Деректанудың даму тарихы
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ДЕРЕКТАНУДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1. Деректану түсінігі. Деректанулық Өғымдар мен түсініктер.
2. Деректану проблемалары мен зерттеу әдістемелері.
3. Деректанулық сыныптаулар (классификация).
4. Деректанудың қалыптасуы мен даму тарихы.
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: «ТАРИХИ СЫННЫҢ ДЕРЕКТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
1.Тарихи сын және оның пәндегі ерекшеліктері практикалық қолданысы.
2. Тарихи сынның Өзге ғылым салаларымен байланысы.
3. Классификация түсінігі.
4. Классификацияның зерттеу.лік практикадағы қолданыс табуы
5. «Тарихи дерекң түсінігі және оның классификациясы
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ПАЛЕОГРАФИЯНЫҢ ДАМУЫ
1. Палеография түсінігі. Палеографияның қамту аймағы.жазба деректер.
2. Палеография және оның проблеммалары.
3. Палеография ғылыми зерттеу саласының туындау тарихы.
4. Палеография ғылыми саласының Өзге ғылым салаларымен байланысы.
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ДИПЛОМАТИКА
1. Дипломиатика түсінігі және оның предметі, зерттеу аясы
2. Дипломатика ғылыми саласының туындау тарихы
3. Дипломатиканың проблеммалық мәселелері
4. Дипломатиканың Өзге ғылым салаларымен байланысы
Лекция тақырыбы :ТЕКСТОЛОГИЯ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТАНУМЕН БАЙЛАНЫСЫ
1. Текстология түсінігі және оның предметі.
2. Текстология ғылыми саласының туындау тарихы
3. Текстологияның Өзге ғылым салаларымен байланысы
1. Деректану түсінігі. Деректанулық Өғымдар мен түсініктер.
2. Деректану проблемалары мен зерттеу әдістемелері.
3. Деректанулық сыныптаулар (классификация).
4. Деректанудың қалыптасуы мен даму тарихы.
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: «ТАРИХИ СЫННЫҢ ДЕРЕКТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
1.Тарихи сын және оның пәндегі ерекшеліктері практикалық қолданысы.
2. Тарихи сынның Өзге ғылым салаларымен байланысы.
3. Классификация түсінігі.
4. Классификацияның зерттеу.лік практикадағы қолданыс табуы
5. «Тарихи дерекң түсінігі және оның классификациясы
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ПАЛЕОГРАФИЯНЫҢ ДАМУЫ
1. Палеография түсінігі. Палеографияның қамту аймағы.жазба деректер.
2. Палеография және оның проблеммалары.
3. Палеография ғылыми зерттеу саласының туындау тарихы.
4. Палеография ғылыми саласының Өзге ғылым салаларымен байланысы.
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ДИПЛОМАТИКА
1. Дипломиатика түсінігі және оның предметі, зерттеу аясы
2. Дипломатика ғылыми саласының туындау тарихы
3. Дипломатиканың проблеммалық мәселелері
4. Дипломатиканың Өзге ғылым салаларымен байланысы
Лекция тақырыбы :ТЕКСТОЛОГИЯ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТАНУМЕН БАЙЛАНЫСЫ
1. Текстология түсінігі және оның предметі.
2. Текстология ғылыми саласының туындау тарихы
3. Текстологияның Өзге ғылым салаларымен байланысы
ДЕРЕК термин ретіндке екі мағынада қолданылады: 1. Дерек-хабар-ошар, мәлімет, мағлӨмат сӨздерімен синоним.
2. Ал, ғылымда дерек ол тарихи мағлӨмат, мәлімет. Оның қайнар кӨзі-тіл. Тарихи мәлімет ретінде дерек белгілі бір уақытқа бағынбайды яғни ол идеология ықпалына Өшырамайды, ол нақты болған нәрсе жайындағы мағлӨмат. Сондықтан да ол дерек. Дерек-нақты уақиғалар туралы мәлімет яғни деректану негізі дерек кӨзі немесе обьектісі болып табылады. Дерек-нақты уақиғалар туралы зерттеушіге жеткен деректерді (хабар, мағлӨмат, мәліметтерді) немесе сол деректерді жеткізген дерек кӨздерін (шежіре, жылнама және тағыда басқалар) зерттейтін ғылым саласы.
Егер тарихшы-зерттеуші Өз проблеммасы немесе тақырыбы бойынша жинаған материалдарынан алған мәліметтерді талдаудан Өткізетін болса, ол сол мағлӨматтардың пайда болу кӨзін, олардың ерекшеліктерін зерттейді. БӨл тӨрғыда ол деректану әдістемелерін пайдаланып немесе негізге ала отырып, деректанушыға айналады. Яғни тарихшы-зерттеуші деректің мәнін ашады. Деректер екіге бӨлінеді: 1. Қайталанатын деректер-формасы мен мазмӨны жағынан аса кӨп мӨлшерде қайталанатын деректер: статистикалық, халық санағы, қоғамдық пікір алу-анкета.
2. Қайталанбайтын деректер-жеке субьективті деректер.
Деректің шынайлық деңгейі- оқиғаның не қӨбылыстың деректе бейнеленуінің шындыққа қаншалықты сәйкестігі.
Деректің толық деңгейі-реалды қӨбылыстың мәнді белгілері мен негізгі мазмҒнының деректе бейнелену деңгейі.
Дерек формасы: ауызша, қолжазба, тасқа жазылған жазбалар.
Деректің шынайылық деңгейін анықтау үшін ол сынға алынады.
Деректанулық сын дегеніміз-деректегі мағлӨматтың шынайылық деңгейін анықтау мақсатында жүргізілетін зерттеу әдістері ментәсілдерінің жиынтығы.
Аналитикалық сынау-нақты фактілерді анықтау мақсатында нақты деректерді сынға алуды атайды.
Синтетикалық сынау-деректегі фактілер жиынтығын анықтау.
Деректің пайда болу негіздерін сынау-деректің сыртқы ерекшеліктерін сынау.
Деректану ғылымы үшін маңызды термин «КЛАССИФИКАЦИЯ. Ол қазақ тілінде «топтауң, «жіктеуң, «сыныптауң.
Классификация: 1. деректерді категорияларға бӨлу обьективті Өлшемдерге негізделеді. Обьективті Өлшемдер-деректердің Өзіне тән обьективті қасиеттерінен шығады.
2. деректегі шындықтың бейнелену заңдарына негізделеді. Сондықтанда классификация-әдістемелік проблема болып табылады. Классификация-зерттеу тәсілі.
Дерек классификациясы-деректерді ортақ қасиеттері бар бірақ бір-бірімен ерекше белгілерімен айрылатын категорияларға бӨлу.
Деректің түрлілік классификациясы-жазба деректердің пайда болуы, мазмҒны, міндеттерінің бірлігі негізінде, ішкі қӨрылымдарының Өқсастығына сай тарихи қалыптасқан түрлерге бӨлінуді атайды.
2. Ал, ғылымда дерек ол тарихи мағлӨмат, мәлімет. Оның қайнар кӨзі-тіл. Тарихи мәлімет ретінде дерек белгілі бір уақытқа бағынбайды яғни ол идеология ықпалына Өшырамайды, ол нақты болған нәрсе жайындағы мағлӨмат. Сондықтан да ол дерек. Дерек-нақты уақиғалар туралы мәлімет яғни деректану негізі дерек кӨзі немесе обьектісі болып табылады. Дерек-нақты уақиғалар туралы зерттеушіге жеткен деректерді (хабар, мағлӨмат, мәліметтерді) немесе сол деректерді жеткізген дерек кӨздерін (шежіре, жылнама және тағыда басқалар) зерттейтін ғылым саласы.
Егер тарихшы-зерттеуші Өз проблеммасы немесе тақырыбы бойынша жинаған материалдарынан алған мәліметтерді талдаудан Өткізетін болса, ол сол мағлӨматтардың пайда болу кӨзін, олардың ерекшеліктерін зерттейді. БӨл тӨрғыда ол деректану әдістемелерін пайдаланып немесе негізге ала отырып, деректанушыға айналады. Яғни тарихшы-зерттеуші деректің мәнін ашады. Деректер екіге бӨлінеді: 1. Қайталанатын деректер-формасы мен мазмӨны жағынан аса кӨп мӨлшерде қайталанатын деректер: статистикалық, халық санағы, қоғамдық пікір алу-анкета.
2. Қайталанбайтын деректер-жеке субьективті деректер.
Деректің шынайлық деңгейі- оқиғаның не қӨбылыстың деректе бейнеленуінің шындыққа қаншалықты сәйкестігі.
Деректің толық деңгейі-реалды қӨбылыстың мәнді белгілері мен негізгі мазмҒнының деректе бейнелену деңгейі.
Дерек формасы: ауызша, қолжазба, тасқа жазылған жазбалар.
Деректің шынайылық деңгейін анықтау үшін ол сынға алынады.
Деректанулық сын дегеніміз-деректегі мағлӨматтың шынайылық деңгейін анықтау мақсатында жүргізілетін зерттеу әдістері ментәсілдерінің жиынтығы.
Аналитикалық сынау-нақты фактілерді анықтау мақсатында нақты деректерді сынға алуды атайды.
Синтетикалық сынау-деректегі фактілер жиынтығын анықтау.
Деректің пайда болу негіздерін сынау-деректің сыртқы ерекшеліктерін сынау.
Деректану ғылымы үшін маңызды термин «КЛАССИФИКАЦИЯ. Ол қазақ тілінде «топтауң, «жіктеуң, «сыныптауң.
Классификация: 1. деректерді категорияларға бӨлу обьективті Өлшемдерге негізделеді. Обьективті Өлшемдер-деректердің Өзіне тән обьективті қасиеттерінен шығады.
2. деректегі шындықтың бейнелену заңдарына негізделеді. Сондықтанда классификация-әдістемелік проблема болып табылады. Классификация-зерттеу тәсілі.
Дерек классификациясы-деректерді ортақ қасиеттері бар бірақ бір-бірімен ерекше белгілерімен айрылатын категорияларға бӨлу.
Деректің түрлілік классификациясы-жазба деректердің пайда болуы, мазмҒны, міндеттерінің бірлігі негізінде, ішкі қӨрылымдарының Өқсастығына сай тарихи қалыптасқан түрлерге бӨлінуді атайды.
Негізгі :
1. Источниковедение истории СССР: Учебник. М. СПб., 1981.-496.
Тихомиров М.Н. Источниковедение истории СССР. 1.2.ч. М.: Соцэкгиз, 1940.-258.
2. Абусейтова М.Х. К проблеме источниковедения средневекового Казахстана //Отечественная история.
3. Лаппо-Данилевский А.С. Методология истории. СПб., 1910.ч.1.ч.ІІ 1913.-365.
4. Источниковедение истории СССР /Под.ред. Ковальченко И.Д. М., 1981.
5. Пушкарев Л.Н. Типологическая классификация русских письменных источников по истории
6. Творогов О.В. Древнерусские хронографы. Л., 1975.
7. Шахматов А.А. Образование русских летописных сводов ХІ‡-Х‡ІІвв. М-Л., 1938.
8. Ясперс К. Смысл и назначение истории.М., Республика. 1994.-527.
9. Румянцева М.Ф. Теория истории. М., Аспект пресс. 2002-319.
10. Эрн.В.Ф. Методы исторического исследования и книга Гарнака «Сущность христианства» М., 1991.-
11. Атабаев Ќ. Ќазаќстан тарихыныњ деректанулыќ негіздері. А., Ќазаќ университеті. 2002.-302.
12. Фарсобин Л.С. Источниковедение и его метод. М., 1989.-200.
Қосымша :
1. Шляпкин И.А. Русская палеография. С-Пб.., 1973.
2. Черный А.И., Биляровский Р.С. Основы научной информации. М., 1965.
3. Бельчиков Н.Ф. Источниковедение как научно-вспомогательная дисциплина. Изд. Ан. СССР. М., 1963. Т.22. вып. ІІ.
4. Рейсер С.А. Палеография и текстология. М., 1970.
5. Черепкин Л.В. К вопросу о методологии и методике источниковедение и вспомогательных исторических дисциплин. М., 1973.
6. Источниковедение отечественной истории. М., 1973. вып.І.
7. Каштанов С.М., Курсанов А.А. Некоторые вопросы теории источниковедения. Ист. Архив. 1962. вып.
8. Источниковедения: теоритические и методические проблемы. М., 1969.
9. Надеждин Н.И. Об исторической истине и достоверности. Библеотека для чтения. М., 1937. вып. 20.
10.Всемирная история /В 10-и томах. т.1. Под ред. Ю.П.Францева и др. - М.: Изд-во Политической литературы, 1956.- 747с.
11.Всемирная история /В 10-и томах. т.2. Под ред. С.Л.Утченко и др. - М.: Изд-во Политической литературы, 1956.- 747с.
1. Источниковедение истории СССР: Учебник. М. СПб., 1981.-496.
Тихомиров М.Н. Источниковедение истории СССР. 1.2.ч. М.: Соцэкгиз, 1940.-258.
2. Абусейтова М.Х. К проблеме источниковедения средневекового Казахстана //Отечественная история.
3. Лаппо-Данилевский А.С. Методология истории. СПб., 1910.ч.1.ч.ІІ 1913.-365.
4. Источниковедение истории СССР /Под.ред. Ковальченко И.Д. М., 1981.
5. Пушкарев Л.Н. Типологическая классификация русских письменных источников по истории
6. Творогов О.В. Древнерусские хронографы. Л., 1975.
7. Шахматов А.А. Образование русских летописных сводов ХІ‡-Х‡ІІвв. М-Л., 1938.
8. Ясперс К. Смысл и назначение истории.М., Республика. 1994.-527.
9. Румянцева М.Ф. Теория истории. М., Аспект пресс. 2002-319.
10. Эрн.В.Ф. Методы исторического исследования и книга Гарнака «Сущность христианства» М., 1991.-
11. Атабаев Ќ. Ќазаќстан тарихыныњ деректанулыќ негіздері. А., Ќазаќ университеті. 2002.-302.
12. Фарсобин Л.С. Источниковедение и его метод. М., 1989.-200.
Қосымша :
1. Шляпкин И.А. Русская палеография. С-Пб.., 1973.
2. Черный А.И., Биляровский Р.С. Основы научной информации. М., 1965.
3. Бельчиков Н.Ф. Источниковедение как научно-вспомогательная дисциплина. Изд. Ан. СССР. М., 1963. Т.22. вып. ІІ.
4. Рейсер С.А. Палеография и текстология. М., 1970.
5. Черепкин Л.В. К вопросу о методологии и методике источниковедение и вспомогательных исторических дисциплин. М., 1973.
6. Источниковедение отечественной истории. М., 1973. вып.І.
7. Каштанов С.М., Курсанов А.А. Некоторые вопросы теории источниковедения. Ист. Архив. 1962. вып.
8. Источниковедения: теоритические и методические проблемы. М., 1969.
9. Надеждин Н.И. Об исторической истине и достоверности. Библеотека для чтения. М., 1937. вып. 20.
10.Всемирная история /В 10-и томах. т.1. Под ред. Ю.П.Францева и др. - М.: Изд-во Политической литературы, 1956.- 747с.
11.Всемирная история /В 10-и томах. т.2. Под ред. С.Л.Утченко и др. - М.: Изд-во Политической литературы, 1956.- 747с.
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ДЕРЕКТАНУДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1. Деректану түсінігі. Деректанулық Өғымдар мен түсініктер.
2. Деректану проблемалары мен зерттеу әдістемелері.
3. Деректанулық сыныптаулар (классификация).
4. Деректанудың қалыптасуы мен даму тарихы.
ДЕРЕК термин ретіндке екі мағынада қолданылады: 1. Дерек-хабар-ошар,
мәлімет, мағлӨмат сӨздерімен синоним.
2. Ал, ғылымда дерек ол тарихи мағлӨмат, мәлімет. Оның қайнар кӨзі-тіл.
Тарихи мәлімет ретінде дерек белгілі бір уақытқа бағынбайды яғни ол
идеология ықпалына Өшырамайды, ол нақты болған нәрсе жайындағы мағлӨмат.
Сондықтан да ол дерек. Дерек-нақты уақиғалар туралы мәлімет яғни деректану
негізі дерек кӨзі немесе обьектісі болып табылады. Дерек-нақты уақиғалар
туралы зерттеушіге жеткен деректерді (хабар, мағлӨмат, мәліметтерді) немесе
сол деректерді жеткізген дерек кӨздерін (шежіре, жылнама және тағыда
басқалар) зерттейтін ғылым саласы.
Егер тарихшы-зерттеуші Өз проблеммасы немесе тақырыбы бойынша жинаған
материалдарынан алған мәліметтерді талдаудан Өткізетін болса, ол сол
мағлӨматтардың пайда болу кӨзін, олардың ерекшеліктерін зерттейді. БӨл
тӨрғыда ол деректану әдістемелерін пайдаланып немесе негізге ала отырып,
деректанушыға айналады. Яғни тарихшы-зерттеуші деректің мәнін ашады.
Деректер екіге бӨлінеді: 1. Қайталанатын деректер-формасы мен мазмӨны
жағынан аса кӨп мӨлшерде қайталанатын деректер: статистикалық, халық
санағы, қоғамдық пікір алу-анкета.
