Қазақстан Республикасындағы прокуратура органдарының қылмыстық-процесуалдық қызметінің теориялық проблемалары

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 196 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 343.1(574)
Қолжазба құқығында

ШАРИПОВ ШАЙМАРДАН МАХАМЕТҰЛЫ

Қазақстан Республикасындағы прокуратура органдарының қылмыстық-процесуалдық
қызметінің теориялық проблемалары

12.00.09 – қылмыстық процесс; криминалистика және сот сараптамасы;
жедел іздестіру қызметі

Заң ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшілері:
заң ғылымдарының докторы,
К.Х.
Халиқов

профессор

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010 ж.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 4
1 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПРОКУРАТУРАНЫҢ ГЕНЕЗИСІ МЕН ЭВОЛЮЦИЯСЫ: ӘЛЕМДІК 16
ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ӨЛШЕМДЕРІ
1.1 Прокуратура-мемлекеттік биліктің институты: әлемдік тәжірибе 16
1.2 Прокуратураның кеңес дәуірінде және тәуелсіз Қазақстанда 36
қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
1.3 Прокуратура туралы заңнаманың эволюциясы 49
2 ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТКЕ ТӘН ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН 55
ҚЫЗМЕТІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Азаматтардың құқытары мен бостандықтарын қамтамасыз ету 55
институты ретіндегі прокурорлық қадағалаудың конституциялық
табиғаты
2.2 Мемлекеттік билік кеңістігіндегі прокуратураның ұйымдастырылуы62
мен қызметінің негізін қалаушы идеяларды айқындайтын
заңдылықтың жаңа парадигмасы
2.3 Заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсатындағы жоғары 95
қадағалау – прокуратура қызметінің негізгі әрі басты бағыты
2.4 Прокуратура органдарына тән қылмыстық қудалау мен оның өзге 104
де функциялары және оларды жетілдіру мәселелері

3 ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ ТИЕСІЛІ ПРОКУРОРЛЫҚ 122
ҚАДАҒАЛАУ ТЕТІКТЕРІ (МЕХАНИЗМДЕРІ)
3.1 Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге 122
арналған іс-шаралардың түсінігі, оның негізгі элементтері
3.2 Прокурорлық қадағалау актілері-азаматтардың құқықтары мен 129
бостандықтарын қорғауға қажетті мемлекеттік-биліктік
өкілеттіктерді жүзеге асырудың құқықтық нысаны
3.3 Құқықтық мемлекетті құру жолында прокурорлық қызметті 145
оптимизациялаудың негізгі бағыттары

4 ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ 167
КОНЦЕПТУАЛДЫҚ БАҒЫТТАРЫ
4.1 Прокуратураға тән процесуалдық функциялардың түсінігі мен 167
ерекшеліктері
4.2 Сотқа дейінгі өндірістегі прокурордың рөлі мен процесуалдық 185
қызметі

4.3 Прокуратураның сотта мемлекет мүддесін білдіруі мен сот 205
актілерінің заңдылығын қадағалау механизмдері және оларды
жетілдіру жолдары

ҚОРЫТЫНДЫ 233
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 242

КІРІСПЕ

Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация Қазақстан
Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратура органдарының
орны мен рөлін, мақсаттары мен функционалдық қызметін, оның бағыттарын,
біртұтас мемлекеттік билік кеңістігіндегі осы органға тиесілі тепе-теңдік
пен тежемелік тетіктерін ашуға бағытталған. Сонымен қоса, прокуратураның
қылмыстық сот өндірісіндегі қызметінің ерекшеліктері айқындалып, оған тән
көпфункционалдыққа назар аударылып, әсіресе олардың араларындағы
антогонизмдерді жою жолдарын, осы тұстағы функционалдық қызметіне және осы
арқылы қылмыстық іс жүргізудегі қызметіне де өзгеріс енгізу қажеттілігі
дәйектелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ең қымбат қазынасы ретінде адамның және
азаматтың өмірін, құқықтары мен бостандықтарын танитын демократиялық,
құқықтық мемлекет - Қазақстан Республикасында аталған құндылықтардың қорғау
мен қамтамасыз ету тетіктері барынша жаратылды [1]. Мемлекеттік биліктің
дәстүрлі үш тармағымен қоса жалпы құқық жүйесінің құрамында мемлекеттік-
құқықтық жүйені қалыптастырған билік органдары да бұл бағытта тиісінше
пайдалы үлесін қосуда. Аталған институттардың ішіндегі прокуратура ел
аумағындағы заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарының
және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі
қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асырады [2]. Демек, мемлекет
аумағында заңдылық режимін қамтамасыз ету бұл органға тән басты міндет. Ал,
құқықтық мемлекетке тән заңдылық келесідегі құндылықтар мен қағидаттарды:
қоғам өміріндегі құқықтың ұлы мәртебелілігін; заңның үстемдігін; баршаның
заңның алдындағы теңдігін; құқықтық актілердің бұлжытпай сақталуын; құқық
пен бостандықтарды жүзеге асыруда тосқауылға жол берілмеуін; құқықтың
неғұрлым дұрыс және тиімді пайдаланылуын; құқық бұзушылықпен күресті
біртіндету мен заңды бұзушылық үшін жауаптылықтың болмай қалмауын;
лауазымды тұлғалардың тарапынан озбырлыққа жол берілмеуін; құқықтық
тәртіптің тұрақтылығын; құқықтық реттеу тетіктері қызметінің тиімділігін
міндетті түрде қамтуы тиіс.
Біз құқық қорғау жүйесін реформалау бойынша байыпты жұмыс жүргізуге
тиіспіз. Жаңа онжылдықта біз өзіміздің экономикалық жоспарларымыздың
табыстарын дәйекті саяси жаңғырту арқылы бекемдей, саяси жүйемізді
жетілдіруді жалғастырамыз және мұнда құқықтық реформа маңызды рөл атқаратын
болады. Бәрінен бұрын, құқық қорғау жүйесін оңтайландырып, әрбір
мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керек- деп нақтылады Мемлекет
басшысы Н.Ә. Назарбаев өзінің Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу-
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері-атаулы Қазақстан халқына 2010 жылғы
Жолдауында [3].
Мемлекеттің қылмыстық саясатын тиімді іске асыру қылмыстық сот
өндірісінің оптималдық моделінсіз мүмкін емес- делінді 2010-2020 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының тұжырымдамасында.
Мұнда қылмыстық іс жүргізу құқығын бұдан әрі қарай жетілдірудің келесідегі
бағыттары нақтыланды:
– қылмыстық процесті, әсіресе сотқа дейінгі өндірісті
қарапайымдылау мен олардың тиімділігін арттыру;
– тергеу алдындағы тексеруді, оның шектерін заңнамамен реттеу
арқылы анықтау;
– қамауға алуға альтернативті бұлтартпау шараларын, кепілді қоса
қолдану аясын кеңейтуге алғышарттар жасау;
– сот әділдігінің тараптарды татуластыру мен залалды өндіруге
негізделген қалпына келтіру институттарын біртіндеп енгізу;
– жеке және жеке-жариялы айыптау тәртібінде қылмыстық қудалауы мен
айыптауы жүргізілетін қылмыстық істердің санаттарын ұлғайту;
– алқа заседательдерінің қатысуларымен қаралатын қылмыстық
істердің санаттарын біртіндеп ұлғайту;
– қылмыстық істер бойынша айыпкерлер мен сезіктенушілермен қоса
жәбірленушілерге, куәлерге де білікті заң көмегін көрсету
тетіктерін әрі қарай жетілдіру [4].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстанда демократиялық және
құқықтық мемлекеттің қажеттіліктерін өтей алатын тиімді құқық қорғау жүйесі
қалыптасып, дамып келеді. Бұл жүйеге тән басымдық ететін мақсаттар, әрине,
қылмыстылықпен күрес жүргізу, заңдылық пен қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, кез-
келген құқық бұзушылықтың мемлекет назарынан тыс қалмауын қамтамасыз ету,
қылмыстарды деркез әрі толық ашу, оларды жасаған кінәлілерді әшкерелеу мен
қылмыстық жауаптылыққа тарту, құқық бұзушылықтардың алдын алу,
қылмыстылықпен күрес жүгізуге қоғамды жұмылдыру болып табылады.
Елдің құқық қорғау жүйесіндегі орталық орган сөзсіз прокуратура екені
анық. Оның негізгі функциясы- қадағалау қызметінің тиімділігін арттыру
қажет. Құқық қорғау қызметіне қатысты оны үйлестіру функциясының да
тиімділігін арттыру, әрине оны құқықтық реттеуді қоса іске асыру бүгінгі
күннің талабы- делінді Құқықтық саясаттың тұжырымдамасында.
Конституциялық деңгейде прокуратураның заңдылықты жоғары қадағалайтын
орган екені айқындалып, оның қылмыстық қудалауды заңмен белгіленген
жағдайда, тәртіпте және шекте жүзеге асыруы белгіленді. Қылмыстық
қудалауына қатысты оның шектері 21 мамыр 2007 жылғы Конституциялық
реформамен нақтыланып, Ата Заңның 16-бабының 2-бөлігі: заңда көзделген
реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда
ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы беріледі. Соттың
санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады-
деген жаңа редакциясына сай, мұндай құзыреттік прокуратурадан алынды.
Сонымен, құқықтық жүйені жетілдіре отырып, жаңартудың басты көздемелері
оны құрайтын элементтерін (соның құрамында прокуратураны да) барынша
тиімділеу, олардың демократиялық, құқықтық мемлекетті құрудың әр
кезеңдеріндегі мақсаттары мен қажеттіліктеріне сай болуын қарастыру мен
осыған бағыттау маңызды әрі қажетті болып табылады.
Жоғарыда аталған құқықтық саясаттың тұжырымдамасы мен Ел Президентінің
2010 жылғы халыққа Жолдауында белгіленген бағыт-бағдарлардың негізінде,
прокуратураны:
• конституциялық орган ретінде, құқық қорғау жүйесінің орталық
ұйымдастырушы-үйлестіруші органы қатарында, яғни жаңарған сапалы
мәртебесімен;
• оның конституциялық миссиясына сай, қадағалау қызметі басымдық
ететін, яғни демократиялық, құқықтық мемлекетке тән қадағалау
типіндегі орган болып бекемденуі мен дамуына сілтейтін
жақтарымен;
• Қазақстанда мемлекеттік билікті ұйымдастыру феноменіне сай
қалыптасып, өзіне тән анықтауы әбден піскен мемлекеттік-құқықтық
жүйеден алатын ерекше орнына лайық прокуратураның құқықпен
реттелетін салалардың бәрінде заңдылық режимін қамтамасыз етумен
байланысты көпфункционалдығымен;
• конституциялық-құқықтық жағдайына лайық, қадағалау қызметін
тәуелсіз әрі дербес атқаруы қажеттілігімен және оны нығайтумен;
• прокурорлық қадағалауды мемлекет атынан жүзеге асырылатын жоғары
қадағалау мәртебесімен қамтамасыз ету үшін қажетті құқықтық
құралдары мен амалдарын күшейту жолдарымен;
• жоғарыда көрсетілген мемлекеттік бағдарламалық құжаттардың
негіздерінде прокуратураға тән көпфункционалдылықтан, олардың,
яғни функцияларының араларындағы бәсекелестік пен кей жағдайда
орын алатын антагонизмді жою қажеттіліктерімен, яғни аталған
функцияларды бірыңғайландырып, қызмет мақсаттарында құқықтық
гармонияға жетумен байланысты зерттеу сөзсіз өзекті әрі бүгінгі
күнгі қажеттілік болып саналады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы құқық теориясында заңдылық санатының
алатын орны ерекше. Әсіресе, демократиялық және құқықтық мемлекетті құру
деңгейінде заңдылықтың сақталуы өте қажет. Міне, сондықтан болса керек,
заңдылық санатына қатысты зерттеу аз емес. Құқыққа тән бұл санаттың аясында
отандық және шет елдік (алыс және таяу) ізденушілерде көптеген зерттеулерді
оның әрқилы аспектілеріне бағыштай жүргізіп келді.
Бұл ізденулер құқық философиясы мен оның басқа салаларына (мемлекет
және құқық теориясы, конституциялық, әкімшілік, т.с.с. құқықтары) да тән
болды. Солардың қатарларында А.С.Автономовты, Е.О.Алаухановты,
С.С.Алексеевті, К.К.Айтхожинді, М.Т.Баймахановты, А.С.Богомоловты,
Ә.Е.Бектұрғановты, А.Д.Бойковты, Ш.Ш.Уалихановты, Н.В.Витрукты,
В.Г.Графскийді, А.П.Гуляевті, К.Ф.Гуценконы, Л.Т.Жанұзақованы,
К.А.Жиреншінді, А.Г.Звягинцевті, С.З.Зимановты, А.С.Ибраеваны,
З.Ж.Кенжалиевті, О.К.Қопабаевты, А.К.Котовты, В.А.Малиновскийді,
Қ.А.Мамиді, К.С.Мауленовты, Э.Б.Мухамеджановты, А.К.Мухтарованы,
И.И.Роговты, С.Т.Тыныбековты, Ғ.Сапарғалиевты, С.С.Сартаевты,
С.Ф.Ударцевті, А.А.Черняковты, Н.А.Шайкеновты және т.б. атауға болады.
Прокурорлық қадағалаудың түрлі мәселелеріне, соның ішінде оның жағдайы
мен оның келешегіне, дамыту жолдары мен бағыттарына, тиімділігін арттыруға
еңбектерін келесі ғалымдар арнады: Н.А.Абдиқанов, М.М.Алиев, А.А.Альдекеев,
А.Н.Ахпанов, Т.К.Айтмуханбетов, З.О.Ашитов, Е.Әлімқұлов, Ж.А.Байшев,
И.Ж.Бахтыбаев, К.А.Бегалиев, Л.Ш.Берсугурова, В.Г.Бессарабов, Е.Г.Джакишев,
А.А.Джумалиева, Р.Е.Жансараева, С.К.Жүрсімбаев, Н.А.Жұманбаева,
Р.Н.Зинуров, А.А.Исаев, Е.И.Каиржанов, Е.Қ.Қаржаубаев, Ю.А.Ким,
М.Ч.Қоғамов, С.С.Молдабаев, Н.В.Мельников, М.Б.Мұқашев, М.С.Нәрікбаев,
Г.Х.Насыров, А.С.Нұралиева, Б.М.Нұрғалиев, К.И.Нұржаубаева, А.А.Рзаев,
Г.Ж.Сүлейменова, А.Я.Сухарев, С.Г.Темірболатов, Б.Х.Төлеубекова,
Р.Т.Түсүпбеков, К.Х.Халиқов, А.Л.Хан, Ә.Б.Шарипова т.б.
Сөзсіз, бұл ғалымдардың еңбектері прокурорлық қадағалаудың бүгінгі
күнгі мәселелерін кешенді зерттеуге теориялық база болып саналады.
Жекеленген еңбектерге тоқталар болсақ, прокурордың сотқа дейінгі
өндірісте процесуалдық қызметіне С.К.Журсимбаев [5], адам мен азаматтың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сотта қорғалуына Б.А.Сембин
[6], сотқа дейінгі өндірістегі прокурордың қызметіне байланысты
Е.С.Мерзадинов, Б.М.Сматлаев [7;8], прокуратура қызметінің ұйымдық-құқықтық
негіздеріне Д.И.Байтұқбаев [9], Г.М.Онланбекова [10], прокурорлық
қадағалау мен мемлекеттік бақылаудың басқа нысандарының ара қатынасына
С.Ш.Шоқатаев [11], құқық қорғау органдарының қызметін үйлестіруге
Г.К.Утибаевтың зерттеулері елеулі үлес қосқаны анық [12]. Мұндай
ізденушілердің қатарында Ж.А.Тұяқбаевты да атауға болады. Ол, егемен
Қазақстанның тұңғыш Бас Прокуроры лауазымында жүріп, мемлекеттік-құқықтық
реформалау кезінде прокуратураны дамыту жолдарын зерттеді [13].
Қомақты және кешенді зерттеулердің бірі 2009 жылғы И.Ж.Бахтыбаевтың
тарапынан жасалды. Оның Концептуальные основы деятельности прокуратуры
Республики Казахстан по обеспечению законности атаулы докторлық
диссертациясы (12.00.11) іргелі құқықтық санат заңдылықтың мәні мен
мазмұнын, оны қамтамасыз етудің ұйымдық-құқықтық тетіктерінің әртүрлі
тарихи кезеңдердегі болмысын ашу арқылы, қазіргі заманғы ұғымы құқықтық
заңдылықтың келіп шығуына нұсқап, прокуратураның мемлекеттік биліктегі
орнын айқындайды. Автор прокуратураға тән функциялардың жіктемесін жасап,
оларды жекеленген күйлерінде талдап, олардың кейбіреулерін күшейтуге
бағытталған ұсыныстарын енгізген. Атап айтқанда, И.Ж.Бахтыбаевтың ойынша
прокуратура органдарында қылмыстарды (ұйымдасқан түрлері мен лауазымды
қылмыстарды) тергеу функциясының болуы қажет. Сонымен қоса, автор тергеудің
заңдылығын қадағалау өкілеттіктерін күшейтіп, қылмыстық істер бойынша
айыптау қорытындысын жасау өкілеттігін, сондай-ақ өзіне келіп түскен іс
бойынша, оны қосымша тергеуге жолдамай-ақ, өз бастамасымен қажетті тергеу
амалдарын сотқа беру мәселесін шешу үшін жүргізу құқығын да прокурорға
беруді ұсынуы прокуратураның қылмыстық қудалау функциясын күшейтуді көздеп
отырғандығын аңғартады [14].
Аталған диссертациялық еңбектен ұсынылып отырған зерттеу жұмысының
ерекшеленетін жерлеріне келетін болсақ: біріншіден, әлемдік және отандық
тәжірибені, сондай-ақ прокурорлық қадағалау институтының тарихын зерделеу
арқылы бүгінгі демократиялық, құқықтық мемлекетті құру үрдісінде қылмыстық
қудалауы басымдық ететін прокуратурадан гөрі қадағалау типті прокуратураға
бет бұрудың абзалдығы дәйектеледі; екіншіден, егемен ел болып, тәуелсіз
мемлекет құру үрдісінде қазақстандық (еуразиялық) модельдің феноменіне сай,
прокуратураның алатын орнын, яғни оның мемлекеттік-құқықтық жүйенің
құрамдас бөлігі екендігін ерекшелеу орын алды; үшіншіден, мұндай жүйеге тән
прокурорлық қадағалаудың құқықтық мемлекеттегі көздейтін заңдылығының жаңа
парадигмасы айқындалды; төртіншіден, прокуратураға тән функциялардың
араларындағы бәсекелестікті ескере отырып, оларды бірыңғайландыру, осылайша
оңтайландыруды көздеп, оның қадағалау функциясына басымдық рөл берілуі
қажеттігі дәйектелді; бесіншіден, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын, мемлекет пен заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау мен қамтамасыз етуге тиесілі құқықтық құралдар мен
амалдарды жетілдіруді көздейтін ұсыныстар енгізілді; алтыншыдан, қылмыстық
процестегі прокуратураға тән процесуалдық функциялар бөлшектеніп,
талдануының арқасында олардың араларындағы бәсекелестік пен антагонизмдер
айқындалды; жетіншіден, функционалдық қызметіндегі қайшылықтарына
байланысты оларды жою мен біркелкілендіру жолдары көрсетіліп, қылмыстық
процестегі функцияларды тұлғаларына (субъектілеріне) қатысты қайта қарау
туралы ұсыныс енгізіледі.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Диссертациялық зерттеудің негізгі әрі мазмұнды мақсаты- Қазақстан
Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратураның және ол
атқаратын мемлекеттік қызметтің айрықша саласы- прокурорлық қадағалаудың,
сондай-ақ, қылмыстық-процесуалдық қызметінің теориялық және құқықтық
мәселелеріне кешенді зерттеу жүргізіп, осы саладағы заңнаманы жетілдіру
және оны қолдану практикасы жөнінде ғылыми негізделген ұсынымдар әзірлеу
болып табылады.
Көзделген мақсатқа қол жеткізу үшін:
• Прокуратураның конституциялық-құқықтық табиғатын жүйелі түрде
зерттеу арқылы оның мемлекеттік билік аясында алатын орны мен
мәртебесін айқындауды;
• Демократиялық, құқықтық мемлекетте заңдылықтың үстемдігін
қамтамасыз етуге арналған прокурорлық қадағалау институтына
сұранымдары мен қажеттіліктерін дәйектеуді;
• Әлемдік және отандық тәжірибеге жүгіне отырып, прокуратура мен
прокурорлық қадағалауды жақсарту мен жетілдіру бағыттарын
көздейтін ұсынымдарды әзірлеуді;
• Прокуратураның функционалдық қызметіне байланысты, әсіресе оған
тән процесуалдық функцияларының араларындағы бәсекелестіктерін
ашып, оларды біркелкілендіру, осылайша қызмет мақсаттарында
құқықтық гармонияға қол жеткізуді;
• Прокурорлық қадағалаудың тиімділігін нәтижелілігімен, яғни бұл
қызметте мақсаттарға қол жеткізуге арналған құқықтық құралдар мен
амалдардың жағдайын зерттеу арқылы, оларды тиімділеуді,
жетілдіруді міндет етіп қойдық.
Диссертациялық зерттеудің объектісі мен пәні. Зерттеудің объектісі
болып- прокуратураны ұйымдастыру мен қызметін атқаруы барысында, яғни
прокурорлық қадағалауды жүргізу кезінде қалыптасатын құқықтық қатынастар
табылады. Ал, зерттеу пәніне прокуратура мен прокурорлық қадағалауға
бағытталған теориялық жасалымдар мен Қазақстан Республикасының прокуратура
туралы және прокурорлық қадағалау жөніндегі заңнамасы, оны қолдану
практикасы, сондай-ақ осы саладағы құқықтық реттеудің шетелдік тәжірибесі
жатады.
Зерттеудің әдістемелік және деректік негізі. Диссертациялық зерттеу
әдіснамасының базалық негізін материалистік диалектика және оған тән ғылыми
танымдық принциптер, амалдар мен заңдылықтар құрайды. Сонымен бірге жұмыста
басқа да жалпы және жекеше ғылыми әдістер: формальды-логикалық, нақтылы-
тарихи, салыстырмалы-құқықтық, құрылымдық-функционалдық, нақтылы-
әлеуметтік, жүйелі талдау және басқа да әдістер қолданылды.
Зерттеудің нормативтік негізін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңы, ҚР-ның
ҚІЖК-і, АІЖК-і, зерттеу тақырыбына байланысты басқа да заңнамалық және
заңға тәуелді актілері, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының және
Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулылары, ҚР-ы Бас Прокурорының
Бұйрықтары, Нұсқаулықтары, Ережелері, т.б. құрады.
Бағдарламалық құжаттардың қатарында, Республика Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030, сондай-ақ 2010 жылғы Қазақстан халқына
Жолдаулары, Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған құқықтық
саясатының тұжырымдамасы басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертация Қазақстан Республикасындағы
прокуратураның және прокурорлық қадағалаудың, сондай-ақ, ол атқаратын
қылмыстық-процесуалдық қызметтің теориясы мен практикасының проблемаларын
кешенді зерттеуге арналған, монографиялық сипаты бар, отандық құқықтық
ғылымдағы зерттеулердің қатарында болып табылады. Зерттеу нәтижесінде
прокуратураға тән функциялармен қоса, прокурорлық қадағалауды жетілдіруге
теориялық негіздер жасалынды. Зерттеудің ғылыми жаңалығына автордың
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының мемлекеттік билік
кеңістігінде алатын орнын мемлекеттік-құқықтық жүйеде- деп анықталуы
тұңғыш жасалынып отырған трактовка. Сонымен қатар, оның прокуратураға тән
процесуалдық функцияларды, осы арқылы жалпы процесуалдық функцияларды қайта
қарауды, әсіресе оларды атқаратын тұлғаларына қатысты өзгертуді ұсынуы
қылмыстық іс жүргізу құқығына да елеулі прогрессивті жаңалықтар әкелу
мүмкіндігінен байқауға болады. Автордың, прокуратураның қылмыстық сот
өндірісінде мемлекет мүддесін білдіру қызметіндегі айыпты қолдау функциясын
жойып, оның орнына сотқа мемлекет атынан қорытынды беру үшін қатысуын
қарастыруды көздеп жасаған ұсынымы қылмыстық процесті әрі қарай
демократияландыру үдерісіндегі жетістік болары сөзсіз. Өйткені, біріншіден,
баршаның заң мен сот алдындағы теңдігі, тараптардың тең құқылығы мен
сайыскерлігі принциптерінің ауқымы ұлғайып, толыққанды өміршең болары хақ.
Екіншіден, мемлекет өз өкілін тарап етпей, осылайша іске оны мүдделі
болдырмай, өзінің құқықтық-деген мәртебесіне жақындай түседі. Ал, қорытынды
беру функциясымен, прокурор ең әуелі заңның жағында болып, соның ғана
мүддесі үшін қызмет етіп, өзінің конституциялық миссиясын шынайы атқарған
болар еді. Үшіншіден, бұл үдеріс қоғамдағы құқықтық сана мен құқықтық
мәдениеттің дамуына өз құқықтарын өзі қорғаудағы белсенділікті арттыру
арқылы қомақты үлесін қосары анық.
Автордың прокурорлық қадағалаудың нәтижелілігін заңды бұзушылыққа қарсы
прокурордың құқықтық құралдары мен амалдарын жетілдіру мен тиімділеу арқылы
мүмкіндігіне назар аударуы, әрі осы бағыттағы ұсынымдарында ғылыми жаңалық
деп санауға болады.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар.
1. Тәуелсіз Қазақстандық мемлекеттілікті құру жолында елдің алғашқы
Басшысы саяси және құқықтық сөз айналымына енгізген еуразиялық
модельді қалыптастыру феномені орын алды. Оған сай, мемлекеттік
биліктің дәстүрлі үш тармағымен қоса, қазақстандық мемлекеттік
құрылыста ерекшелігімен танылған, аталған үш биліктен оқшау тұратын,
президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекетке тән, тек
Елбасына бағындырылған органдардың тобы құрылды. Олардың қатарына
конституциялық мәртебесі бар- Конституциялық Кеңес пен Прокуратура,
сондай-ақ ұйымдастырылуы мен қызметі салалық заңдармен баянды етілген
Ұлттық Қауіпсіздік органдары мен Экономикалық қылмысқа және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес Агенттігі енді. Осылайша билікті
ұйымдастырудың жаңа тетіктері жасалынды. Ал, мұның өзі қалыптасып
қалған жалпы құқық жүйесі ұғымына коррекция жасауға, дәлірек
айтқанда, аталған жүйенің құрамдас бөлігі бола аларлық, одан төмен
тұратын мемлекеттік-құқықтық жүйені атауға (авторлық трактовка)
әкелгені заңды құбылыс. Мұнымен қоса, терминдік мазмұнда мемлекеттік-
құқықтық институттар, мемлекеттік-құқықтық органдар ұғымдарының
айналымда жүргеніне біраз болғанын да ескеру қажет.
Сонымен, қалыптасып қалған, дәстүрлі құқық жүйесі ұғымынан тыс, бірақ
соның құрамдас бөлігі болатын, мемлекеттік-құқықтық жүйе ұғымдық
аппаратын (терминін) енгізуге мыналар:
• бұл жүйені құрайтын органдардың түгелдей мемлекеттік мәртебесі
болғанымен, біртұтас биліктің бірде-бір тармағына жатпайтындығы;
• осындай мәртебесімен олардың мемлекеттік билікті біркез иелене
де, қолдана да алатын ерекшелігі;
• Конституциямен және заңнамамен өздеріне жүктелген функционалдық
қызметімен олардың биліктердің араларында мықты тежемелік жүйесін
құрайтындығы;
• мемлекеттік құрылыста бұл жүйенің демократиялық, құқықтық
мәртебелерге қол жеткізу үшін алғышарттарды жасауда өзіндік
септігін сәтті тигізуі негіздерімен дәйектелді.
2. Қазақстанда егемендікке қол жеткелі бері жүргізіліп жатқан құқықтық
реформалау үдерістерінің сөзсіз прогрессивті сипаты болды. Әсіресе,
алғашқы, 12 ақпан 1994 жылғы Мемлекеттік Бағдарламаның елеулі рөлін
атаған жөн. Оған сай, демократиялық, құқықтық мемлекеттің
қажеттіліктерін өтеуге лайық қадағалау типіндегі прокуратураны
қалыптастыру үдерісіне бастама жасалды. Бұған дейінгі кеңестік
дәуірден мирас болып қалған айыптау типті прокуратураны ескінің
рудименті ретінде жою қажеттілігіне нұсқалып, қылмыстарды алдын ала
тергеу функциясын сот пен прокуратурадан бөлек шығару туралы ереже
қарастырылды. Сонымен, қылмыстық қудалау функциясы басымдық рөл
атқарып келген, жазалаушы типті прокуратураның орнына заңдылықтың
үстемдігін қамтамасыз етуге тиесілі, яғни құқықты қорғаушы
прокуратура орнықты. Реформа 1995 жылғы ел Конституциясын қабылдаумен
сәтті жалғаса келе, Қазақстан Республикасы прокуратурасының
тәуелсіздігіне алғышарттар жасады. Тұңғыш рет, Конституциялық
деңгейде қадағалау органы билік органдарынан тәуелсіз қойылып, оның
тек мемлекет басшысы- Президентке ғана есепті екені жарияланды. Бұған
дейін, биліктің заң шығару органы- Жоғарғы Кеңеске есепті болып
келген прокуратураның биліктер арасындағы тежемелікті толыққанды
қамтамасыз етуі мүмкін емес еді. Прокуратураның конституциялық-
құқықтық мәртебесін осылайша белгілеу мемлекеттік билік тармақтарының
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл
жасау принципіне құқықтық кепілдік жаратса, екіншіден, прокуратураның
өзінің дербестігі мен тәуелсіздігіне шынтуайтты құқықтық негіз
жасағаны дәйектелді. Дегенмен, прокуратурада сотта мемлекеттік айыпты
қолдау функциясы қалып қойды.
3. Мемлекеттік-құқықтық институт ретіндегі прокуратураның заңдылық
режимін қамтамасыз ету міндеті оның бірегей функциясына айналды.
Өйткені, заңдылық құқықтық мемлекетке тән атрибут. Бұған дейінгі
қоғамдық-экономикалық формацияларда бірінші кезекте мемлекет
мүддесінің үстем қойылуына байланысты заңдылық, соларға тән
буржуазиялық, революциялық, социалистік-делініп келсе, құқықтық
мемлекеттегі заңдылықтың сапалы өзгеруі хақ. Себебі, мұнда
мемлекеттік мүдденің орнына құқықтық мүдденің алға шығары анық.
Осылайша, демократиялық, құқықтық мемлекеттің Конституциясына сәйкес,
оның ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның өмірін, құқықтары мен
бостандықтарын тану орнықты. Сонымен, прокуратура мемлекет атынан ел
аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл
әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды, ал қылмыстық қуғындауды
(қудалауды) заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте жүзеге
асыратын орган болып танылды. Сөйтіп, заңды қолдану үдерісі
прокурорлық қадағалаудың нысанасы болып белгіленгендігі негізделді.
4. Сонымен, құқықтық мемлекетке тән заңдылықтың парадигмасы мына
келесідегі құндылықтар мен ережелерді:
• Қоғам өміріндегі құқықтың ұлы мәртебелілігін;
• Заңның үстемдігін;
• Баршаның заңның алдындағы теңдігін;
• Құқықтық актілердің бұлжытпай сақталуын;
• Құқық пен бостандықты жүзеге асыруды шектеуге жол қойылмауын;
• Құқықтың неғұрлым дұрыс және тиімді қолданылуын;
• Құқық бұзушылықпен күресті біртіндету мен заңды бұзушылық үшін
жауаптылықтың болмай қалмауын;
• Лауазымды адамдардың тарапынан биліктегі озбырлыққа жол
берілмеуін;
• Құқықтық тәртіптің тұрақтылығын;
• Құқықтық реттеу тетіктерінің тиімділігін, т.с.с. қамтуы тиіс.
5. Қылмыстық сот өндірісінде бүгінгі жағдайда прокуратураға тән
процесуалдық функциялардың ара-жігін ажырату, оларды бірыңғайландыру
қажеттігі бар. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
заңнамасына сәйкес, әрине оның негізгі екі қомақты сатылары- сотқа
дейінгі және соттағы өндірістердегі прокурордың функцияларындағы
бәсекелестік, тіпті антагонизмдік сипатта болып келеді. Қылмыстардың
алдын ала тергеу сатыларында прокурордың тергеу әрекеттері мен
шешімдерінің заңдылығын, іске қатысушылардың конституциялық және
процесуалдық құқықтарының сақталуын қамтамасыз етуі, яғни қадағалау
миссиясын атқаруы, сотта мемлекет атынан айыпты қолдауы, яғни
қылмыстық қудалау функциясын іске асыруы, мұнымен қоймай, өзі
мүдделі (тарап) болып қатысқан істің шешімінің заңдылығын қадағалауы,
осындай функционалдық қайшылықтардың айғағы. Демек, процесуалдық
функцияларды қайта қарау, әсіресе оларды атқару тұлғаларына тапсыру
жақтарын өзгерту қажеттігі әбден піскен. Өйткені, демократиялық,
құқықтық мемлекет өз өкілі- прокурорды іске әуел бастан мүдделі етіп
қатыстыра алмаса керек. Екіншіден, қадағалау мен қылмыстық қудалау
функцияларының араларындағы антагонизм прокурордың объективті болуына
мүмкіндік бермейді. Үшіншіден, мұның залалы процесуалдық
сайыскерлікке тиері анық. Төртіншіден, прокурордың сот актілерінің
заңдылығын қадағалауына мүмкіндікті қалдырмаса керек.
Осы тұста, процесуалдық функцияларды қайта тапсыру керектігі анық.
Яғни, айыпты қолдау процесуалдық тұлға- жәбірленушіге тән болуы тиіс. Ал,
прокурорға сотта мемлекет мүддесін білдіруге қатысты шынайы, әрі жаңарған
функция, онда мемлекет атынан қорытынды беру функциясының тапсырылғаны
абзал. Бұл ретте, прокурордың тарап ретінде қатысуы, яғни іске қайткенде
айыпты жақтап мүдделі болуы жойылады. Екіншіден, оның бейтараптылығы мен
объективтілігі күшейеді. Үшіншіден, бұған дейінгі процесуалдық
функцияларының араларындағы қайшылық жойылады. Төртіншіден, процестің
сайыскерлігі бекемдене түседі. Бесіншіден, прокуратураға тән қадағалау
функциясы нығаяды. Алтыншыдан, прокуратурадағы сотқа дейінгі, соттағы
өндірісті қадағалау құрылымдарының араларындағы тежемелік жүйесі
қалыптасады. Жетіншіден, сот пен прокуратураның заңдылық мәселелеріне
қатысты араларындағы қатынасы мақсат ортақтығына байланысты нығаяды.
Сегізіншіден, сот әділдігі негіздері күшейеді. Тоғызыншыдан, прокурордың
сот өндірісіндегі беделін арттырады.
6. Осыған орай, Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
заңнамасынан айыпкерді сотқа беру сатысын алып тастау жөнінде ұсыныс
енгізіледі. Қылмыстық процестің бұл сатысы көбірек сотқа тән болып
келеді. Өйткені, істі сотта алдын ала тыңдаудың өзі мазмұнына сай
айыпкерді сотқа берумен немесе осы мәселені шешумен пара-пар. Ал,
прокурордың алдын ала тергеудің заңдылығын тексеруі, айыптың ауқымы
мен айыптау қорытындысының процесуалдық заңнаманың талаптарына
сәйкестігін анықтауы қадағалау функциясымен қамтылады және істі сотқа
жолдау туралы шешімге келуіне негіз болады. Қылмыстық процестің бұл
сатысының сотқа берілуі оған қамауға алуды санкциялау, яғни қылмыстық
қудалау функциясының тапсырылғанын ескерсек, сот тәуелсіздігіне
нұқсанын тигізбейді.
7. Сот билігі мен прокуратураның араларын жақындату мен дамытуда
тараптарды татуластыру мен залалды өндіруге негізделген қалпына
келтіру, сот әділдігінің жаңа институттарын, жазаны жеңілдетуді
қарастырып, сот тергеуін қарапайымдылау жөніндегі сот келісімдерін
біртіндеп енгізу; жеке және жеке-жариялы айыптау соттарын мемлекет-
айыпкер қатынастарының орнына жәбірленуші-айыпкер қатынастары
басымдық боларлық етіп жетілдіру; жеке айыптау тәртібінде қаралатын
істердің санаттарын ұлғайту; алқабилердің қатысуымен қаралатын
істердің санаттарын біртіндеп кеңейту, т.с.с. сөзсіз қомақты үлесін
қосары анық. Мұның өзі мемлекеттік қылмыстық саясаттағы
гуманизациялау, ізгілендіру бағыттарымен үндес болары негізделді.
8. Прокуратураның заңдылыққа конституциялық жоғары қадағалау жүргізу
функциясын күшейтіп, әрі құқықтық тұрғыдан көркейтіп тұратын басқа да
функцияларын әрі қарай дамыту мен жетілдіру қажеттігі негізделеді.
Атап айтқанда, мемлекеттің қылмыстылыққа, құқық пен заңды бұзушылыққа
қарсы күрес жүргізетін органдарының қызметін үйлестіру
(координациялау) функциясын жаңғырту мен күшейту заңды құбылыс. Бұл
тұста, құқықтық саясаттың 2010-2020 жылдарына арналған
Тұжырымдамасында прокуратураны осы мақсаттарды іске асыруда орталық
орган (ядро) ретінде тану бекер емес. Өйткені, біріншіден,
прокуратура өзіне әріптес-құқықтық органдарының түгелінің дерлік
қызметіндегі заңдылықты қадағалайды. Екіншіден, қылмыстылық пен құқық
бұзушылық туралы бүкіл статистика прокуратурада шоғырланған.
Сондықтан, прокуратураға тән үйлестіру функциясын тапсыру оңтайлы әрі
тиімді. Ендеше, республикалық деңгейде Үйлестіру Кеңесі
ұйымдастырылып, оған нормативтік негіз ретінде, Мемлекет басшысының
Жарлығымен бекітілген Ереже қажет. Осылайша, аталған Кеңесті әрекетке
қабілетті механизмге айналдыру керек.
9. Заңдылық режимін қамтамасыз етуге қажетті тетіктер мен құқықтық
құралдарды да әрі қарай жетілдіру бүгінгі заманның талабы. Әсіресе,
прокурорларға заңмен берілген биліктік өкілеттіктерді күшейту; заңды
бұзушылыққа қарсы амалдарының іске асуы тетіктерін оңтайландыру мен
нақтылау; прокурорлық қадағалау актілерінің атқарылу күшін
пәрмендету, бұл тұстағы кепілдіктердің өміршеңдігін қамтамасыз ету,
т.с.с. аса қажет. Өйткені, кез-келген биліктің абыройы мен беделі
оның іске асуымен өлшенері анық. Осы тұста, салалық заңнамадағы
прокурорлық қадағалау актілерін жетілдіру, әсіресе олардың
атқарушылық күшін, атқарылу мерзімдерін нақтылау жақтарын қамтып,
сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу заңнамасына процесуалдық функцияларға,
оларды атқару тұлғаларына қатысты өзгерістер мен толықтырулар енгізу
жөнінде ұсыныстар келтірілді.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Оның
негізгі тұжырымдарын осы саладағы ғылыми проблемаларды зерделеу және одан
әрі зерттеу барысында пайдалану мүмкіндігінен көрінеді. Диссертацияда
берілген ұсынымдар прокурорлық қадағалау және қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларын жетілдіруде, сондай-ақ прокуратура органдарын ұйымдастыруда
және олардың қызметі барысында пайдалануға болады.
Зерттеудің негізгі тұжырымдарын жоғары заң оқу орындары мен заң
факультеттерінде Құқық қорғау органдары, Прокурорлық қадағалау,
Қылмыстық іс жүргізу құқығы негізгі және арнайы курстарын оқытуда сот,
прокуратура, т.б. қызметкерлерінің біліктіліктерін арттыруға бағытталған
курстарда да пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеу тақырыбы 2004 жылы
бекітіліп, содан бері оның негізгі ережелері автордың 30-дан астам ғылыми
мақалалары арқылы жарық көрді. 2009, 2010 жылдары ондағы елеулі мәселелерге
бағышталған мақалалар Ташкент, Бішкек қалаларында өткен түрлі
конференцияларда ресми тілде баяндалды, Москва қаласында Проблемы в
Российском законодательстве атаулы Ресей ЖАК-нің журналында басылды.
Қалған мақалалардың басым көпшілігі республикалық және халықаралық
деңгейдегі ғылыми форумдарда баяндалды. Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасының жанындағы біліктілікті арттыру институтының
тыңдармандарының алдында лекция болып оқылды. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасының 2010-2020 жылдарға Құқықтық саясаттың Тұжырымдамасының,
Прокуратура туралы заңнамаға өзгерістерді енгізу туралы Заңның жобаларын
талқылау барысында жекеленген ұсыныстар ретінде енгізілді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы мен көлемі
зерттеудің мақсаттарына, міндеттеріне негізделген, өзара үндес. Жұмыста:
анықтамалар, белгілеулер және қысқартулар; кіріспе, 15 тараушаларды
біріктіретін 5 тарау; қорытынды; пайдаланылған әдебиеттер тізімі;
қосымшалар қамтылды. Жұмыстың жалпы көлемі мұндай ізденістерге қойылатын
талаптарға сай және ____ бетті құрайды.

1 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПРОКУРАТУРАНЫҢ ГЕНЕЗИСІ МЕН ЭВОЛЮЦИЯСЫ: ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ
ӨЛШЕМДЕРІ

1.1 Прокуратура – мемлекеттік биліктің институты: әлемдік тәжірибе

Прокуратура мемлекет механизмінде салыстырмалы түрде - XIV ғасырда
пайда болды. Арнайы бақылаушы-қадағалаушы орган ретінде пайда болған
мемлекеттердің бірі-ол Франция. Ал Франция прокуратурасының негізін қалаушы
король IV Филип. Ол 1302 жылдың 25-наурызындағы Ордонанс арқылы сотта патша
мүддесін прокуратураның өкілдік етуімен қорғалатынын бекітті. Прокурор
деген терминнің өзіне келетін болсақ, ол латын тілінен шыққан, яғни ол-
қадағалау, қамтамасыз ету дегенді білдіреді және осы аталған термин
Францияда XVIII-ғасырдың басында ғана қолданыла бастады. Ал осыған дейінгі
тиісті лауазым иелері патшаның адамдары деп саналатын. Франция
прокуратурасы патшаның әмірін орындау және соттарда қорытынды беруді
орындайтын айыптаушы, жазалаушы орган ретінде пайда болғандығын байқауға
болады [15.16 б].
Осы мерзімге таяу прокуратура Германияда да құрыла бастады. Оған
қылмыстарды тергеу жүктелді. Ал XVI-XVII ғасырларда прокуратура органдары
Италия, Нидерланды және т.б. көптеген мемлекеттерде пайда бола бастады.
Ал Ресейдегі прокуратура XVIII-ғасырдың төртінші жартысында мемлекет
жүйесінде болған өзгерістерге сай пайда болды. Абсолютизм кезіндегі
мемлекеттік аппаратты орталықтандыру арнайы бақылаушы органның құрылуын
талап етті. Бұл кезең орталық биліктің феодалдардың сепаратистік
тенденциялары мен кейбір іс-шараларға қарсы тұру кезеңдерінің бірі болатын.
Лауазымды тұлғалардың талан-тараж жасауы, олардың қараңғылығы мен
істеріндегі әдепсіздік және мемлекеттің мүддесі үшін қайда болмасын ретсіз
иелену орын алып жатты. Міне осылар мемлекеттік құрылысты сипаттап
көрсетті.
Дәлірек келсек, жоғарыда айтылғандай прокурор, осыдан прокуратура
термині латынның procuro деген сөзінен шыққан, аудармасы қамқор
боламын, басқарамын дегенді білдіреді. Ежелгі Римде прокуратура деген
қызмет болған. Ол Рим азаматының сот және коммерциялық қызметінде сенімді
өкілі болған, үй басқарушысы және наместнигі, яғни оған тиісті аймақты
басқарып, толық билікке, сот билігін қоса иеленген.
Қазіргі таңдағы ұғымға сай прокуратураның, яғни бір жағынан заңдылықтың
сақталуын бақылауды жүзеге асыратын және екінші жағынан қылмыстық қудалауды
жүзеге асыратын орган ретінде мемлекеттік биліктің ерекше институты ретінде
пайда болуы XIII-XIV ғасырларға тән. Осы кезеңде Францияда мемлекеттік
айыптаудың ерекше органы қалыптасты (ол былай деп аталды- officiers du roi,
procureurs, avocats du roi, gens du roi).
Кейінірек ол органға заңдылықтың сақталуын бақылау міндеті жүктелді.
Прокуратура институтының бұл түрі өзге де мемлекеттермен (Австрия,
Германия) байланысты болды және XIX ғасырдың басында Еуропа континентінде
прокуратураны ұйымдастырудың үстем нысаны болып табылды. Бірақ жекелеп
алғанда прокуратура термині жаңа әлемде аз таралған. Бұл институт романо-
германдық мемлекеттерде жариялы министрлік (Ministerio Publico, Ministere
public) немесе Фискалией, ал Германияда-мемлекеттік сенімді қызмет
(Staatsanwaltschaft), Чехияда 1994 жылдан бастап- мемлекеттік сөйлеуші
деп те атайды. Ал АҚШ-та прокуратураға ұқсас институт атторнейлік қызмет
деп аталады.
Құқықтық доктрина прокуратураның, сондай-ақ оның іспеттес функцияларды
жүзеге асыратын органдардың әртүрлі типтерін белгілейді. Мұндай әртүрлілік
теориялық ізденулердің жемісі емес, оған себепті алғышарттар тән.
Мемлекеттік механизмдердің құрамдас бір бөлігі ретінде прокуратура да
әртүрлі мән-жайлардан туындалған. Оның мәртебесі, мемлекет жүйесіндегі орны
мемлекеттің құрылысымен, оның табиғатымен (саяси режим), құрылымдарымен,
елдің саяси-құқықтық дәстүрлерімен, құқықтық семьяның типімен, т.б.
айқындалары анық.
Айтылған мән-жайларды нақты алынған елдегі құқықтық ортаның арнаулы
юридикалық факторларымен толықтырған жөн. Соның ішінде тарихи қалыптасып
қалған сот өндірісінің типін алуға болады. Мысалы, британдық құқықтық
жүйеде билігімен күшті прокурордың фигурасының болмауын В.П. Рябцев –
ағылшындық сайыскерліктің жетістігі болған тараптардың абсолюттік тең
құқықты статусымен түсіндіреді [16.207]. Сәйкесінше, мемлекеттік адвокаттар
ешқашан әділет органы ретінде танылғаны жоқ. Сондықтан олар мемлекеттік
адвокатура органының тарихи болмысын сақтап қалуына байланысты,
ағылшындық құқықты елдерде прокуратураға орын берілуі қиын.
Тағы бір құқықтық детерминант – ұлттық құқықтық жүйенің конструктивтік
типологиялық ерекшеліктері болып табылады. Осы тұста, жалпы құқық
жүйесіндегі құқықтың басты қайнаркөзі ретінде сот прецедентінің болып келуі
британ мемлекетінің құқықтық саясатының мазмұнына, оның құралдарына, тіпті
лексикасына да әсер етіп келгені сөзсіз. Жалпы құқық жүйесінде заңдылықты
сақтау мақсаты болғаны жоқ. Өйткені, прецеденттік құқық статуттық құқыққа
қарағанда басқа тетіктерге негізделеді. Сәйкесінше, мұнда прокурорлық
қадағалаудың тиімділігі әрине әлсіз. Осыдан заңнаманың іске асуының
әрекетті тетігі ретіндегі прокуратура институы жалпы құқық жүйесінде дамуын
таппай қалған. Осы себепті ағылшындық құқықта заңдылықтың құралдары да
кеңінен таралмаған [17.144].
Мемлекет механизмінде прокуратураның пайда болуын оның
конструкциясымен, құқықтық табиғатымен байланыстырады. Алғаш қатаң
орталықтандырылған мемлекеттік құрылыстарда прокуратураның соған тәрізді
болуы заңды құбылыс. Бірақ, біртіндеп, ХХ ғасырдың екінші жартысынан
заңдылықты бақылаудың, құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз етудің басқа
да әрекетке қабілетті тетіктерінің пайда болуы (конституциялық соттар,
омбудсмен институы, т.с.с.) бұл бағыттағы қажеттіліктерге сай болып,
прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен көздемелерін нақтылай әрі айқындай
түсті.
Прокуратура көптеген елдерде жалпы мүдделерді (жалпыұлттық) қорғауға,
құқықтың үстемдігін ең әуелі жариялы билік пен халықтың арасындағы
қатынастарда нығайтуға ат салысады. Оның заңдылық режимін, құқықтардың
қорғалуын қамтамасыз етуі бұл институттың әлеуметтік маңыздылығына
сілтейді. Дәл осы мақсаттарға көпшілік елдердің прокуратуралары сай және
сол үшін бұл орган құрылған да.
Прокуратураның моделі мен түріне әсер ететін факторларды
консалидациялау әлемдегі елдердің прокуратураларын типтік шоғырландырудан
өткізуге мүмкіндік жасайды.
Прокуратураның елдегі әділет жүйесінің, осыдан құқық жүйесінің құрамдас
бөлігі екендігін ескеріп, типтерге бөлсек:
1. құрлықтық (континенталдық) құқықтық жүйелі елдердің
прокуратураларынан;
2. жалпы құқықтық елдердің прокуратураларынан тұратынын байқауға
болады.
Әр типтің ішінде көптеген түрлерге бөлінуі орын алған. Соның ішінде
тарихи модельдері, құқықтық дәстүрлерінің ортақтығына, құқықтық семьяға
бірігуіне байланысы факторларда орын алған [18.344 б].
Мемлекет механизміндегі орнына, ұйымдық және функционалдық
тәуелсіздігіне (автономиясына) байланысты прокуратураның бірнеше
модельдерін атауға болады:
1. Тәуелсіз конституциялық орган ретінде (ТМД елдері, Албания,
Венгрия, Вьетнам, Испания, ҚХР, Куба, Латвия, Литва, Македония,
Португалия, Сербия, Словакия, Хорватия, Монғолия, Индонезия, Латын
Америка елдері түгел дерлік, Португалия және оның бұрынғы
колониялары).
2. Басқа мемлекеттік органның қарамағындағы, яғни төмендегідей:
• Үкіметтің әкімшілік бағыныштылығындағы (Әділет министрлігі)
мемлекеттік айыпты қолдаушы орган ретінде. Бұл модельдің
ішінде де бірнеше түрлері кездеседі. Мысалы, прокуратурасы
ұйымдық жағынан Әділет министрлігіне бағындырылғанымен
функционалдық дербестігін сақтаған елдер: Франция, Бельгия,
Люксембург, Чехия, Румыния, Словения, Түркия, Финляндия,
Корей Республикасы, Эстония, Жапония. Әділет министрлігінің
толық қарамағындағы орган ретінде: Данияда, Польшада,
Филиппинада сақталған.
• Атқару мен сот биліктерінің араларында орын алған орган
ретінде: Францияда, ФГР-да, Бельгияда, Египетте, Италияда
орын алған. Үкіметтің бағыныштылығына берілген орган
ретінде: Швеция мен Швейцарияны атауға болады. Сот билігінің
қарамағына берілген елдер: Әзірбайжан, Андорра, Болгария,
Грузия, Испания, Латвия, Молдова, Иран; [19.84]
3. Үкіметтің юридикалық қызмет көрсету органы ретінде – Біріккен
корольдықта, жалпы құқықтық басқа елдерде – Австралиялық одақта
орын алған. Типіне қарамай бағындырылуы да ерекшеленетіні бар.
Мысалы, Швецияның прокуратурасы үкіметке бағындырылған.
4. Әділет министрлігімен (департаменттерімен) ұқсастырып, яғни
прокуратура атқаратын функцияларға ұқсас қызмет жасайтын орган
ретінде АҚШ пен Канададағы атторнейлік қызмет болып табылады.
Өзінің ұйымдық құрылысына байланысты прокуратура орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған болып бөлінеді.
Орталықтандырылғандарына біртұтас, бір орталыққа бағындырылуы мен
қалыптастырылуы, мәртебесі мен юрисдикциясы және прокурорлардың
мәртебесінің бірыңғай актілермен реттелуі тән. Органдар мен прокурорлардың
араларындағы иерархиясы анықталып, бір орталықтан басқарылады.
Орталықтандырылмағандары басқа принциптерге негізделеді. Мысалы, АҚШ-та
штаттар мен муниципалитеттердің атторнейлік қызметтерінің араларында
бағыныштылық жоқ, бірі біріне қатысты дербес болып келеді және бірінен бірі
құрылуы мәселелеріне байланысты тәуелсіз. Жергілікті атторнейлерді
(аймақтық, аудандық, қалалық) тиісінше әкімшілік аумақтың халқы сайлайды,
тек кейбір штаттарда оларды губернатор, штаттың Бас Атторнейі немесе заң
шығару органы тағайындайды [20.527].
Прокурорлық қадағалаудың қолдану салаларына байланысты жалпы
прокурорлық органдармен қатар мамандандырылғандары да болады. Ондайлар
ретінде, мысалы әскери (ТМД мемлекеттері, Болгария, Бразилия, Венгрия,
Вьетнам, Грекия, Дания, Иран, ҚХР, Польша, Словакия); көлік (ТМД
мемлекеттері, Нидерланды, ҚХР); экологиялық (Норвегияда); еңбек (Бразилия)
прокуратуралар құрылған.
Арнаулы прокуратуралар ретінде есірткі заттардың заңсыз айналымына
төтеп беру мен алдын алу (Испанияда), мемлекеттік қауіпсіздікке қарсы
қылмыстармен күресу (Египетте), халықаралық қылмыстарды қудалау (Данияда)
прокуратураларын атауға болады.
Нидерландыда (Роттердамда) ұлттық прокуратурамен қатар, ұйымдасқан
қылмыс бойынша қылмыстық қудалаудың ұлттық бөлімшесі құрылған. Оның қызметі
халықаралық ұйымдасқан қылмыстылықпен күрес жүргізу, сондықтан аймақтық
және апелляциялық соттармен байланысты емес. Оның басты мақсаты – қаржы
саласындағы құқық бұзушылықтарды тергеудің жаңа әдістерін енгізу, әсіресе
пайдакүнемдікпен жасалған ақша махинацияларын тергеу болып табылады.
Мұнымен қоса, терроризммен, адам контрабандасымен, т.с.с. күресті де
ұйымдастырады.
Арнаулы прокуратураның құқында Швецияда 1988 жылы экономикалық
қылмыстарды тергеу жөніндегі Ұлттық бюро құрылған. Оны Бас директор
басқарып, құрамында прокурорлар, тергеушілер және полиция қызметкерлері
жұмыс жасайды.
Арнаулы прокурорлардың қатарында Италиядағы кассациялық соттың Бас
Прокурорының жанында құрылған мафиямен күрес жүргізу жөніндегі Ұлттық
Басқарманы, Румыниядағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізетін
прокуратураны да атауға болады.
Прокуратураларды типологиялау олардың функцияларымен, прокурорлық
корпусты қалыптастыру әдістері арқылы да жасалады.
Прокурордың мәртебесін мыналар құрастырады: лауазымына қою, заңнамаға
сай лауазымдар иерархиясындағы орнын белгілеу; өкілеттіктерінің ауқымы мен
оларды іске асыру кепілдіктерін анықтау; юрисдикциядан иммунитетін белгілеу
т.с.с.
Прокурорлық корпусты қалыптастырудың әдістері мен процедураларына
келетін болсақ, анағұрлым таралған тәжірибеге лайық көпшілік елдерде Бас
Прокурорды мемлекет басшысы дара өзі, немесе Парламенттің қатысуында
тағайындайды.
Мысалы, Бельгия Конституциясының 153-бабына сай, Король прокуратура
шенеуніктерін қызметке өзі тағайындап, өзі босатады. Дәл осылайша
Нидерланданың королі судьяларды және Жоғарғы Соттың жанындағы Бас
Прокурорды лауазымдарына өмірбақи етіп тағайындайды.
Монғолияның Бас Прокуроры мен оның орынбасарларын Президент Ұлы
Мемлекеттік Хоралдың (Парламенттің) келісімімен 6 жыл мерзімге
тағайындайды. Албанияның Бас Прокурорын да Республика Президенті Кувенданың
келісімімен тағайындайды. Мексикада да Бас Прокурорды Президент Сенаттың
келісімімен тағайындайды, Федеративтік Бразилия Республикасында Бас
Прокурорды Президент федералдық Сенаттың келісімімен қызметіне
тағайындайды.
Португалияның Бас Прокурорын Республика Президенті Үкіметтің ұсынысымен
тағайындайды. Данияның королі Бас Прокурор мен үлкен прокурорлық
лауазымдарға Әділет министрінің ұсынуымен тағайындайды.
Осыған ұқсас практиканы бұрынғы англиялық бодандықта болған елдерде
ұшырастыруға болады. Ирландияда, Зимбабведе, т.б. Бас Атторнейді Президент
Премьер-министрдің кеңесі бойынша тағайындайды. Индияда Бас Атторнейді
Президент тағайындайды және Индияның Конституциясына (оның 76 бабының 1
бөлігіне) сай, Бас Прокурор лауазымында Президенттің қалауы біткенше
болады - делінген. Мұндай әдіс логикамен үйлесімді, өйткені аталаған
елдерде Бас Атторней ең әуелі үкіметтің юридикалық өкілі ретінде танылып,
атқару билігінің қарамағында болады [21.352].
Бас Прокурорды лауазымына Парламенттің бекітуі практикасы да кең етек
алған елдер аз емес. Мысалы, Венгрияның Бас прокурорын Президенттің
ұсынысымен Республика Парламенті сайлайды. Македонияда Республика
Прокурорын Мәжіліс (Парламент) 6 жыл мерзімге тағайындайды және босатады.
Черногорияның бір палаталы парламенті Жариялы Прокурорды 6 жыл мерзімге
тағайындайды және босатады. Венесуэла Конституциясының 284-бабына сай,
республиканың Бас Прокурорын Ұлттық Ассамблея (парламенті) 7 жыл мерзімге
сайлайды.
Хорватияның Бас Прокурорын үкіметтің ұсынуымен хорват саборы
өкілдерінің Палатасы 4 жыл мерзімге тағайындайды.
Мұндай тәжірибе мемлекеттік басқару нысанасы мен мемлекеттік режимнің
типіне қарамастан көптеген елдерде қолданылып келеді.
Біраз елдерде бас прокурорына өкілеттік беру процедурасына сот
органдары мен олардың ұйымдық қызметін қамтамасыз ету органдары да
араласады. Мұндай тәжірибе прокуратурасы сот жүйесіне тіркелген елдерге
ғана тән еместігін атап өту қажет. Мысалы Грекия Республикасында судьялар
сияқты прокурорлар да Жоғары Сот Кеңесінің шешіміне негізделген
Президенттің Декретімен өмір бақилыққа тағайындалады. Болгарияның Бас
Прокурорын Президент Жоғары Сот Кеңесінің ұсынуымен 7 жыл мерзімге
тағайындайды.
Түркияда Кассациялық соттың Прокуроры болып та саналатын республиканың
Бас Прокурорын және оның орынбасарын Кассациялық Соттың Пленумы ұсынатын
бес кандидаттың ішінен Президент іріктеп, тағайындайды. Эквадордың Бас
Прокурорын 6 жылдан тұратын бір мезгілге, Ұлттық Магистратура Кеңесі
ұсынған үш кандидаттан іріктеп, Ұлттық Конгресс көпшілік дауыспен сайлайды.
Колумбияның Бас фискалиятының Бас Прокурорын 4 жылдық жалғыз мерзімге
Жоғарғы Сот ұсынатын 3 кандидатурадан іріктеп Президент тағайындайды.
Кейбір елдерде прокурорды лауазымына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.