАН

Ортағасырлық Қазақстан тарихында Сырдария өзенінің орта ағысы бойында орналасқан қалалардың маңызы ерекше. Жәнібек пен Керейден бастап Тәуекелге дейін билік құрған хандар осы аймақта орналасқан қалалар үшін ұзақ уақыт көршілес мемлекеттермен күрес жүргізді. Тәуекел ханның Шайбанилерге қарсы жорығының нәтижесінде ХVІ ғасырдың соңғы ширегінде Сырдария өзенінің орта ағысы бойында орналасқан қалалар Қазақ хандығының қол астына қарады. Ташкент қаласы сонымен қатар Түркі халықтары үшін киелі қала Түркістан қазақ мемлекетінің қарамағына түпкілікті түрде өтті. Ұзақ жылдар бойы Шайбани әулетімен арада болған Түркістан үшін күрес Қазақ хандығының жеңісімен аяқталды. Есім ханның билік тағына отыруымен Түркістан Қазақ хандығының астанасына айналды. Бұл Түркістан қаласының көшпелі Түркі халықтары үшін саяси-идеологиялық һәм рухани-мәдени тұрғыдан қаншалықты маңызды орын алатындығын көрсетеді.
Мақала Түркістан қаласының ХІV – ХVІІ ғасыр аралығындағы даму тарихын қамтиды. Түркістан қаласы жазба деректерде ХVІ ғасыр соңынан бастап Түркістан атауын түпкілікті иеленеді. Ортағасырлық автор Махмуд ибн Уәлидің еңбегінде «Түркістан бұрын қалалары көп, үлкен ел болған. Қазір Түркістан – Сақси қаласы, жергілікті халық оны Иассы деп атайды» [1, 32 б.], – дейді. Ал бұл мәселеге қатысты белгілі зерттеуші К.А.Пищулина: «Ясы қаласы тарихи кезеңдерде әртүрлі аталып келіп, ХVІ ғасыр соңына қарай түпкілікті түрде Түркістан атауын иеленді» [2, 19 б.] – деген болатын. Қала атауының Түркістан атын иеленуі мен Қазақ хандығының астанасына айналу процесі бір уақытқа сәйкес келді. Қазақ хандығы үшін Түркістан қаласы мен аймағын иеленудің идеологиялық маңызы жоғары еді. Өйткені әйгілі ғұлама Қожа Ахмет Ясауи жерленген бұл қала ХІV ғасырдан бастап Дешті Қыпшақ даласында үлкен беделге ие болды. Біз қарастырып отырған кезеңдегі Түркістан туралы «Мехман-наме-йи Бухара» еңбегінің авторы Ибн Рузбихан: «Страна Туркестан является одним из известных населенных краев и местностей. По своим преимуществам и особенностям он в самом деле представляет редкость на земле. Мудрые и ученые люди всех климатов мира уподобляют страну Туркестан голове, потому что изображенеие благоустройства земли соответсвенно телу человека требует того, чтобы этот блаженный край среди прочих земель, которым приписываются качества других членов человоческого тела, был бы головой его. Туркестан состоит из тридцати крепостей, которые расположены вдоль берега реки Сейхун» – деген болатын [3, 73 б.]. Ибн Рузбихан шығу тегі парсы бола тұра, Мұхаммед Шайбани ханның сарай кеңесшісі қызметін атқарып, қазақ даласына жасаған жорықтарына негіз болатын пәтуа беріп отырғаны белгілі. Шафи мазхабын ұстанған ол хан сарайындағы дінбасылардың дискуссиясына қатысып, қазақтарға қарсы жорықты ғазауат деп жариялайды. Мұхаммед Шайбаниды бастапқыда Иранда билікке келген шииттің Сефевилер әулетіне қарсы жорыққа үгіттегенімен, дінбасылардың басым көпшілігі мұның пікірін қостай қоймайды. Ақырында діндарлармен бірігіп, қазақтарды дінсіз емес, бірақ Ислам канондарына қайшы келетін амалдар жасайды деген пәтуа шығарып, Мұхаммед Шайбанидың жорығына діни реңк береді. «Так как намерение хана устранить забытых богом казахов есть одно из первых мер для завоевания Ирака, то теперь помочь и поддержать его ханское величество в его намерении отправиться на священную войну с казахами является обязательным и необходимым для всего населения, исповедующего ислам вообще и всем мусульманам городов Туркестана в частности» [3, 81 б.]. Жазба деректе айтылғандай, бұл кезде Түркістан қаласы Шайбанилердің иелігінде болған.

1. Махмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородны. (География) Введение, перевод, примечание, указатели Б.А. Ахмедова. - Ташкент, 1977.
2. Пищулина К.А. Присырдаринские города и их значение в истории казахских ханств в ХV-ХVІІ веках. Мына кітапта: Казахстан в ХV-ХVІІ веках (Вопросы социально-политической истории) - Алма-Ата, 1969.
3. Фазлаллах Ибн Рузбихан Исфахани. «Михман-наме-йи Бухара» (Записки Бухарского гостя). Перевод, предисловие и примечания Р.П.Джалиловой. Под редакцией А.К.Арендса. - М., 1976.
4. Юдин В.П. Центральная Азия в ХІҮ-ХҮІІІ веках глазами востоковеда. - Алматы: «Дайк-Пресс», 2001.
5. Кәрібай Б. Түркістан және Қазақ хандығы. - Алматы: Ғылым, 1999.
6. Байпақов К. Нуржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. - Алматы, 1992.
7. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков (извлечения из персидских и тюркских сочинений) / Составители: С.К.Ибрагимов, Н.Н.Мингулов, К.А.Пищулина, В.П.Юдин. - Алма-Ата, 1969.
8. Собрание по истории Казахстана КазССР. т 1. Чимкентская обл. - Алма-Ата, 1988.
9. Қазақ ССР тарихы. Бес томдық. ІІ т. - Алматы, 1983.