2. Қайталанбайтын деректер-жеке субьективті деректер.
Деректің шынайлық деңгейі- оқиғаның не қӨбылыстың деректе бейнеленуінің
шындыққа қаншалықты сәйкестігі.
Деректің толық деңгейі-реалды қӨбылыстың мәнді белгілері мен негізгі
мазмҒнының деректе бейнелену деңгейі.
Дерек формасы: ауызша, қолжазба, тасқа жазылған жазбалар.
Деректің шынайылық деңгейін анықтау үшін ол сынға алынады.
Деректанулық сын дегеніміз-деректегі мағлӨматтың шынайылық деңгейін анықтау
мақсатында жүргізілетін зерттеу әдістері ментәсілдерінің жиынтығы.
Аналитикалық сынау-нақты фактілерді анықтау мақсатында нақты деректерді
сынға алуды атайды.
Синтетикалық сынау-деректегі фактілер жиынтығын анықтау.
Деректің пайда болу негіздерін сынау-деректің сыртқы ерекшеліктерін сынау.
Деректану ғылымы үшін маңызды термин КЛАССИФИКАЦИЯ. Ол қазақ тілінде
топтауң, жіктеуң, сыныптауң.
Классификация: 1. деректерді категорияларға бӨлу обьективті Өлшемдерге
негізделеді. Обьективті Өлшемдер-деректердің Өзіне тән обьективті
қасиеттерінен шығады.
2. деректегі шындықтың бейнелену заңдарына негізделеді. Сондықтанда
классификация-әдістемелік проблема болып табылады. Классификация-зерттеу
тәсілі.
Дерек классификациясы-деректерді ортақ қасиеттері бар бірақ бір-
бірімен ерекше белгілерімен айрылатын категорияларға бӨлу.
Деректің түрлілік классификациясы-жазба деректердің пайда болуы, мазмҒны,
міндеттерінің бірлігі негізінде, ішкі қӨрылымдарының Өқсастығына сай тарихи
қалыптасқан түрлерге бӨлінуді атайды.
Ф-ӘД-001026
Деректердің типтік классификациясы-деректердің мазмӨны мен формасының
сәйкестігі негізінде классификациялау.
Тип-ақпаратты салу және сақтау тәсілдерімен ерекшеленген деректерді
біріктіреді.
Негізінен деректің 7 типтік классификациясы бар: жазба, заттай,
этнографиялық, фольклорлық, лингвистикалық, құжаттық, фона қӨжаттық.
заттай-археологиялық ескерткіштер, көркем сурет; сздік деректер-ауызша
шығармалар; жазба деректер-этногр. деректер; дыбысты деректер-саз, әуен;
салттық деректер-тӨрмыстық матер., дәстүрлер.
Тарихи дерек-субьективті Өйткені ол адам санасының жемісі, субьектің
дүниеге келтірген жемісі. Әртүрлі белгілермен, сөздермен деректерге
салынған ақпарат тарихи деректің мазмӨнын қӨрайды. Тарихи деректерді тарихи
зерттеулерде тиімді пайдалану қажеттілігі классификацияға әкеледі яғни
деректерді ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен ерекше белгілерімен
айырмашылықта болатын категорияларға бӨлу болып табылады. Классификацияға
бөлу деректің обьективті Өзіне тән қасиеттерінен шығуы қажет, онда
деректегі шындықтың енуі мен бейнелену заңдары кӨрінуі тиіс. Классификация-
ол зерттеу тәсілі.
Деректану ғылымының зерттеулік тәсілдерінің бірі-ГЕРМЕНЕВТИКА болып
табылады. Герменевтика деп Өзгенің сӨзін түсіне білу тәсілін атаған.
Деректегі кездесетін қателіктер 2 түрге бӨлінеді: механикалық
қателіктер кӨшіріп жазу барысында кетеді. Саналық қателіктер автор
немесе қӨрастырушы, тарихшылар тарапынан жіберетін қателіктер.
Деректерді ғылыми сынға алудың алға тартар міндеті-деректің түп
нӨсқалығын анықтау болып табылады. Осы тӨрғыдағы сынның негізін неміс
ғалымы Б.Г.Нибур салған. Ғалым деректердегі берілетін фактілерді обьективті
сыннан Өткізуді Өсынады. Осылайша деректану тарихи деректерді жинау,
зерттеу және жүйеге келтіру, жариялау негізінде қалыптасқан ғылым саласы
болып табылады.
Ғылымда бӨл істерді жүзеге асыруға негіз болған сала-ПЛУТАРХ негіз салған-
библеография саласы болып табылды. Библеографиямен орта ғасырлық кезеңдегі
тарихшылар-ХРОНИСтер айналысқан. Мысалы: Византиялық ФОТИЯ ІХ ғасырдың
Өзінде-ақ 280 антикалық ғалымдардың еңбектерін жинақтаған. Ал тарихи
деректерге сын кӨзбен қарау негізін ХІ‡-Х‡ғғ. тарихшы-ғалымдары-гуманистер
салған. Мысалы: сындық кӨзқараспен деректерге қарау әдістемесін алғаш
Өсынған ғалым ЛОРЕНЦО ВАЛЛО болды. Санымен қатар топографиялық зерттеу
тәсілдерін алғаш енгізген ғалым-гуманист ФЛАВИО БЬОНДО, ал манеталар
тарихын зерттеуге қызығушылықтың басталғаны да осы гуманистер кезінде
басталғанын 1514 жылы Рим манеталарын зерттеу негізінде жазылған Об ассең
деп аталған трактаттың жарыққа шығарылғанынан кӨреміз. Траихи деректерге
сындық кӨзқараспен салыстырмалық әдістемені енгізген ғалым- ЭТЬЕН ДОЛЕ
болды. Ол КОМЕНТАРИЙң атты еңбегінде ежелгі авторлардың еңбектері мен
Библиядағы деректерді салыстыра отырып, зерттеуді жүзеге асырған.
Деректерге сын кӨзбен қараудың орталығы Париждегі 1701жылы құрылған
АКАДЕМИЯ НАДПИСЕЙ И ИЗЯЩНИХ ИСКУССТВң қоғамы болды. Қоғамның белгілі
ықпалды ғалымдарының бірі ПУИЙ болды. Деректерге күдікпен, сенімсіздікпен
қарауды ғылыми тілде СКЕПТИЦИЗМ деп атайды.
Деректанудың ғылым саласы ретінде қалыптасу тарихы Х‡ІІІ ғасырда
басталады. Х‡ІІІ ғасырда Францияда тарихи ғылыми зерттеулерді жүргізуде
Эрудиттікң мектеп жетекшілік жасайды. Осы мектеп Өкілдері қосалқы тарихи
салалардың негізін салады. Ал ХІХ ғасырдың басы 1821 жылдан бастап бӨл
саланы Хартияң мектебі жалғастырады. Осы Хартия мектебінде деректерді
сыннан Өткізу әдістемелері жасалып, ол Батыс Европаның Өзге де елдерінде
кең қолданыс табады. Мысалы: 1830 жылы Германияда Герман тарихының
деректануың қоғамы құрылып, осы қоғам атымен ғалым Г.Вайц
Ф-ӘД-001026
еңбек жазып, осы еңбекте алғаш рет деректануң термині алғаш рет
қолданылады. Осы типтес 1854 жылы Вена қаласында неміс ғалымы Т.фон Зиккель
Австрия тарихын зерттеуң қоғамын қҒрады.
Жалпы бӨл қоғамдардың барлығы тарихи деректерді жинау сыни
талдаулармен яғни тарихи деректерді ғылыми сынға алумен айналысады.
Неміс ғалымдары Э. Бернгейм басты еңбегі Тарих ғылымына кіріспең,
француз ғалымдары Ш.В.Ланглуа, Ш.Сеньобстар ңТарихи зерттеуге кіріспең
тарихи зерттеулер әдістемелер методология, тәсілдер методика,
түсініктер және баяндаулар беру негізінде жүзеге асатындығын Өз
еңбектерінде алғашқылардың бірі болып атап кӨрсеткен ғалымдар болды.
Методология-деректерді түрлер мен типтерге бӨліп, тарихи шындықтың
бейнелену ерекшеліктерін анықтауға негізделген зерттеулік танымды атаған.
Методика-деректер аясындағы материалдар мен мәлімет-мағлӨматтарды
жинақтау мен классификациялау.
3.1.3. Әдебиеттер тізімі:
1. Источниковедение: теоретические и мотодические проблемы. М.,1969г.
2. Надеждин Н.И. Об исторической истине и достоверности. Библиотека для
чтения. М., 1937г.
3. Булыгин Н.А., Рейхберт Л.Э. О типах вида и форма публикаций
документов. Ист. архив. 1966г. вып. 6.
4. Мирзай А.Ц. Основные задачи критики исторических источников. М.,
1958г.
5. Фарсобин Л.В. Источниковедение и его метод. М., 1988г.
6. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002ж.
Бірінші лекция бойынша тест сӨрақтары:
1. Деректанудың методикасы мен қосалқы тарихи пәндер методологиясы
мәселелерің атты еңбектің авторы:
а. Л.В.Черепнин
б. А.И.Чуковский
в. М.Шербатов
г. И. Баятин
д. Ш.Ланглуа
2. Деректану:
а. Деректі Өңдеу немесе зерттеу проблемаларына қарай бірнеше зерттеу
салаларын қамтитын комплекстің жиынтығы:
б. Ішкі және сыртқы сындық зерттеудің комплексті жиынтығы
в. Деректану ғылымдар жиынтығы
г. Тарихи жазба ескерткіш кӨздерінің теориялық проблемаларын
зерттейтін сала
д. Тарихи деректік қайнарды анықтау
3. Деректанудың Ресейде кең қолданылған кезі:
а. ХІХғ. ортасы.
б. ХІХғ. І-жартысы
в. Х‡ІІІғ. І-жартысы
г. Х‡ІІІғ. ІІ-жартысы
д. ХІХғ. ІІ-жартысы
4. Деректің мазмӨнының дӨрыстығын, Өзгеруін, қалпына келтірілуімен
айналысатын ғылым саласы:
а. Палеография
Ф-ӘД-001026
б. Тексталогия
в. Кадикалогия
г. Бресталогия
д. Геральдика
5. Деректерді ортақ белгілеріне қарай топтастыруды:
а. Классификациялау
б. Систематизациялау
в. Дипломатика
г. Нумизматика
д. Сфрагистика
6. Деректану-тарихи материалдарды Өмыт қалдырмай таныту мағынасында қай
терминмен мағыналас болып табылады:
а. Эвристика
б. Классификация
в. Систематизация
г. Кадикалогия
д. Бресталогия
7. Сындық кӨзқараспен деректерге қарау әдістемесін Ғсынған ғалым:
а. Л.Валло
б. Э.Кабе
в. Э. Бернгейм
г. Ш.В.Ланглуа
д. Т.фон Зиккель
8. Деректануң термині алғаш рет қолданылған еңбек:
а. Вайц Г. Герман тарихының деректануың
б. Бернгейм Э. Тарих ғылымына кіріспең
в.Ланглуа Ш.В,.Сеньобстар Ш. Тарихи зерттеуге кіріспең
Ф-ӘД-001026
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ТАРИХИ СЫННЫҢ ДЕРЕКТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
1.Тарихи сын және оның пәндегі ерекшеліктері практикалық қолданысы.
2. Тарихи сынның Өзге ғылым салаларымен байланысы.
3. Классификация түсінігі.
4. Классификацияның зерттеу-лік практикадағы қолданыс табуы
5. Тарихи дерекң түсінігі және оның классификациясы
Деректану Өз алдына екі мақсат қояды: эвристикалық және аналитикалық.
Эвристикалық мақсаты-тарихи деректі жан-жақты бағдарлайды. Деректің
классификациясын және тарихи маңыздылығын зерттейді.
Аналитикалық мақсаты-тарихи деректердің әдістерінің анализдерін
Өңдеу арқылы одан толық мәліметтер алуды және дерек әдістемелеріне дӨрыс
баға беруді алға тартады.
Деректанудың Өзекті мәселелерінің бірі-деректегі барлық сақталған
ақпарларды ала білу жолдарын іздестіру және сол ақпарларды тарихи
зерттеулерде ғылыми айналымдарға ендіре білу жолдары мен тәсілдерін
қарастыру болып табылады. Демек, деректанудың маңызды міндеттерінің бірі-
тарихи деректерді алдау методикасын жасау және оны тарихи зерттеулерде
қолдану. Тарихшы ғалымдар барлық уақытта деректерде бейнеленген тарихи
Өткенді қандай тәсілдермен қалпына келтіруге болатындығын ойлады және оның
тәсілдерін жетілдірді. Сол тәсілдердің ең бастыларының бірі-деректанулық
сын.
Ресей тарихнамасында тарихи деректерді бірінші боып сынға алған ғалым-
В.Н. Татищев. Ол тарихи сынның ережелерін жасады. Ғалым айтылғанның
барлығын шындық деп қабылдай бермей, қажетті дүниені қажетсіз дүниеден
айыра білу керек деп есептеп, жақсы деген жазушының шығармаларында сын
кӨзбен қарау қажет екендігін атап Өткен. Осылайша ғалым, шынайылықты
айқындаудың Өзекті мәселелерін алға тартқан:
-автор Өзі жазып отырған уақиғаға қатысқан ба?
-егер автор уақиғаға қатыспаса, онда сол уақиға болған кезде Өмір сүрген
бе?
-автор Өз шығармасын мӨрағат деректеріне, келісім-шарттарға, ережелерге
немесе білетін адамдардың айтқанына сүйеніп жазған ба?
Біз ғалым алға тартқан мәселелер тӨңірегінен деректерге қойылған тарихи
сынды шынайылықты айқындауға жақындатқан алғашқы қадамдардың бірі
екендігін аңғарамыз.
Ал, Өзге ғалымдардың арасынан А.А.Шлецер тарихи сынды үш топқа
бӨлген: 1. кіші сынң (немесе сӨз сының)-мәтіннің түпнӨсқалығын айқындау,
Өзгеше айтқанда, автордың Өз жазғаны мен кейінгі кӨшірушінің не қосқандығын
айқындау;
2. Мәінді грамматикалық және тарихи талдау, яғни сӨздерді және сӨйлемдерді
зерттеу, сол арқылы автордың нақтың сӨздер мен сӨйлемдерді
пайдаланғандығы, не айтпақ болғандығы айқындалады.
3. Жоғарғы сынң (істі сынау)-дерек авторының пікірі дӨрыс па, айтып
отырған уақиға немесе тарихи процесс қаншалықты шындыққа сай, яғнишын
мәнінде тарихи уақиға екендігіне көз жеткізу. Бұдан В.Н. Татищевке
қарағанда ғалым А.А.Шлецердің фактілерге емес, мәтінді басымырақ талдауға
алуды Өсынатындығына кӨз жеткізуге болады.
Шынайылықты анықтаудың басты принципі- автордың өзі баяндап отырған
уақиғаға қаншалықты қатысты екендігін анықтау;
В.О.Ключевский деректерді ғылыми сынауды филалогиялық сынң және фактілі
сынң, яғни жазушының кӨзқарасын сынға алу деп екіге бӨліп қарастыруды
Өсынған Критика направленнная к восстановлению подленного текста
называется филологической, имеющая целью определить угол преломления
действительности, сепень уклона
Ф-ӘД-001026
авторской мысли от действительности, може быть названа фактической. Таким
оброзом, историческая критика-это или критика текстов, передающих факты,
или критика фактов, воспройзводимых текстами.
Сонымен қатар жазба деректерді ғылыми сынға алудың негізгі ережелерін
белгілі деректанушы ғалым А.С.Лаппо-Данилевский Өз еңбектерінде де жан-
жақты қарастырған: ішкі сынң және сыртқы сынң төрғысында. Сыртқы сын
тӨрғысында Дерек жазылған материалды зерттеу негізінде қолтаңба және басқа
да полиграфиялық белгілердің (мӨр, елтаңба және т.б.), сонымен қатар
мәтіндегітікелей сілтемелердің негізінде деректің пайда болу уақытын,
жерін, авторын немесе құрастырушысын, үпнҒсқалығын анықтау.
Ішкі сын-деректегі қамтылған фактілердің жыйынтығы мен шынайылығын
анықтау.
Шынайылықы анықтау тарихи сының Өзекті мәселесі. Ғалымдардың бір тобы
бӨл мәселені автор көңіл-күйін айқындау арқылы шешуге болады деп
тӨжырымдайды. Себебі Дерек адам психикасының іске асқан жемісің.
Ал, екнші ғалымдардың тобы ішкі сынң арқылы А.С.Лаппо-Данилевский
оны шындыққа жетудің 14 шартың деп атаған. Ол бойынша:
-Фактіні тікелей қабылдау;
-Автордың фактіні іске асуына тікелей қатысу дәрежесін айқындау;
-Фактіге мүдделілігі теориялық және практикалық;
-Куәгердің фактілерге қаыстылығы;
-Куәгердің фактіден алған әсері;
-Куәгердің аңғарымпаздығы;
-Білім дәрежесі және автордың фактіні қабылдаудағы техникалық дайындығы;
-фактіге қаысты уақыттың сәйкестігі;
-Куәгер Өз басынан кешкенін қаншалықты біледі;
- Куәгердің фактіні еске түсіру кезіндегі кӨңіл-күйі;
- Куәгердің нені білеінін, ненібілмейіндігін айқындау
- Куәгер шындықты айтқысы келе ме?
- ¤зге факторлардың әсерін айқындау;
- Куәгердің танымдық мақсаты мен деңгейін анықтау;
БӨл тӨрғыдағы ішкі сынң зерттеу обьектісіне жеке адамды алып қарастырған,
яғни сын субьективтіліктен туындайындығын аңғарамыз. Жалпы тарихи сын
субьективті принциптерге негізделеді.
Деректану деректерді зерттейтін ғылым ретінде, адамзат қоғамын
зерттейтін ғылымның бір саласы болып табылады. Деректануда деректі зерттеу
әдістемелерін Өйымдастыру барысында басты термин қолданылады. Ол деректану
ғылымы үшін маңызды термин КЛАССИФИКАЦИЯң. Ол қазақ тілінде топтауң,
жіктеуң, сыныптауң.
Топтау мен классификация Өқсас түсініктер. Топтау және сыныптау Өқсас
белгілеріне қарай бӨлінеді. Мәселен: топтау-нақты белгіленген, ал сыныптау-
нақты белгіленбеген. Топтау-обьектілерді ажырату болса, классификация сол
Өқсас белгілері мен қасиеттеріне қарай айыру болып абылады. БӨл тәсіл
деректануда тарихидеректердің классификациясы мен систематизациялануы
негізінде қолданылады. Деректің жүйелену ғылымда классификацияға қарағанда
жиі қолданылады. Деректің классификациясы бірінғай болуы қажет, олай
болмаған жағдайда деректану осыған Өмтылуы қажет. БӨл тӨрғыда
классификация мен систематизация әр түрлі сатыда бірдей болып келеді.
Классификация схеманың қӨрылуы, ал систематизация-материалдарды схемаларға
тарату болып табылады. Классификация әсіресе лингвистика саласында жиі
қолданылады.
Классификация деп деректерді ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен
ерекше белгілерімен айрықшаланатын категорияларға бӨлуді атайды.
Ф-ӘД-001026
Классификация: 1. деректерді категорияларға бӨлу обьективті Өлшемдерге
негізделеді. Обьективті Өлшемдер-деректердің Өзіне тән обьективті
қасиеттерінен шығады.
2. деректегі шындықтың бейнелену заңдарына негізделеді. Сондықтанда
классификация-әдістемелік проблема болып табылады. Классификация-зерттеу
тәсілі.
Дерек классификациясы-деректерді ортақ қасиеттері бар бірақ бір-
бірімен ерекше белгілерімен айрылатын категорияларға бӨлу.
Деректің түрлілік классификациясы-жазба деректердің пайда болуы, мазмҒны,
міндеттерінің бірлігі негізінде, ішкі қӨрылымдарының Өқсастығына сай тарихи
қалыптасқан түрлерге бӨлінуді атайды.
Деректердің типтік классификациясы-деректердің мазмӨны мен формасының
сәйкестігі негізінде классификациялау.
Тип-ақпаратты салу және сақтау тәсілдерімен ерекшеленген деректерді
біріктіреді.
Негізінен деректің 7 типтік классификациясы бар: жазба, заттай,
этнографиялық, фольклорлық, лингвистикалық, қӨжаттық, фона қӨжаттық.
заттай-археологиялық ескерткіштер, кӨркем сурет; сӨздік деректер-ауызша
шығармалар; жазба деректер-этногр. деректер; дыбысты деректер-саз, әуен;
салттық деректер-тӨрмыстық матер., дәстүрлер.
Тарихи дерек-субьективті Өйткені ол адам санасының жемісі, субьектің
дүниеге келтірген жемісі. Әртүрлі белгілермен, сӨздермен деректерге
салынған ақпарат тарихи деректің мазмӨнын қӨрайды. Тарихи деректерді тарихи
зерттеулерде тиімді пайдалану қажеттілігі классификацияға әкеледі яғни
деректерді ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен ерекше белгілерімен
айырмашылықта болатын категорияларға бӨлу болып табылады. Классификацияға
бӨлу деректің обьективті Өзіне тән қасиеттерінен шығуы қажет, онда
деректегі шындықтың енуі мен бейнелену заңдары кӨрінуі тиіс. Сондықтанда
классификация-ол зерттеу тәсілі.
Классификация түрлері Өте маңызды және деректердің басты
мәселелеріне жауап береді. Тарихи дерек ретінде дерек типтері мен түрлері
деректерде әр түрлі кездеседі. Мысалы ғалым Э.Бернгейм Өз еңбектерінде әр
түрлі формаларды-сӨз, хат, бейнелеу сияқты формадағы деректерді бір топтап,
хабарларң известияң деп атаған. Олардың ішінен ауызша дәстүр (ән,
ертегі, аңыз, қанатты сӨздер, мақалалар); жазбаша дәстүр (тарихи жазбалар,
гениалогиялық кестелер, Өмірбаяндар, мемуарлар және баспасӨз материалдары);
Бейнелеу дәстүрі (тарихи тӨлғалардың иконографиясы, географиялық карталар,
суреттеу) ерекшелінеді. Сонымен қатар тарихи деректің типтерінің бірі-
қалдықтар, яғни оқиғалардың тікелей қорытындылары. Одан ғалым тікелей
тарихи дерек типтерін бӨліп шығарады: тікелей іздер, тіл жайлы дерек, салт-
дәстүрлер, діндер, ғылыми шығармалар, манеталық жазбалар қӨжаттар және
т.б.
Әдебиеттер тізімі:
Источниковедение: теоретические и мотодические проблемы. М.,1969г.
Надеждин Н.И. Об исторической истине и достоверности. Библиотека для
чтения. М., 1937г.
Булыгин Н.А., Рейхберт Л.Э. О типах вида и форма публикаций
документов. Ист. архив. 1966г. вып. 6.
Мирзай А.Ц. Основные задачи критики исторических источников. М.,
1958г.
Фарсобин Л.В. Источниковедение и его метод. М., 1988г.
Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002ж.
Екінші лекция бойынша тест сұрақтары:
1. Ғылыми түсіндіруден гӨрі нақты информацияны талап ететін ғылым саласы:
а. Деректану
б. Дипломатика
в. Эвристика
г. Текстология
д. Документалистика
2. Деректану-тарихи материалдарды Өмыт қалдырмай таныту мағынасында қай
терминмен мағыналас болып табылады:
а. Эвристика
б. Классификация
в. Систематизация
г. Кадикалогия
д. Бресталогия
3. Деректану термині орыс әдебиетіне неміс транскрипциясынан енген кезі:
а. ХІХғ. орта шені
б. ХІХ ғ. басы
в. ХІХ ғ. І-жартысы
г. ХІХ ғ. соңы
д. Х‡ІІІғ.
Ф-ӘД-001026
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ПАЛЕОГРАФИЯНЫҢ ДАМУЫ
1. Палеография түсінігі. Палеографияның қамту аймағы-жазба деректер.
2. Палеография және оның проблеммалары.
3. Палеография ғылыми зерттеу саласының туындау тарихы.
4. Палеография ғылыми саласының Өзге ғылым салаларымен байланысы.
1. Палеография-палео және графо кӨне және жазамын сӨздерінен тӨратын
термин-кӨне жазбалар-ежелгі жазба ескерткіштердің жасалған орнын
және уақытын; жазба деректер мәтініндегі графикалық белгілердің
Өзгеріске түсу барысын зертейтін; қысқартып жазылған сӨздер мен қүпия
жазбалар түйінін анықтайтын; жазба дерек пен кітаптардың кӨркемделу
барысын анықтайтын тарихи зерттеу салаларының бірі.
Палеографиялық зерттеулердің деректік кӨздері: қолжазбалар және
жазба түріндегі актілер.
Палеография обьектісі: Жазба деректің жазба белгілері, жазба түрі,
интерпункция белгілері, орфография емлелік, дӨрыс жазылу тәртібі, жазба
материалы, қолжазба беттерінің кӨркемделуі, асты сызылған сӨздердің
себептерін анықтау (разлиновка), мәтіндегі топтасқан сӨз шоқтарын анықтау
(кустоды), қосылып жазылған немесе бӨлініп жазылған сӨздерді анықтау, жазба
сыясын (чернила), бояуын, түптелуін (переплет) зерттеу болып табылады.
Палеография түрлері: Жазба деректің алфавиттік негізіне байланысты
(мәтін (текст) тіліне байланысты) бірнеше түрге бӨлінеді (грек, латын,
араб, словиян кириллиция және тағы да басқа болып).
Сонымен қатар Палеография зерттеу саласының қамту аймағының кеңуіне
байланысты 2-ге бӨлінеді:
1. КОДИКОЛОГИЯ
2. АРХЕОГРАФИЯ (полевая и камеральная археография).
Жазба дерек түрлері: жылнамалар, заң актілері, жеке қҒжаттар, жеке
адамдық деректер (хаттар, күнделіктер, заманхаттар), әдеби ескерткіштер,
саяси публицистикалық және саяси шығармалар, ғылыми еңбектер, мерзімдік
басылымдар.
Жазба деректер зерттеу нысанасына алынған кезде міндетті түрде олардың
әлеуметтік функциялары мен жасалу кезіндегі мақсаттары ескеріледі. Осыған
орай жазба деректер 2 түрде сыныпталады (классификацияланады):
1. ҚҒжаттық (документальные)
1. Картографиялық
2. Статистикалық
3. Актілік
4. Іс-қағаздық (канцелярные)
2. Баяндаушы (повестовательные)
1. Жеке адамдық (хаттар, күнделіктер, естеліктер, заманхаттар)
2. КӨркем шығармалық жазба деректер (очерктер, романдар, лирикалық
шығармалар және т.б.).
3. Тарихи жазба деректер (тарихи повестер, жылнамалар, әдебиеттер).
4. Ғылыми (тарихи, философиялық, әлеуметтік еңбектер).
Ф-ӘД-001026
Жазу: сөйлеген сөздердің немесе айтылатын ойлардың жазба белгілерімен
белгілену жүйесі.
Жазу шыққанға дейінгі ақпараттардың таралу тәртібі: суретін салу
(ПИКТОГРАФИЯ), белгілі бір мәліметі бар тақтайшалар ілу (БИРКА), кертік,
таңба қою (ЗАРУБКА), (ВАМПУ, КИПУ).
Жазудың негізгі 4 түрі бар: 1. ИДЕОГРАФИЯ-идеограммамен жазу, бір
Ғғымды таңбалайтын жазу ( мысалы цифрмен, иероглифпен).
2. Словесно-слогывый. Ауызша және жазбаша берілетін шығармашылық (ғылыми
тілде ЛОГОГРАФИЧЕСКО- СИЛЛАБИЧЕС КИЙ).
3. Слоговый. Буынды жүйелі. (СИЛЛАБИЧЕСКИЙ).
4. Буквенно-звукавой. Әріп дыбыстары арқылы яғни алфавит.
Қазіргі таңда қолданыста екі словян әліпбесі бар: глаголица, кириллица.
Саллоннан шыққан ағайынды Константин (монастырда оны Кирилла деп атаған)
және Мефодия негіз салған.
Жазба материалы: 1.Жартылай жӨмсақ-балауыздан жасалған таблицалар-
ЦЕРЫ Церы-түсі сӨрғылт жақсы соғылатын және оңай кесілетін металл.
(ВОСКОВЫЕ); Пальма жапырақтары; Береста қабық, тоз. Мысалы: қайыңның
қабығы. 2. ЖӨмсақ материал-ПАПИРУС папирус-тропика қамысы, оның
жапырағын ерте заманда халықтар жазуға қолданылған; ПЕРГАМЕН пергамент-
ерте де жазуға қолданылған бӨзаудың терісі, жарғақ. Майды, суды
Өткізбеген. 3. Қағаз ертеде жүн мен мақтадан жасалатын кездеме, мата
аталған.
Жазу: жазба қҒралы, сыя және бояу. Сыя саптары ХІ-Х‡ІІғғ. темірден
жасала бастаған, ал сажевые чернила Х‡ІІ-Х‡ІІІғғ.
Бояу киноварьдан-қызыл түсті минералдан жасалған. Сурик.
Жазба қҒралдары: калам трость, қҒс қауырсыны, қаламсаптар.
Жазба типі: устав, жартылай устав, скоропись шапшаң жазу.
ҚҒпия жазбаларды-КРИПТОГРАФИЯ. ¤згертіліп, алмастырылып жазылу белгілерін-
ЛИТОРЕЯ.
Қолжазбаның кӨркемделуі: миниятюры, заставки, инициалы.
Стильдер: ескі византиялық ХІ-ХІІІғғ., теротологиялық ХІІІғ.,
неовизантиялық Х‡-Х‡Іғғ., ескі баспа Х‡І-Х‡ІІғғ., барокко, эклектика
Х‡ІІІғ., паморский орнамент Х‡ІІІ-ХІХғ..
Түптелуі переплет-тігу арқылы бет саны реттеліп кӨрсетілу.
Түптеудің беті тақтайша, картон, тері.
Палеография және оның проблеммалары
1. Жазба деректің сақталу формасында-кӨне жазба деректер кӨбіне кӨшіру
барысында Өзгерістерге Өшырап, түп нӨсқалығын жоғалтады.
Деректің пайда болу уақытын анықтауды-ДАТИРОВКА, ал деректің авторын, не
қӨрастырушыны анықтауды-АТРИБУЦИЯ деп атайды.
2. Текстегі әріптердің орнының алмасып кетуінен туындаған-мәтіннің
графикалық қӨрылымындағы проблемма. Полеографиядағы графиканың зерттеу
предметі-жеке әріптермен сӨздегі әріптердің орналасу тәртібі. Әр бір
мәтіннің шығу тарихы мен қалыптасуына қарай спецификалық орфографиялық
варианттар қарастырылады-графикалық шешімдерң (графические решениең)
деп аталады.
3.
Ф-ӘД-001026
4. сӨздердің мағыналарын анықтауды-функционалды-стилистикалы қ
параметрлерді анықтау немесе лексикалық проблеммалар деп атайды.
5. Екі және оданда кӨп сӨздердің байланысуынан туындайтын проблеммаларды
қарастыратын зерттеу тәсілін шартты түрде синтаксистікң сараптау деп
атайды.
3.3.3. Әдебиеттер тізімі:
1. Шляпкин И.А. Русская палеография. С-Пб., 1973г.
2. Фарсобин Л.В. Источниковедение и его метод. М.1980.
3. Скобелкин О.В., Беседин В.И. Палеография в компьютерном классе.
М.2004г.
3. Черепнин Л.В. Русская палеография. М., 1959г.
3.4.4. Лекция бойынша тест сӨрақтары:
1. Деректі іздеуді ғылыми тілде:
а. обзор
б. формуляр
в. кадикология
г. текстология
д. палеография
2. Грек палеографиясың еңбегінің авторы:
а. Б.Манфокон
б. Герадот
в. Аристотель
г. Д.Дидро
д. Гольбах
3. Палеография тарихшы, филолог үшін қосалқы тарихи пән ретінде
практикалық мақсатты жазба ескерткіштердің уақтысын орнын анықтайдың
сӨзінің авторы:
а. М.Н.Сперанский
б. В.Татишев
в. В.Щербатова
г. А.Шлецер
д. И.Болтин
3.4 ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ДИПЛОМАТИКА
1. Дипломиатика түсінігі және оның предметі, зерттеу аясы
2. Дипломатика ғылыми саласының туындау тарихы
3. Дипломатиканың проблеммалық мәселелері
4. Дипломатиканың Өзге ғылым салаларымен байланысы
Дипломатика зертеу нысанының бірі-актілер. Акт термині латынның ago-
действую, actum est-сделано, совершено Өғымдарынан туындаған.
1. Акт-қоғам азаматтарының белгілі бір қӨқықтарының бар екендігін
дәлелдейтін қӨжат.
2. Акт дегеніміз- тарихи оқиғалар мен тарихи процесстердің болғандығы
жайында ақпараттар беретін ресми қӨжат.
3. Акт-қандай да бір іс барысы, тіпті меншік кӨлемі, оның мӨрагерлікте
қалдырылуы жайындағы заңды қӨжаттандырылуын ресми түрде дәлелдейтін
қӨжаттар аталады.
Ф-ӘД-001026
Каштанова С.М.: Акт адамдар арасындағы қӨқықтық қатынастарды
заңдастыратын қӨжаттар деп анықтама береді.
Акт түсінігінің тар шеңберінде оның сапына жататын қҒжаттар 3 түрге
бӨлінеді:
1. КӨпшілікті және жеке адамдар арасындағы келісім-шарттар
2. Басқару органдарының үкімдері мен бҒйрықтары
3. Меншікке қатысты қҒжаттар
Ал, кең шеңберде акт Ғғымы әр дәуірдің халықтары мен мемлекеттері
арасындағы жасалынған халықаралық келісім-шарттары, заңдық қҒжаттары
қарастырылады.
Акт зерттеу нысаны ретінде:
1. заңды қҒжаттардың сыртқы белгілері
тілдік ерекшелігі, мақсаты, нәтижесі
2. құжат мазмұны
3. қҒжат формасы
4. шартты түрде сот шешімі мен мҒралық шарттары
қарастырылады
МҒндай қҒжаттар екі сипатта қарастырылады:
1. үлестіруші құжаттар распределительные
2. Заңдық құжаттар законадательные
3. Іс-шаралық, жеке адамдық, переписка-дерек кӨзі ретінде
қарастырылады.
2. Дипломатика-құжаттарды дерек көзі ретінде қарастыратын деретанулық
сала. Батыс Европада зерттеу нысанына құжаттың шығу тегі ретінде-концелярия
қарастырылып, алғы шарттары, салдары, кімнің мүддесінде бекітілген жері
мақсаты жан жақты анықталады (қайда, кіммен, неге, бҒйрық берілгендігі
жӨнінде).
Заң актілерінің классификациялануына негізделетін принциптер:
Акт дерек көзі мемлекет-қҒқықтық, жеке меншік акт
(мемлекет-құқықтық: светские и духовные)
тақырыптық принцип (акт мазмҒны)
Акт түрлері: 1. келісім-шарттық
2. заңдық-шарттық
3. үлестіруші-заңдық
4. жеке меншікті акт
Дипломатика Өз ішінен жеке хаттарды зерттейтін салаға бӨлінеді-
ЭПИСТОЛОГРАФИЯ.
Актілерді зерттеу оның сыртқы формасынан басталады: материалы,
почерк, хронологиялық жүйесі, кепілдік беретін қҒжат, мӨр шынайылығы
анықталады. ҚҒжаттың ішкі қҒрылымы бойынша қҒжаттың мазмҒндық стилистикасы
зерттеу нысанына алынады.
Акт мәтінің қҒрылымын ғылыми тілде-ФОРМУЛЯР деп атайды. Формуляр:
условный, абстрактный, конкретный, индивидуальный.
Шартты формулярда-қҒжаттың жалпы жобасы қарастырылады.
Абстрактілі формулярда-қҒжаттың түріне қарай қҒжат қҒрылымы қарастырылады.
ҚҒжат түріне қарай ішкі қҒрылым Өзгешелігі қарастырылатын формулярды-нақты
конкретный формуляр.
Жекелік тҒрғысындағы қҒжаттар-индивидуальный.
Заң актісінде-шарты формулярды зерттеу нысанына алуды-инвокация тәсілі
қарастырады. ҚҒжаттың алушысы немесе беруші тҒлғасын анықтайды интуляция.
Иускринция-адресатты анықтау. Галютация-заң актісіндегі алғы сӨзді зерттеу
нысанына
Ф-ӘД-001026
алатын тәсіл. Заң актілерінің негізгі бӨлімдерін: аренга, преамбула,
промульгация, нотификация және т.б. тәсілдер арқылы зерттеу нысанына
алынады.
Наррация-қӨжат берілуіндегі іс-шаралық мақсаты
Диспозиция-распоряжение по существу дела
Санкция-запрещения нарушения дел
Корроборация- қӨқжаттағы кепілдік берген белгілерді зерттеу нысанына алу
Аппрекация-заң актісінің қорытынды бӨлігін.
Сигнатура-қолдың қойылуы, жеке және наториалдық.
Акт мазмҒнын бӨлшектеп қарастыру әдістемесін-шартты-қҒжаттық (условно-
документоведческим).
Акт мазмҒнына анализ жасаудың мақсаты-қҒжатта берілген әр бір
элементтің не мағына беретіндігін анықтау болып табылады. Оны ғылыми
зерттеуде КЛАУЗУЛА зерттеу тәсілі қарастырады.
Акт элементтері мен сипаттамасы:
Реалии-тҒлға аты-жӨні, тапонимдер
Формулы-устойчивые выражения
Описания-оригинальные выражения
Акт сипаттамасы: оның шығу тегіне негізделеді. Тарихи-заңдық, тарихи-
географиялық, тарихи-саяси, тарихи-экономикалық анализ жасалу негізінде
анықталады.
3.4.4. Әдебиеттер тізімі:
1. Фарсобин Л.В. Источниковедение и еге метод. Нерешонные вопросы
дипломатики. М., 1989
2. Данилевский И.Н. Исторические источники ХІ-Х‡ІІвв., М., 1975
3.4.4. Лекция бойынша тест сҒрақтары:
1. Ғылыми түсіндіруден гӨрі нақты информацияны талап ететін ғылым саласы:
а. Деректану
б. Дипломатика
в. Эвристика
г. Текстология
д. Документалистика
2. Ғылыми информация теориясы дегеніміз:
а. Комплексті зерттеуді қӨрайды
б. Информатика
в. Деректануды
г. Деректік жинақталуды
д. Ішкі сындық критиканы
3.ҚӨжат фальсификациясын анықтайтын ғылым саласы:
а. дипломатика
б. сфрагистика
в. геральдика
г. генеология
д. палеография
4. ҚҒжаттың мазмҒнын:
Ф-ӘД-001026
а. Фальсификация
б. текст
в. эклибрис
г. манускрипт
д. Документ
Лекция тақырыбы :ТЕКСТОЛОГИЯ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТАНУМЕН БАЙЛАНЫСЫ
1. Текстология түсінігі және оның предметі.
2. Текстология ғылыми саласының туындау тарихы
3. Текстологияның Өзге ғылым салаларымен байланысы
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Рейсер С.А. Палеография и текстология. М., 1970г.
2. Фарсобин Л.С. Источниковедение и его метод. М., 1989-200с.
3. Лихачов Д.С. Текстология. М., 1956г.
4. Винокур Г. Критика поэтического текста. М., 1927г.
5. Томошевский Б.В. Очерки текстологии. М., 1959г.
6. Рейсер С.А. Палеография и текстология нового времени М., 1970г.
Текстология-жазба деректердің мазмҒнын, оның тарихын зерттейтін, сындық
тҒрғыда сараптама жасайтын зерттеу саласы.
Текстология-антикалық дәуір текстологиясы, медиевистика дәуір
текстологиясы, жаңа дәуір текстологиясы болып бӨлінеді.
Текстология проблеммалары тарихи деректер мен ауызша тараған
халықтардың шығармашылық туындыларының мазмҒндық тарихын зерттеу негізінде
туындайды. Мысалы: антикалық дәуірдің тарихи деректерін зерттеуде
текстология негізінен гипотез ғылыми болжам, дивинация (дописание,
досочинениең) және конъектур текст мазмҒнының қҒрылуына әсер еткен
жағдайлар мен себептерді анықтау деп аталатын тәсілдерді қолдану арқылы
сындық әдістемені жүзеге асырады.
Текстологияның негізгі зерттеу әдістемесі-дерек мәтініне филалогиялық
анализ жасау болып табылады.
Текстологиялық зерттеуде Ғстанылатын принциптер: 1. тарихилық. 2.
шығарма қатысты әлеуметтік-тарихи процесстердің даму тарихымен байланысы.3.
мәдени және шығармашылық қҒндылығы.
Текстология: 1. дерек мәтінін қалпына келтіру текстің қалыптасуы мен
қҒрылымына сындық талдаулар жасау негізінде ғылыми тҒжырымдар жасау
(диохроникалық).
2. Деректің деректік кӨздерін зерттеу (қолжазба түрін, баспадағы
басылымдық кезін, әр тҒрғыда дерекке куәлік ететін дерек фактілерін,
әлеуметтік тҒрғысы).
Ф-ӘД-001026
3. Деректің шығу тарихы генеалогиясы, филиация, классификация, автордың
немесе қҒрастырушының дерек мәтінін Өңдеудегі интерпретациясы тексті
түсіндіру және оған талдау жасау (редакции и варианты), бҒрмалануы
немесе Өңінің айналдырылуы (искажение цензурой цензура деп деректің
баспаханадан басылып шығарылған кезіндегі бақылаушысын атайды).
Текстологиялық зерттеулердің мақсаты мен міндеті: 1. мәтіндегі түп
нҒсқадан Өзгертілген тҒстарын анықтау яғни мағынасы жағынан текстің
тиянақтылығын қалпына келтіру контекст. 2. Дерек авторының Өзге де
шығармаларымен байланысын анықтау және осы типтес шығармаларымен
Ғқсастықтарын анықтап, топтастыру.
Задачи тектологической критики: что автор писал действительно? Ему ли
принадлежит то слово (иногда такая-то буква) такая-то страка, такое-то
целое место ? или переписчик, по невежеству испортил это слово, выставил
или выпустил эту страку, это место? –вот малая критика или критика слов
Тарихи деректерді нысанаға алғанда текстология- археографиямен, егер тарихи
дерек түп нҒсқадан Өзгертілген болса, диалектикамен (текстегі автор немесе
қҒрастырушы ойының қозғалысы мен дамуын зерттейтін сала), тіл тану
палеографиямен салаларымен байланысқа түседі.
Археографияның дамуы
1.Cабақтың жоспары:
1. Археография түсінігі және оның қамту аясы-жазба дерек
2. Археография ғылыми саласы-ның туындау тарихы
3. Археография және оның проблеммалары
4. Археография ғылыми саласы-ның Өзге ғылым салаларымен байланысы
2.. Сабақтың мақсаты: Археография текстерді іріктеу, оның транскрипциясын
жасау, деректің бүгінгі күнге дейін жету немесе сақталу тәсілдерін зерттеу,
салыстырмалы-тарихи зерттеу тәсілдерінің ғылыми-ақпараттық жүйесін қҒру,
басылымдық жҒмыстарды Ғйымдастыру болып табылады.
Археография тарихи деректердің басылым тәртібі мен әдістемелерін зерттейтін
қосалқы тарихи пәннің бірі болып табылады.
Археографияның міндеті: текстерді іріктеу, оның транскрипциясын жасау,
деректің бүгінгі күнге дейін жету немесе сақталу тәсілдерін зерттеу,
салыстырмалы-тарихи зерттеу тәсілдерінің ғылыми-ақпараттық жүйесін қҒру,
басылымдық жҒмыстарды Ғйымдастыру болып табылады.
Алғашқыда Археография практикалық ғылыми зерттеу саласы ретінде дамыған. ¤з
зерттеу обьектісі ретінде ХІІ-Х‡ІІғғ. Жылнамалар мен акт материалдарын,
деректердегі фрагменттерді зерттеуді қарастырған.
Археографияның ғылыми сала ретіндегі қалыптасуы В.Н.Татищев қызметімен
байланысты. Х‡ІІІ ғасырдың 30-жылдарында Русская правдаң, Судебник 1550гң
сияқты бюлетеньдік журналдардың алғашқы нҒсқаларын дайындауы барысында
қолданған, негізін салған. Сонымен қатар, Өзінің История Россиской с
самых древнейших временң атты орыс жылнамаларынан үзінділер әсіресе
цитатакелтіру кезінде археография әдістерін қолданған.
Х‡ІІІғ. ІІ-жартысында ғалым Н.И.Новиков діни және келісімдік
князьдердің актілік грамоталарын жариялауда археографияның әдістерін
қолдана отырып, деректерді баспа бетінде жариялауда археография ғылыми
саласының зерттеу барысында алға тартатын талаптарын жасап шығарған:
-текстің нақты Өзін беру;
-түсініксіз тҒстарына түсініктемелер коментарий жасау;
-ескі жылнамаларды аудару;
-деректердің сақталған орындарын зертеу нысанына алу, оны кӨрсету.
Археография қызметтері мен әдістері алғашқы даму кезеңінде Москва
императорлық университетінің жанында қҒрылған Ресейдің ежелгісі мен
тарихың Общество истории и древностей Россиских атты қоғамның баспа
ісінде практикалық қолданыста болған.
Ал, ХІХ-ХХғ. бастапқы кезеңінде археографияның дамуына үлкен үлесін
тарихшы-археографтар П.М.Строев, Я.И.Бредников, Н.В.Калачев А.А.Шахматов,
Д.Самоквасов, Н.Н.Оглоблин, С.Б. Веселовский, А.З.Мышлаевский және тағы да
басқа орыс ғалымдары қосқан. БҒл ғалымдар деректердің шыққан кезі немесе
түріне қарамастан сақталуын, берілуін және басылым кӨрсеткіштерін жасау
қҒрылымын, әсіресе жылнамалардың басылымдарда жарық кӨру тәртібін,
деректердің классификациялық тәртібін жасаған. Сонымен қатар тарихи
деректердің басылымнан шығарылу тәртібін ғылыми айналымға ендірген ғалым
Лаппо-Данилевский Өзінің Правила издания сборника грамот Коллегий
экономийң еңбегінде. Археография қызметі революция жылдарында марксизм-
ленинизм классикалық еңбектерін жариялау кезінде қолданылуымен Өріс алған.
Деректерді жинақтау және оларды жариялаумен бҒл кезде 1920ж. негізі
салынған Комиссия по изучению истории РКПб и Октябрской революцииң және
Орталық Комитеттің жанынан қҒрылған марксизм және ленинизм институты (ИМЛ)
айналысқан.
Ерте кезеңнің деректерін басылымда жариялануымен КСРО-ның Ғылыми
Академиясының жанындағы тарих институты Институт истории АН СССР және
тарихи-археографиялық комиссия айналысып отырған. Олардың тарапынан кӨп
томдық Крепостная мануфактура в Россииң, Материалы по истории народов
СССРң және т.б. басылымдар жарық кӨріп отырған.
КСРО-ның Ғылыми Академиясының археографиялық іс-шаралары бойынша Б.Д.
Греков, Д.С.Лихачев, А.И. Андреев, В.В.Максаков, Л.В.Черепнин және тағы да
басқа ғалымдар еңбек еткен.
Археография қызметтері мен әдістемелерін архив және архивтік орындарда
кӨп томдық архивтік қҒжаттарды жариялауда қолданылған. Мысалы:
Международные отношения в эпоху империализмаң, Восстание декабристовң.
Археография-арнайы тарихи пән ретінде жазба деректердің жариялылық
және практикалық басылымын, сақталу тарихын зерттеуді қамтитын сала. Ол-
баспа жҒмысын Ғйымдастырады, тарихи ескерткіштерді жинақтайды, саралайды,
баспадан шығарутәсілдері мен әдістемелердің қолданысын және ғылыми-сынды
Ғйымдастырады.
Археография зерттеу барысында филалогиямен, деректанумен,
палеографиямен, текстологиямен, дипломатикамен, архивтанумен жәнеӨзге де
ғылым салаларымен байланысады. Батыс Европа елдерінің тарих ғылымында
Археография арнайы дербес ғылыми зерттеу саласы ретінде қарастырылмайды.
Тіпті археография термині де қолданылмайды. Археография қамтитын қызметтер
мен әдістемелерді палеография қамтиды. Археография термині (гректің
archaіos- ежелгі және grapho-жазамын Ғғымында) Ресейде 1807 жылы Москва
университетінің профессоры Н.Ф.Кашанский француз ғалымы А.Милленнің
Рукаводство к познанию древностейң атты еңбегін аударуы барысында терминді
деректік ескерткіштерге түсініктеме беруде жалпылық мағынасында қолданған.
Белгілі ғалым П.М:Строев жазба ескерткіштерге сипаттама беруде қолданған.
Осылайша археография термині кеңң және тарң мағынада қолданыла бастаған.
Ф-ӘД-001026
Археографияның зерттеу барысында алға тартатын Өзекті мәселелері мен
шешімін табуды мақсат ететін проблемалық аясы-деректің іздестірілуінен,
деректік қҒжаттың сақталу орнын анықтаудан, қҒжаттық деректің басылымдық
моделін анықтаудан (тақырыбына,типіне, түріне, формасына, конфигурациясына
қарай) туындайды. Такой поиск учитывает вертикальные, горизантальные и
хаотические миграция документа.
ҚҒжаттық деректің сынға алынуы-фильтрация, яғни деректің іріктелуі.
4. Бақылау сӨрақтары:
1.Жылнаманың тарихи дерек ретінде ерекшелігі.
2. Жылнама жазу тарихы. Негізгі кезеңдер. Хронографтар.
3. Ортағасырлық деректер арасындағы жылнамалардың орны мен маңызы.
4. Жылнаматану ғылыми проблема ретінде
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер мен Web сайттар тізімі:
Ежелгі дүние тарихының деректанулық мәселелері
1. Ежелгі Шығыс тари-хының тарихын зерт-теудегі деректанудың атқаратын рӨлі
2. Ежелгі Шығыс тари-хының негізгі тарихи деректері Египет пирамидалары,
Хаммурапи заңдары және т.б.
3. Ежелгі Шығыс әдебиеттері. Зерттеу әдістері.
4. Деректанулық зерттеулердің анализдік мақсаттары мен деректік маңызы.
2.Сабақтың мақсаты: Ежелгі Шығыс тарихының тарихын зерт-теудегі
деректанудыың атқаратын рӨлі белгілі бір уақыттағы әлеуметтік жағдайда
пайда болған, сол жағдайды бейнелейтін және Өзін жасаған субьект туралы
мәлімет беретін тарихи таным қҒралы ретінде зерттеу.
Ертедегі дүние тарихы немесе антикалық дүние деп әдетте Рим
империясының аяғына дейінгі (б.э.‡ғ.) Жерорта теңізі бойының ертедегі
қоғамдарының тарихын айтады. Ертедегі дүние тарихының тамыры, әрідегі
ескілікті заманға барып қосылады. Қазіргі кезде Жерорта теңізі бойының
тарихын б.э.д. бірнеше мыңдаған жы
лдардан бүрын бастайды.
Греция тарихына дейін Криттің және Жерорта теңізінің басқа да
облыстарының тарихы Өтті. Ал нағыз антик заманының (грек-рим) тарихы б.э.д.
ІІ мыңжылдықтың аяғынан, Гомер заманы деп аталатын заманнан басталады.
Антик заманы дүниесі тарихының білім беру жүйесінде Өте үлкен маңызы
бар. Ол адамның ақыл-Өрісін кеңейтеді және қазіргі заманғы дүниенің тарихи
тамырларын
кӨрсете отырып, бүл жӨніндегі түсінікті тереңдете түсетін кӨптеген
қызғылықты мәселелерді алға қояды.
Қазіргі заманғы бүкіл Европа елдерінің, ішінара Европадан тыс
елдердің де мәдениеті антик заманы мәдениеті негізінде Өсіп Өркендеді.
Антик заманы тарихын жақсы білмейінше, одан кейінгі дәуірлердегі кӨптеген
мекемелердің, Өнердің, архитектура стильдерінің, театрдың, қазіргі заманғы
саяси, ғылыми және басқа терминдердің тарихын білуге болмайды. Антик
заманының алуан түрлі ізі, аяқты басқан сайын, қоғамдық Өмірде де, сондай-
ақ жеке түрмыста да кездесіп отырады.
Грек және Рим мәдениеті- дүниежүзілік тарихтың айқын беттерінің бірі.
Грек пен Рим классиктері шығармаларының, антик заманының Өнері мен кӨркем
қолӨнер ескерткіштері біздің заманымыз үшін де маңызын жоғалтқан жоқ.
Антикалық Өркениеттің ошағы ежелгі заманда ішкі деп аталған теңіздің
түбектері мен аралдары болды. Бүл байтақ су кеңістігінің маңызы оның ежелгі
“жер шеңбері” (orbіs terrarum) деген латынша атауынан да кӨрініп түр,
Өйткені антикалық мәдениеттің бүл жерлері шын мәнінде, қазіргі күнге дейін
ежелгі атауларын сақтаған, үш материктің: Азия, Европа, Африканың
түйісіндегі теңіз маңында орналасқан.
Жерорта теңізі антикалық әлем халқы үшін, маңында “кіші” Өркениет
ошақтары қалыптаса бастаған кӨп теңіздердің бірі болды. Жерорта теңізінің
шығыс тармағын гректер Эгей теңізі деп атады. Эгей теңізі аралдарын гректер
екі топқа біріктірді: Киклады және Спорады. Мезолит дәуірінен бастап
аралдарда Өзіндік мәдениеті бар грек емес тайпалар мекендеді. КӨптеген
аралдардың бір-біріне жақындығы олардың халқының жерден алыс кетпей аралдан
аралға жүзуіне мүмкіндік берді. Осылайша Эгей теңізі теңізде жүзу ісінің
әліппесі болды, теңіз жағалауларында Өмір сүрген халықтар (финикиялықтар,
этрускілер, гректер) оны антикалық дәуірге дейінгі кезеңде меңгерген еді.
Балкан және Аппенин түбектері арасындағы су кеңістігін гректер Ионий
теңізі, ал оның солтүстік бӨлігін этрускілер мен римдіктер Жоғары немесе
Атрий қаласының атымен Адриатикалық деп атады.
Аппенин түбегінің батыс жағалауын шайып жатқан теңіз болса, тиррен-
этрускілердің атымен Тиррен деп аталынды.
Ішкі теңіз батыста сыртқы теңізбен (мүхитпен) бүғаз арқылы жалғасты.
Финикиялықтар мен карфагендіктер бүғазды Мелькарттың бағанасы, гректер -
Геракл, ал римдіктер Геркулес бағанасы деп атаған.
Боспор бүғазынан солтүстікке қарай орналасқан теңізді гректер Понт
Аксинский (қонақжай емес), кейіннен оны Понт Эвксинский (қонақжай) деп
атаған.
Боспорға жол Пропонтида (Мрамор теңізі) арқылы жүрді, ол Эгей
теңізінен Геллеспонт (Дарданелл бүғазы) арқылы бӨлініп түр.
Аса ірі тау массивтері (Карпат, Альпі, Пиреней) антикалық Өркениеттің
шекарасы болып қана қоймай, оны жаудан қорғайтын қалқан ролін де атқарған.
Жерорта теңізі аралдары мен түбектерінің едәуір бӨлігін таулар алып
жатты. Балкан Грециясының қайталанбас ландшафтын жасаған теңіздер мен
таулар, ежелгі гректердің саяси және әлеуметтік Өмірінің формасын анықтап,
кӨптеген автономиялық мемлекеттердің қүрылуына жағдай жасады. Бүл
мемлекеттердің кӨпшілігі бір-бірімен жолдар емес, таулы соқпақтар арқылы
байланысқан еді.
Грек материгінде Лаконика, Мессения және Фессалия сияқты жылқы
Өсіруге мүмкіндік беретін және егіншілікпен айналысуға қолайлы бірнеше ғана
маңызды жазықтықтар бар. Материктегі гректерге Өз астығы жетпегендіктен,
оларды онымен Солтүстік Қара теңіз жағалауы және Египет қамтамасыз етті.
Италияда да егіншілікке қолайлы жерлер аз болғандықтан, мүнда да
халық астықпен толық қамтамасыз етілмеді. Бірақ, жақын орналасқан астықты
Сицилия
мәселені шешіп берді және теңізде жүзудің дамуы бидайды Африка мен
Египеттен сатып алуға мүмкіндік тудырды.
Таулар Жерорта теңізінің қүрлықтағы әр түрлі бӨліктерінің климаттық
ерекшеліктерін де анықтап берді. Оның халық Өміріндегі маңызы зор болды,
Өйткені таулар Жерорта теңізі түрғындарына қүрылыс материалдарын және эгей,
грек, карфаген, этруск және римдік архитектура мен скульптураның дамуына
негіз болған қүнды тас жыныстарын берді. Мелос аралы обсидиан жынысына бай
болса, Парос аралы мен аттикалық Пентеликон мраморымен аты шықты. Италияда
мраморды Этруриядағы Луна қаласының маңындағы кен орнында Өндірді.
Жерорта теңізі түрғындары жиі пайдаланатын металдар да таулардан
шығарылды. Аттиканың ең қиыр шетіндегі Лаврион таулары күмістің отаны
болса, Эвбей мен Кипр, Этрурия мен Орталық Жерорта теңізіндегі Сардиния
тауларында мыс кен орындары болды.
Тау баурайлары мал шаруашылығы үшін Өте қолайлы болды, жаздың ыстық
кезеңдерінде ол мал жайылымына айналды.
Жерорта теңізі ауданында дәнді дақылдардан ертеден арпа, полба,
бидай, кейінірек бүршақ түқымдастар- жасымық пен бүршақ Өсірілді. Басқа
дәнді дақылдарды (күріштен басқа) гректер рим жаулап алушылығына дейін
білмеген. Сүлы арам шӨп, тары варварлардың тамағы саналған. Арпаның дәні
қүдайларға қүрбандық ретінде жүрді, арпа масақтарынан егіншілік қүдайы
Деметраның культтік бейнесін безендіру үшін веноктар Өрілді.
Карфагендіктер тек бидай және арпамен таныс болған. Қара бидаймен
олар Ганнибалдың атақты Италия жорығы арқылы ғана танысты.
Сырамен қатар, шарап Өндірісі Жерорта теңізі ауданында кеңінен
танымал болды, бүл жерден жүзім сабағы Испания, Галлия, Германия,
Британияның ішкі облыстарына Өтті. Зәйтүн майы кеңінен пайдаланып, ол
малдың майын ауыстырды. Зәйтүн ағашы халық арасында қасиетті саналды.
Зәйтүн ағашынан басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Деректану түсінігі. Деректанулық Өғымдар мен түсініктер.
2. Деректану проблемалары мен зерттеу әдістемелері.
3. Деректанулық сыныптаулар (классификация).
4. Деректанудың қалыптасуы мен даму тарихы.
ДЕРЕК термин ретіндке екі мағынада қолданылады: 1. Дерек-хабар-ошар,
мәлімет, мағлӨмат сӨздерімен синоним.
2. Ал, ғылымда дерек ол тарихи мағлӨмат, мәлімет. Оның қайнар кӨзі-тіл.
Тарихи мәлімет ретінде дерек белгілі бір уақытқа бағынбайды яғни ол
идеология ықпалына Өшырамайды, ол нақты болған нәрсе жайындағы мағлӨмат.
Сондықтан да ол дерек. Дерек-нақты уақиғалар туралы мәлімет яғни деректану
негізі дерек кӨзі немесе обьектісі болып табылады. Дерек-нақты уақиғалар
туралы зерттеушіге жеткен деректерді (хабар, мағлӨмат, мәліметтерді) немесе
сол деректерді жеткізген дерек кӨздерін (шежіре, жылнама және тағыда
басқалар) зерттейтін ғылым саласы.
Егер тарихшы-зерттеуші Өз проблеммасы немесе тақырыбы бойынша жинаған
материалдарынан алған мәліметтерді талдаудан Өткізетін болса, ол сол
мағлӨматтардың пайда болу кӨзін, олардың ерекшеліктерін зерттейді. БӨл
тӨрғыда ол деректану әдістемелерін пайдаланып немесе негізге ала отырып,
деректанушыға айналады. Яғни тарихшы-зерттеуші деректің мәнін ашады.
Деректер екіге бӨлінеді: 1. Қайталанатын деректер-формасы мен мазмӨны
жағынан аса кӨп мӨлшерде қайталанатын деректер: статистикалық, халық
санағы, қоғамдық пікір алу-анкета.
2. Қайталанбайтын деректер-жеке субьективті деректер.
Деректің шынайлық деңгейі- оқиғаның не қӨбылыстың деректе бейнеленуінің
шындыққа қаншалықты сәйкестігі.
Деректің толық деңгейі-реалды қӨбылыстың мәнді белгілері мен негізгі
мазмҒнының деректе бейнелену деңгейі.
Дерек формасы: ауызша, қолжазба, тасқа жазылған жазбалар.
Деректің шынайылық деңгейін анықтау үшін ол сынға алынады.
Деректанулық сын дегеніміз-деректегі мағлӨматтың шынайылық деңгейін анықтау
мақсатында жүргізілетін зерттеу әдістері ментәсілдерінің жиынтығы.
Аналитикалық сынау-нақты фактілерді анықтау мақсатында нақты деректерді
сынға алуды атайды.
Синтетикалық сынау-деректегі фактілер жиынтығын анықтау.
Деректің пайда болу негіздерін сынау-деректің сыртқы ерекшеліктерін сынау.
Деректану ғылымы үшін маңызды термин КЛАССИФИКАЦИЯ. Ол қазақ тілінде
топтауң, жіктеуң, сыныптауң.
Классификация: 1. деректерді категорияларға бӨлу обьективті Өлшемдерге
негізделеді. Обьективті Өлшемдер-деректердің Өзіне тән обьективті
қасиеттерінен шығады.
2. деректегі шындықтың бейнелену заңдарына негізделеді. Сондықтанда
классификация-әдістемелік проблема болып табылады. Классификация-зерттеу
тәсілі.
Дерек классификациясы-деректерді ортақ қасиеттері бар бірақ бір-
бірімен ерекше белгілерімен айрылатын категорияларға бӨлу.
Деректің түрлілік классификациясы-жазба деректердің пайда болуы, мазмҒны,
міндеттерінің бірлігі негізінде, ішкі қӨрылымдарының Өқсастығына сай тарихи
қалыптасқан түрлерге бӨлінуді атайды.
Ф-ӘД-001026
Деректердің типтік классификациясы-деректердің мазмӨны мен формасының
сәйкестігі негізінде классификациялау.
Тип-ақпаратты салу және сақтау тәсілдерімен ерекшеленген деректерді
біріктіреді.
Негізінен деректің 7 типтік классификациясы бар: жазба, заттай,
этнографиялық, фольклорлық, лингвистикалық, құжаттық, фона қӨжаттық.
заттай-археологиялық ескерткіштер, көркем сурет; сздік деректер-ауызша
шығармалар; жазба деректер-этногр. деректер; дыбысты деректер-саз, әуен;
салттық деректер-тӨрмыстық матер., дәстүрлер.
Тарихи дерек-субьективті Өйткені ол адам санасының жемісі, субьектің
дүниеге келтірген жемісі. Әртүрлі белгілермен, сөздермен деректерге
салынған ақпарат тарихи деректің мазмӨнын қӨрайды. Тарихи деректерді тарихи
зерттеулерде тиімді пайдалану қажеттілігі классификацияға әкеледі яғни
деректерді ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен ерекше белгілерімен
айырмашылықта болатын категорияларға бӨлу болып табылады. Классификацияға
бөлу деректің обьективті Өзіне тән қасиеттерінен шығуы қажет, онда
деректегі шындықтың енуі мен бейнелену заңдары кӨрінуі тиіс. Классификация-
ол зерттеу тәсілі.
Деректану ғылымының зерттеулік тәсілдерінің бірі-ГЕРМЕНЕВТИКА болып
табылады. Герменевтика деп Өзгенің сӨзін түсіне білу тәсілін атаған.
Деректегі кездесетін қателіктер 2 түрге бӨлінеді: механикалық
қателіктер кӨшіріп жазу барысында кетеді. Саналық қателіктер автор
немесе қӨрастырушы, тарихшылар тарапынан жіберетін қателіктер.
Деректерді ғылыми сынға алудың алға тартар міндеті-деректің түп
нӨсқалығын анықтау болып табылады. Осы тӨрғыдағы сынның негізін неміс
ғалымы Б.Г.Нибур салған. Ғалым деректердегі берілетін фактілерді обьективті
сыннан Өткізуді Өсынады. Осылайша деректану тарихи деректерді жинау,
зерттеу және жүйеге келтіру, жариялау негізінде қалыптасқан ғылым саласы
болып табылады.
Ғылымда бӨл істерді жүзеге асыруға негіз болған сала-ПЛУТАРХ негіз салған-
библеография саласы болып табылды. Библеографиямен орта ғасырлық кезеңдегі
тарихшылар-ХРОНИСтер айналысқан. Мысалы: Византиялық ФОТИЯ ІХ ғасырдың
Өзінде-ақ 280 антикалық ғалымдардың еңбектерін жинақтаған. Ал тарихи
деректерге сын кӨзбен қарау негізін ХІ‡-Х‡ғғ. тарихшы-ғалымдары-гуманистер
салған. Мысалы: сындық кӨзқараспен деректерге қарау әдістемесін алғаш
Өсынған ғалым ЛОРЕНЦО ВАЛЛО болды. Санымен қатар топографиялық зерттеу
тәсілдерін алғаш енгізген ғалым-гуманист ФЛАВИО БЬОНДО, ал манеталар
тарихын зерттеуге қызығушылықтың басталғаны да осы гуманистер кезінде
басталғанын 1514 жылы Рим манеталарын зерттеу негізінде жазылған Об ассең
деп аталған трактаттың жарыққа шығарылғанынан кӨреміз. Траихи деректерге
сындық кӨзқараспен салыстырмалық әдістемені енгізген ғалым- ЭТЬЕН ДОЛЕ
болды. Ол КОМЕНТАРИЙң атты еңбегінде ежелгі авторлардың еңбектері мен
Библиядағы деректерді салыстыра отырып, зерттеуді жүзеге асырған.
Деректерге сын кӨзбен қараудың орталығы Париждегі 1701жылы құрылған
АКАДЕМИЯ НАДПИСЕЙ И ИЗЯЩНИХ ИСКУССТВң қоғамы болды. Қоғамның белгілі
ықпалды ғалымдарының бірі ПУИЙ болды. Деректерге күдікпен, сенімсіздікпен
қарауды ғылыми тілде СКЕПТИЦИЗМ деп атайды.
Деректанудың ғылым саласы ретінде қалыптасу тарихы Х‡ІІІ ғасырда
басталады. Х‡ІІІ ғасырда Францияда тарихи ғылыми зерттеулерді жүргізуде
Эрудиттікң мектеп жетекшілік жасайды. Осы мектеп Өкілдері қосалқы тарихи
салалардың негізін салады. Ал ХІХ ғасырдың басы 1821 жылдан бастап бӨл
саланы Хартияң мектебі жалғастырады. Осы Хартия мектебінде деректерді
сыннан Өткізу әдістемелері жасалып, ол Батыс Европаның Өзге де елдерінде
кең қолданыс табады. Мысалы: 1830 жылы Германияда Герман тарихының
деректануың қоғамы құрылып, осы қоғам атымен ғалым Г.Вайц
Ф-ӘД-001026
еңбек жазып, осы еңбекте алғаш рет деректануң термині алғаш рет
қолданылады. Осы типтес 1854 жылы Вена қаласында неміс ғалымы Т.фон Зиккель
Австрия тарихын зерттеуң қоғамын қҒрады.
Жалпы бӨл қоғамдардың барлығы тарихи деректерді жинау сыни
талдаулармен яғни тарихи деректерді ғылыми сынға алумен айналысады.
Неміс ғалымдары Э. Бернгейм басты еңбегі Тарих ғылымына кіріспең,
француз ғалымдары Ш.В.Ланглуа, Ш.Сеньобстар ңТарихи зерттеуге кіріспең
тарихи зерттеулер әдістемелер методология, тәсілдер методика,
түсініктер және баяндаулар беру негізінде жүзеге асатындығын Өз
еңбектерінде алғашқылардың бірі болып атап кӨрсеткен ғалымдар болды.
Методология-деректерді түрлер мен типтерге бӨліп, тарихи шындықтың
бейнелену ерекшеліктерін анықтауға негізделген зерттеулік танымды атаған.
Методика-деректер аясындағы материалдар мен мәлімет-мағлӨматтарды
жинақтау мен классификациялау.
3.1.3. Әдебиеттер тізімі:
1. Источниковедение: теоретические и мотодические проблемы. М.,1969г.
2. Надеждин Н.И. Об исторической истине и достоверности. Библиотека для
чтения. М., 1937г.
3. Булыгин Н.А., Рейхберт Л.Э. О типах вида и форма публикаций
документов. Ист. архив. 1966г. вып. 6.
4. Мирзай А.Ц. Основные задачи критики исторических источников. М.,
1958г.
5. Фарсобин Л.В. Источниковедение и его метод. М., 1988г.
6. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002ж.
Бірінші лекция бойынша тест сӨрақтары:
1. Деректанудың методикасы мен қосалқы тарихи пәндер методологиясы
мәселелерің атты еңбектің авторы:
а. Л.В.Черепнин
б. А.И.Чуковский
в. М.Шербатов
г. И. Баятин
д. Ш.Ланглуа
2. Деректану:
а. Деректі Өңдеу немесе зерттеу проблемаларына қарай бірнеше зерттеу
салаларын қамтитын комплекстің жиынтығы:
б. Ішкі және сыртқы сындық зерттеудің комплексті жиынтығы
в. Деректану ғылымдар жиынтығы
г. Тарихи жазба ескерткіш кӨздерінің теориялық проблемаларын
зерттейтін сала
д. Тарихи деректік қайнарды анықтау
3. Деректанудың Ресейде кең қолданылған кезі:
а. ХІХғ. ортасы.
б. ХІХғ. І-жартысы
в. Х‡ІІІғ. І-жартысы
г. Х‡ІІІғ. ІІ-жартысы
д. ХІХғ. ІІ-жартысы
4. Деректің мазмӨнының дӨрыстығын, Өзгеруін, қалпына келтірілуімен
айналысатын ғылым саласы:
а. Палеография
Ф-ӘД-001026
б. Тексталогия
в. Кадикалогия
г. Бресталогия
д. Геральдика
5. Деректерді ортақ белгілеріне қарай топтастыруды:
а. Классификациялау
б. Систематизациялау
в. Дипломатика
г. Нумизматика
д. Сфрагистика
6. Деректану-тарихи материалдарды Өмыт қалдырмай таныту мағынасында қай
терминмен мағыналас болып табылады:
а. Эвристика
б. Классификация
в. Систематизация
г. Кадикалогия
д. Бресталогия
7. Сындық кӨзқараспен деректерге қарау әдістемесін Ғсынған ғалым:
а. Л.Валло
б. Э.Кабе
в. Э. Бернгейм
г. Ш.В.Ланглуа
д. Т.фон Зиккель
8. Деректануң термині алғаш рет қолданылған еңбек:
а. Вайц Г. Герман тарихының деректануың
б. Бернгейм Э. Тарих ғылымына кіріспең
в.Ланглуа Ш.В,.Сеньобстар Ш. Тарихи зерттеуге кіріспең
Ф-ӘД-001026
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ТАРИХИ СЫННЫҢ ДЕРЕКТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
1.Тарихи сын және оның пәндегі ерекшеліктері практикалық қолданысы.
2. Тарихи сынның Өзге ғылым салаларымен байланысы.
3. Классификация түсінігі.
4. Классификацияның зерттеу-лік практикадағы қолданыс табуы
5. Тарихи дерекң түсінігі және оның классификациясы
Деректану Өз алдына екі мақсат қояды: эвристикалық және аналитикалық.
Эвристикалық мақсаты-тарихи деректі жан-жақты бағдарлайды. Деректің
классификациясын және тарихи маңыздылығын зерттейді.
Аналитикалық мақсаты-тарихи деректердің әдістерінің анализдерін
Өңдеу арқылы одан толық мәліметтер алуды және дерек әдістемелеріне дӨрыс
баға беруді алға тартады.
Деректанудың Өзекті мәселелерінің бірі-деректегі барлық сақталған
ақпарларды ала білу жолдарын іздестіру және сол ақпарларды тарихи
зерттеулерде ғылыми айналымдарға ендіре білу жолдары мен тәсілдерін
қарастыру болып табылады. Демек, деректанудың маңызды міндеттерінің бірі-
тарихи деректерді алдау методикасын жасау және оны тарихи зерттеулерде
қолдану. Тарихшы ғалымдар барлық уақытта деректерде бейнеленген тарихи
Өткенді қандай тәсілдермен қалпына келтіруге болатындығын ойлады және оның
тәсілдерін жетілдірді. Сол тәсілдердің ең бастыларының бірі-деректанулық
сын.
Ресей тарихнамасында тарихи деректерді бірінші боып сынға алған ғалым-
В.Н. Татищев. Ол тарихи сынның ережелерін жасады. Ғалым айтылғанның
барлығын шындық деп қабылдай бермей, қажетті дүниені қажетсіз дүниеден
айыра білу керек деп есептеп, жақсы деген жазушының шығармаларында сын
кӨзбен қарау қажет екендігін атап Өткен. Осылайша ғалым, шынайылықты
айқындаудың Өзекті мәселелерін алға тартқан:
-автор Өзі жазып отырған уақиғаға қатысқан ба?
-егер автор уақиғаға қатыспаса, онда сол уақиға болған кезде Өмір сүрген
бе?
-автор Өз шығармасын мӨрағат деректеріне, келісім-шарттарға, ережелерге
немесе білетін адамдардың айтқанына сүйеніп жазған ба?
Біз ғалым алға тартқан мәселелер тӨңірегінен деректерге қойылған тарихи
сынды шынайылықты айқындауға жақындатқан алғашқы қадамдардың бірі
екендігін аңғарамыз.
Ал, Өзге ғалымдардың арасынан А.А.Шлецер тарихи сынды үш топқа
бӨлген: 1. кіші сынң (немесе сӨз сының)-мәтіннің түпнӨсқалығын айқындау,
Өзгеше айтқанда, автордың Өз жазғаны мен кейінгі кӨшірушінің не қосқандығын
айқындау;
2. Мәінді грамматикалық және тарихи талдау, яғни сӨздерді және сӨйлемдерді
зерттеу, сол арқылы автордың нақтың сӨздер мен сӨйлемдерді
пайдаланғандығы, не айтпақ болғандығы айқындалады.
3. Жоғарғы сынң (істі сынау)-дерек авторының пікірі дӨрыс па, айтып
отырған уақиға немесе тарихи процесс қаншалықты шындыққа сай, яғнишын
мәнінде тарихи уақиға екендігіне көз жеткізу. Бұдан В.Н. Татищевке
қарағанда ғалым А.А.Шлецердің фактілерге емес, мәтінді басымырақ талдауға
алуды Өсынатындығына кӨз жеткізуге болады.
Шынайылықты анықтаудың басты принципі- автордың өзі баяндап отырған
уақиғаға қаншалықты қатысты екендігін анықтау;
В.О.Ключевский деректерді ғылыми сынауды филалогиялық сынң және фактілі
сынң, яғни жазушының кӨзқарасын сынға алу деп екіге бӨліп қарастыруды
Өсынған Критика направленнная к восстановлению подленного текста
называется филологической, имеющая целью определить угол преломления
действительности, сепень уклона
Ф-ӘД-001026
авторской мысли от действительности, може быть названа фактической. Таким
оброзом, историческая критика-это или критика текстов, передающих факты,
или критика фактов, воспройзводимых текстами.
Сонымен қатар жазба деректерді ғылыми сынға алудың негізгі ережелерін
белгілі деректанушы ғалым А.С.Лаппо-Данилевский Өз еңбектерінде де жан-
жақты қарастырған: ішкі сынң және сыртқы сынң төрғысында. Сыртқы сын
тӨрғысында Дерек жазылған материалды зерттеу негізінде қолтаңба және басқа
да полиграфиялық белгілердің (мӨр, елтаңба және т.б.), сонымен қатар
мәтіндегітікелей сілтемелердің негізінде деректің пайда болу уақытын,
жерін, авторын немесе құрастырушысын, үпнҒсқалығын анықтау.
Ішкі сын-деректегі қамтылған фактілердің жыйынтығы мен шынайылығын
анықтау.
Шынайылықы анықтау тарихи сының Өзекті мәселесі. Ғалымдардың бір тобы
бӨл мәселені автор көңіл-күйін айқындау арқылы шешуге болады деп
тӨжырымдайды. Себебі Дерек адам психикасының іске асқан жемісің.
Ал, екнші ғалымдардың тобы ішкі сынң арқылы А.С.Лаппо-Данилевский
оны шындыққа жетудің 14 шартың деп атаған. Ол бойынша:
-Фактіні тікелей қабылдау;
-Автордың фактіні іске асуына тікелей қатысу дәрежесін айқындау;
-Фактіге мүдделілігі теориялық және практикалық;
-Куәгердің фактілерге қаыстылығы;
-Куәгердің фактіден алған әсері;
-Куәгердің аңғарымпаздығы;
-Білім дәрежесі және автордың фактіні қабылдаудағы техникалық дайындығы;
-фактіге қаысты уақыттың сәйкестігі;
-Куәгер Өз басынан кешкенін қаншалықты біледі;
- Куәгердің фактіні еске түсіру кезіндегі кӨңіл-күйі;
- Куәгердің нені білеінін, ненібілмейіндігін айқындау
- Куәгер шындықты айтқысы келе ме?
- ¤зге факторлардың әсерін айқындау;
- Куәгердің танымдық мақсаты мен деңгейін анықтау;
БӨл тӨрғыдағы ішкі сынң зерттеу обьектісіне жеке адамды алып қарастырған,
яғни сын субьективтіліктен туындайындығын аңғарамыз. Жалпы тарихи сын
субьективті принциптерге негізделеді.
Деректану деректерді зерттейтін ғылым ретінде, адамзат қоғамын
зерттейтін ғылымның бір саласы болып табылады. Деректануда деректі зерттеу
әдістемелерін Өйымдастыру барысында басты термин қолданылады. Ол деректану
ғылымы үшін маңызды термин КЛАССИФИКАЦИЯң. Ол қазақ тілінде топтауң,
жіктеуң, сыныптауң.
Топтау мен классификация Өқсас түсініктер. Топтау және сыныптау Өқсас
белгілеріне қарай бӨлінеді. Мәселен: топтау-нақты белгіленген, ал сыныптау-
нақты белгіленбеген. Топтау-обьектілерді ажырату болса, классификация сол
Өқсас белгілері мен қасиеттеріне қарай айыру болып абылады. БӨл тәсіл
деректануда тарихидеректердің классификациясы мен систематизациялануы
негізінде қолданылады. Деректің жүйелену ғылымда классификацияға қарағанда
жиі қолданылады. Деректің классификациясы бірінғай болуы қажет, олай
болмаған жағдайда деректану осыған Өмтылуы қажет. БӨл тӨрғыда
классификация мен систематизация әр түрлі сатыда бірдей болып келеді.
Классификация схеманың қӨрылуы, ал систематизация-материалдарды схемаларға
тарату болып табылады. Классификация әсіресе лингвистика саласында жиі
қолданылады.
Классификация деп деректерді ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен
ерекше белгілерімен айрықшаланатын категорияларға бӨлуді атайды.
Ф-ӘД-001026
Классификация: 1. деректерді категорияларға бӨлу обьективті Өлшемдерге
негізделеді. Обьективті Өлшемдер-деректердің Өзіне тән обьективті
қасиеттерінен шығады.
2. деректегі шындықтың бейнелену заңдарына негізделеді. Сондықтанда
классификация-әдістемелік проблема болып табылады. Классификация-зерттеу
тәсілі.
Дерек классификациясы-деректерді ортақ қасиеттері бар бірақ бір-
бірімен ерекше белгілерімен айрылатын категорияларға бӨлу.
Деректің түрлілік классификациясы-жазба деректердің пайда болуы, мазмҒны,
міндеттерінің бірлігі негізінде, ішкі қӨрылымдарының Өқсастығына сай тарихи
қалыптасқан түрлерге бӨлінуді атайды.
Деректердің типтік классификациясы-деректердің мазмӨны мен формасының
сәйкестігі негізінде классификациялау.
Тип-ақпаратты салу және сақтау тәсілдерімен ерекшеленген деректерді
біріктіреді.
Негізінен деректің 7 типтік классификациясы бар: жазба, заттай,
этнографиялық, фольклорлық, лингвистикалық, қӨжаттық, фона қӨжаттық.
заттай-археологиялық ескерткіштер, кӨркем сурет; сӨздік деректер-ауызша
шығармалар; жазба деректер-этногр. деректер; дыбысты деректер-саз, әуен;
салттық деректер-тӨрмыстық матер., дәстүрлер.
Тарихи дерек-субьективті Өйткені ол адам санасының жемісі, субьектің
дүниеге келтірген жемісі. Әртүрлі белгілермен, сӨздермен деректерге
салынған ақпарат тарихи деректің мазмӨнын қӨрайды. Тарихи деректерді тарихи
зерттеулерде тиімді пайдалану қажеттілігі классификацияға әкеледі яғни
деректерді ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен ерекше белгілерімен
айырмашылықта болатын категорияларға бӨлу болып табылады. Классификацияға
бӨлу деректің обьективті Өзіне тән қасиеттерінен шығуы қажет, онда
деректегі шындықтың енуі мен бейнелену заңдары кӨрінуі тиіс. Сондықтанда
классификация-ол зерттеу тәсілі.
Классификация түрлері Өте маңызды және деректердің басты
мәселелеріне жауап береді. Тарихи дерек ретінде дерек типтері мен түрлері
деректерде әр түрлі кездеседі. Мысалы ғалым Э.Бернгейм Өз еңбектерінде әр
түрлі формаларды-сӨз, хат, бейнелеу сияқты формадағы деректерді бір топтап,
хабарларң известияң деп атаған. Олардың ішінен ауызша дәстүр (ән,
ертегі, аңыз, қанатты сӨздер, мақалалар); жазбаша дәстүр (тарихи жазбалар,
гениалогиялық кестелер, Өмірбаяндар, мемуарлар және баспасӨз материалдары);
Бейнелеу дәстүрі (тарихи тӨлғалардың иконографиясы, географиялық карталар,
суреттеу) ерекшелінеді. Сонымен қатар тарихи деректің типтерінің бірі-
қалдықтар, яғни оқиғалардың тікелей қорытындылары. Одан ғалым тікелей
тарихи дерек типтерін бӨліп шығарады: тікелей іздер, тіл жайлы дерек, салт-
дәстүрлер, діндер, ғылыми шығармалар, манеталық жазбалар қӨжаттар және
т.б.
Әдебиеттер тізімі:
Источниковедение: теоретические и мотодические проблемы. М.,1969г.
Надеждин Н.И. Об исторической истине и достоверности. Библиотека для
чтения. М., 1937г.
Булыгин Н.А., Рейхберт Л.Э. О типах вида и форма публикаций
документов. Ист. архив. 1966г. вып. 6.
Мирзай А.Ц. Основные задачи критики исторических источников. М.,
1958г.
Фарсобин Л.В. Источниковедение и его метод. М., 1988г.
Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002ж.
Екінші лекция бойынша тест сұрақтары:
1. Ғылыми түсіндіруден гӨрі нақты информацияны талап ететін ғылым саласы:
а. Деректану
б. Дипломатика
в. Эвристика
г. Текстология
д. Документалистика
2. Деректану-тарихи материалдарды Өмыт қалдырмай таныту мағынасында қай
терминмен мағыналас болып табылады:
а. Эвристика
б. Классификация
в. Систематизация
г. Кадикалогия
д. Бресталогия
3. Деректану термині орыс әдебиетіне неміс транскрипциясынан енген кезі:
а. ХІХғ. орта шені
б. ХІХ ғ. басы
в. ХІХ ғ. І-жартысы
г. ХІХ ғ. соңы
д. Х‡ІІІғ.
Ф-ӘД-001026
ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ПАЛЕОГРАФИЯНЫҢ ДАМУЫ
1. Палеография түсінігі. Палеографияның қамту аймағы-жазба деректер.
2. Палеография және оның проблеммалары.
3. Палеография ғылыми зерттеу саласының туындау тарихы.
4. Палеография ғылыми саласының Өзге ғылым салаларымен байланысы.
1. Палеография-палео және графо кӨне және жазамын сӨздерінен тӨратын
термин-кӨне жазбалар-ежелгі жазба ескерткіштердің жасалған орнын
және уақытын; жазба деректер мәтініндегі графикалық белгілердің
Өзгеріске түсу барысын зертейтін; қысқартып жазылған сӨздер мен қүпия
жазбалар түйінін анықтайтын; жазба дерек пен кітаптардың кӨркемделу
барысын анықтайтын тарихи зерттеу салаларының бірі.
Палеографиялық зерттеулердің деректік кӨздері: қолжазбалар және
жазба түріндегі актілер.
Палеография обьектісі: Жазба деректің жазба белгілері, жазба түрі,
интерпункция белгілері, орфография емлелік, дӨрыс жазылу тәртібі, жазба
материалы, қолжазба беттерінің кӨркемделуі, асты сызылған сӨздердің
себептерін анықтау (разлиновка), мәтіндегі топтасқан сӨз шоқтарын анықтау
(кустоды), қосылып жазылған немесе бӨлініп жазылған сӨздерді анықтау, жазба
сыясын (чернила), бояуын, түптелуін (переплет) зерттеу болып табылады.
Палеография түрлері: Жазба деректің алфавиттік негізіне байланысты
(мәтін (текст) тіліне байланысты) бірнеше түрге бӨлінеді (грек, латын,
араб, словиян кириллиция және тағы да басқа болып).
Сонымен қатар Палеография зерттеу саласының қамту аймағының кеңуіне
байланысты 2-ге бӨлінеді:
1. КОДИКОЛОГИЯ
2. АРХЕОГРАФИЯ (полевая и камеральная археография).
Жазба дерек түрлері: жылнамалар, заң актілері, жеке қҒжаттар, жеке
адамдық деректер (хаттар, күнделіктер, заманхаттар), әдеби ескерткіштер,
саяси публицистикалық және саяси шығармалар, ғылыми еңбектер, мерзімдік
басылымдар.
Жазба деректер зерттеу нысанасына алынған кезде міндетті түрде олардың
әлеуметтік функциялары мен жасалу кезіндегі мақсаттары ескеріледі. Осыған
орай жазба деректер 2 түрде сыныпталады (классификацияланады):
1. ҚҒжаттық (документальные)
1. Картографиялық
2. Статистикалық
3. Актілік
4. Іс-қағаздық (канцелярные)
2. Баяндаушы (повестовательные)
1. Жеке адамдық (хаттар, күнделіктер, естеліктер, заманхаттар)
2. КӨркем шығармалық жазба деректер (очерктер, романдар, лирикалық
шығармалар және т.б.).
3. Тарихи жазба деректер (тарихи повестер, жылнамалар, әдебиеттер).
4. Ғылыми (тарихи, философиялық, әлеуметтік еңбектер).
Ф-ӘД-001026
Жазу: сөйлеген сөздердің немесе айтылатын ойлардың жазба белгілерімен
белгілену жүйесі.
Жазу шыққанға дейінгі ақпараттардың таралу тәртібі: суретін салу
(ПИКТОГРАФИЯ), белгілі бір мәліметі бар тақтайшалар ілу (БИРКА), кертік,
таңба қою (ЗАРУБКА), (ВАМПУ, КИПУ).
Жазудың негізгі 4 түрі бар: 1. ИДЕОГРАФИЯ-идеограммамен жазу, бір
Ғғымды таңбалайтын жазу ( мысалы цифрмен, иероглифпен).
2. Словесно-слогывый. Ауызша және жазбаша берілетін шығармашылық (ғылыми
тілде ЛОГОГРАФИЧЕСКО- СИЛЛАБИЧЕС КИЙ).
3. Слоговый. Буынды жүйелі. (СИЛЛАБИЧЕСКИЙ).
4. Буквенно-звукавой. Әріп дыбыстары арқылы яғни алфавит.
Қазіргі таңда қолданыста екі словян әліпбесі бар: глаголица, кириллица.
Саллоннан шыққан ағайынды Константин (монастырда оны Кирилла деп атаған)
және Мефодия негіз салған.
Жазба материалы: 1.Жартылай жӨмсақ-балауыздан жасалған таблицалар-
ЦЕРЫ Церы-түсі сӨрғылт жақсы соғылатын және оңай кесілетін металл.
(ВОСКОВЫЕ); Пальма жапырақтары; Береста қабық, тоз. Мысалы: қайыңның
қабығы. 2. ЖӨмсақ материал-ПАПИРУС папирус-тропика қамысы, оның
жапырағын ерте заманда халықтар жазуға қолданылған; ПЕРГАМЕН пергамент-
ерте де жазуға қолданылған бӨзаудың терісі, жарғақ. Майды, суды
Өткізбеген. 3. Қағаз ертеде жүн мен мақтадан жасалатын кездеме, мата
аталған.
Жазу: жазба қҒралы, сыя және бояу. Сыя саптары ХІ-Х‡ІІғғ. темірден
жасала бастаған, ал сажевые чернила Х‡ІІ-Х‡ІІІғғ.
Бояу киноварьдан-қызыл түсті минералдан жасалған. Сурик.
Жазба қҒралдары: калам трость, қҒс қауырсыны, қаламсаптар.
Жазба типі: устав, жартылай устав, скоропись шапшаң жазу.
ҚҒпия жазбаларды-КРИПТОГРАФИЯ. ¤згертіліп, алмастырылып жазылу белгілерін-
ЛИТОРЕЯ.
Қолжазбаның кӨркемделуі: миниятюры, заставки, инициалы.
Стильдер: ескі византиялық ХІ-ХІІІғғ., теротологиялық ХІІІғ.,
неовизантиялық Х‡-Х‡Іғғ., ескі баспа Х‡І-Х‡ІІғғ., барокко, эклектика
Х‡ІІІғ., паморский орнамент Х‡ІІІ-ХІХғ..
Түптелуі переплет-тігу арқылы бет саны реттеліп кӨрсетілу.
Түптеудің беті тақтайша, картон, тері.
Палеография және оның проблеммалары
1. Жазба деректің сақталу формасында-кӨне жазба деректер кӨбіне кӨшіру
барысында Өзгерістерге Өшырап, түп нӨсқалығын жоғалтады.
Деректің пайда болу уақытын анықтауды-ДАТИРОВКА, ал деректің авторын, не
қӨрастырушыны анықтауды-АТРИБУЦИЯ деп атайды.
2. Текстегі әріптердің орнының алмасып кетуінен туындаған-мәтіннің
графикалық қӨрылымындағы проблемма. Полеографиядағы графиканың зерттеу
предметі-жеке әріптермен сӨздегі әріптердің орналасу тәртібі. Әр бір
мәтіннің шығу тарихы мен қалыптасуына қарай спецификалық орфографиялық
варианттар қарастырылады-графикалық шешімдерң (графические решениең)
деп аталады.
3.
Ф-ӘД-001026
4. сӨздердің мағыналарын анықтауды-функционалды-стилистикалы қ
параметрлерді анықтау немесе лексикалық проблеммалар деп атайды.
5. Екі және оданда кӨп сӨздердің байланысуынан туындайтын проблеммаларды
қарастыратын зерттеу тәсілін шартты түрде синтаксистікң сараптау деп
атайды.
3.3.3. Әдебиеттер тізімі:
1. Шляпкин И.А. Русская палеография. С-Пб., 1973г.
2. Фарсобин Л.В. Источниковедение и его метод. М.1980.
3. Скобелкин О.В., Беседин В.И. Палеография в компьютерном классе.
М.2004г.
3. Черепнин Л.В. Русская палеография. М., 1959г.
3.4.4. Лекция бойынша тест сӨрақтары:
1. Деректі іздеуді ғылыми тілде:
а. обзор
б. формуляр
в. кадикология
г. текстология
д. палеография
2. Грек палеографиясың еңбегінің авторы:
а. Б.Манфокон
б. Герадот
в. Аристотель
г. Д.Дидро
д. Гольбах
3. Палеография тарихшы, филолог үшін қосалқы тарихи пән ретінде
практикалық мақсатты жазба ескерткіштердің уақтысын орнын анықтайдың
сӨзінің авторы:
а. М.Н.Сперанский
б. В.Татишев
в. В.Щербатова
г. А.Шлецер
д. И.Болтин
3.4 ЛЕКЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ: ДИПЛОМАТИКА
1. Дипломиатика түсінігі және оның предметі, зерттеу аясы
2. Дипломатика ғылыми саласының туындау тарихы
3. Дипломатиканың проблеммалық мәселелері
4. Дипломатиканың Өзге ғылым салаларымен байланысы
Дипломатика зертеу нысанының бірі-актілер. Акт термині латынның ago-
действую, actum est-сделано, совершено Өғымдарынан туындаған.
1. Акт-қоғам азаматтарының белгілі бір қӨқықтарының бар екендігін
дәлелдейтін қӨжат.
2. Акт дегеніміз- тарихи оқиғалар мен тарихи процесстердің болғандығы
жайында ақпараттар беретін ресми қӨжат.
3. Акт-қандай да бір іс барысы, тіпті меншік кӨлемі, оның мӨрагерлікте
қалдырылуы жайындағы заңды қӨжаттандырылуын ресми түрде дәлелдейтін
қӨжаттар аталады.
Ф-ӘД-001026
Каштанова С.М.: Акт адамдар арасындағы қӨқықтық қатынастарды
заңдастыратын қӨжаттар деп анықтама береді.
Акт түсінігінің тар шеңберінде оның сапына жататын қҒжаттар 3 түрге
бӨлінеді:
1. КӨпшілікті және жеке адамдар арасындағы келісім-шарттар
2. Басқару органдарының үкімдері мен бҒйрықтары
3. Меншікке қатысты қҒжаттар
Ал, кең шеңберде акт Ғғымы әр дәуірдің халықтары мен мемлекеттері
арасындағы жасалынған халықаралық келісім-шарттары, заңдық қҒжаттары
қарастырылады.
Акт зерттеу нысаны ретінде:
1. заңды қҒжаттардың сыртқы белгілері
тілдік ерекшелігі, мақсаты, нәтижесі
2. құжат мазмұны
3. қҒжат формасы
4. шартты түрде сот шешімі мен мҒралық шарттары
қарастырылады
МҒндай қҒжаттар екі сипатта қарастырылады:
1. үлестіруші құжаттар распределительные
2. Заңдық құжаттар законадательные
3. Іс-шаралық, жеке адамдық, переписка-дерек кӨзі ретінде
қарастырылады.
2. Дипломатика-құжаттарды дерек көзі ретінде қарастыратын деретанулық
сала. Батыс Европада зерттеу нысанына құжаттың шығу тегі ретінде-концелярия
қарастырылып, алғы шарттары, салдары, кімнің мүддесінде бекітілген жері
мақсаты жан жақты анықталады (қайда, кіммен, неге, бҒйрық берілгендігі
жӨнінде).
Заң актілерінің классификациялануына негізделетін принциптер:
Акт дерек көзі мемлекет-қҒқықтық, жеке меншік акт
(мемлекет-құқықтық: светские и духовные)
тақырыптық принцип (акт мазмҒны)
Акт түрлері: 1. келісім-шарттық
2. заңдық-шарттық
3. үлестіруші-заңдық
4. жеке меншікті акт
Дипломатика Өз ішінен жеке хаттарды зерттейтін салаға бӨлінеді-
ЭПИСТОЛОГРАФИЯ.
Актілерді зерттеу оның сыртқы формасынан басталады: материалы,
почерк, хронологиялық жүйесі, кепілдік беретін қҒжат, мӨр шынайылығы
анықталады. ҚҒжаттың ішкі қҒрылымы бойынша қҒжаттың мазмҒндық стилистикасы
зерттеу нысанына алынады.
Акт мәтінің қҒрылымын ғылыми тілде-ФОРМУЛЯР деп атайды. Формуляр:
условный, абстрактный, конкретный, индивидуальный.
Шартты формулярда-қҒжаттың жалпы жобасы қарастырылады.
Абстрактілі формулярда-қҒжаттың түріне қарай қҒжат қҒрылымы қарастырылады.
ҚҒжат түріне қарай ішкі қҒрылым Өзгешелігі қарастырылатын формулярды-нақты
конкретный формуляр.
Жекелік тҒрғысындағы қҒжаттар-индивидуальный.
Заң актісінде-шарты формулярды зерттеу нысанына алуды-инвокация тәсілі
қарастырады. ҚҒжаттың алушысы немесе беруші тҒлғасын анықтайды интуляция.
Иускринция-адресатты анықтау. Галютация-заң актісіндегі алғы сӨзді зерттеу
нысанына
Ф-ӘД-001026
алатын тәсіл. Заң актілерінің негізгі бӨлімдерін: аренга, преамбула,
промульгация, нотификация және т.б. тәсілдер арқылы зерттеу нысанына
алынады.
Наррация-қӨжат берілуіндегі іс-шаралық мақсаты
Диспозиция-распоряжение по существу дела
Санкция-запрещения нарушения дел
Корроборация- қӨқжаттағы кепілдік берген белгілерді зерттеу нысанына алу
Аппрекация-заң актісінің қорытынды бӨлігін.
Сигнатура-қолдың қойылуы, жеке және наториалдық.
Акт мазмҒнын бӨлшектеп қарастыру әдістемесін-шартты-қҒжаттық (условно-
документоведческим).
Акт мазмҒнына анализ жасаудың мақсаты-қҒжатта берілген әр бір
элементтің не мағына беретіндігін анықтау болып табылады. Оны ғылыми
зерттеуде КЛАУЗУЛА зерттеу тәсілі қарастырады.
Акт элементтері мен сипаттамасы:
Реалии-тҒлға аты-жӨні, тапонимдер
Формулы-устойчивые выражения
Описания-оригинальные выражения
Акт сипаттамасы: оның шығу тегіне негізделеді. Тарихи-заңдық, тарихи-
географиялық, тарихи-саяси, тарихи-экономикалық анализ жасалу негізінде
анықталады.
3.4.4. Әдебиеттер тізімі:
1. Фарсобин Л.В. Источниковедение и еге метод. Нерешонные вопросы
дипломатики. М., 1989
2. Данилевский И.Н. Исторические источники ХІ-Х‡ІІвв., М., 1975
3.4.4. Лекция бойынша тест сҒрақтары:
1. Ғылыми түсіндіруден гӨрі нақты информацияны талап ететін ғылым саласы:
а. Деректану
б. Дипломатика
в. Эвристика
г. Текстология
д. Документалистика
2. Ғылыми информация теориясы дегеніміз:
а. Комплексті зерттеуді қӨрайды
б. Информатика
в. Деректануды
г. Деректік жинақталуды
д. Ішкі сындық критиканы
3.ҚӨжат фальсификациясын анықтайтын ғылым саласы:
а. дипломатика
б. сфрагистика
в. геральдика
г. генеология
д. палеография
4. ҚҒжаттың мазмҒнын:
Ф-ӘД-001026
а. Фальсификация
б. текст
в. эклибрис
г. манускрипт
д. Документ
Лекция тақырыбы :ТЕКСТОЛОГИЯ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДЕРЕКТАНУМЕН БАЙЛАНЫСЫ
1. Текстология түсінігі және оның предметі.
2. Текстология ғылыми саласының туындау тарихы
3. Текстологияның Өзге ғылым салаларымен байланысы
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Рейсер С.А. Палеография и текстология. М., 1970г.
2. Фарсобин Л.С. Источниковедение и его метод. М., 1989-200с.
3. Лихачов Д.С. Текстология. М., 1956г.
4. Винокур Г. Критика поэтического текста. М., 1927г.
5. Томошевский Б.В. Очерки текстологии. М., 1959г.
6. Рейсер С.А. Палеография и текстология нового времени М., 1970г.
Текстология-жазба деректердің мазмҒнын, оның тарихын зерттейтін, сындық
тҒрғыда сараптама жасайтын зерттеу саласы.
Текстология-антикалық дәуір текстологиясы, медиевистика дәуір
текстологиясы, жаңа дәуір текстологиясы болып бӨлінеді.
Текстология проблеммалары тарихи деректер мен ауызша тараған
халықтардың шығармашылық туындыларының мазмҒндық тарихын зерттеу негізінде
туындайды. Мысалы: антикалық дәуірдің тарихи деректерін зерттеуде
текстология негізінен гипотез ғылыми болжам, дивинация (дописание,
досочинениең) және конъектур текст мазмҒнының қҒрылуына әсер еткен
жағдайлар мен себептерді анықтау деп аталатын тәсілдерді қолдану арқылы
сындық әдістемені жүзеге асырады.
Текстологияның негізгі зерттеу әдістемесі-дерек мәтініне филалогиялық
анализ жасау болып табылады.
Текстологиялық зерттеуде Ғстанылатын принциптер: 1. тарихилық. 2.
шығарма қатысты әлеуметтік-тарихи процесстердің даму тарихымен байланысы.3.
мәдени және шығармашылық қҒндылығы.
Текстология: 1. дерек мәтінін қалпына келтіру текстің қалыптасуы мен
қҒрылымына сындық талдаулар жасау негізінде ғылыми тҒжырымдар жасау
(диохроникалық).
2. Деректің деректік кӨздерін зерттеу (қолжазба түрін, баспадағы
басылымдық кезін, әр тҒрғыда дерекке куәлік ететін дерек фактілерін,
әлеуметтік тҒрғысы).
Ф-ӘД-001026
3. Деректің шығу тарихы генеалогиясы, филиация, классификация, автордың
немесе қҒрастырушының дерек мәтінін Өңдеудегі интерпретациясы тексті
түсіндіру және оған талдау жасау (редакции и варианты), бҒрмалануы
немесе Өңінің айналдырылуы (искажение цензурой цензура деп деректің
баспаханадан басылып шығарылған кезіндегі бақылаушысын атайды).
Текстологиялық зерттеулердің мақсаты мен міндеті: 1. мәтіндегі түп
нҒсқадан Өзгертілген тҒстарын анықтау яғни мағынасы жағынан текстің
тиянақтылығын қалпына келтіру контекст. 2. Дерек авторының Өзге де
шығармаларымен байланысын анықтау және осы типтес шығармаларымен
Ғқсастықтарын анықтап, топтастыру.
Задачи тектологической критики: что автор писал действительно? Ему ли
принадлежит то слово (иногда такая-то буква) такая-то страка, такое-то
целое место ? или переписчик, по невежеству испортил это слово, выставил
или выпустил эту страку, это место? –вот малая критика или критика слов
Тарихи деректерді нысанаға алғанда текстология- археографиямен, егер тарихи
дерек түп нҒсқадан Өзгертілген болса, диалектикамен (текстегі автор немесе
қҒрастырушы ойының қозғалысы мен дамуын зерттейтін сала), тіл тану
палеографиямен салаларымен байланысқа түседі.
Археографияның дамуы
1.Cабақтың жоспары:
1. Археография түсінігі және оның қамту аясы-жазба дерек
2. Археография ғылыми саласы-ның туындау тарихы
3. Археография және оның проблеммалары
4. Археография ғылыми саласы-ның Өзге ғылым салаларымен байланысы
2.. Сабақтың мақсаты: Археография текстерді іріктеу, оның транскрипциясын
жасау, деректің бүгінгі күнге дейін жету немесе сақталу тәсілдерін зерттеу,
салыстырмалы-тарихи зерттеу тәсілдерінің ғылыми-ақпараттық жүйесін қҒру,
басылымдық жҒмыстарды Ғйымдастыру болып табылады.
Археография тарихи деректердің басылым тәртібі мен әдістемелерін зерттейтін
қосалқы тарихи пәннің бірі болып табылады.
Археографияның міндеті: текстерді іріктеу, оның транскрипциясын жасау,
деректің бүгінгі күнге дейін жету немесе сақталу тәсілдерін зерттеу,
салыстырмалы-тарихи зерттеу тәсілдерінің ғылыми-ақпараттық жүйесін қҒру,
басылымдық жҒмыстарды Ғйымдастыру болып табылады.
Алғашқыда Археография практикалық ғылыми зерттеу саласы ретінде дамыған. ¤з
зерттеу обьектісі ретінде ХІІ-Х‡ІІғғ. Жылнамалар мен акт материалдарын,
деректердегі фрагменттерді зерттеуді қарастырған.
Археографияның ғылыми сала ретіндегі қалыптасуы В.Н.Татищев қызметімен
байланысты. Х‡ІІІ ғасырдың 30-жылдарында Русская правдаң, Судебник 1550гң
сияқты бюлетеньдік журналдардың алғашқы нҒсқаларын дайындауы барысында
қолданған, негізін салған. Сонымен қатар, Өзінің История Россиской с
самых древнейших временң атты орыс жылнамаларынан үзінділер әсіресе
цитатакелтіру кезінде археография әдістерін қолданған.
Х‡ІІІғ. ІІ-жартысында ғалым Н.И.Новиков діни және келісімдік
князьдердің актілік грамоталарын жариялауда археографияның әдістерін
қолдана отырып, деректерді баспа бетінде жариялауда археография ғылыми
саласының зерттеу барысында алға тартатын талаптарын жасап шығарған:
-текстің нақты Өзін беру;
-түсініксіз тҒстарына түсініктемелер коментарий жасау;
-ескі жылнамаларды аудару;
-деректердің сақталған орындарын зертеу нысанына алу, оны кӨрсету.
Археография қызметтері мен әдістері алғашқы даму кезеңінде Москва
императорлық университетінің жанында қҒрылған Ресейдің ежелгісі мен
тарихың Общество истории и древностей Россиских атты қоғамның баспа
ісінде практикалық қолданыста болған.
Ал, ХІХ-ХХғ. бастапқы кезеңінде археографияның дамуына үлкен үлесін
тарихшы-археографтар П.М.Строев, Я.И.Бредников, Н.В.Калачев А.А.Шахматов,
Д.Самоквасов, Н.Н.Оглоблин, С.Б. Веселовский, А.З.Мышлаевский және тағы да
басқа орыс ғалымдары қосқан. БҒл ғалымдар деректердің шыққан кезі немесе
түріне қарамастан сақталуын, берілуін және басылым кӨрсеткіштерін жасау
қҒрылымын, әсіресе жылнамалардың басылымдарда жарық кӨру тәртібін,
деректердің классификациялық тәртібін жасаған. Сонымен қатар тарихи
деректердің басылымнан шығарылу тәртібін ғылыми айналымға ендірген ғалым
Лаппо-Данилевский Өзінің Правила издания сборника грамот Коллегий
экономийң еңбегінде. Археография қызметі революция жылдарында марксизм-
ленинизм классикалық еңбектерін жариялау кезінде қолданылуымен Өріс алған.
Деректерді жинақтау және оларды жариялаумен бҒл кезде 1920ж. негізі
салынған Комиссия по изучению истории РКПб и Октябрской революцииң және
Орталық Комитеттің жанынан қҒрылған марксизм және ленинизм институты (ИМЛ)
айналысқан.
Ерте кезеңнің деректерін басылымда жариялануымен КСРО-ның Ғылыми
Академиясының жанындағы тарих институты Институт истории АН СССР және
тарихи-археографиялық комиссия айналысып отырған. Олардың тарапынан кӨп
томдық Крепостная мануфактура в Россииң, Материалы по истории народов
СССРң және т.б. басылымдар жарық кӨріп отырған.
КСРО-ның Ғылыми Академиясының археографиялық іс-шаралары бойынша Б.Д.
Греков, Д.С.Лихачев, А.И. Андреев, В.В.Максаков, Л.В.Черепнин және тағы да
басқа ғалымдар еңбек еткен.
Археография қызметтері мен әдістемелерін архив және архивтік орындарда
кӨп томдық архивтік қҒжаттарды жариялауда қолданылған. Мысалы:
Международные отношения в эпоху империализмаң, Восстание декабристовң.
Археография-арнайы тарихи пән ретінде жазба деректердің жариялылық
және практикалық басылымын, сақталу тарихын зерттеуді қамтитын сала. Ол-
баспа жҒмысын Ғйымдастырады, тарихи ескерткіштерді жинақтайды, саралайды,
баспадан шығарутәсілдері мен әдістемелердің қолданысын және ғылыми-сынды
Ғйымдастырады.
Археография зерттеу барысында филалогиямен, деректанумен,
палеографиямен, текстологиямен, дипломатикамен, архивтанумен жәнеӨзге де
ғылым салаларымен байланысады. Батыс Европа елдерінің тарих ғылымында
Археография арнайы дербес ғылыми зерттеу саласы ретінде қарастырылмайды.
Тіпті археография термині де қолданылмайды. Археография қамтитын қызметтер
мен әдістемелерді палеография қамтиды. Археография термині (гректің
archaіos- ежелгі және grapho-жазамын Ғғымында) Ресейде 1807 жылы Москва
университетінің профессоры Н.Ф.Кашанский француз ғалымы А.Милленнің
Рукаводство к познанию древностейң атты еңбегін аударуы барысында терминді
деректік ескерткіштерге түсініктеме беруде жалпылық мағынасында қолданған.
Белгілі ғалым П.М:Строев жазба ескерткіштерге сипаттама беруде қолданған.
Осылайша археография термині кеңң және тарң мағынада қолданыла бастаған.
Ф-ӘД-001026
Археографияның зерттеу барысында алға тартатын Өзекті мәселелері мен
шешімін табуды мақсат ететін проблемалық аясы-деректің іздестірілуінен,
деректік қҒжаттың сақталу орнын анықтаудан, қҒжаттық деректің басылымдық
моделін анықтаудан (тақырыбына,типіне, түріне, формасына, конфигурациясына
қарай) туындайды. Такой поиск учитывает вертикальные, горизантальные и
хаотические миграция документа.
ҚҒжаттық деректің сынға алынуы-фильтрация, яғни деректің іріктелуі.
4. Бақылау сӨрақтары:
1.Жылнаманың тарихи дерек ретінде ерекшелігі.
2. Жылнама жазу тарихы. Негізгі кезеңдер. Хронографтар.
3. Ортағасырлық деректер арасындағы жылнамалардың орны мен маңызы.
4. Жылнаматану ғылыми проблема ретінде
7. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер мен Web сайттар тізімі:
Ежелгі дүние тарихының деректанулық мәселелері
1. Ежелгі Шығыс тари-хының тарихын зерт-теудегі деректанудың атқаратын рӨлі
2. Ежелгі Шығыс тари-хының негізгі тарихи деректері Египет пирамидалары,
Хаммурапи заңдары және т.б.
3. Ежелгі Шығыс әдебиеттері. Зерттеу әдістері.
4. Деректанулық зерттеулердің анализдік мақсаттары мен деректік маңызы.
2.Сабақтың мақсаты: Ежелгі Шығыс тарихының тарихын зерт-теудегі
деректанудыың атқаратын рӨлі белгілі бір уақыттағы әлеуметтік жағдайда
пайда болған, сол жағдайды бейнелейтін және Өзін жасаған субьект туралы
мәлімет беретін тарихи таным қҒралы ретінде зерттеу.
Ертедегі дүние тарихы немесе антикалық дүние деп әдетте Рим
империясының аяғына дейінгі (б.э.‡ғ.) Жерорта теңізі бойының ертедегі
қоғамдарының тарихын айтады. Ертедегі дүние тарихының тамыры, әрідегі
ескілікті заманға барып қосылады. Қазіргі кезде Жерорта теңізі бойының
тарихын б.э.д. бірнеше мыңдаған жы
лдардан бүрын бастайды.
Греция тарихына дейін Криттің және Жерорта теңізінің басқа да
облыстарының тарихы Өтті. Ал нағыз антик заманының (грек-рим) тарихы б.э.д.
ІІ мыңжылдықтың аяғынан, Гомер заманы деп аталатын заманнан басталады.
Антик заманы дүниесі тарихының білім беру жүйесінде Өте үлкен маңызы
бар. Ол адамның ақыл-Өрісін кеңейтеді және қазіргі заманғы дүниенің тарихи
тамырларын
кӨрсете отырып, бүл жӨніндегі түсінікті тереңдете түсетін кӨптеген
қызғылықты мәселелерді алға қояды.
Қазіргі заманғы бүкіл Европа елдерінің, ішінара Европадан тыс
елдердің де мәдениеті антик заманы мәдениеті негізінде Өсіп Өркендеді.
Антик заманы тарихын жақсы білмейінше, одан кейінгі дәуірлердегі кӨптеген
мекемелердің, Өнердің, архитектура стильдерінің, театрдың, қазіргі заманғы
саяси, ғылыми және басқа терминдердің тарихын білуге болмайды. Антик
заманының алуан түрлі ізі, аяқты басқан сайын, қоғамдық Өмірде де, сондай-
ақ жеке түрмыста да кездесіп отырады.
Грек және Рим мәдениеті- дүниежүзілік тарихтың айқын беттерінің бірі.
Грек пен Рим классиктері шығармаларының, антик заманының Өнері мен кӨркем
қолӨнер ескерткіштері біздің заманымыз үшін де маңызын жоғалтқан жоқ.
Антикалық Өркениеттің ошағы ежелгі заманда ішкі деп аталған теңіздің
түбектері мен аралдары болды. Бүл байтақ су кеңістігінің маңызы оның ежелгі
“жер шеңбері” (orbіs terrarum) деген латынша атауынан да кӨрініп түр,
Өйткені антикалық мәдениеттің бүл жерлері шын мәнінде, қазіргі күнге дейін
ежелгі атауларын сақтаған, үш материктің: Азия, Европа, Африканың
түйісіндегі теңіз маңында орналасқан.
Жерорта теңізі антикалық әлем халқы үшін, маңында “кіші” Өркениет
ошақтары қалыптаса бастаған кӨп теңіздердің бірі болды. Жерорта теңізінің
шығыс тармағын гректер Эгей теңізі деп атады. Эгей теңізі аралдарын гректер
екі топқа біріктірді: Киклады және Спорады. Мезолит дәуірінен бастап
аралдарда Өзіндік мәдениеті бар грек емес тайпалар мекендеді. КӨптеген
аралдардың бір-біріне жақындығы олардың халқының жерден алыс кетпей аралдан
аралға жүзуіне мүмкіндік берді. Осылайша Эгей теңізі теңізде жүзу ісінің
әліппесі болды, теңіз жағалауларында Өмір сүрген халықтар (финикиялықтар,
этрускілер, гректер) оны антикалық дәуірге дейінгі кезеңде меңгерген еді.
Балкан және Аппенин түбектері арасындағы су кеңістігін гректер Ионий
теңізі, ал оның солтүстік бӨлігін этрускілер мен римдіктер Жоғары немесе
Атрий қаласының атымен Адриатикалық деп атады.
Аппенин түбегінің батыс жағалауын шайып жатқан теңіз болса, тиррен-
этрускілердің атымен Тиррен деп аталынды.
Ішкі теңіз батыста сыртқы теңізбен (мүхитпен) бүғаз арқылы жалғасты.
Финикиялықтар мен карфагендіктер бүғазды Мелькарттың бағанасы, гректер -
Геракл, ал римдіктер Геркулес бағанасы деп атаған.
Боспор бүғазынан солтүстікке қарай орналасқан теңізді гректер Понт
Аксинский (қонақжай емес), кейіннен оны Понт Эвксинский (қонақжай) деп
атаған.
Боспорға жол Пропонтида (Мрамор теңізі) арқылы жүрді, ол Эгей
теңізінен Геллеспонт (Дарданелл бүғазы) арқылы бӨлініп түр.
Аса ірі тау массивтері (Карпат, Альпі, Пиреней) антикалық Өркениеттің
шекарасы болып қана қоймай, оны жаудан қорғайтын қалқан ролін де атқарған.
Жерорта теңізі аралдары мен түбектерінің едәуір бӨлігін таулар алып
жатты. Балкан Грециясының қайталанбас ландшафтын жасаған теңіздер мен
таулар, ежелгі гректердің саяси және әлеуметтік Өмірінің формасын анықтап,
кӨптеген автономиялық мемлекеттердің қүрылуына жағдай жасады. Бүл
мемлекеттердің кӨпшілігі бір-бірімен жолдар емес, таулы соқпақтар арқылы
байланысқан еді.
Грек материгінде Лаконика, Мессения және Фессалия сияқты жылқы
Өсіруге мүмкіндік беретін және егіншілікпен айналысуға қолайлы бірнеше ғана
маңызды жазықтықтар бар. Материктегі гректерге Өз астығы жетпегендіктен,
оларды онымен Солтүстік Қара теңіз жағалауы және Египет қамтамасыз етті.
Италияда да егіншілікке қолайлы жерлер аз болғандықтан, мүнда да
халық астықпен толық қамтамасыз етілмеді. Бірақ, жақын орналасқан астықты
Сицилия
мәселені шешіп берді және теңізде жүзудің дамуы бидайды Африка мен
Египеттен сатып алуға мүмкіндік тудырды.
Таулар Жерорта теңізінің қүрлықтағы әр түрлі бӨліктерінің климаттық
ерекшеліктерін де анықтап берді. Оның халық Өміріндегі маңызы зор болды,
Өйткені таулар Жерорта теңізі түрғындарына қүрылыс материалдарын және эгей,
грек, карфаген, этруск және римдік архитектура мен скульптураның дамуына
негіз болған қүнды тас жыныстарын берді. Мелос аралы обсидиан жынысына бай
болса, Парос аралы мен аттикалық Пентеликон мраморымен аты шықты. Италияда
мраморды Этруриядағы Луна қаласының маңындағы кен орнында Өндірді.
Жерорта теңізі түрғындары жиі пайдаланатын металдар да таулардан
шығарылды. Аттиканың ең қиыр шетіндегі Лаврион таулары күмістің отаны
болса, Эвбей мен Кипр, Этрурия мен Орталық Жерорта теңізіндегі Сардиния
тауларында мыс кен орындары болды.
Тау баурайлары мал шаруашылығы үшін Өте қолайлы болды, жаздың ыстық
кезеңдерінде ол мал жайылымына айналды.
Жерорта теңізі ауданында дәнді дақылдардан ертеден арпа, полба,
бидай, кейінірек бүршақ түқымдастар- жасымық пен бүршақ Өсірілді. Басқа
дәнді дақылдарды (күріштен басқа) гректер рим жаулап алушылығына дейін
білмеген. Сүлы арам шӨп, тары варварлардың тамағы саналған. Арпаның дәні
қүдайларға қүрбандық ретінде жүрді, арпа масақтарынан егіншілік қүдайы
Деметраның культтік бейнесін безендіру үшін веноктар Өрілді.
Карфагендіктер тек бидай және арпамен таныс болған. Қара бидаймен
олар Ганнибалдың атақты Италия жорығы арқылы ғана танысты.
Сырамен қатар, шарап Өндірісі Жерорта теңізі ауданында кеңінен
танымал болды, бүл жерден жүзім сабағы Испания, Галлия, Германия,
Британияның ішкі облыстарына Өтті. Зәйтүн майы кеңінен пайдаланып, ол
малдың майын ауыстырды. Зәйтүн ағашы халық арасында қасиетті саналды.
Зәйтүн ағашынан басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz