Қазақстан Республикасындағы прокуратура органдарының қылмыстық-процесуалдық қызметінің теориялық проблемалары

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 343. 1(574) Қолжазба құқығында

ШАРИПОВ ШАЙМАРДАН МАХАМЕТҰЛЫ

Қазақстан Республикасындағы прокуратура органдарының қылмыстық-процесуалдық қызметінің теориялық проблемалары

12. 00. 09 - қылмыстық процесс; криминалистика және сот сараптамасы;

жедел іздестіру қызметі

Заң ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшілері:

заң ғылымдарының докторы,

профессор

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010 ж.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация Қазақстан Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратура органдарының орны мен рөлін, мақсаттары мен функционалдық қызметін, оның бағыттарын, біртұтас мемлекеттік билік кеңістігіндегі осы органға тиесілі тепе-теңдік пен тежемелік тетіктерін ашуға бағытталған. Сонымен қоса, прокуратураның қылмыстық сот өндірісіндегі қызметінің ерекшеліктері айқындалып, оған тән көпфункционалдыққа назар аударылып, әсіресе олардың араларындағы антогонизмдерді жою жолдарын, осы тұстағы функционалдық қызметіне және осы арқылы қылмыстық іс жүргізудегі қызметіне де өзгеріс енгізу қажеттілігі дәйектелді.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ең қымбат қазынасы ретінде адамның және азаматтың өмірін, құқықтары мен бостандықтарын танитын демократиялық, құқықтық мемлекет - Қазақстан Республикасында аталған құндылықтардың қорғау мен қамтамасыз ету тетіктері барынша жаратылды [1] . Мемлекеттік биліктің дәстүрлі үш тармағымен қоса жалпы құқық жүйесінің құрамында мемлекеттік-құқықтық жүйені қалыптастырған билік органдары да бұл бағытта тиісінше пайдалы үлесін қосуда. Аталған институттардың ішіндегі прокуратура ел аумағындағы заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асырады [2] . Демек, мемлекет аумағында заңдылық режимін қамтамасыз ету бұл органға тән басты міндет. Ал, құқықтық мемлекетке тән заңдылық келесідегі құндылықтар мен қағидаттарды: қоғам өміріндегі құқықтың ұлы мәртебелілігін; заңның үстемдігін; баршаның заңның алдындағы теңдігін; құқықтық актілердің бұлжытпай сақталуын; құқық пен бостандықтарды жүзеге асыруда тосқауылға жол берілмеуін; құқықтың неғұрлым дұрыс және тиімді пайдаланылуын; құқық бұзушылықпен күресті біртіндету мен заңды бұзушылық үшін жауаптылықтың болмай қалмауын; лауазымды тұлғалардың тарапынан озбырлыққа жол берілмеуін; құқықтық тәртіптің тұрақтылығын; құқықтық реттеу тетіктері қызметінің тиімділігін міндетті түрде қамтуы тиіс.

Біз құқық қорғау жүйесін реформалау бойынша байыпты жұмыс жүргізуге тиіспіз. Жаңа онжылдықта біз өзіміздің экономикалық жоспарларымыздың табыстарын дәйекті саяси жаңғырту арқылы бекемдей, саяси жүйемізді жетілдіруді жалғастырамыз және мұнда құқықтық реформа маңызды рөл атқаратын болады. Бәрінен бұрын, құқық қорғау жүйесін оңтайландырып, әрбір мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керек- деп нақтылады Мемлекет басшысы Н. Ә. Назарбаев өзінің «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері»-атаулы Қазақстан халқына 2010 жылғы Жолдауында [3] .

Мемлекеттің қылмыстық саясатын тиімді іске асыру қылмыстық сот өндірісінің оптималдық моделінсіз мүмкін емес- делінді 2010-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының тұжырымдамасында. Мұнда қылмыстық іс жүргізу құқығын бұдан әрі қарай жетілдірудің келесідегі бағыттары нақтыланды:

• қылмыстық процесті, әсіресе сотқа дейінгі өндірісті қарапайымдылау мен олардың тиімділігін арттыру;
• тергеу алдындағы тексеруді, оның шектерін заңнамамен реттеу арқылы анықтау;
• қамауға алуға альтернативті бұлтартпау шараларын, кепілді қоса қолдану аясын кеңейтуге алғышарттар жасау;
• сот әділдігінің тараптарды татуластыру мен залалды өндіруге негізделген қалпына келтіру институттарын біртіндеп енгізу;
• жеке және жеке-жариялы айыптау тәртібінде қылмыстық қудалауы мен айыптауы жүргізілетін қылмыстық істердің санаттарын ұлғайту;
• алқа заседательдерінің қатысуларымен қаралатын қылмыстық істердің санаттарын біртіндеп ұлғайту;
• қылмыстық істер бойынша айыпкерлер мен сезіктенушілермен қоса жәбірленушілерге, куәлерге де білікті заң көмегін көрсету тетіктерін әрі қарай жетілдіру [4] .

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстанда демократиялық және құқықтық мемлекеттің қажеттіліктерін өтей алатын тиімді құқық қорғау жүйесі қалыптасып, дамып келеді. Бұл жүйеге тән басымдық ететін мақсаттар, әрине, қылмыстылықпен күрес жүргізу, заңдылық пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, кез-келген құқық бұзушылықтың мемлекет назарынан тыс қалмауын қамтамасыз ету, қылмыстарды деркез әрі толық ашу, оларды жасаған кінәлілерді әшкерелеу мен қылмыстық жауаптылыққа тарту, құқық бұзушылықтардың алдын алу, қылмыстылықпен күрес жүгізуге қоғамды жұмылдыру болып табылады.

Елдің құқық қорғау жүйесіндегі орталық орган сөзсіз прокуратура екені анық. Оның негізгі функциясы- қадағалау қызметінің тиімділігін арттыру қажет. Құқық қорғау қызметіне қатысты оны үйлестіру функциясының да тиімділігін арттыру, әрине оны құқықтық реттеуді қоса іске асыру бүгінгі күннің талабы- делінді Құқықтық саясаттың тұжырымдамасында.

Конституциялық деңгейде прокуратураның заңдылықты жоғары қадағалайтын орган екені айқындалып, оның қылмыстық қудалауды заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте жүзеге асыруы белгіленді. Қылмыстық қудалауына қатысты оның шектері 21 мамыр 2007 жылғы Конституциялық реформамен нақтыланып, Ата Заңның 16-бабының 2-бөлігі: «заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы беріледі. Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады»- деген жаңа редакциясына сай, мұндай құзыреттік прокуратурадан алынды.

Сонымен, құқықтық жүйені жетілдіре отырып, жаңартудың басты көздемелері оны құрайтын элементтерін (соның құрамында прокуратураны да) барынша тиімділеу, олардың демократиялық, құқықтық мемлекетті құрудың әр кезеңдеріндегі мақсаттары мен қажеттіліктеріне сай болуын қарастыру мен осыған бағыттау маңызды әрі қажетті болып табылады.

Жоғарыда аталған құқықтық саясаттың тұжырымдамасы мен Ел Президентінің 2010 жылғы халыққа Жолдауында белгіленген бағыт-бағдарлардың негізінде, прокуратураны:

• конституциялық орган ретінде, құқық қорғау жүйесінің орталық ұйымдастырушы-үйлестіруші органы қатарында, яғни жаңарған сапалы мәртебесімен;
• оның конституциялық миссиясына сай, қадағалау қызметі басымдық ететін, яғни демократиялық, құқықтық мемлекетке тән қадағалау типіндегі орган болып бекемденуі мен дамуына сілтейтін жақтарымен;
• Қазақстанда мемлекеттік билікті ұйымдастыру феноменіне сай қалыптасып, өзіне тән анықтауы әбден піскен мемлекеттік-құқықтық жүйеден алатын ерекше орнына лайық прокуратураның құқықпен реттелетін салалардың бәрінде заңдылық режимін қамтамасыз етумен байланысты көпфункционалдығымен;
• конституциялық-құқықтық жағдайына лайық, қадағалау қызметін тәуелсіз әрі дербес атқаруы қажеттілігімен және оны нығайтумен;
• прокурорлық қадағалауды мемлекет атынан жүзеге асырылатын жоғары қадағалау мәртебесімен қамтамасыз ету үшін қажетті құқықтық құралдары мен амалдарын күшейту жолдарымен;
• жоғарыда көрсетілген мемлекеттік бағдарламалық құжаттардың негіздерінде прокуратураға тән көпфункционалдылықтан, олардың, яғни функцияларының араларындағы бәсекелестік пен кей жағдайда орын алатын антагонизмді жою қажеттіліктерімен, яғни аталған функцияларды бірыңғайландырып, қызмет мақсаттарында құқықтық гармонияға жетумен байланысты зерттеу сөзсіз өзекті әрі бүгінгі күнгі қажеттілік болып саналады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы құқық теориясында заңдылық санатының алатын орны ерекше. Әсіресе, демократиялық және құқықтық мемлекетті құру деңгейінде заңдылықтың сақталуы өте қажет. Міне, сондықтан болса керек, заңдылық санатына қатысты зерттеу аз емес. Құқыққа тән бұл санаттың аясында отандық және шет елдік (алыс және таяу) ізденушілерде көптеген зерттеулерді оның әрқилы аспектілеріне бағыштай жүргізіп келді.

Бұл ізденулер құқық философиясы мен оның басқа салаларына (мемлекет және құқық теориясы, конституциялық, әкімшілік, т. с. с. құқықтары) да тән болды. Солардың қатарларында А. С. Автономовты, Е. О. Алаухановты, С. С. Алексеевті, К. К. Айтхожинді, М. Т. Баймахановты, А. С. Богомоловты, Ә. Е. Бектұрғановты, А. Д. Бойковты, Ш. Ш. Уалихановты, Н. В. Витрукты, В. Г. Графскийді, А. П. Гуляевті, К. Ф. Гуценконы, Л. Т. Жанұзақованы, К. А. Жиреншінді, А. Г. Звягинцевті, С. З. Зимановты, А. С. Ибраеваны, З. Ж. Кенжалиевті, О. К. Қопабаевты, А. К. Котовты, В. А. Малиновскийді, Қ. А. Мамиді, К. С. Мауленовты, Э. Б. Мухамеджановты, А. К. Мухтарованы, И. И. Роговты, С. Т. Тыныбековты, Ғ. Сапарғалиевты, С. С. Сартаевты, С. Ф. Ударцевті, А. А. Черняковты, Н. А. Шайкеновты және т. б. атауға болады.

Прокурорлық қадағалаудың түрлі мәселелеріне, соның ішінде оның жағдайы мен оның келешегіне, дамыту жолдары мен бағыттарына, тиімділігін арттыруға еңбектерін келесі ғалымдар арнады: Н. А. Абдиқанов, М. М. Алиев, А. А. Альдекеев, А. Н. Ахпанов, Т. К. Айтмуханбетов, З. О. Ашитов, Е. Әлімқұлов, Ж. А. Байшев, И. Ж. Бахтыбаев, К. А. Бегалиев, Л. Ш. Берсугурова, В. Г. Бессарабов, Е. Г. Джакишев, А. А. Джумалиева, Р. Е. Жансараева, С. К. Жүрсімбаев, Н. А. Жұманбаева, Р. Н. Зинуров, А. А. Исаев, Е. И. Каиржанов, Е. Қ. Қаржаубаев, Ю. А. Ким, М. Ч. Қоғамов, С. С. Молдабаев, Н. В. Мельников, М. Б. Мұқашев, М. С. Нәрікбаев, Г. Х. Насыров, А. С. Нұралиева, Б. М. Нұрғалиев, К. И. Нұржаубаева, А. А. Рзаев, Г. Ж. Сүлейменова, А. Я. Сухарев, С. Г. Темірболатов, Б. Х. Төлеубекова, Р. Т. Түсүпбеков, К. Х. Халиқов, А. Л. Хан, Ә. Б. Шарипова т. б.

Сөзсіз, бұл ғалымдардың еңбектері прокурорлық қадағалаудың бүгінгі күнгі мәселелерін кешенді зерттеуге теориялық база болып саналады.

Жекеленген еңбектерге тоқталар болсақ, прокурордың сотқа дейінгі өндірісте процесуалдық қызметіне С. К. Журсимбаев [5], адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сотта қорғалуына Б. А. Сембин [6], сотқа дейінгі өндірістегі прокурордың қызметіне байланысты Е. С. Мерзадинов, Б. М. Сматлаев [7; 8], прокуратура қызметінің ұйымдық-құқықтық негіздеріне Д. И. Байтұқбаев [9], Г. М. Онланбекова [10], прокурорлық қадағалау мен мемлекеттік бақылаудың басқа нысандарының ара қатынасына С. Ш. Шоқатаев [11], құқық қорғау органдарының қызметін үйлестіруге Г. К. Утибаевтың зерттеулері елеулі үлес қосқаны анық [12] . Мұндай ізденушілердің қатарында Ж. А. Тұяқбаевты да атауға болады. Ол, егемен Қазақстанның тұңғыш Бас Прокуроры лауазымында жүріп, мемлекеттік-құқықтық реформалау кезінде прокуратураны дамыту жолдарын зерттеді [13] .

Қомақты және кешенді зерттеулердің бірі 2009 жылғы И. Ж. Бахтыбаевтың тарапынан жасалды. Оның «Концептуальные основы деятельности прокуратуры Республики Казахстан по обеспечению законности» атаулы докторлық диссертациясы (12. 00. 11) іргелі құқықтық санат «заңдылықтың» мәні мен мазмұнын, оны қамтамасыз етудің ұйымдық-құқықтық тетіктерінің әртүрлі тарихи кезеңдердегі болмысын ашу арқылы, қазіргі заманғы ұғымы құқықтық заңдылықтың келіп шығуына нұсқап, прокуратураның мемлекеттік биліктегі орнын айқындайды. Автор прокуратураға тән функциялардың жіктемесін жасап, оларды жекеленген күйлерінде талдап, олардың кейбіреулерін күшейтуге бағытталған ұсыныстарын енгізген. Атап айтқанда, И. Ж. Бахтыбаевтың ойынша прокуратура органдарында қылмыстарды (ұйымдасқан түрлері мен лауазымды қылмыстарды) тергеу функциясының болуы қажет. Сонымен қоса, автор тергеудің заңдылығын қадағалау өкілеттіктерін күшейтіп, қылмыстық істер бойынша айыптау қорытындысын жасау өкілеттігін, сондай-ақ өзіне келіп түскен іс бойынша, оны қосымша тергеуге жолдамай-ақ, өз бастамасымен қажетті тергеу амалдарын сотқа беру мәселесін шешу үшін жүргізу құқығын да прокурорға беруді ұсынуы прокуратураның қылмыстық қудалау функциясын күшейтуді көздеп отырғандығын аңғартады [14] .

Аталған диссертациялық еңбектен ұсынылып отырған зерттеу жұмысының ерекшеленетін жерлеріне келетін болсақ: біріншіден, әлемдік және отандық тәжірибені, сондай-ақ прокурорлық қадағалау институтының тарихын зерделеу арқылы бүгінгі демократиялық, құқықтық мемлекетті құру үрдісінде қылмыстық қудалауы басымдық ететін прокуратурадан гөрі қадағалау типті прокуратураға бет бұрудың абзалдығы дәйектеледі; екіншіден, егемен ел болып, тәуелсіз мемлекет құру үрдісінде қазақстандық (еуразиялық) модельдің феноменіне сай, прокуратураның алатын орнын, яғни оның мемлекеттік-құқықтық жүйенің құрамдас бөлігі екендігін ерекшелеу орын алды; үшіншіден, мұндай жүйеге тән прокурорлық қадағалаудың құқықтық мемлекеттегі көздейтін заңдылығының жаңа парадигмасы айқындалды; төртіншіден, прокуратураға тән функциялардың араларындағы бәсекелестікті ескере отырып, оларды бірыңғайландыру, осылайша оңтайландыруды көздеп, оның қадағалау функциясына басымдық рөл берілуі қажеттігі дәйектелді; бесіншіден, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет пен заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мен қамтамасыз етуге тиесілі құқықтық құралдар мен амалдарды жетілдіруді көздейтін ұсыныстар енгізілді; алтыншыдан, қылмыстық процестегі прокуратураға тән процесуалдық функциялар бөлшектеніп, талдануының арқасында олардың араларындағы бәсекелестік пен антагонизмдер айқындалды; жетіншіден, функционалдық қызметіндегі қайшылықтарына байланысты оларды жою мен біркелкілендіру жолдары көрсетіліп, қылмыстық процестегі функцияларды тұлғаларына (субъектілеріне) қатысты қайта қарау туралы ұсыныс енгізіледі.

Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттері.

Диссертациялық зерттеудің негізгі әрі мазмұнды мақсаты- Қазақстан Республикасының мемлекеттік-құқықтық жүйесіндегі прокуратураның және ол атқаратын мемлекеттік қызметтің айрықша саласы- прокурорлық қадағалаудың, сондай-ақ, қылмыстық-процесуалдық қызметінің теориялық және құқықтық мәселелеріне кешенді зерттеу жүргізіп, осы саладағы заңнаманы жетілдіру және оны қолдану практикасы жөнінде ғылыми негізделген ұсынымдар әзірлеу болып табылады.

Көзделген мақсатқа қол жеткізу үшін:

• Прокуратураның конституциялық-құқықтық табиғатын жүйелі түрде зерттеу арқылы оның мемлекеттік билік аясында алатын орны мен мәртебесін айқындауды;
• Демократиялық, құқықтық мемлекетте заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз етуге арналған прокурорлық қадағалау институтына сұранымдары мен қажеттіліктерін дәйектеуді;
• Әлемдік және отандық тәжірибеге жүгіне отырып, прокуратура мен прокурорлық қадағалауды жақсарту мен жетілдіру бағыттарын көздейтін ұсынымдарды әзірлеуді;
• Прокуратураның функционалдық қызметіне байланысты, әсіресе оған тән процесуалдық функцияларының араларындағы бәсекелестіктерін ашып, оларды біркелкілендіру, осылайша қызмет мақсаттарында құқықтық гармонияға қол жеткізуді;
• Прокурорлық қадағалаудың тиімділігін нәтижелілігімен, яғни бұл қызметте мақсаттарға қол жеткізуге арналған құқықтық құралдар мен амалдардың жағдайын зерттеу арқылы, оларды тиімділеуді, жетілдіруді міндет етіп қойдық.

Диссертациялық зерттеудің объектісі мен пәні. Зерттеудің объектісі болып- прокуратураны ұйымдастыру мен қызметін атқаруы барысында, яғни прокурорлық қадағалауды жүргізу кезінде қалыптасатын құқықтық қатынастар табылады. Ал, зерттеу пәніне прокуратура мен прокурорлық қадағалауға бағытталған теориялық жасалымдар мен Қазақстан Республикасының прокуратура туралы және прокурорлық қадағалау жөніндегі заңнамасы, оны қолдану практикасы, сондай-ақ осы саладағы құқықтық реттеудің шетелдік тәжірибесі жатады.

Зерттеудің әдістемелік және деректік негізі. Диссертациялық зерттеу әдіснамасының базалық негізін материалистік диалектика және оған тән ғылыми танымдық принциптер, амалдар мен заңдылықтар құрайды. Сонымен бірге жұмыста басқа да жалпы және жекеше ғылыми әдістер: формальды-логикалық, нақтылы-тарихи, салыстырмалы-құқықтық, құрылымдық-функционалдық, нақтылы-әлеуметтік, жүйелі талдау және басқа да әдістер қолданылды.

Зерттеудің нормативтік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының «Прокуратура туралы» Заңы, ҚР-ның ҚІЖК-і, АІЖК-і, зерттеу тақырыбына байланысты басқа да заңнамалық және заңға тәуелді актілері, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының және Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулылары, ҚР-ы Бас Прокурорының Бұйрықтары, Нұсқаулықтары, Ережелері, т. б. құрады.

Бағдарламалық құжаттардың қатарында, Республика Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030», сондай-ақ 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдаулары, Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған құқықтық саясатының тұжырымдамасы басшылыққа алынды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертация Қазақстан Республикасындағы прокуратураның және прокурорлық қадағалаудың, сондай-ақ, ол атқаратын қылмыстық-процесуалдық қызметтің теориясы мен практикасының проблемаларын кешенді зерттеуге арналған, монографиялық сипаты бар, отандық құқықтық ғылымдағы зерттеулердің қатарында болып табылады. Зерттеу нәтижесінде прокуратураға тән функциялармен қоса, прокурорлық қадағалауды жетілдіруге теориялық негіздер жасалынды. Зерттеудің ғылыми жаңалығына автордың Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының мемлекеттік билік кеңістігінде алатын орнын «мемлекеттік-құқықтық жүйеде»- деп анықталуы тұңғыш жасалынып отырған трактовка. Сонымен қатар, оның прокуратураға тән процесуалдық функцияларды, осы арқылы жалпы процесуалдық функцияларды қайта қарауды, әсіресе оларды атқаратын тұлғаларына қатысты өзгертуді ұсынуы қылмыстық іс жүргізу құқығына да елеулі прогрессивті жаңалықтар әкелу мүмкіндігінен байқауға болады. Автордың, прокуратураның қылмыстық сот өндірісінде мемлекет мүддесін білдіру қызметіндегі айыпты қолдау функциясын жойып, оның орнына сотқа мемлекет атынан қорытынды беру үшін қатысуын қарастыруды көздеп жасаған ұсынымы қылмыстық процесті әрі қарай демократияландыру үдерісіндегі жетістік болары сөзсіз. Өйткені, біріншіден, баршаның заң мен сот алдындағы теңдігі, тараптардың тең құқылығы мен сайыскерлігі принциптерінің ауқымы ұлғайып, толыққанды өміршең болары хақ. Екіншіден, мемлекет өз өкілін тарап етпей, осылайша іске оны мүдделі болдырмай, өзінің құқықтық-деген мәртебесіне жақындай түседі. Ал, қорытынды беру функциясымен, прокурор ең әуелі заңның жағында болып, соның ғана мүддесі үшін қызмет етіп, өзінің конституциялық миссиясын шынайы атқарған болар еді. Үшіншіден, бұл үдеріс қоғамдағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің дамуына «өз құқықтарын өзі қорғаудағы белсенділікті арттыру арқылы» қомақты үлесін қосары анық.

Автордың прокурорлық қадағалаудың нәтижелілігін заңды бұзушылыққа қарсы прокурордың құқықтық құралдары мен амалдарын жетілдіру мен тиімділеу арқылы мүмкіндігіне назар аударуы, әрі осы бағыттағы ұсынымдарында ғылыми жаңалық деп санауға болады.

Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс