Күздік шашыратқы тамырынан инулин бөлудің тиімді жағдайын анықтау
І. Кіріспе. Шашыратқы .табиғат сыйы
1.1 Шашыратқының ботаникалық сипаттамасы
1.2 Шашыратқының түрлері және агротехникасы
1.3 Шашыратқыдағы биологиялық активті заттар
1.4 Шашыратқының қоланылуы
II. Негізгі бөлім. Инулин.фруктоза алудың негізгі көзі
2.1. Инулин құрамдас өсімдіктерге сипаттама
2.2. Инулиннің физика.химиялық қасиеттері
2.3. Инулин алу жолдары
2.4. Инулиннің қолданылуы
ІІІ. Тәжірибелік бөлім
3.1. Бастапқы заттарға сипаттама
3.2. Зерттеу жұмыстарына қажетті реактивтер
3.3. күздік шашыратқы тамырының физикалық қасиеттерін анықтау. Күздік шашыратқы тамырынң экстрактивтілігін, С витамині және қышқылдылығын анықтау
3.4. Күздік шашыратқы тамырынң құрамындағы пектинді заттарды, флаваноид, белок мөлшерін анықтау
3.5. Күздік шашыратқы тамырынан инулин бөлудің тиіиді жағдайын ақтау.
3.6. Шашыратқы тамырынан алынған инулинді адсорбциялық әдіспен тазалау
3.7. Инулиннің құрамы мен қасиеттерін зерттеу
IV. Қорытынды
V. Пайдаланған әдебиеттер
1.1 Шашыратқының ботаникалық сипаттамасы
1.2 Шашыратқының түрлері және агротехникасы
1.3 Шашыратқыдағы биологиялық активті заттар
1.4 Шашыратқының қоланылуы
II. Негізгі бөлім. Инулин.фруктоза алудың негізгі көзі
2.1. Инулин құрамдас өсімдіктерге сипаттама
2.2. Инулиннің физика.химиялық қасиеттері
2.3. Инулин алу жолдары
2.4. Инулиннің қолданылуы
ІІІ. Тәжірибелік бөлім
3.1. Бастапқы заттарға сипаттама
3.2. Зерттеу жұмыстарына қажетті реактивтер
3.3. күздік шашыратқы тамырының физикалық қасиеттерін анықтау. Күздік шашыратқы тамырынң экстрактивтілігін, С витамині және қышқылдылығын анықтау
3.4. Күздік шашыратқы тамырынң құрамындағы пектинді заттарды, флаваноид, белок мөлшерін анықтау
3.5. Күздік шашыратқы тамырынан инулин бөлудің тиіиді жағдайын ақтау.
3.6. Шашыратқы тамырынан алынған инулинді адсорбциялық әдіспен тазалау
3.7. Инулиннің құрамы мен қасиеттерін зерттеу
IV. Қорытынды
V. Пайдаланған әдебиеттер
Шашыратқы күрделі гүлділер түқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Дүние жүзінде қоңыржай және субтропиктік аймақтарында өсетін 8-10 түрі белгілі. Қазақстанның барлық облыстардағы шалғынды жерлерде, жолдардың жиегінде, тоғайларда, ашық алаңдары мен егістік жерлерде өсетін бір түрі кәдімгі шашыратқы. Биіктігі 20-150 см тамыры жуан, тік өсетін сабағының сыртын сиректеу түк басқан. Сабақ түбіндегі топталып өсетін жапырақтарының сопақша, шеттері ойық, сабақ бойындағы жапырақтары отырылмалы, жіңішке жиектері бүтін болады. Гүлдері қосжынысты, жапырақ қолтығынан өседі. Гүл шоғыры-себет. Күлтесі көгілдір, көк, ақшыл түсті, алдымен бірігіп бес тісті қуыс гүл құрайды да, гүлдеген кезде ұзынынан жарылып тілше гүлдерге айналады. Шашыратқы маусым-қыркүйек айларында гүлдейді. Жемісі қазанға дейін жетіледі. Таңертең күн астында көгілдір себеттері толық ашылып, кешке қарай жоғалып кетеді. Ал бұлтты күндері мүлдем ашылмайды [1].
Қазіргі кезде шашыратқы туысының 11 түрі белгілі. Шашыратқы туысының ғылыми атауы туралы мәліметтер алғаш рет грек философиясында айтылған. Олар бұл өсімдікті жер және егістік деп атады, оның немісше атауы «жол күзетуші» деп атайды [2].
Кәдімгі шашыратқыны - көп жылдық шөптесін, етті ұршық тәрізді, тамыры бар, сүттіген шырынды өсімдік. Тамырында белоктық заттар, алколоидтар полисахарид, инулин, гликозид интибин, сахароза, пентозандар, В тобының витаминдері, пектин, шайырлар болады. Гүлдерінде гликозид, жапырақтарында инулин, сүттіген шырыны - горечи болады. Құрамындағы пайдалы заттарына байланысты көршілес мемлекеттерге де, соның ішінде Қазақстанға да таралған.
Егудің ең жақсы кезеңі - мамырдың ортасынан соңына дейін. Ерте егілген жағдайда өсімдіктің тамыры кейін қолдануға жарамай қалады. Ал кеш егілген кезде тамыры кішірек болады.
Шашыратқы тасты немесе өте тығыз топырақтан басқа кез - келген топырақта өсе алады. Әсіресе тыңайтқышты топырақтарда, соның ішінде калийлі тыңайтқышты топырақта жақсы өседі.
Өсімдікті жинауға жақсы кезең - қазанның соңы мен қарашаның ортасына дейін. Суық түссе уайымдаудың қажеті жоқ, тамырына зиян тимейді. Себебі шашыратқының тамыры суыққа да төзімді. Нағыз тамырлары 3-8 см дейін болады.
Дәрілік жинаққа тек тамыры кіреді. Дайын шикізаттың иісі жоқ, бірақ ащы дәмі бар [3].
Шашыратқы тұқымы арқылы көбейеді. Шашыратқының тамырын еккеннен кейін, екінші жылы жинап алады. Жинап алған тамырларын кептіреді. Жуан тамырларын тігінен, ал ұзын тамырларын түгелдей бөлшектеп кеседі. Дайындалған шикізатты пештерде немесе кептіргіштерде кептіреді. Сақтау мерзімі екі - үш жыл. Шөбін маусым- тамыз айларында күнге кептіреді. Жабық қорапта сақтайды [2].
Қазіргі кезде шашыратқы туысының 11 түрі белгілі. Шашыратқы туысының ғылыми атауы туралы мәліметтер алғаш рет грек философиясында айтылған. Олар бұл өсімдікті жер және егістік деп атады, оның немісше атауы «жол күзетуші» деп атайды [2].
Кәдімгі шашыратқыны - көп жылдық шөптесін, етті ұршық тәрізді, тамыры бар, сүттіген шырынды өсімдік. Тамырында белоктық заттар, алколоидтар полисахарид, инулин, гликозид интибин, сахароза, пентозандар, В тобының витаминдері, пектин, шайырлар болады. Гүлдерінде гликозид, жапырақтарында инулин, сүттіген шырыны - горечи болады. Құрамындағы пайдалы заттарына байланысты көршілес мемлекеттерге де, соның ішінде Қазақстанға да таралған.
Егудің ең жақсы кезеңі - мамырдың ортасынан соңына дейін. Ерте егілген жағдайда өсімдіктің тамыры кейін қолдануға жарамай қалады. Ал кеш егілген кезде тамыры кішірек болады.
Шашыратқы тасты немесе өте тығыз топырақтан басқа кез - келген топырақта өсе алады. Әсіресе тыңайтқышты топырақтарда, соның ішінде калийлі тыңайтқышты топырақта жақсы өседі.
Өсімдікті жинауға жақсы кезең - қазанның соңы мен қарашаның ортасына дейін. Суық түссе уайымдаудың қажеті жоқ, тамырына зиян тимейді. Себебі шашыратқының тамыры суыққа да төзімді. Нағыз тамырлары 3-8 см дейін болады.
Дәрілік жинаққа тек тамыры кіреді. Дайын шикізаттың иісі жоқ, бірақ ащы дәмі бар [3].
Шашыратқы тұқымы арқылы көбейеді. Шашыратқының тамырын еккеннен кейін, екінші жылы жинап алады. Жинап алған тамырларын кептіреді. Жуан тамырларын тігінен, ал ұзын тамырларын түгелдей бөлшектеп кеседі. Дайындалған шикізатты пештерде немесе кептіргіштерде кептіреді. Сақтау мерзімі екі - үш жыл. Шөбін маусым- тамыз айларында күнге кептіреді. Жабық қорапта сақтайды [2].
1. Қазақ ұлттық энциклопедиясы. Алматы. 2007 ж. 9-том . 467-бет
2. de. wikipedia. Org /wiki / Gemeine /Fenchel
3. Лекарственные растения Москва. 1988 г . 2-издание
4 . Редкие овощные культуры. Қайнар 1973г.
5 .Хохлова К.Н Кайнар 1983г «Цветники и газоны» стр 201
6 .Вам овощеводы Закатова Г.Н. Лениздат 1992г Санк-Петрбург
7 . Медоностние растения Казахстана. Қайнар . 1974г
8. de. wikipedia. Org /wiki / Gemeine wegwart
9. w w w // . doctor .ru
10. w w w // . medmedia .ru
11. w w w // . uroweb .ru
12. Госстандарт Союз ССР . Сырье лекарствение. Методы опроделение золы, экстрактивниых вещество, эфирного масло. ГОСТ 24027. 2-80-М издательство Стандарт .1980г
13. Сайт http:// www medmedia . ru
14.Бондарева Е. Д. Спиричев В.Б. Институт питания, РАМН ,М, Хранение и переработка сельхоз сырья №2 1998г
15. Медмедиа http:// www medmedia . ru
16. Қазақстанның дәрілік өсімдіктеріАлматы .Қазақстан . 1982 ж 136-135 бет
17. М. Оспанова .Ж. Лұқпанов .Өсімдік жанға шипа, дертке дауа. Алматы .Қайнар,1992ж. 75-76 бет
18. РЖ Хим. Повышенная плотность костей. Erhöhte Knochendichte. Erhähhrungsindustrie 2005, №11, c 18. Нем.
19. РЖ Хим. Влияние температуры и рН среды образование красящих веществ. Кондратова И.И.,Каськина В.А., Чиртулов В.Г. (Могилевский технологический институт, Белорусь). 2 Международная научно-техническая конференция ”Техника и технология пищевых производств”, Могилев, 22-24 нояб., 2000, с 13. Рус.
20. РЖ Хим. Влияние температуры хранение после сбора урожая на содержание сахаров в клубнях Helianthus tuberosus Cichorium intibus. Inulin and sugar contens in Helianthus tuberosus and Cichorium intibus, tubers: Effect of postharvest storage temperature. Cabezas M.J., Rabert C., Bravo S., Shene C. (The Dept. Of Chemical Engineering. Univ. De La Frontera, Casilla 54-D, Temuco, Chile.).J.Food Sci.2002.67. №8.с 2860-2865. Библ.13. Англ.
21. РЖ Хим. Удельный вклад инулина в показатель преломления. Specific refrative index increments of inulin. Nicolić Goran S., Cakić Milorad D., Pić Ljubomir A.J. Serb. Chem. Soc. 2001.66,№ 6. С. 397-401. Англ.; рез. Серб.
22.РЖ Хим. Высокоэффективная анионообменная хроматография в сочетании с импульсным амперометрическим детектированием и капиллярный зонный электрофорез с косвенным ультрафиолетовым детектированием в качестве мощных средств для изучения добиологических свойств фруктоолигосахаридов и инулина. High-performance anion-ecchage chromatography coupled with pulsed amperometric detection and capillaru zone electrophoresis with indirest ultra violet detection as powerful tools to evaluate prebiotic properties of fructooligosaccharides and inulin. Corradini C., Bianchi F., Matteuzzi D., Amoretti A., Rossi M., Zanoni S. (Dipto. Di Chim.Gen.Ed Inorganica, Chimica Analitica, Chim Fis., Univ. Studi Parma,P).J. Chromatogr.A 2004.1054,№1-2, с.165-173. Библ.24. Англ.
23. РЖ Хим.Оценка районированнного, новых сортов и линий сахарного сорго по комплексу хозяйственно ценных признаков. Докл. 7. Конференция “Успехи современого естествозания” пос. Дагомыс, Сочи, 4-7 сент. 2006. Мищенко Г.В., Смиловенко Л.А. Фундам. Исслед.2006,№10, с.78-79.Рус.
24. РЖ Хим A review-jaggery “a healtahy sweetener” Gupra A.K., Samaher, Goyal S.K.Int.Agr.Sci.2006 2,№1, с 278-282. Библ 24.Англ.
25. РЖ Хим Способ получения инулин-пектиннового концентрата в порошке для медицинских и пищевых целей из высушенного сырья: Пат. 2169002. Россия, МПК7 А 61 К 35/78, 31/715, 31/70, С 08 В 37/00. Пятигор. Гос. Фарм. акад. , Самокиш И.И., Забляцева Н.С.,Компанцев В.А. № 99108212/14; Заявл. 19.04.1999. Опубл. 20.06.2001. Рус.
26. РЖ Хим Procede d'extraxcion d'inuline a partir de chicorees:Заявка 2839073 Франция. МПК7С 08 В 37/18. Surce Recherche, Darnet Jerome, Roller Mars, mermet Ciare. №0205284; Заявл.26.04.2002. Опубл. 31.10.2003.Фр.
27. РЖ Хим Природный инулин из растительного сырья. Грушецький Р., Гриненко И.Харч. и перероб. Пром-сть 2005,№1. С.25-26, 1 ил. Укр.
28. РЖ Хим Исследование прцесса экстрагирования инулина из концентрата топинамбура в молочные среды. Мяло С.В., Гаврилова Н.Б., Воронова Т.Д. теория и практика новых технологий в производстве продуктов питания: Сборник научных трудов участников Межрегионального научно-практического семинара, Омск, 8 апр., 2005. Омск: Прогресс. С.73-78. Рус.
29. РЖ Хим Новая технология получения из сахарного тростника инвертного сахара и сиропов с высоким содержанием фруктозы.New technologe for invert sugar and high fuctose surops from sugacance. Cechlawat J.K. (Индия, Raha Gehlawat Sugar Akademy,248 R.K.Vihar, IP Extension, Dehli 110092). Indian J. Chem. Technol.2001. 8, №1, с.28-32,4. Библ. 22. Англ.
30. РЖ Хим Одновременное определение инулина и п-аминогрупповой кислоты (ПАГ) в сыворотке крови и моче с помощью ВЭХЖ.Simultaneous determination of inulin and p-aminohippuris (PAH) in huma plasma and urine by high-perfomance liguid chromatography Bassard Nathalie, Hoizey Guillaume, Frances Carole, Lambiable denis, Trenque Thierry, millart Herue, Analys.1999.124.№6. с.833-836. Англ.
31. РЖ Хим Определение глюкозы и фруктозы в сесях кинетическим методом с хемилюминесценции детектированием. Determination of glucose and fructose in mixtures by a kinetic method with chemiluminescence detection/Evmiridis Nicholaos P., Thanasoulias Nicholaos K, Vlessidis Athanasios G// Anal.chim.acta.-199.398.№2-3. С. 191-203. Англ.
32. РЖ Хим Колориметрические методы и флуориметрические методы анализа углеводов.Colorimetric and fluorimetric analysys of carbohydrates: Пат. 6534316 США, МПК7 G 010N 33/00. Board of Supervisors of Louisiana State Univ. And Agricultural and Mechanical College, Strongin R., Cabell L.A., St.Luce N., Lewis P., He M., Cordova Escobedo J., Davis C. № 09/778158; Заявл.05.02.2001; Опубл. 18.03.2003. НПК 436/94. Англ
33. РЖ Хим Улучшенный метод определения сахаров в биомассе с использованием высокоэффективной жидкостной хроматографии. Improved method of analysis of biomass sugars using high-perfomanse liguid chroatography. Agblevor F.A., Murden A., Hames B.R.(Departament of Biological Systems Engineering, Virginia Polytechnic Institute and State university, Blacksburing, VA 24061,USA). Biotechnol. Lett.2004.26, №15, с 1207-1211. Англ.
34. РЖ Хим Количественнное определение эндогенных сорбитола и фруктозы в эритроцитах человека сочетанием методов жидкостной хроматорграфии и тандемной масс-спектрометрии с химической ионизацией при атмосферном давлении.Quantitative determination of endogenous sorbitol and fructose in human erythorocytes by atmospheric-pressure chemical ionization LC tandem mass spectrometry. Liang H.R., Takagaki T. Folth R.L., Bennett P. J Chomatogr. B.2005. 824, №1-2. С. 36-44. Библ. 35. Англ.
35. РЖ Хим Питательная добавка, содержащая смесь хитозана с полезными компонентами и исползуеая в различных галогеновых формах. Complements nutrionnel a base de chitosan ayant une composition original sous diverses formes galeniques:Заявка 2851425 Франция, МПК7 А 23 L 1/19.Lab Oligocaps S.A., Gourdel Yann et Tronel Jacqueline.№ 0302125; Заявл. 21.02.2003. Опубл. 27.08.2004. Фр.
36. РЖ Хим. Макаронные изделия, обогащен¬ные инулином. Влияние на структурные свойства и деградацию крахмала. Inulin-enriched pasta: effects on textural properties and starch degradation. Brennan Charles S., Kuri Victor, Tudorica Carmen M. Food Chem. 2004. 86, № 2, с. 189-193. Англ.
37. РЖ Хим .Способ производства диетического заменителя ореховой пасты, не содержащего добавленных жиров и/или сахара. Procede de fabrication pour I'obtention d'un subsitut de pate a tartiner aux noisettes, sans matiere grasse ajoutee et/ou sans Sucre ajoute entrant dans le champ d'application des produits dietetiques: Заявка 2884115 Франция, МПК8 А 23 L 1/308. Sai Chimie Sri, Derbesy Frederic, Ucay Ines. № 0503388; Заявл. 06.04.2005; Опубл. 13.10.2006. Фр.
38. РЖ Хим Инулин как заменитель жира в сосисках сухой ферментации с низким содержани¬ем жира. Inulin as fat substitute in low fat, dry fermented sausages. Mendoza E., Garcia M. L., Casas C., Selgas M. D. (Departamento de Higiene у Tecnologia de los Alimentos, Facultad de Veterinaria, Universidad Complutense, 28040 Madrid, Spain). Meat Sci. 2001. 57, № 4, с. 387-393. Библ. 33. Англ.
39. РЖ Хим Химическая модификация инулина, ценные возобновляемые ресурсы и их про¬мышленное применение. Chemical modification of inulin, a valuable renewable resource, and its industrial applications. Stevens Christian V., Meriggi Alessia, Booten Karl (Department of Organic Chemistry, Facultry of Agricultural and Applied Biological Sciences, Univerci, Coupure Links 553, B-9000 Ghent, Belgium). Biomacromolecules. 2001. 2, № 1, с 1-16. Библ. 112. Англ.
40. РЖ Хим Мясопродукты с прибавочной стоимостью. Fleischerzeugnisse mit Mehrwert. Janvary Liv. Fleischwirtschaft. 2006. 86, № 11, с 51-54. Нем.
41. РЖ Хим Инулины улучшают сенсорные и текстуральные свойства йогуртов с низким содер¬жанием жира. Inulins improve sensoric and textural properties of low-fat yoghurts: Докл. [4 NIZO Dairy Conference "Prospects for Health, Well-being and Safety", Papendal, 15-17 June, 2005]. Kip P., Meyer D., Jellema R. H. Int. Dairy J. 2006. 16, № 9, с. 1098-1103. Англ.
42. – ингредиенты для функциональных продуктов питания Пищ. пром-сть (Ро
ссия). 2004, № 11, с. 78-79 Рус.
43. РЖ Хим Низкокалорийный заменитель сахара, содержащий волокна. Low calorie, palatable fiber-containing, sugar substitute: Пат. 6808733 США, МПК7 А 23 L 1/236. McNeil-PPC, Inc., Barndt Richard L., Liao Shyhyuan, Merkel Carolyn M., Chapello William J., Navia Juan L. № 10/128344; Заявл. 24.04.2002; Опубл. 26.10.2004; НПК 426/548. Англ.
44. РЖ Хим Аспекты примемения инулина в производстве мороженого Казакова Н. В., Творогова А. А., Ермишина Н. В., Карпухин Д. В. Пр-во и реализ. мороженого и быстрозаморож. продуктов 2005, № 1, с. 26-27. Рус.
45. РЖ Хим Разработка способа получения порошкообразного цикория. Магомедов Г. О., Островерхова Т. Н., Яковлев Е. А. Общероссийская конференция молодых ученых с международным участием "Пищевые тех-нологии", Казань, 30 мая, 2006: Сборник тезисов докладов. Казань: Казан, гос. технол. ун-т. 2006, с. 210-211. Рус.
46. Жангутова А. Топинамбурдан инулин алудың тиімді жағдайын анықтау. ҚазМемқызПИ.Дипломдық жұмыс.2007 жыл.
47. Казицына Л.А., Куплетская Н.Б. «Применение УФ-, ИК–, ЯМР и Масс- спектроскопии в органической химии» 2-е издание, Издательство Московского Университета 1979. с. 60 – 91.
48.Суербаев Х.А,Шалмагамбетов К.М., Насиров Р. Органическая химия. Справочное руководство. Алматы – 2003 – Ғылым
49. ИК – спектроскопический анализ полимеров. Алма – Ата. 1988.
2. de. wikipedia. Org /wiki / Gemeine /Fenchel
3. Лекарственные растения Москва. 1988 г . 2-издание
4 . Редкие овощные культуры. Қайнар 1973г.
5 .Хохлова К.Н Кайнар 1983г «Цветники и газоны» стр 201
6 .Вам овощеводы Закатова Г.Н. Лениздат 1992г Санк-Петрбург
7 . Медоностние растения Казахстана. Қайнар . 1974г
8. de. wikipedia. Org /wiki / Gemeine wegwart
9. w w w // . doctor .ru
10. w w w // . medmedia .ru
11. w w w // . uroweb .ru
12. Госстандарт Союз ССР . Сырье лекарствение. Методы опроделение золы, экстрактивниых вещество, эфирного масло. ГОСТ 24027. 2-80-М издательство Стандарт .1980г
13. Сайт http:// www medmedia . ru
14.Бондарева Е. Д. Спиричев В.Б. Институт питания, РАМН ,М, Хранение и переработка сельхоз сырья №2 1998г
15. Медмедиа http:// www medmedia . ru
16. Қазақстанның дәрілік өсімдіктеріАлматы .Қазақстан . 1982 ж 136-135 бет
17. М. Оспанова .Ж. Лұқпанов .Өсімдік жанға шипа, дертке дауа. Алматы .Қайнар,1992ж. 75-76 бет
18. РЖ Хим. Повышенная плотность костей. Erhöhte Knochendichte. Erhähhrungsindustrie 2005, №11, c 18. Нем.
19. РЖ Хим. Влияние температуры и рН среды образование красящих веществ. Кондратова И.И.,Каськина В.А., Чиртулов В.Г. (Могилевский технологический институт, Белорусь). 2 Международная научно-техническая конференция ”Техника и технология пищевых производств”, Могилев, 22-24 нояб., 2000, с 13. Рус.
20. РЖ Хим. Влияние температуры хранение после сбора урожая на содержание сахаров в клубнях Helianthus tuberosus Cichorium intibus. Inulin and sugar contens in Helianthus tuberosus and Cichorium intibus, tubers: Effect of postharvest storage temperature. Cabezas M.J., Rabert C., Bravo S., Shene C. (The Dept. Of Chemical Engineering. Univ. De La Frontera, Casilla 54-D, Temuco, Chile.).J.Food Sci.2002.67. №8.с 2860-2865. Библ.13. Англ.
21. РЖ Хим. Удельный вклад инулина в показатель преломления. Specific refrative index increments of inulin. Nicolić Goran S., Cakić Milorad D., Pić Ljubomir A.J. Serb. Chem. Soc. 2001.66,№ 6. С. 397-401. Англ.; рез. Серб.
22.РЖ Хим. Высокоэффективная анионообменная хроматография в сочетании с импульсным амперометрическим детектированием и капиллярный зонный электрофорез с косвенным ультрафиолетовым детектированием в качестве мощных средств для изучения добиологических свойств фруктоолигосахаридов и инулина. High-performance anion-ecchage chromatography coupled with pulsed amperometric detection and capillaru zone electrophoresis with indirest ultra violet detection as powerful tools to evaluate prebiotic properties of fructooligosaccharides and inulin. Corradini C., Bianchi F., Matteuzzi D., Amoretti A., Rossi M., Zanoni S. (Dipto. Di Chim.Gen.Ed Inorganica, Chimica Analitica, Chim Fis., Univ. Studi Parma,P).J. Chromatogr.A 2004.1054,№1-2, с.165-173. Библ.24. Англ.
23. РЖ Хим.Оценка районированнного, новых сортов и линий сахарного сорго по комплексу хозяйственно ценных признаков. Докл. 7. Конференция “Успехи современого естествозания” пос. Дагомыс, Сочи, 4-7 сент. 2006. Мищенко Г.В., Смиловенко Л.А. Фундам. Исслед.2006,№10, с.78-79.Рус.
24. РЖ Хим A review-jaggery “a healtahy sweetener” Gupra A.K., Samaher, Goyal S.K.Int.Agr.Sci.2006 2,№1, с 278-282. Библ 24.Англ.
25. РЖ Хим Способ получения инулин-пектиннового концентрата в порошке для медицинских и пищевых целей из высушенного сырья: Пат. 2169002. Россия, МПК7 А 61 К 35/78, 31/715, 31/70, С 08 В 37/00. Пятигор. Гос. Фарм. акад. , Самокиш И.И., Забляцева Н.С.,Компанцев В.А. № 99108212/14; Заявл. 19.04.1999. Опубл. 20.06.2001. Рус.
26. РЖ Хим Procede d'extraxcion d'inuline a partir de chicorees:Заявка 2839073 Франция. МПК7С 08 В 37/18. Surce Recherche, Darnet Jerome, Roller Mars, mermet Ciare. №0205284; Заявл.26.04.2002. Опубл. 31.10.2003.Фр.
27. РЖ Хим Природный инулин из растительного сырья. Грушецький Р., Гриненко И.Харч. и перероб. Пром-сть 2005,№1. С.25-26, 1 ил. Укр.
28. РЖ Хим Исследование прцесса экстрагирования инулина из концентрата топинамбура в молочные среды. Мяло С.В., Гаврилова Н.Б., Воронова Т.Д. теория и практика новых технологий в производстве продуктов питания: Сборник научных трудов участников Межрегионального научно-практического семинара, Омск, 8 апр., 2005. Омск: Прогресс. С.73-78. Рус.
29. РЖ Хим Новая технология получения из сахарного тростника инвертного сахара и сиропов с высоким содержанием фруктозы.New technologe for invert sugar and high fuctose surops from sugacance. Cechlawat J.K. (Индия, Raha Gehlawat Sugar Akademy,248 R.K.Vihar, IP Extension, Dehli 110092). Indian J. Chem. Technol.2001. 8, №1, с.28-32,4. Библ. 22. Англ.
30. РЖ Хим Одновременное определение инулина и п-аминогрупповой кислоты (ПАГ) в сыворотке крови и моче с помощью ВЭХЖ.Simultaneous determination of inulin and p-aminohippuris (PAH) in huma plasma and urine by high-perfomance liguid chromatography Bassard Nathalie, Hoizey Guillaume, Frances Carole, Lambiable denis, Trenque Thierry, millart Herue, Analys.1999.124.№6. с.833-836. Англ.
31. РЖ Хим Определение глюкозы и фруктозы в сесях кинетическим методом с хемилюминесценции детектированием. Determination of glucose and fructose in mixtures by a kinetic method with chemiluminescence detection/Evmiridis Nicholaos P., Thanasoulias Nicholaos K, Vlessidis Athanasios G// Anal.chim.acta.-199.398.№2-3. С. 191-203. Англ.
32. РЖ Хим Колориметрические методы и флуориметрические методы анализа углеводов.Colorimetric and fluorimetric analysys of carbohydrates: Пат. 6534316 США, МПК7 G 010N 33/00. Board of Supervisors of Louisiana State Univ. And Agricultural and Mechanical College, Strongin R., Cabell L.A., St.Luce N., Lewis P., He M., Cordova Escobedo J., Davis C. № 09/778158; Заявл.05.02.2001; Опубл. 18.03.2003. НПК 436/94. Англ
33. РЖ Хим Улучшенный метод определения сахаров в биомассе с использованием высокоэффективной жидкостной хроматографии. Improved method of analysis of biomass sugars using high-perfomanse liguid chroatography. Agblevor F.A., Murden A., Hames B.R.(Departament of Biological Systems Engineering, Virginia Polytechnic Institute and State university, Blacksburing, VA 24061,USA). Biotechnol. Lett.2004.26, №15, с 1207-1211. Англ.
34. РЖ Хим Количественнное определение эндогенных сорбитола и фруктозы в эритроцитах человека сочетанием методов жидкостной хроматорграфии и тандемной масс-спектрометрии с химической ионизацией при атмосферном давлении.Quantitative determination of endogenous sorbitol and fructose in human erythorocytes by atmospheric-pressure chemical ionization LC tandem mass spectrometry. Liang H.R., Takagaki T. Folth R.L., Bennett P. J Chomatogr. B.2005. 824, №1-2. С. 36-44. Библ. 35. Англ.
35. РЖ Хим Питательная добавка, содержащая смесь хитозана с полезными компонентами и исползуеая в различных галогеновых формах. Complements nutrionnel a base de chitosan ayant une composition original sous diverses formes galeniques:Заявка 2851425 Франция, МПК7 А 23 L 1/19.Lab Oligocaps S.A., Gourdel Yann et Tronel Jacqueline.№ 0302125; Заявл. 21.02.2003. Опубл. 27.08.2004. Фр.
36. РЖ Хим. Макаронные изделия, обогащен¬ные инулином. Влияние на структурные свойства и деградацию крахмала. Inulin-enriched pasta: effects on textural properties and starch degradation. Brennan Charles S., Kuri Victor, Tudorica Carmen M. Food Chem. 2004. 86, № 2, с. 189-193. Англ.
37. РЖ Хим .Способ производства диетического заменителя ореховой пасты, не содержащего добавленных жиров и/или сахара. Procede de fabrication pour I'obtention d'un subsitut de pate a tartiner aux noisettes, sans matiere grasse ajoutee et/ou sans Sucre ajoute entrant dans le champ d'application des produits dietetiques: Заявка 2884115 Франция, МПК8 А 23 L 1/308. Sai Chimie Sri, Derbesy Frederic, Ucay Ines. № 0503388; Заявл. 06.04.2005; Опубл. 13.10.2006. Фр.
38. РЖ Хим Инулин как заменитель жира в сосисках сухой ферментации с низким содержани¬ем жира. Inulin as fat substitute in low fat, dry fermented sausages. Mendoza E., Garcia M. L., Casas C., Selgas M. D. (Departamento de Higiene у Tecnologia de los Alimentos, Facultad de Veterinaria, Universidad Complutense, 28040 Madrid, Spain). Meat Sci. 2001. 57, № 4, с. 387-393. Библ. 33. Англ.
39. РЖ Хим Химическая модификация инулина, ценные возобновляемые ресурсы и их про¬мышленное применение. Chemical modification of inulin, a valuable renewable resource, and its industrial applications. Stevens Christian V., Meriggi Alessia, Booten Karl (Department of Organic Chemistry, Facultry of Agricultural and Applied Biological Sciences, Univerci, Coupure Links 553, B-9000 Ghent, Belgium). Biomacromolecules. 2001. 2, № 1, с 1-16. Библ. 112. Англ.
40. РЖ Хим Мясопродукты с прибавочной стоимостью. Fleischerzeugnisse mit Mehrwert. Janvary Liv. Fleischwirtschaft. 2006. 86, № 11, с 51-54. Нем.
41. РЖ Хим Инулины улучшают сенсорные и текстуральные свойства йогуртов с низким содер¬жанием жира. Inulins improve sensoric and textural properties of low-fat yoghurts: Докл. [4 NIZO Dairy Conference "Prospects for Health, Well-being and Safety", Papendal, 15-17 June, 2005]. Kip P., Meyer D., Jellema R. H. Int. Dairy J. 2006. 16, № 9, с. 1098-1103. Англ.
42. – ингредиенты для функциональных продуктов питания Пищ. пром-сть (Ро
ссия). 2004, № 11, с. 78-79 Рус.
43. РЖ Хим Низкокалорийный заменитель сахара, содержащий волокна. Low calorie, palatable fiber-containing, sugar substitute: Пат. 6808733 США, МПК7 А 23 L 1/236. McNeil-PPC, Inc., Barndt Richard L., Liao Shyhyuan, Merkel Carolyn M., Chapello William J., Navia Juan L. № 10/128344; Заявл. 24.04.2002; Опубл. 26.10.2004; НПК 426/548. Англ.
44. РЖ Хим Аспекты примемения инулина в производстве мороженого Казакова Н. В., Творогова А. А., Ермишина Н. В., Карпухин Д. В. Пр-во и реализ. мороженого и быстрозаморож. продуктов 2005, № 1, с. 26-27. Рус.
45. РЖ Хим Разработка способа получения порошкообразного цикория. Магомедов Г. О., Островерхова Т. Н., Яковлев Е. А. Общероссийская конференция молодых ученых с международным участием "Пищевые тех-нологии", Казань, 30 мая, 2006: Сборник тезисов докладов. Казань: Казан, гос. технол. ун-т. 2006, с. 210-211. Рус.
46. Жангутова А. Топинамбурдан инулин алудың тиімді жағдайын анықтау. ҚазМемқызПИ.Дипломдық жұмыс.2007 жыл.
47. Казицына Л.А., Куплетская Н.Б. «Применение УФ-, ИК–, ЯМР и Масс- спектроскопии в органической химии» 2-е издание, Издательство Московского Университета 1979. с. 60 – 91.
48.Суербаев Х.А,Шалмагамбетов К.М., Насиров Р. Органическая химия. Справочное руководство. Алматы – 2003 – Ғылым
49. ИК – спектроскопический анализ полимеров. Алма – Ата. 1988.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ – ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ХИМИЯ КАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Күздік шашыратқы тамырынан инулин
бөлудің тиімді жағдайын анықтау
Орындаған: 050112
–химия
мамандығының
4
курс студенті
Қызыр Гүлжаз
.
Ғылыми жетекші: Азимбаева Г.Е.
х.
ғ. к., д.м.а.
Қорғауға жіберілді: Химиякафедрасының
меңгерушісі, х.ғ.к.,
Матаев М.М.
4 шілде 2008 ж
Алматы – 2008 ж
Реферат
Бұл дипломдық жұмыс 4 тараудан , 8 кестеден, 4
суреттен, беттен, сызбанұсқадан, 47 әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Күздік шашыратқы тамырының құрамынан инулин
бөлудің тиімді жағдайын анықтау.
Әдеби шолу бөлімінде шашыратқы өсімдігіне жалпы сипаттама және инулин
туралы мәліметтер берілген.
Эксперимент бөлімінде шашыратқы тамырының химиялық құрамы мен
қасиеттерін зерттеу; инулин бөлінуінің тиімді жағдайларын анықтау; бөлінген
инулинді адсорбциялық әдіспен тазалау және оның қасиеттері зерттелген.
Жоспар
І. Кіріспе. Шашыратқы –табиғат сыйы
1. Шашыратқының ботаникалық сипаттамасы
2. Шашыратқының түрлері және агротехникасы
3. Шашыратқыдағы биологиялық активті заттар
4. Шашыратқының қоланылуы
II. Негізгі бөлім. Инулин-фруктоза алудың негізгі көзі
2.1. Инулин құрамдас өсімдіктерге сипаттама
2.2. Инулиннің физика-химиялық қасиеттері
2.3. Инулин алу жолдары
2.4. Инулиннің қолданылуы
ІІІ. Тәжірибелік бөлім
3.1. Бастапқы заттарға сипаттама
3.2. Зерттеу жұмыстарына қажетті реактивтер
3.3. күздік шашыратқы тамырының физикалық қасиеттерін анықтау.
Күздік шашыратқы тамырынң экстрактивтілігін, С витамині және
қышқылдылығын анықтау
3.4. Күздік шашыратқы тамырынң құрамындағы пектинді заттарды,
флаваноид, белок мөлшерін анықтау
3.5. Күздік шашыратқы тамырынан инулин бөлудің тиіиді жағдайын
ақтау.
3.6. Шашыратқы тамырынан алынған инулинді адсорбциялық әдіспен
тазалау
3.7. Инулиннің құрамы мен қасиеттерін зерттеу
IV. Қорытынды
V. Пайдаланған әдебиеттер
І.Кіріспе.
Шашыратқы табиғат сыйы
І.І.Шашыратқыға ботаникалық сипаттама
Шашыратқы күрделі гүлділер түқымдасына жататын көп жылдық шөптесін
өсімдік. Дүние жүзінде қоңыржай және субтропиктік аймақтарында өсетін 8-10
түрі белгілі. Қазақстанның барлық облыстардағы шалғынды жерлерде, жолдардың
жиегінде, тоғайларда, ашық алаңдары мен егістік жерлерде өсетін бір түрі
кәдімгі шашыратқы. Биіктігі 20-150 см тамыры жуан, тік өсетін сабағының
сыртын сиректеу түк басқан. Сабақ түбіндегі топталып өсетін жапырақтарының
сопақша, шеттері ойық, сабақ бойындағы жапырақтары отырылмалы, жіңішке
жиектері бүтін болады. Гүлдері қосжынысты, жапырақ қолтығынан өседі. Гүл
шоғыры-себет. Күлтесі көгілдір, көк, ақшыл түсті, алдымен бірігіп бес тісті
қуыс гүл құрайды да, гүлдеген кезде ұзынынан жарылып тілше гүлдерге
айналады. Шашыратқы маусым-қыркүйек айларында гүлдейді. Жемісі қазанға
дейін жетіледі. Таңертең күн астында көгілдір себеттері толық ашылып, кешке
қарай жоғалып кетеді. Ал бұлтты күндері мүлдем ашылмайды [1].
Қазіргі кезде шашыратқы туысының 11 түрі белгілі. Шашыратқы туысының
ғылыми атауы туралы мәліметтер алғаш рет грек философиясында айтылған. Олар
бұл өсімдікті жер және егістік деп атады, оның немісше атауы жол күзетуші
деп атайды [2].
І.2.Шашыраткының түрлері және оны өсірудің
агротехникалық ерекшеліктері
Кәдімгі шашыратқыны - көп жылдық шөптесін, етті ұршық тәрізді, тамыры
бар, сүттіген шырынды өсімдік. Тамырында белоктық заттар, алколоидтар
полисахарид, инулин, гликозид интибин, сахароза, пентозандар, В тобының
витаминдері, пектин, шайырлар болады. Гүлдерінде гликозид, жапырақтарында
инулин, сүттіген шырыны - горечи болады. Құрамындағы пайдалы заттарына
байланысты көршілес мемлекеттерге де, соның ішінде Қазақстанға да таралған.
Егудің ең жақсы кезеңі - мамырдың ортасынан соңына дейін. Ерте егілген
жағдайда өсімдіктің тамыры кейін қолдануға жарамай қалады. Ал кеш егілген
кезде тамыры кішірек болады.
Шашыратқы тасты немесе өте тығыз топырақтан басқа кез - келген
топырақта өсе алады. Әсіресе тыңайтқышты топырақтарда, соның ішінде калийлі
тыңайтқышты топырақта жақсы өседі.
Өсімдікті жинауға жақсы кезең - қазанның соңы мен қарашаның ортасына
дейін. Суық түссе уайымдаудың қажеті жоқ, тамырына зиян тимейді. Себебі
шашыратқының тамыры суыққа да төзімді. Нағыз тамырлары 3-8 см дейін болады.
Дәрілік жинаққа тек тамыры кіреді. Дайын шикізаттың иісі жоқ, бірақ ащы
дәмі бар [3].
Шашыратқы тұқымы арқылы көбейеді. Шашыратқының тамырын еккеннен кейін,
екінші жылы жинап алады. Жинап алған тамырларын кептіреді. Жуан тамырларын
тігінен, ал ұзын тамырларын түгелдей бөлшектеп кеседі. Дайындалған
шикізатты пештерде немесе кептіргіштерде кептіреді. Сақтау мерзімі екі - үш
жыл. Шөбін маусым- тамыз айларында күнге кептіреді. Жабық қорапта сақтайды
[2].
1.2.1 Эндевий және эскариол шашыратқының салатты түрлері
Шашыратқы салаты-күрделігүлділер түқымдасының 1 жылдық және 2 жылдық
өсімдіктері. Жапырақтары ірі болып келеді. Сабағы тік, ұршық тәрізді,
биіктігі - 1-1,2 м дейін болады. Гүлдері ұсақ, қос жынысты. Күлтешелері
себетгүл, көгілдір немесе күлгін түсті, тұқымы ұсақ, ашық сұр түсті болады.
Эндевийдің жапырақтары күшті тілінген, толқынды, қысқа болса, ал
эскариолда - кең көлемді болады. Тамаққа шашыранды салаттың ақшыл немесе
жасыл түсті жапырақтарын қолданады. Эндевий мен эскариол жапырақтарының
құрамында белок, қанттар, С дәрумені, В дәрумендер тобы, А провитамин,
калий түздары, кальций, темір және де ағза үшін маңызды заттар, әрі
асқорыту процесін, жүрек қантамырлар жүйесін жақсартатын инулин мен интебин
бар. Оларды жаңа және қайнатпа түрінде әртүрлі тағамдарға қосу үшін
пайдаланады. Эндевий мен эскариолды көктем -жаз және күз кездерінде
өсіреді.
Біздің елімізде эндевий мен эскариол аз танымал. Өзінің биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты бақша салатына ұқсас. Қышқыл емес, органикалық
тыңайтқыштар қосылған топырақтарда жақсы өседі. Ылғалды жақсы көретін,
күтімді қажет ететін өсімдік. Эндевий мен эскариол суыққа -3°С суыққа дейін
төзімді. Бірақ ерте көктемде себу кезінде өсімдік біртіндеп қана сабақтануы
мүмкін.
Эндевиийдің сорттары - жасыл бұйра, сары бұйра, эскариолдың сорты кең
жапырақты Батавия. Бұлардың барлығы шетелдік сорттар.
Агротехникасы. Шашыратқы салаттарының тұқымдары ашық топыраққа көктемде
себеді. Себуді наурыз айында жылыжайда немесе себетін жәшіктерде жүргізеді.
Төртінші - жетінші күндері көктейді. Кейде жазғы сорттарын күшті суықтан
кейін отырғыза береді.
Ашық топыраққа сепкен кезде 1га жерге 2,25кг тұқымын себеді. Тұқымдарын
ашық топыраққа сепкенде қатарлық немесе ленталық әдістер бойынша егеді,
қатарлардың арасы 45-50 см, ленталардың арасы -50 см, бағаналары -25-30 см.
Тұқымды 0,5-1 см тереңдікке жауып бекітіп тастайды. 8-10 күнде көктейді.
Күздік өнім алу үшін салаттарды маусымнан шілденің ортасына дейін топыраққа
егеді [4].
Өсуі баяу болғанда 1 гектарға (аммиак селитрасы - 1-1,5ц, суперфосфат
-1-1,5ц, калий тұзын - 0,5-0,7) суғаруға болады. Ащылығын төмендету үшін
шашыратқы салатын, жапырақтарын ағартады. Ол үшін жинаудан екі апта бұрын
сыртқы жапырақтарының жоғарғы бөлігін жинап алып жуан жіптермен немесе
шпагатпен бірге байлайды. Ағартудың тағы бір түрі бар: өсімдікті топырақтан
тамырмен жұлып алып, қалың қабаттап жинайды. Жоғарғы жағын жарық
өткізбейтін қалың матамен жауып қояды. Осындай жабудың аркасында эндевий 6-
7 күнде ағарады. Эндевий мен эскариолдың жапырақтарын тамаққа ағартусыз да
пайдалануға болады. Шашыратқы салатының өнімі 1 га-ға 150-200 ц немесе
оданда көп болады. Егуді наурыз айының ортасында жүргізеді. Көшеттің
тамырын ашық топыраққа мамырдың басында немесе ортасында көшіреді.
Өсімдіктің жартысы қоңыр түсті болғанда жинай тұқымын бастайды. Эндевий мен
эскариолдың өнімі 1 гектарға 3-5ц болады.
Эндевий мен эскариол бактериалық және саңырауқұлақ ауруларымен, бақша
салаты сияқты сондай әдістермен күреседі [4,6].
2. Витлуф - салаттық шашыратқы
Бұл күрделігүлділер тұқымдасына жататын екі жылдық өсімдік. Алғашқы
жылы еккен соң, тамыр жемісі ақ ұзын, кокус тәрізді және қою-жасыл түсті
ұзын ірі жапырақ түзеді. Екінші жылы сабағы бойлап, гүлдеп, жеміс бере
бастайды. Гүлдері көгілдір түсті, тұқымы ұсақ, қоңыр түсті болады.
Қыста жылы орындарда шырынды ақ жапырақтары тағамға қолданылатын тамыр
жемісінен қаудан алуға болады. Қауданның салмағы: 150 г немесе одан да көп,
ұзындығы 22 см, диаметрі 5-6 см дейін барады. Оларды сол шикі күйінде
салаттық көк-шөп ретінде, қайнатпа түрінде қолданады. Қаудандарының
жапырақтарында белоктар, қанттар, витаминдер, минералды тұздар, бағалы
көмірсу - инулин болады. Асқорыту процесін жақсартатын интиоиннің
болатындықтан, қаудандары ащы дәмімен ерекшеленеді. Салаттық шашыратқы
суыққа төзімді өсімдік. Оның тамыр жемісі күшті аяздарда (-25°С-30°С дейін)
үсімейді. Салаттық шашыратқының тамыр жемісін өсіру үшін құмды, сазды
топырақтар пайдалы [4].
Біздің елімізде Витлуф, Экстрема, Экспресс сияқты
шетелдік сорттарын егеді.
Агротехникасы
Салаттық шашыратқыға топырақты күзден бастайды. Оны жақсылап жыртып, 1
га жерге 40-60 т торфкомпост, 1,5-2 ц суперфосфат, 1 ц калий тұзын қосады.
Көктемде топырақты жақсылап өңдейді. Салаттық шашыратқының тұқымын мамырдың
соңында 0,5-1 см тереңдікте себеді. Еккенде қатарлық немесе лекталық әдіс
бойынша, қатарлардың арасы 45-50 см, ленталық екі жақты бағаналардың арасы
20 см, ленталардың арасы 50 см 1 га жерге 3-4 кг тұқым себеді. Ол 8-10
күнде көктейді.
Тамыздың басында өсімдікке екінші рет тыңайтқыш береді, калийлі
тыңайтқыштарда 1 га 1ц дейін көбейтеді [6].
Салаттық шашыратқыны қыркүйектің соңы, қазанның басында жинайды. 1 га-
дан 300-350 ц тамыр жемісін алады. Оларды жапырақтарымен бірге қазып алады
да, егісте 8-10 күн тұрады. Осыдан кейін жапырақтарын диаметрі бойынша
жоғарғы бөлігін ұсақ (3 см дейін) орташа (3-5 см) және ірі (5 см жоғары)
сорттайды. Ылғал құмда немесе жәшікте +1-20С температурада сақтайды.
Салаттық шашыратқыны жылыжай топырақта немесе парникте егеді. Жылыжайда оны
сөрелерге қойып, биіктігі 40 см аспайтын жәшіктерде араластырады.
Отырғызбас бұрын тамыр жемісін тегістеп 20-22 см дейін ірі қылып
тегістейді. Салаттық шашыратқыны қараңғыда өсіреді. 25-30 күннен кейін
қаудандары қолдануға жарайды [6,7].
1.2.3. Жабайы шашыратқы (Қарапайым шашыратқы) Сісһогіum intybus.L
Өсімдік туралы ғылыми атаулар грек философы Теофраст пен Диоаскаридтің
еңбегінде айтылады және бұл өсімдікті Кісһоrе мен кісһоrіon (Кіо-жүру және
сһоrіоn- өнделмеген жер, орын) деп атады. Өсімдік көбінесе игерілген
жерлердің жағалауында өседі. Intybus атаулы латындық атауы гректің
entomos - кесілген (жапырақ пішінде) немесе латынның tуbus-трубка деген
сөздерінен шыққан.
Немісше атауы wegewarte -жол күзетшісі, жол желкен- деген мағына
береді. Бұл өсімдіктің егістік жиегінде, жол жиегінде өсетінін көрсетеді
[8].
Шашыратқының түрлері 11 шақты, олар барлық жерде және де 2 жарты
шардағы субтропикалық жерлерде өседі. Украина территориясында C.intybus.L.
деген бір түрі, сонымен қатар мәдени сорттарына жабайы шашыратқы
С.endivia.L.- салатты шашыратқы таралған.
Барлық шашыратқы түрлері бір-бірінен сабағы мен тамырының ұзындығы мен
жапырағының пішіні мен гүлінің түсімен ерекшеленеді.
Медицинада өзіне жабайы шашыратқыға - С. intybus. L. көп көңіл бөлінеді
[2].
1.3. Биологиялық активті заттар
Шашыратқы тамыры көмірсуларға, соның ішінде фруктозаларға (4,7-6,5%)
өте бай.
Оларда 4,5-9,5% дейін бос фруктоза және оның суда еритін полимері-
инулин болады. Шашыратқыдағы инулин молекуласы 20-40 қалдық Д-
фруктофураноздар түрінде және В- (1-2) байланыста болады. Полимер торының
соңында 1-Д-глюкопираноздар қалдығы болады. Инулин мөлшері жабайы
шашыратқыда 49%-ға дейін, ал мәдени шашыратқының сорттарында 61%-ға дейін
жетеді. Сонымен қатар шашыратқының жапырағы мен жемісі де инулинге бай
болады. Инулиннен басқа шашыратқыда басқа заттар, аз гюлимерленген
фруктозандардан (инулиттер) тұрады, олар 10-12 фруктоздар қалдығынан
тұрады және ол суда аз ериді.
Өсімдік тамырының сипаттық компаненті болып гликозидті субстанция
интибин (0,032-0,2) есептелінеді. Бұл түссіз сірне тәрізді белгісіз
кұрылымды ащы зат.
1961 жылы Всһоnnullеr және авторлар ұжымы газды хромотографиямен
шашыратқы тамырының құрғақ ұнтақ экстрактарынан органикалық қышқылдарды
тапты, соның негізгі бөлігін сірке, алма, янтарь, лимон, сонымен катар сүт
және шарап қышқылы құрайды. Олардың бірінші жылы тамырында болуының жалпы
шығымы 11-12%. Сонымен қатар тамырда кұмырсқа қышқылы (507-584,2 мг%) бар
екені анықталды. Онтогенез кезінде органикалық қышқылдардың мөлшері 3,5-4
есе азаяды. Шашыратқы тамырынан сонымен қатар фенолкарбонды қышқыл-
хлорогенді қышқылдың изомері табылды. Жаңа дайындалған тамырда 5,5% дейін
хлорогенді қышқыл болады, ал қуырылған тамырда 2,2% [9].
Сонымен қатар, өсімдік тамырының құрамында май қышқылдары (линолинді,
пальмитинді, линолді, стеаринді), стериндер (а-амирин, тараксастерол, в-
ситокстерол), шайырлар, холин болады. Шашыратқы тамыры өзіне кейбір
микроэлементтер жинайды, олар- никель, цирконий, ванадий және көп мөлшерде
Ғе, Сr, Zn, Сu. (Яврский О.И. және Роговская Л.Я. 1994) [2].
1958 жылы Б.Боіеуз және авторлар ұжымы шашыратқы тамырының шырынынан
сексвитерпинді лактон – лактонцинді бөліп алды және оның құрылымын
спектроскопиялық зерттеулер негізінде анықтады.
Газды-сұйықты хромотография және қағазды хромотография әдісі арқылы
тамырының шырынан басқа да сексвитерпинді лактондар (8-дезоксилактуцин,
лактукопикрин, артезин) сонымен қатар (оксимуриндер, эккурлетин,
умбелиферон, эскулин және цикоринин) және флавоноидтар түрлерін
идинцификациялау арқылы анықталды [8,9].
Шашыратқы тамырының құрамында пекто және цеолитті ферменттер бар
ферментті препараттар арқылы анықталды.
Лактуцин мен 8-дезоксилактуцинді хлорофоридтің экстракциясынан, ал
лактукпикринді – оның қылдығынан алды. Жұқа қабатты силикогельді
хромотография пайдаланыла отырып, түсті реакция мен фотоколориметрлік әдіс
арқылы I.Baibaa және авторлар ұжымы (1973) шашыратқының түрлерінен әр түрлі
қосылыстар класын анықтады. Барлық шашыратқы сорттарына флавоноидтар,
катехинді илегіш заттар, гликозидтер, көмірсулар, қанықпаған стериндер және
тритерпеноидтар кіреді. Сонымен қатар шашыратқы тамырында сапониндер мен
алколоидтар бар екені көрінді.
Шашыратқы тамырын қуырғанда ұшқыш, жағымсыз иісті зат цикориоль пакйда
болады, оның қүрамында сірке жэне валериан қышқылы, акролеин, фурфурол жэне
фурфуролды спирт идентификацияланды.
Шашыратқы шырынында сексвитерлинді лактоннан басқа тритерпин
тараксастерол, оксиқоңыр қышқылдар (2,3 дикофеилді қышқыл), эфир майларының
іздері, холин, каучук болады.
Шашыратқының жер үсті бөлігінен оксикумарин: эскулетин және оның 7 -
гликозиді цикорин табылды.
Өте ерте кезден-ақ, шашыратқыны тағамдық өсімдік ретінде қолданған. Ол
ежелгі Египет, грек және римдіктерде жапырағынан ащы салат жасауда белгілі
болған. Еуропада шашыратқыға қызығушылық соңғы орта ғасырда пайда болған,
ұсақталған және куырылған шашыратқы тамырлардан суррагат кофе дайындай
бастады.
Парусс кофесі атты шашыратқыдан жасалған кофені пайдаланғаны туралы
жазбалар (1600ж жазылған) Падус қаласынан табылды.
носн^
о-со—сн2
Лактуцин
Голландиялық шаруалар шашыратқыдан жасалған кофелі сусынның дәмдік
сапасын бағалай келе, бұл өсімдікті XVIII ғасырдың соңында қолдан өсіре
бастайды [9].
1770 жылдан бастап Парижде кофе жақсы көрушілердің арасында
шашыратқыдан жасалған сусын ерекше ықылас аударды. Көп ұзамай Францияның
барлық жеріне таралды.
XVIII ғасырдың соңында Германияда шашыратқы өндірісінің плантациялары
мен өңдеуге арналған фабрикалар ашыла бастады. Сонымен қатар шашыратқының
Еуропалық кофе екеніне карамастан, оны XIX ғасырда Францияда үндістер
кофесі немесе қытайлар кофесі деп атады.
Жабайы шашыратқының мәдени сорттарының Еуропа да пайда болуы 1850 жылға
келеді, оны Брюсельдің негізгі бақташы- көкөністі ботаника бағының ботанигі
Брессьерстің еңбегімен тығыз байланысты. Бір кезде ботаник жабайы
шашыратқының көшетін егіп, қарапайым өсімдіктердің орнына бағбан салат
немесе капуста сияқты оралған жапырақты өсімдік алды. Осыдан кейін осы
ботаник қызылшаның тамырындай тәтті тамырлы түрін алды [10].
І.4.Шашыратқының қолданылуы
1.4.1 Тамақ өнеркәсібінде қолданылуы
Шамамен бір ғасыр бұрын Бельгиялық шаруалар ерекше дәмімен
өзгешеленетінін байқаған. Бельгия мен Голландияда осы күнге дейін ол
жапырақтары ақ болғандықтан, қыста жертөледе өсетіндіктен, витаминдердің
нағыз көзі болатын көкөніс болып табылады.
Конфет және торт өндіруде, тамақ өнеркәсібінде кеңінен қолданады.
Табиғи кофені, кофе, шай сусындарын алу үшін оларға хош иіспен түс,
спецификалық дәм беру үшін қолданады. Жеңіл сіңірілетін заттары
болғандықтан, шашыратқының тамыры бағалы тағам өнімі болып саналады.
Тамырынан қант алады, спирт айдайды [11].
Қолданылуы. Шашыратқының тамырын консерві және кондитерлік өнідірісте,
табиғи кофені сүтпен, кофе сусындарын дайындау үшін қолданады. Табиғи
кофеге қосылған кептірілген және қуырылған тамырлары кофенің дәмін
жақсартады. Кулинарияда да кеңінен қолданылады. Жаңа тамырынан йогуртпен,
сәбізбен, томатты майонезбен қосып, салат жасайды.
Латвияда тамырын сүтке және құрғақ сүтке қосып, одан бал, алма шырыны,
лимондар мен суық сусындар дайындайды. Эстонияда жұмыртқалы кофе
дайындайды. Жеміс жидекті шайларды шашыратқымен хош иістендіреді.
Европалық елдерде жапырақты шашыратқыны өсіреді. Оны салатқа,
қуырылған, буланған, бұқтырылған балыққа гарнир ретінде ірімшікті сорпаға
қосады [12].
Шашыратқыдан жасалған сусындардың басты қасиеті, оның құрамында қатты
болады, әрі қоздыратын заттар болмайды. Сондықтан гипортония, ұйқысыздық,
аллергиялық аурулары бар, жүрек қан тамырларымен ауыратын адамдарға еш
зияны жоқ.
Шашыратқы салаты: шашыратқының 200 г жас өркенін ұзыншақтап турап,
көкпен қосып маймен тұштырып түздауға болады [13].
1.4.2. Ауыл шаруашылығында қолданылуы
Тамырлы шашыратқы малға жақсы жем. Оны сиырлар, жылқылар, қойлар жақсы
жейді. Бұл жем сүттің сапасын жақсартатынына қарамастан, оны малдарға
шектеулі мөлшерде береді, себебі ол жабайы шашыратқы сүтке өте ащы дәм
беруі мүмкін.
Шалғындықтарда ол ерте өседі. Оның шырынды жапырақтары ұсақ, ерте
шығады, әсіресе ұсақ кезінде малдар жақсы жейді. Шашыратқы соңына дейін
қалпын сақтап тұрады. Өзінің бағалы қасиеттеріне байланысты кәдімгі
шашыратқыны жолжелкен, көп жылдық шөптермен қоса астық және бұршақ
тұқымдастарымен бірге қосып егеді.
Жабайы шашыратқының дәрілік күші баяғыдан белгілі, адамзат бұл туралы
көп қызықты мәліметтер жинаған.
1.4.3. Медиццинада қолданылуы
Өсімдіктің барлық мүшесі дәрілік шикізат болып табылады. Әсіресе
тамырының ролі ерекше. Дәрі жасау үшін тамырын күзде қазып алады, кептіргіш
шкафта 60-70ºС температурада кептіреді. Жер үсті бөлігін гүлдеу кезінде
дайындайды, сабағын бірнеше бөлікке бөліп кептіреді, қап немесе жабық ағаш
торда 2 жыл сақтауға болады [14].
1. Франция мен Австралияның халық медицинасында шашыратқы тәбет ашушы,
гипатитті гастритте, қуық айдаушы дәрі ретінде қолданылады.
2. Польшаның халық медицинасында шашыратқы шырынының қатерлі ісік
ауруларына қарсы дәрі ретінде қолданады.
3. Азербайжанда шашыратқы тамыры қант диабетінің бастапқы
кезеңін емдеушы ретінде көп қолданады.
4. Болгарияда шашыратқы тамырының қайнатпасы мен тұнбалары бауыр
ауруларында және өт қабынуда, асқазан жарасына, бүйрек
ауруларында, ангинаны жұмсартушы дәрі ретінде жарақаттарды емдеуде сонымен
қатар созылмалы язваға ботқа түрінде қолданады [8,9].
5. Қазақстанда ас қорыту бездерінің жұмысын реттеу үшін, асқазанның
қабынуын, бауыр ауруларын емдеу үшін де пайдаланады. Сонымен қатар тамақ
үлкейгенде, нерв жүйесі қажығанда, тіс ауырғанда және бүйрек ауруларын
емдеу үшін қолданылады. Өт қалтасы қабынғанда және тас пайда болғанда да
шашыратқының шипалық қасиеті мол деп есептелінеді [16,15].
6. Қытайда шашыратқы тамырын ертеден-ақ бауыр, өт
кабыну, іш өту, асқазан ауруларына пайдаланды [17].
7. Еуропа елдерінің дәстүрлі медицинасында шашыратқы тамыры
сілекей безі ауруына, геморройға ем ретінде қолданады [9].
Тұқымның қайнатпасын қызуды төмендету, ауруды бәсеңдету үшін, ал
гүлдерінің тұнбасын жүрек аурулары үшін пайдаланалылады.
ІІ. Негізгі бөлім.
Инулин - табиғи полимер
2.1. Инулинге жалпы сипаттама
Инулин XX ғасырдың аяқ кезінде ашылған. Ол қарапайым ғана өсімдік
организмінде болатын полисахарид. Ол 3600-ден астам өсімдіктердің құрамында
кездеседі. Инулин (С6Н10О5)n-полисахаридтерге жататын органикалық зат,
фруктозаның ангидриді. Инулиннің молекулалық массасы 5000-6000. Инулин
көбінесе қоңырау бас, лалагүл, қоғажай, күрделігүлділер тұкымдасының тамыр
түйнегінде, тамырында, каучукты өсімдік - гевеяда кездеседі. Инулин
көбінесе шашыратқы немесе топинамбурдан алынады. Өндірісте фруктоза алу
үшін және медицинада қант диабеті ауруларына, қант, крахмал орнына
беріледі. Ол өсімдіктер қатарына күрделігүлділер мен астық тұқымдастар
жатады. Инулин дәл крахмалдың қызметін атқара алады. Инулин көмірсулардың
қатарына жатады және ол фркутозаның полимері. Ол жеуге жарамды және дәрілік
қасиеті бар адамзаттың ерте кезден-ақ пайдаланған өсімдіктерінің құрамында
кездеседі.
Инулин өсімдіктердің қор заты ретінде де белгілі. Оның негізгі химиялық
құрамы D-фруктоза мен D-глюкозадан құралған. D-фруктоза 96%-ке дейін, ал D-
глюкоза 6%-ке дейін құрайды. Олар өзара β-2,1 байланысы арқылы байланысқан.
Инулиннің молекуласы құрамында 34-36-ға жуық D-фруктоза қалдықтары мен
соңында D-глюкозадан тұратын ұзын тізбекті береді. Инулиннің құрамы әртүрлі
болады. Олардың әртүрлілігі оның шикізат көзіне, яғни шыққан тегіне
байланысты. Әртүрлі өсімдіктің инулині де әртүрлі болады. Олардың
құрамындағы полимергомологтар орташа есеппен 5000-6000 молекулаға жуық
болады. Көптеген өсімдіктерде D- глюкоза біреу ғана болады. Оларды
инулидтер деп атайды.
Инулин - қалпына келмейтін, жасалынбайтын полисахарид. Ол салқын суда
нашар, ал ыстық суда өте жақсы ериді. Физикалық күйі көбінесе ақ ұнтақ
(аморфты) немесе кристаллды күйде кездеседі. Негізі инулин - ақ ұнтақ
кристалды зат.
Инулин йодпен боялмайды, ыстық суда гидролизге ұшырайды, бейорганикалық
және органикалық қышқылдарда да гидролизге түсе алады.
Инулин гидролизі кезінде тізбек бұзылады да, ол D-фруктоза мен D-
глюкозаның молекулаларына дейін ыдырайды.
Инулинді табиғи көзі ретінде инулині бар топинамбур, шашыратқы,
георгин, көк сағыз сияқты өсімдіктерден алса, ал жасанды жолмен
лабораторияларда синтездеп те алады. Синтездеу егер таба алмай жатқанда
немесе ол өсімдіктер жоқтың қасы болып тұрғанда қолданылады. Синтездеп
алғаннан гөрі табиғи пайда болған инулинді пайдалану тиімдірек. Себебі
табиғи инулин құнарлы,әрі құнды болады. Синтездеуге де кететін шығын көп
(энергия, қоспа, реактивтер, синтездеу уақыты т.с.с) [46].
2.2 Инулиннің қасиеттері
[18] жұмыста сүйектердің тығыздығын арттыру мақсатында Oraffi фирмасы
Roffilose Syhergy деп аталатын препаратты патенттеген. олигофруктозамен
қаныққан инулин ұнтағының сүйектерде кальцийді ұстауға әсерін зерттеу
жүргізген.
Құрамында осы препарат бар тағам өнімдерін күнделікті қолдану сүйектің
тығыздығын 15%-ға және калцийдің жиналуын арттыратындығы анықталды.
Roffilose Synergy1 препаратын күнделікті қолдану кезінде кальцийдің жақсы
жиналғанын 2 айдан соң және 1 жылдан кейін бақылауға болады. Стандартты
инулин фруктозаның жоғары мөлшерін және минералды заттарды да жинайды.
Авторлар [19] бояғыш заттардың түзілуіне рН ортаның және температураның
әсерін зерттеген.
Аздап болсада бояғыш заттардың түзілуі сахароза және фруктозаны рН 4,0-
4,5 глюкоза және инвертті қант ертінділерін рН ортасы 3,5-4,5, 50ºС-тан
80ºС-қа дейін қыздыру кезінде жүретіндігі және берілген ертінділердің
изокаталитикалық нүктесіне сәйкес келетіндігі анықталған. Температураны
80ºС-тан 100ºС-қа дейін жоғарылатқанда қант ертінділерінің оптикалық
тығыздығы дереу жоғарылайды, яғни осы ертінділерде бояғыш заттардың түзілу
интенсивтілігі де жоғарылайды. Берілген температура аралығында бояғыш
заттардың түзілу процесіне рН ортаның әсері бар. 80ºС-тан жоғары
қыздырғанда. глюкоза, фруктоза және инвертті қанттарда рН=3,0 тең, ал
рН=3,5-5,0 және 50-100ºС температура аралығында қант ертінділерінде бояғыш
заттардың түзілу интенсивтілігін мына ретпен орналастыруға болады:
Фруктоза ивертті қант глюкоза сахароза.
Бұл жұмыста [20] Heliathus tuberosus және Cichorium intуbus жемістерін
жинап алғаннан кейін сақтау кезінде инулин және қанттардың мөлшеріне
темпертураның әсерін зерттеген.
Helianthus tubersus (топинамбур) және Cichorium intуbus тамыр
жемістеріндегі глюкоза, фруктоза, сахароза және инулин мөлшері сақтау
температурасына (-18ºС, 4ºС, 18ºС) тәуелділігін сақтау кезінде инулиннің
мөлшері екі түрдің де тамыр жемістерінде азаяды. C.intуbus-та бұл глюкоза
және фруктоза мөлшерінің өсуімен байланысты. H.tuberosus-та (4ºС
температурада сақталған) молекулалық массасы 800 және 1200 аралығындағы
фруктондардың фракциясындағы сахарозаның мөлшері максимумға (1,3.10-1г)
жеткеннен кейін көбейеді. Фруктозаглюкоза қатынастағы шикізатты жинап алу
жағдайына және тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдануына тәуелділігі
зерттелген. Бұл зерттелген тамыржемістердің тағамдық құндылығын анықтауда
зор маңызға ие.
Дифференциалды рефрактометрді қолдана отырып 25ºС температурада 436;
546; 589 және 633 нм толқын ұзындықтарында инулин мөлшерін өзгерте отырып
инулинсу қоспасының сыну көрсеткіштерінің өзгеруін аныктаған. Алынған
мәліметтер инулиннің екінші виральды коэффиценттін және молекулалық масасын
анықтау үшін қолданылды [21].
Инулин және фруктоолигосахариттердің биологиялық қасиеттерін зерттеу
үшін жоғары эффектті анион алмастырғыш хроматографиялық әдісі қолданылған.
Фруктоолигосахаридтерді және инулинді анықтау үшін жоғары эффектті анионды
алмастырғыш хроматография және импульсті амперометрлік әдісімен анықтау
кезіндегі детектірлеу және капиллярлы электрофорез, УФ-фотометрлік әдістер
қолданылған [22].
Қантты қонақ жүгері сабақ шырынындағы қанттардың мөлшері және олардың
сапалық құрамы, үлгілердің биологиялық ерекшеліктеріне тәуелді.
Моноқанттардың жиналуы (фруктоза, глюкоза) сабақ шырынындағы қанттардың
сандық мөлшеріне тәуелді емес. Алынған қант қышқылының сорттары жануарларға
арналған тамақ өндірісінде және қайта өңдеу өнеркәсіптерінде зерттелген
көрсеткіштері бойынша маңызды [23].
2.3. Инулинді алу
Пальмалық шикі-қант Индияда ежелгі уақыттан бері табиғи дәмдеуіш
ретінде өндіріліп келген. Аппақ қанттың құрамында тек бір сахароза ғана
бар. Ал пальмалық шикі-қанттың құрамында 51% сахароза, 21,2% глюкоза, 0,25%
ақуыз және 3,4% минералдар, сондай-ақ темірдің, кальцийдің және
фосфаттардың қалдықтары бар. Аппақ қантты тұтыну, тіс кариестерінің
түзілуіне, қандардың қоюлануын және әртүрлі жүрек ауыруларына алып келеді.
Индияда пальмалық шикі- қант кеңінен қолданылады. Ол сонымен қатар, емдік
қасиеттерге де ие. Пальмалық шикі қант денсаулық үшін анағұрлым пайдалы
өнім болып табылады [24].
Бұл [25] жұмыста кептірілген шикізаттан медициналық және тағамдық
мақсаттар үшін ұнтақ түрінде инулин-пектинді концентратты алу тәсілі
ұсынылған. Қант диабетімен ауыратындар үшін емдік-профилактикалық инулин-
пектинді концентрат ұнтағын алу әдісі патенттеген. Бұл әдісте инулин
фракциясын сумен бөліп алып, қалған шикізаттан қышқылдың сулы ертіндісімен
пектинді бөліп, кристалдау және инулин-пектинді тұндырып алады. Бастапқы
шикізат ретінде кептірілген топинамбурдың ұнтағын пайдаланған.
Шашыратқыдан инулинді бөлу үшін шикізатты 1,6 мм бөлшек мөлшеріне дейін
ұсақтайды және рН=9 сумен өңдейді. Сұйық экстрактты қоспалардан тазалау
үшін декантациялайды және 1-20 (25) сағат коагулянттан қоса отырып
тұндырады. Бөлінген қант фракциясының ≥85%-ын инулин құрайды [26].
Авторлар [27] табиғи өсімдік шикізатынан мұзды сумен экстракциялап,
жоғары молекулалы инулин (полимеризация дәрежесі 35) алудың технологиясын
ұсынған. Бұл технология гомогенді өсімдік шикізатын мұзды сумен
экстракциялап, одан кейін молекулалық елегішпен сүзіп және +5°С
температурада кристалданған.
Бұл жұмыста [28] сүтті ортада топинамбур концентратынан инулинді
экстракциялау процесін зерттеген. Сүтті ортада топинамбур концентратынан
инулинді экстракциялаудың тиімді технологиясы анықталған. Сүтті ортада
топинамбур концентратынан инулин алынған тәжірибелік мәліметтердің
негізінде оның тиімді мөлшері 0,75%-ті құрайтыны анықталды. Осы
концентрациямен функционалды және жоғары қасиеттері бар өнімдер алуға
болады. Сүтті ортаның дисперстілігі инулинді экстракциялау дәрежесіне әсер
етеді. Топинамбур концентраты бөлшектерінің мөлшері 0,25-1,0 мм болғанда
экстракциялау процесін 10-12%-ға интенсивтенуге болады. Кәдімгі немесе
майлы емес сүттегі топинамбур концентратынан инулинді экстракциялаудың
тиімді температурасы 90ºС (20 мин экспозициялағанда), ал 15 мин ұстағанда
85°С температура тиімді болады.
Қант қышқылымен инвертті қантты және жоғары фруктозалы сироптар алудың
жаңа технологиясы ұсынылған [29].
Инвертті қант глюкоза және фруктозаның эквимолекулалық қоспасы болып
табылады және күшті катион алмастырғышты қолданып, сахарозаны гидролиздеп
алуға да болады. Хроматографиялық бағаналарды қолданып фруктозаның мөлшерін
60% дейін жеткізілуге болады. Жоғары фруктозалы сироптар және инвертті
қанттар алу дәйекті болып саналады және ол Индияның өндіріс салаларында
пайдаланылады. Жанама өнім ретінде меласса түзбейтін қант қамысынан
тәттілендіруші заттарды өндіруді 25%-ға мүмкіндік беретін жаңа
технологияның ерекше сипаты талқыланған. Бұл әдісті қолданып экономикалық
жағынан тиімді әрі жоғары фруктоза алуға мүмкіндік береді.
2.4. Инулинді анықтау
Бұл [30] жұмыста тамақ және фармацептикалық өнімдердегі әртүрлі
көмірсуларды, яғни глюкоза, фруктоза, сахароза және т.б. жылдам анықтауға
арналған қарапайым әдістердің жиынтығы берілген. Олар әртүрлі реагенттер
және индикаторларды пайдаланатын колориметриялық және флуориметриялық
әдістерді қолдануға негізделген.
Ал, [31] жұмыста жоғары эффектті сұйық хроматографияның көмегімен
химиялық шикізат немесе отын ретінде пайдаланылатын биомассадағы мономер
қанттарды (арабиноза, ксилоза, манноза, галактоза) және кейбір димерлі
канттарды (целлюлоза, сахароза) анықтаудың тиімді әдістері анықталды.
2.5. Инулиннің қолданылуы
Авторлар [32] жұмыста тағамдық алған өнімдерге және жануарларға
арналған тамақтардың құрамына қосуға арналған және салмақты төмендетуге
әсер ететін тағамдық зат ұсынған. Бұл заттың құрамына 48,69% ұнтақ
түріндегі хитозан, 44,943% гидрохлорид немесе бетаин сульфаты және 6,367%
ұнтақ күйіндегі инулин немесе фруктоолигосахаридтердің қоспасы кіреді. Бұл
әртүрлі галенді формаларда болуы мүмкін, мысалы: капсуладағы ұнтақ түрінде
немесе жай ұнтақ түрінде т.б.
[33] жұмыстың мақсаты – барлық пайдалы қасиеттерін сақтайтын, тамақ
өнеркәсібінің барлық саласында кеңінен қолданылуға болатын органолептикалық
көрсеткіштері жақсы, тез еритін шашыратқы алу технологиясын өңдеген.
Шашыратқының жуылған тамырларын ұсақтап, 60-70ºС температураға дейін булы
жылуалмастырғышта қыздырады және нығыздайды. Алынған экстрактыны қайтадан
110-130ºС температураға дейін түтікті жылуалмастырғышта қыздырады. Сұйық
эсктрактыны 20%-ға дейін құрғақ заттың 40% массалық үлесіне дейін
концентрлеп, кептіреді. Ары қарай экструлеудің көмегімен алынған ұнтақтың
пластификациясын жүргізеді. Сығылып алынған шырынның термиялық өңдеудің
тиімді режимін таңдап алу үшін алынған өнімнің түсіне байланысты
редуцирленген заттар мен инулин мөлшерінің өзгеруін зерттеген.
Пластификациялаудан бұрын шашыратқы ұнтағындағы редуцирленген заттардың
мөлшері 4% болғанда, ұнтақ өткір хош иіске ие болатындығы, ал егер де
құрғақ заттың мөлшері 5-8% аралығында болса, ұнтақ тәтті хош иіске ие
болатындығы анықталған. Алынған ұнтақтың гигроскопиялылығы инулиннің
гидролизденуі өлшемі бойынша өседі. Инулинді тез кептіріле алатын және
айтарлықтай тұрақты болатын дәрежеге жеткенше гидролиздеу керек. Инулиннің
35-50% мөлшері ұнтақтағы гигроскопиялылықтың төмендеуіне алып келеді.
Ұсынылып отырған технология бойынша құрамында 36-50% инулин, 7-13%
редуцирленген қанттар (түсі 1,2-1,8–ден көп емес) бар шашыратқының ұнтақ
түрін алуға мүмкіндік береді.
Авторлар [34] шашыратқы тамырынан алынған инулинді концентрлеу, кептіру
жылдамдығын, изотермиялық десорбциясын анықтаған. Алдын-ала ферментті
өңдеуден өткізілген және кептірілген шашыратқыны зерттеу, оны ұзақ мерзімге
дейін сақтау және инулин өңдеудегі инулиннің шығымына әсерін зерттеген.
Шашыратқының тамыр жемістерінде 11,85-14,93% инулин бар. Алдын–ала өңдеу
өнімнің шығымына әсер етпейтіндігін дәлелдеген.
Бұл жұмыста [35] құрамында қант немесе қоспа майлары жоқ жаңғақ
пастасын алмастыратын диеталық алмастырғышты өндіру әдісін ұсынған.
Бұл әдіс шашыратқыдағы еритін талшықтарының (инулин де) сумен
араласуын, пастаны өндіруде дәмін келтіру үшін дәстүрлі жаңғақ пастасының
сипаттамаларына сәйкес болуын қарастырады. Қолданылып отырылған
шашыратқының инулині бір-бірімен β- байланыстар (2-1) арқылы байланысқан
фруктозалардан тұратын полисахаридтер мен олигосахаридтердің қоспасынан
тұрады. Инулиннің полимерлену дәрежесі 2-60 аралығындағы көрсеткіштерге ие.
Инулинді 20ºС температурада ≥15 минуттай суда ұстау талшықты инулин алуға
мүмкіндік береді. Ол майлы, жылтыр, қолданылып жүрген дәстүрлі пасталардың
құрамындағы өсімдік майының қантпен қоспасына ұқсайды. Алмастырғыштың
құрамына сондай-ақ ароматизаторлар, консерванттар және тағамдық
компоненттерді қосуға болады.
Мына жұмыстың авторлары [36] сосискаларды құрғақ ферменттеу кезінде аз
мөлшерлі май алмастырғыш ретінде инулинді қолданған. Құрамында май мөлшері
аз сосисканың фаршына ұнтақ немесе ерітінді түрінде еритін диеталық өсімдік
тамырлары (инулин) қосылған. Нәтижесінде алынған сосискалар нәзік, әрі
жұмсақ және өздерінің сенсорлық сипаттамаларымен майы көп сосискаларға
жақындау болған. Сосискаға инулин қосу нәтижесінде каллориясы төмен
(каллориясы бастапқыдан 30%), құрамында диеталық өсімдік тамырлары (шамамен
10%) бар өнімді алады.
[37] жұмыста инулиннің химиялық модификациясын, және өндірісте
қолданылуын зерттеген. Инулин модификациясының әр түрлі типтерінің үлгісі
(бейтарап, анионды және катионды, сонымен қатар жай бөліну) целлюлоза мен
крахмал химиясында әр түрлі мақсатта қолданылады. Инулин – шашыратқы
өсімдігінен алынған полидисперсті полифруктоза. Оны әртүрлі химиялық
әдістермен модификациялауға және осы модификациялаудың негізінде өндірістік
маңызы бар биоқосылыстар алуға болады. Үлгіде инулиннің тотығуы, О-
(цианоэтил) инулин және оның туындыларын алу, О-(карбоксоэтил)-, О-(3-амино-
3-оксопропил)-, О-(3-гидроксоамино-3-аминопопил) инулиннің синтезі;
инулиннің этерификациясы, метилденген инулин, инулин карбонаттарының
синтезі, аминқышқылдары мен инулиннің конденсациясы, инулиннің қышқылдануы
және т.б. инулиннің катионды модификациясы, сонымен қатар прокаинамидтің
және метронидозалдың жай бөлінуін жазған .
Инулин қосылған функционалды ет өнімдері оларды дайындаушыларға жаңа
ассортимент өндіру үшін мүмкіндік береді. Майдың мөлшері төмен өнімдермен
және дәстүрлі өнімдермен салыстырмалы түрде осы өнімдердің денсаулық үшін
пайдасы мен дәмдік қасиеттерін жазған. Шұжықтар дайындауда, салауатты өмір
салты үшін маңызды тенденциялар-инулиннің технологиялық қасиеттері мен
салмақты бақылау үшін аштықты сезбеу мүмкіндіктері мен олардың практикалық
маңыздылығы қарастырылған [38].
Майлылығы төмен йогурттарға инулиндерді қосқанда йогурттардың сенсорлық
қасиеттеріне қалай әсер еткендігі түбегейлі зерттелген. Йогурттар
сеператордан өткен сүттен дайындалған және құрамындағы инулиннің
концентрациясы әр түрлі (0-4%) болған, инулиннің әр түрлі ұзын тізбекті екі
түрі пайдаланылған. Эксперт комиссиялары қаймақты йогурттың дәмін татып
көріп, қасиеттерін бағалаған. Анализ нәтижесі бойынша тұтқырлығы, сіңірілуі
мен қоюлылығы жоғарылаған. Көп жағдайда қоюлығы инулинге байланысты
болады.Сондай-ақ, инулиндер оңай сіңірілуіге де әсер етеді. Ұзын тізбекті
инулиннің тиімді сіңірілуі 1,5-4% диапазонда болса, ал тиімді
концентрациясы 3% көрсеткен. Нативті инулин қысқа тізбегімен эффективті
болды. Осындай үлгі бойынша құрамында майдың мөлшері төмен йогурттардың
майлылығын күшейту үшін инулиндерді қолдануға болады [39].
Авторлар [40] инулинмен байытылған макарон өнімдерінің құрылымдық
қасиеттеріне және крахмалдың деградациясына әсерін зерттеген.
Макарон өнімдеріне инулин қосу олардың ісінуіне және мықтылығына әсер
еткенмен, олардың жабысқақтығы мен созылғыштығына әсерін тигізбейтіндігі
анықтаған. Инулин тағам өнімдерінің гликомиялық индексін ≤15% - ке
төмендете отырып, олардың сапасына да әсер етеді. Крахмалсыз
полисахаридтерді қосу макарон өнімдерінің тағамдық бағалануын реттеуге
мүмкіндік береді, бірақ олардың кулинариялық және құрылымдық қасиеттеріне
әсер етпейтіндігін дәлелдеген.
[41] жұмыста ұсынылып отырылған өнімдер (инулин және олигофруктоза)
жаңа ингредиенттер болып саналады. Олар маңызды диеталық қасиеттері бар
функционалды тағам өнімдерін алуға мүмкіндік береді. Бұл өнімдерді сүт
өнеркәсібінде кеңінен қолдануға болады
Құрамында инулин және жоғарыинтенсивті тәттілендіруші заты (сукралоза)
бар асхана қантына алмастырғышты қосып, тағам өнімдерін өндіру әдістері
патенттелген. Түйіршікті қант алмастырғыштың тығыздығы 0,3-0,8гмл – ды
құрайды. Сукролоза және инулинді 0,1-2,4; 99,9-97,6 сандық қатынаста
араластырады. Алмастырғыштардың құрамына сондай-ақ мальтодекстрин,
полидекстроза және олигосахариды бар толықтырғыш қосады. Табиғи өнімдердің
құрамына қант алмастырғыштарды қосу олардың тәжірибелік рецептурасын
өзгертуді қажет етпейді. Инулиннің сукролозамен қоспасын қолдану – ағзаны
еритін талшықтардың жоғары мөлшерімен қамтамасыз ететін жүйе болып
табылады. Бұл қоспа әсіресе гликомиялық бақылауды өткізуді қажет ететін
диеталарда қолдану кезінде жақсы нәтиже береді [42].
Бұл жұмыста [43] инулинді балмұздақ өндіруде қолдану аспектілері
зерттелген. ГНУ ВНИХИ мен “НовоПродукт АГ” ААҚ компаниясы бірлесе отырып,
инулинді қолдану технологиясын жасаған. Ол Отандық базарда “ФИБРУЛИН” деген
атаумен белгілі. Инулинді балмұздақ өндіруде қолдану бір мезгілде өнімді
диеталық талшықтармен байытуға мүмкіндік береді. Саудалық маркалары
ФИБРИЛИН INSTANT және ФИБРУЛИН ХЛ ТУ 0226-136-00419763-04 инулиндерді
қолданып, сүтті балмұздақты өндіруде техникалық құжаттамасын жасау
жүргізілген жұмыстардың жақсы бір нәтижесі болып табылады.
Ш. Тәжірибелік бөлім
3.1 Бастапқы заттарға сипаттама
Зерттеуге алынған шикізат ретінде Алматы облысы, Қарасай батыр ауданы,
Райымбек ауылының және Панфилов ауданы, Ақжазық ауылының шашыратқының
тамыры пайдаланылды. Аталған шикізаттың 2007 жылдың қараша айында тәжірибе
жүргізу үшін қазып алынды.
Шикізат алдымен анализге даярланды. Ол үшін шашыратқы тамыры жуылып,
бөлме температурасында кептіріліп, үккіштен өткізіліп, ұнтақталған дайын
шикізат пайдаланылды.
3.2 Тәжірибеге қажетті реактивтер мен құрал – жабдықтар
СаСl2 (балқытылған), дистилденген су, 10 %-тік, 80%-тік, 90 %-ті спирт
ерітінділері, 0,3н НCl, 9% лимон қышқылды аммоний ерітіндісі, 0,1н NаОН
ерітіндісі, 1н СН3СООН ерітіндісі, 5%-і СuSО4 ерітіндісі, 1%-ті крахмал,
0,001н Na2S2O3, 1%-метафосфор қышқылы, 1%-қымыздық қышқылы, 0,001н
2,6–дихлорэтан, 2,6–дихлорфенолиндофенол ерітіндісі, дихлорэтан, хлороформ,
толуол. Калий гексацианоферратының сілтілік ерітіндісі, глюказаның
стандартты ерітіндісі т.б.
Эксикатор, шлифтенген қақпағы бар бюкстер, қысқыштар, колбалар, фарфор
табақшалар, фарфор келі, шлифтенген кері салқындатқыш, шыны варонкалар,
сүзгі қағаздар, лабораториялық су моншасы, өлшеуіш пипеткалар,
микробюреткалар, аналитикалық таразы, кептіргіш шкаф, муфельді пеш,
электроплиткалар, фотоколориметр, пикнометр, рефроктометр.
3.3. Шашыратқының сулы және спиртті ерітінділерінің рН–ын, сыну
көрсеткішін, тығыздығын анықтау
Шашыратқының сулы және спиртті ерітінділерінің рН-ы “Аквилон-410” рН-
метрімен, тығыздығы пикнометрлік әдіспен, ал сыну көрсеткіші ИРФ–454Б
маркалы рефроктомермен анықталды. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер
1-кестеде көрсетілген.
Күздік шашыратқы тамырының физика қасиеттері
1 – кесте
№ Шикізат алынған жер pH η ρ
суда спиртте суда спиртте суда спиртте
1 Ақжазық ауылы 5,46 2,72 1,375 1,41 1,006 0,87
2 Райымбек ауылы 5,8 3,15 1,387 1,43 1,008 0,89
1-кестеден көріп тұрғанымыздай шашыратқының рН-ы суда әлсіз қышқылдық
ортаны көрсетсе, спирттегі рН-ы 2,72-3,14, яғни қышқылдық ортаны көрсетеді.
3.4. Күздік шашыратқы тамырының ылғалдылығын, күлділігін анықтау
3.4.1 Шикізаттың ылғалдылығын анықтау
Шикізаттың ылғалдылығы дегеніміз шикізатты тұрақты салмаққа дейін
кептірген кезде шикізаттың ылғал және ұшқыш заттар есебінен салмағын
жоғалтуы. Дәрілік өсімдік шикізатының ылғалы оның сапалығын сипаттайтын
сандық көрсеткіштердің бірі. Дәрілік өсімдік шикізатында мөлшерден тыс
ылғал болмауы тиіс, себебі ол оны сақтаған кезде сапасын төмендетеді.
Көпшілік дәрілік өсімдік шикізатының құрамында ылғал 12-15 %-тен аспауы
керек.
Дәрілік өсімдік шикізатындағы ылғалдылығын анықтау әдістемесі: 10 мм
ұсақтыққа дейін ұнтақталған 3-5 г шикізат алдын ала кептіріліп, өлшенген
бюксқа салынады. Бюксты шикізатымен қоса 100-105ºС температураға дейін
қыздырылған кептіргіш шкафқа қояды, сол кезде шкаф температурасы
төмендейді. Шикізатты кептіру уақыты шкаф температурасы 100-105ºС
температурасына көтерілгеннен бастап есептелінеді. Бірінші өлшеу 2 сағат
өткеннен кейін жүргізіледі (жапырағы, гүлдерін өлшеу үшін); ал тамырларын,
тұқымдарын, жемістерін өлшеу 3 сағаттан кейін жүргізіледі. Шикізатты
тұрақты салмағына дейін кептіреді, 30 сағат кептіріп, 30 минут суытқаннан
кейін айырымы 0,1 г-нан аспауы шикізаттың тұрақты салмаққа жеткен нәтижесін
көрсетеді.
Шикізаттың ылғалдылық пайыздық мөлшері X мына формуламен есептелінеді:
X = (m1 – m2) · 100 m1
Мұндағы: m1 – шикізаттың кептіргенге дейінгі салмағы, г; m2 –
шикізаттың кептіргеннен кейінгі салмағы, г.
Нәтижесінде, Ақжазық шашыратқы тамырының ылғалдылығы-37,6% болса, ал
Райымбек шашыратқы тамырының ылғалдылығы-32,1% болды.
3.4.2 Шашыратқы күлділігін анықтау
Дәрілік шикізаттың күлі деп шикізатты жағып, оны тұрақты салмаққа дейін
кептіргеннен қалған бейорганикалық заттардың қалдығын айтады.
Өсімдіктердің күлі өсімдіктің өзінде болатын және оларды жинау, кептіру
кезінде пайда болатын әр түрлі бейорганикалық заттардың қоспасынан тұрады.
Өсімдік шикізатындағы күлдің мөлшері шикізаттың өзіне және оны жинау
мен кептіруге байланысты.
Күлдің құрамына көбіне мынадай элементтер кіреді, яғни K, Na, Mg, Ca,
Ce, C, Si, P және аз мөлшерде Cu, Mn, Al және тағы басқа элементтер болады.
Бұл элементтер күлдің құрамында оксидтер немесе көмір, фосфор, күкірт тағы
сол сияқты қышқылдардың тұздары түрінде болады.
Күлдің мөлшерін анықтағанда, оның мөлшері күлге айналдыру процесінің
ұзақтығы мен температуралық режиміне байланысты. Мұнда біріншіден көңіл
бөлетін нәрсе, шикізаттың толық жану процесі. Шикізатты тез жаққан кезде
және жоғары температурада күл бөлшектерінің балқуы мүмкін; балқыған
бөлшектер әлі жанып болмаған шикізат бөлшектерін жауып шикізаттың толығымен
күлге айналуына кедергі келтіреді. Анализдеу процесіне қалдықты қақтау
температурасы және оның ұзақтығы әсер етеді.
Күлдің мөлшерін анықтау әдістемесі: 2 мм диаметрлі електен өткізіп,
ұнтақталған шикізат фарфор тигельге салынып, электр плиткасында ақырындап
күлге айналдырылуы. Шикізат толығымен күлге айналғаннан кейін оны муфель
пешіне салып қақтайды, қақтау 550-650ºС температурада тұрақты салмаққа
дейін жүргізіледі. Қақтау аяқталғаннан кейін кішкене суыған тигельді
эксикаторға салып толық суытады. Осы процестен кейін егер екі өлшеу айырымы
0,0005 г-нан аспаса, нәтижесінде тұрақты салмаққа жетті деп есептелінеді.
Күлдің жалпы мөлшері X мына формуламен есептеледі:
X = m·100 %m1; %.
Мұндағы: m – шикізаттың өртенгенге дейінгі салмағы, г; m1-
шикізаттың өртенгеннен кейінгі салмағы, г.
Нәтижесінде, Ақжазық шашыратқы тамырының күлділігі – 3% болса, ал
Райымбек шашыратқы тамырының күлділігі – 3,5 % болды.
3.4.3. Шашыратқы тамырының макро және микроэлементтер мөлшерін анықтау
Шашыратқы тамырының макро және микроэлементтері ҚазИТУ университетінің
Жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының лабораториясында
атом-адсорбциялық әдіс арқылы анықталды. Зерттеу нәтижелері 2-кестеде
көрсетілген.
Күздік шашыратқы тамырының құрамындағы макро және микроэлементтер
мөлшері.
2-кесте
№ Элементтер түрлеріАқжазық ауылының Райымбек ауылының
шашыратқы тамыры шашыратқы тамыры
Мөлшері
мгкг % мгкг %
1 Cu 23,8 20,0
2 Zn 52,0 16,0
3 Mn 20,6 17,4
4 Fe 296,0 224,6
5 Ca 0,80 0,72
6 Mg 0,38 0,34
7 K 1,10 0,54
8 Na 0,21 0,28
9 P 0,26 0,21
2- кестеде және 1,2 диаграмаларда көрсетілгендей екі жердің шашыратқы
тамырының құрамындағы макро және микроэлементтерінің ішінде темір көп, яғни
224,6–296,0 мгкг, калийдің мөлшері Ақжазық шашыратқы тамырында Райымбек
шашыратқы тамырынан 2 есе көп. Бұл элементтердің адам организміндегі маңызы
зор.
Шашыратқы тамырындағы макроэлементтердің диаграммасы
1 -диаграмма
%
Шашыратқы тамырындагы макро элементтердің диаграммасы
2 -диаграмма
Мгкг
3.4.4. Әрбір минералды элементтің биологиялық маңызы
Кальций. Организмдегі барлық кальцийдің 98% сүйек ұлпасының құрамында
болады. Кальцийдің қалған бөлігі алуан түрлі аса маңызды қызметтер
атқарады. Ол Са2+ бос иондар түрінде және альбуминмен комплекс күйінде
кездеседі. Са2+ ионының маңызды қызметіне оның көптеген ферменттік жүйеге
қатысуы да жатады. Ондай ферменттік жүйелер бұлшық еттің жиырылуына, жүйке
импульстердің берілуіне, қанның ұюына, гормондар активтігін реттеуге
қатысады. Кальций ионының орнын стронций ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ – ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ХИМИЯ КАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Күздік шашыратқы тамырынан инулин
бөлудің тиімді жағдайын анықтау
Орындаған: 050112
–химия
мамандығының
4
курс студенті
Қызыр Гүлжаз
.
Ғылыми жетекші: Азимбаева Г.Е.
х.
ғ. к., д.м.а.
Қорғауға жіберілді: Химиякафедрасының
меңгерушісі, х.ғ.к.,
Матаев М.М.
4 шілде 2008 ж
Алматы – 2008 ж
Реферат
Бұл дипломдық жұмыс 4 тараудан , 8 кестеден, 4
суреттен, беттен, сызбанұсқадан, 47 әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Күздік шашыратқы тамырының құрамынан инулин
бөлудің тиімді жағдайын анықтау.
Әдеби шолу бөлімінде шашыратқы өсімдігіне жалпы сипаттама және инулин
туралы мәліметтер берілген.
Эксперимент бөлімінде шашыратқы тамырының химиялық құрамы мен
қасиеттерін зерттеу; инулин бөлінуінің тиімді жағдайларын анықтау; бөлінген
инулинді адсорбциялық әдіспен тазалау және оның қасиеттері зерттелген.
Жоспар
І. Кіріспе. Шашыратқы –табиғат сыйы
1. Шашыратқының ботаникалық сипаттамасы
2. Шашыратқының түрлері және агротехникасы
3. Шашыратқыдағы биологиялық активті заттар
4. Шашыратқының қоланылуы
II. Негізгі бөлім. Инулин-фруктоза алудың негізгі көзі
2.1. Инулин құрамдас өсімдіктерге сипаттама
2.2. Инулиннің физика-химиялық қасиеттері
2.3. Инулин алу жолдары
2.4. Инулиннің қолданылуы
ІІІ. Тәжірибелік бөлім
3.1. Бастапқы заттарға сипаттама
3.2. Зерттеу жұмыстарына қажетті реактивтер
3.3. күздік шашыратқы тамырының физикалық қасиеттерін анықтау.
Күздік шашыратқы тамырынң экстрактивтілігін, С витамині және
қышқылдылығын анықтау
3.4. Күздік шашыратқы тамырынң құрамындағы пектинді заттарды,
флаваноид, белок мөлшерін анықтау
3.5. Күздік шашыратқы тамырынан инулин бөлудің тиіиді жағдайын
ақтау.
3.6. Шашыратқы тамырынан алынған инулинді адсорбциялық әдіспен
тазалау
3.7. Инулиннің құрамы мен қасиеттерін зерттеу
IV. Қорытынды
V. Пайдаланған әдебиеттер
І.Кіріспе.
Шашыратқы табиғат сыйы
І.І.Шашыратқыға ботаникалық сипаттама
Шашыратқы күрделі гүлділер түқымдасына жататын көп жылдық шөптесін
өсімдік. Дүние жүзінде қоңыржай және субтропиктік аймақтарында өсетін 8-10
түрі белгілі. Қазақстанның барлық облыстардағы шалғынды жерлерде, жолдардың
жиегінде, тоғайларда, ашық алаңдары мен егістік жерлерде өсетін бір түрі
кәдімгі шашыратқы. Биіктігі 20-150 см тамыры жуан, тік өсетін сабағының
сыртын сиректеу түк басқан. Сабақ түбіндегі топталып өсетін жапырақтарының
сопақша, шеттері ойық, сабақ бойындағы жапырақтары отырылмалы, жіңішке
жиектері бүтін болады. Гүлдері қосжынысты, жапырақ қолтығынан өседі. Гүл
шоғыры-себет. Күлтесі көгілдір, көк, ақшыл түсті, алдымен бірігіп бес тісті
қуыс гүл құрайды да, гүлдеген кезде ұзынынан жарылып тілше гүлдерге
айналады. Шашыратқы маусым-қыркүйек айларында гүлдейді. Жемісі қазанға
дейін жетіледі. Таңертең күн астында көгілдір себеттері толық ашылып, кешке
қарай жоғалып кетеді. Ал бұлтты күндері мүлдем ашылмайды [1].
Қазіргі кезде шашыратқы туысының 11 түрі белгілі. Шашыратқы туысының
ғылыми атауы туралы мәліметтер алғаш рет грек философиясында айтылған. Олар
бұл өсімдікті жер және егістік деп атады, оның немісше атауы жол күзетуші
деп атайды [2].
І.2.Шашыраткының түрлері және оны өсірудің
агротехникалық ерекшеліктері
Кәдімгі шашыратқыны - көп жылдық шөптесін, етті ұршық тәрізді, тамыры
бар, сүттіген шырынды өсімдік. Тамырында белоктық заттар, алколоидтар
полисахарид, инулин, гликозид интибин, сахароза, пентозандар, В тобының
витаминдері, пектин, шайырлар болады. Гүлдерінде гликозид, жапырақтарында
инулин, сүттіген шырыны - горечи болады. Құрамындағы пайдалы заттарына
байланысты көршілес мемлекеттерге де, соның ішінде Қазақстанға да таралған.
Егудің ең жақсы кезеңі - мамырдың ортасынан соңына дейін. Ерте егілген
жағдайда өсімдіктің тамыры кейін қолдануға жарамай қалады. Ал кеш егілген
кезде тамыры кішірек болады.
Шашыратқы тасты немесе өте тығыз топырақтан басқа кез - келген
топырақта өсе алады. Әсіресе тыңайтқышты топырақтарда, соның ішінде калийлі
тыңайтқышты топырақта жақсы өседі.
Өсімдікті жинауға жақсы кезең - қазанның соңы мен қарашаның ортасына
дейін. Суық түссе уайымдаудың қажеті жоқ, тамырына зиян тимейді. Себебі
шашыратқының тамыры суыққа да төзімді. Нағыз тамырлары 3-8 см дейін болады.
Дәрілік жинаққа тек тамыры кіреді. Дайын шикізаттың иісі жоқ, бірақ ащы
дәмі бар [3].
Шашыратқы тұқымы арқылы көбейеді. Шашыратқының тамырын еккеннен кейін,
екінші жылы жинап алады. Жинап алған тамырларын кептіреді. Жуан тамырларын
тігінен, ал ұзын тамырларын түгелдей бөлшектеп кеседі. Дайындалған
шикізатты пештерде немесе кептіргіштерде кептіреді. Сақтау мерзімі екі - үш
жыл. Шөбін маусым- тамыз айларында күнге кептіреді. Жабық қорапта сақтайды
[2].
1.2.1 Эндевий және эскариол шашыратқының салатты түрлері
Шашыратқы салаты-күрделігүлділер түқымдасының 1 жылдық және 2 жылдық
өсімдіктері. Жапырақтары ірі болып келеді. Сабағы тік, ұршық тәрізді,
биіктігі - 1-1,2 м дейін болады. Гүлдері ұсақ, қос жынысты. Күлтешелері
себетгүл, көгілдір немесе күлгін түсті, тұқымы ұсақ, ашық сұр түсті болады.
Эндевийдің жапырақтары күшті тілінген, толқынды, қысқа болса, ал
эскариолда - кең көлемді болады. Тамаққа шашыранды салаттың ақшыл немесе
жасыл түсті жапырақтарын қолданады. Эндевий мен эскариол жапырақтарының
құрамында белок, қанттар, С дәрумені, В дәрумендер тобы, А провитамин,
калий түздары, кальций, темір және де ағза үшін маңызды заттар, әрі
асқорыту процесін, жүрек қантамырлар жүйесін жақсартатын инулин мен интебин
бар. Оларды жаңа және қайнатпа түрінде әртүрлі тағамдарға қосу үшін
пайдаланады. Эндевий мен эскариолды көктем -жаз және күз кездерінде
өсіреді.
Біздің елімізде эндевий мен эскариол аз танымал. Өзінің биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты бақша салатына ұқсас. Қышқыл емес, органикалық
тыңайтқыштар қосылған топырақтарда жақсы өседі. Ылғалды жақсы көретін,
күтімді қажет ететін өсімдік. Эндевий мен эскариол суыққа -3°С суыққа дейін
төзімді. Бірақ ерте көктемде себу кезінде өсімдік біртіндеп қана сабақтануы
мүмкін.
Эндевиийдің сорттары - жасыл бұйра, сары бұйра, эскариолдың сорты кең
жапырақты Батавия. Бұлардың барлығы шетелдік сорттар.
Агротехникасы. Шашыратқы салаттарының тұқымдары ашық топыраққа көктемде
себеді. Себуді наурыз айында жылыжайда немесе себетін жәшіктерде жүргізеді.
Төртінші - жетінші күндері көктейді. Кейде жазғы сорттарын күшті суықтан
кейін отырғыза береді.
Ашық топыраққа сепкен кезде 1га жерге 2,25кг тұқымын себеді. Тұқымдарын
ашық топыраққа сепкенде қатарлық немесе ленталық әдістер бойынша егеді,
қатарлардың арасы 45-50 см, ленталардың арасы -50 см, бағаналары -25-30 см.
Тұқымды 0,5-1 см тереңдікке жауып бекітіп тастайды. 8-10 күнде көктейді.
Күздік өнім алу үшін салаттарды маусымнан шілденің ортасына дейін топыраққа
егеді [4].
Өсуі баяу болғанда 1 гектарға (аммиак селитрасы - 1-1,5ц, суперфосфат
-1-1,5ц, калий тұзын - 0,5-0,7) суғаруға болады. Ащылығын төмендету үшін
шашыратқы салатын, жапырақтарын ағартады. Ол үшін жинаудан екі апта бұрын
сыртқы жапырақтарының жоғарғы бөлігін жинап алып жуан жіптермен немесе
шпагатпен бірге байлайды. Ағартудың тағы бір түрі бар: өсімдікті топырақтан
тамырмен жұлып алып, қалың қабаттап жинайды. Жоғарғы жағын жарық
өткізбейтін қалың матамен жауып қояды. Осындай жабудың аркасында эндевий 6-
7 күнде ағарады. Эндевий мен эскариолдың жапырақтарын тамаққа ағартусыз да
пайдалануға болады. Шашыратқы салатының өнімі 1 га-ға 150-200 ц немесе
оданда көп болады. Егуді наурыз айының ортасында жүргізеді. Көшеттің
тамырын ашық топыраққа мамырдың басында немесе ортасында көшіреді.
Өсімдіктің жартысы қоңыр түсті болғанда жинай тұқымын бастайды. Эндевий мен
эскариолдың өнімі 1 гектарға 3-5ц болады.
Эндевий мен эскариол бактериалық және саңырауқұлақ ауруларымен, бақша
салаты сияқты сондай әдістермен күреседі [4,6].
2. Витлуф - салаттық шашыратқы
Бұл күрделігүлділер тұқымдасына жататын екі жылдық өсімдік. Алғашқы
жылы еккен соң, тамыр жемісі ақ ұзын, кокус тәрізді және қою-жасыл түсті
ұзын ірі жапырақ түзеді. Екінші жылы сабағы бойлап, гүлдеп, жеміс бере
бастайды. Гүлдері көгілдір түсті, тұқымы ұсақ, қоңыр түсті болады.
Қыста жылы орындарда шырынды ақ жапырақтары тағамға қолданылатын тамыр
жемісінен қаудан алуға болады. Қауданның салмағы: 150 г немесе одан да көп,
ұзындығы 22 см, диаметрі 5-6 см дейін барады. Оларды сол шикі күйінде
салаттық көк-шөп ретінде, қайнатпа түрінде қолданады. Қаудандарының
жапырақтарында белоктар, қанттар, витаминдер, минералды тұздар, бағалы
көмірсу - инулин болады. Асқорыту процесін жақсартатын интиоиннің
болатындықтан, қаудандары ащы дәмімен ерекшеленеді. Салаттық шашыратқы
суыққа төзімді өсімдік. Оның тамыр жемісі күшті аяздарда (-25°С-30°С дейін)
үсімейді. Салаттық шашыратқының тамыр жемісін өсіру үшін құмды, сазды
топырақтар пайдалы [4].
Біздің елімізде Витлуф, Экстрема, Экспресс сияқты
шетелдік сорттарын егеді.
Агротехникасы
Салаттық шашыратқыға топырақты күзден бастайды. Оны жақсылап жыртып, 1
га жерге 40-60 т торфкомпост, 1,5-2 ц суперфосфат, 1 ц калий тұзын қосады.
Көктемде топырақты жақсылап өңдейді. Салаттық шашыратқының тұқымын мамырдың
соңында 0,5-1 см тереңдікте себеді. Еккенде қатарлық немесе лекталық әдіс
бойынша, қатарлардың арасы 45-50 см, ленталық екі жақты бағаналардың арасы
20 см, ленталардың арасы 50 см 1 га жерге 3-4 кг тұқым себеді. Ол 8-10
күнде көктейді.
Тамыздың басында өсімдікке екінші рет тыңайтқыш береді, калийлі
тыңайтқыштарда 1 га 1ц дейін көбейтеді [6].
Салаттық шашыратқыны қыркүйектің соңы, қазанның басында жинайды. 1 га-
дан 300-350 ц тамыр жемісін алады. Оларды жапырақтарымен бірге қазып алады
да, егісте 8-10 күн тұрады. Осыдан кейін жапырақтарын диаметрі бойынша
жоғарғы бөлігін ұсақ (3 см дейін) орташа (3-5 см) және ірі (5 см жоғары)
сорттайды. Ылғал құмда немесе жәшікте +1-20С температурада сақтайды.
Салаттық шашыратқыны жылыжай топырақта немесе парникте егеді. Жылыжайда оны
сөрелерге қойып, биіктігі 40 см аспайтын жәшіктерде араластырады.
Отырғызбас бұрын тамыр жемісін тегістеп 20-22 см дейін ірі қылып
тегістейді. Салаттық шашыратқыны қараңғыда өсіреді. 25-30 күннен кейін
қаудандары қолдануға жарайды [6,7].
1.2.3. Жабайы шашыратқы (Қарапайым шашыратқы) Сісһогіum intybus.L
Өсімдік туралы ғылыми атаулар грек философы Теофраст пен Диоаскаридтің
еңбегінде айтылады және бұл өсімдікті Кісһоrе мен кісһоrіon (Кіо-жүру және
сһоrіоn- өнделмеген жер, орын) деп атады. Өсімдік көбінесе игерілген
жерлердің жағалауында өседі. Intybus атаулы латындық атауы гректің
entomos - кесілген (жапырақ пішінде) немесе латынның tуbus-трубка деген
сөздерінен шыққан.
Немісше атауы wegewarte -жол күзетшісі, жол желкен- деген мағына
береді. Бұл өсімдіктің егістік жиегінде, жол жиегінде өсетінін көрсетеді
[8].
Шашыратқының түрлері 11 шақты, олар барлық жерде және де 2 жарты
шардағы субтропикалық жерлерде өседі. Украина территориясында C.intybus.L.
деген бір түрі, сонымен қатар мәдени сорттарына жабайы шашыратқы
С.endivia.L.- салатты шашыратқы таралған.
Барлық шашыратқы түрлері бір-бірінен сабағы мен тамырының ұзындығы мен
жапырағының пішіні мен гүлінің түсімен ерекшеленеді.
Медицинада өзіне жабайы шашыратқыға - С. intybus. L. көп көңіл бөлінеді
[2].
1.3. Биологиялық активті заттар
Шашыратқы тамыры көмірсуларға, соның ішінде фруктозаларға (4,7-6,5%)
өте бай.
Оларда 4,5-9,5% дейін бос фруктоза және оның суда еритін полимері-
инулин болады. Шашыратқыдағы инулин молекуласы 20-40 қалдық Д-
фруктофураноздар түрінде және В- (1-2) байланыста болады. Полимер торының
соңында 1-Д-глюкопираноздар қалдығы болады. Инулин мөлшері жабайы
шашыратқыда 49%-ға дейін, ал мәдени шашыратқының сорттарында 61%-ға дейін
жетеді. Сонымен қатар шашыратқының жапырағы мен жемісі де инулинге бай
болады. Инулиннен басқа шашыратқыда басқа заттар, аз гюлимерленген
фруктозандардан (инулиттер) тұрады, олар 10-12 фруктоздар қалдығынан
тұрады және ол суда аз ериді.
Өсімдік тамырының сипаттық компаненті болып гликозидті субстанция
интибин (0,032-0,2) есептелінеді. Бұл түссіз сірне тәрізді белгісіз
кұрылымды ащы зат.
1961 жылы Всһоnnullеr және авторлар ұжымы газды хромотографиямен
шашыратқы тамырының құрғақ ұнтақ экстрактарынан органикалық қышқылдарды
тапты, соның негізгі бөлігін сірке, алма, янтарь, лимон, сонымен катар сүт
және шарап қышқылы құрайды. Олардың бірінші жылы тамырында болуының жалпы
шығымы 11-12%. Сонымен қатар тамырда кұмырсқа қышқылы (507-584,2 мг%) бар
екені анықталды. Онтогенез кезінде органикалық қышқылдардың мөлшері 3,5-4
есе азаяды. Шашыратқы тамырынан сонымен қатар фенолкарбонды қышқыл-
хлорогенді қышқылдың изомері табылды. Жаңа дайындалған тамырда 5,5% дейін
хлорогенді қышқыл болады, ал қуырылған тамырда 2,2% [9].
Сонымен қатар, өсімдік тамырының құрамында май қышқылдары (линолинді,
пальмитинді, линолді, стеаринді), стериндер (а-амирин, тараксастерол, в-
ситокстерол), шайырлар, холин болады. Шашыратқы тамыры өзіне кейбір
микроэлементтер жинайды, олар- никель, цирконий, ванадий және көп мөлшерде
Ғе, Сr, Zn, Сu. (Яврский О.И. және Роговская Л.Я. 1994) [2].
1958 жылы Б.Боіеуз және авторлар ұжымы шашыратқы тамырының шырынынан
сексвитерпинді лактон – лактонцинді бөліп алды және оның құрылымын
спектроскопиялық зерттеулер негізінде анықтады.
Газды-сұйықты хромотография және қағазды хромотография әдісі арқылы
тамырының шырынан басқа да сексвитерпинді лактондар (8-дезоксилактуцин,
лактукопикрин, артезин) сонымен қатар (оксимуриндер, эккурлетин,
умбелиферон, эскулин және цикоринин) және флавоноидтар түрлерін
идинцификациялау арқылы анықталды [8,9].
Шашыратқы тамырының құрамында пекто және цеолитті ферменттер бар
ферментті препараттар арқылы анықталды.
Лактуцин мен 8-дезоксилактуцинді хлорофоридтің экстракциясынан, ал
лактукпикринді – оның қылдығынан алды. Жұқа қабатты силикогельді
хромотография пайдаланыла отырып, түсті реакция мен фотоколориметрлік әдіс
арқылы I.Baibaa және авторлар ұжымы (1973) шашыратқының түрлерінен әр түрлі
қосылыстар класын анықтады. Барлық шашыратқы сорттарына флавоноидтар,
катехинді илегіш заттар, гликозидтер, көмірсулар, қанықпаған стериндер және
тритерпеноидтар кіреді. Сонымен қатар шашыратқы тамырында сапониндер мен
алколоидтар бар екені көрінді.
Шашыратқы тамырын қуырғанда ұшқыш, жағымсыз иісті зат цикориоль пакйда
болады, оның қүрамында сірке жэне валериан қышқылы, акролеин, фурфурол жэне
фурфуролды спирт идентификацияланды.
Шашыратқы шырынында сексвитерлинді лактоннан басқа тритерпин
тараксастерол, оксиқоңыр қышқылдар (2,3 дикофеилді қышқыл), эфир майларының
іздері, холин, каучук болады.
Шашыратқының жер үсті бөлігінен оксикумарин: эскулетин және оның 7 -
гликозиді цикорин табылды.
Өте ерте кезден-ақ, шашыратқыны тағамдық өсімдік ретінде қолданған. Ол
ежелгі Египет, грек және римдіктерде жапырағынан ащы салат жасауда белгілі
болған. Еуропада шашыратқыға қызығушылық соңғы орта ғасырда пайда болған,
ұсақталған және куырылған шашыратқы тамырлардан суррагат кофе дайындай
бастады.
Парусс кофесі атты шашыратқыдан жасалған кофені пайдаланғаны туралы
жазбалар (1600ж жазылған) Падус қаласынан табылды.
носн^
о-со—сн2
Лактуцин
Голландиялық шаруалар шашыратқыдан жасалған кофелі сусынның дәмдік
сапасын бағалай келе, бұл өсімдікті XVIII ғасырдың соңында қолдан өсіре
бастайды [9].
1770 жылдан бастап Парижде кофе жақсы көрушілердің арасында
шашыратқыдан жасалған сусын ерекше ықылас аударды. Көп ұзамай Францияның
барлық жеріне таралды.
XVIII ғасырдың соңында Германияда шашыратқы өндірісінің плантациялары
мен өңдеуге арналған фабрикалар ашыла бастады. Сонымен қатар шашыратқының
Еуропалық кофе екеніне карамастан, оны XIX ғасырда Францияда үндістер
кофесі немесе қытайлар кофесі деп атады.
Жабайы шашыратқының мәдени сорттарының Еуропа да пайда болуы 1850 жылға
келеді, оны Брюсельдің негізгі бақташы- көкөністі ботаника бағының ботанигі
Брессьерстің еңбегімен тығыз байланысты. Бір кезде ботаник жабайы
шашыратқының көшетін егіп, қарапайым өсімдіктердің орнына бағбан салат
немесе капуста сияқты оралған жапырақты өсімдік алды. Осыдан кейін осы
ботаник қызылшаның тамырындай тәтті тамырлы түрін алды [10].
І.4.Шашыратқының қолданылуы
1.4.1 Тамақ өнеркәсібінде қолданылуы
Шамамен бір ғасыр бұрын Бельгиялық шаруалар ерекше дәмімен
өзгешеленетінін байқаған. Бельгия мен Голландияда осы күнге дейін ол
жапырақтары ақ болғандықтан, қыста жертөледе өсетіндіктен, витаминдердің
нағыз көзі болатын көкөніс болып табылады.
Конфет және торт өндіруде, тамақ өнеркәсібінде кеңінен қолданады.
Табиғи кофені, кофе, шай сусындарын алу үшін оларға хош иіспен түс,
спецификалық дәм беру үшін қолданады. Жеңіл сіңірілетін заттары
болғандықтан, шашыратқының тамыры бағалы тағам өнімі болып саналады.
Тамырынан қант алады, спирт айдайды [11].
Қолданылуы. Шашыратқының тамырын консерві және кондитерлік өнідірісте,
табиғи кофені сүтпен, кофе сусындарын дайындау үшін қолданады. Табиғи
кофеге қосылған кептірілген және қуырылған тамырлары кофенің дәмін
жақсартады. Кулинарияда да кеңінен қолданылады. Жаңа тамырынан йогуртпен,
сәбізбен, томатты майонезбен қосып, салат жасайды.
Латвияда тамырын сүтке және құрғақ сүтке қосып, одан бал, алма шырыны,
лимондар мен суық сусындар дайындайды. Эстонияда жұмыртқалы кофе
дайындайды. Жеміс жидекті шайларды шашыратқымен хош иістендіреді.
Европалық елдерде жапырақты шашыратқыны өсіреді. Оны салатқа,
қуырылған, буланған, бұқтырылған балыққа гарнир ретінде ірімшікті сорпаға
қосады [12].
Шашыратқыдан жасалған сусындардың басты қасиеті, оның құрамында қатты
болады, әрі қоздыратын заттар болмайды. Сондықтан гипортония, ұйқысыздық,
аллергиялық аурулары бар, жүрек қан тамырларымен ауыратын адамдарға еш
зияны жоқ.
Шашыратқы салаты: шашыратқының 200 г жас өркенін ұзыншақтап турап,
көкпен қосып маймен тұштырып түздауға болады [13].
1.4.2. Ауыл шаруашылығында қолданылуы
Тамырлы шашыратқы малға жақсы жем. Оны сиырлар, жылқылар, қойлар жақсы
жейді. Бұл жем сүттің сапасын жақсартатынына қарамастан, оны малдарға
шектеулі мөлшерде береді, себебі ол жабайы шашыратқы сүтке өте ащы дәм
беруі мүмкін.
Шалғындықтарда ол ерте өседі. Оның шырынды жапырақтары ұсақ, ерте
шығады, әсіресе ұсақ кезінде малдар жақсы жейді. Шашыратқы соңына дейін
қалпын сақтап тұрады. Өзінің бағалы қасиеттеріне байланысты кәдімгі
шашыратқыны жолжелкен, көп жылдық шөптермен қоса астық және бұршақ
тұқымдастарымен бірге қосып егеді.
Жабайы шашыратқының дәрілік күші баяғыдан белгілі, адамзат бұл туралы
көп қызықты мәліметтер жинаған.
1.4.3. Медиццинада қолданылуы
Өсімдіктің барлық мүшесі дәрілік шикізат болып табылады. Әсіресе
тамырының ролі ерекше. Дәрі жасау үшін тамырын күзде қазып алады, кептіргіш
шкафта 60-70ºС температурада кептіреді. Жер үсті бөлігін гүлдеу кезінде
дайындайды, сабағын бірнеше бөлікке бөліп кептіреді, қап немесе жабық ағаш
торда 2 жыл сақтауға болады [14].
1. Франция мен Австралияның халық медицинасында шашыратқы тәбет ашушы,
гипатитті гастритте, қуық айдаушы дәрі ретінде қолданылады.
2. Польшаның халық медицинасында шашыратқы шырынының қатерлі ісік
ауруларына қарсы дәрі ретінде қолданады.
3. Азербайжанда шашыратқы тамыры қант диабетінің бастапқы
кезеңін емдеушы ретінде көп қолданады.
4. Болгарияда шашыратқы тамырының қайнатпасы мен тұнбалары бауыр
ауруларында және өт қабынуда, асқазан жарасына, бүйрек
ауруларында, ангинаны жұмсартушы дәрі ретінде жарақаттарды емдеуде сонымен
қатар созылмалы язваға ботқа түрінде қолданады [8,9].
5. Қазақстанда ас қорыту бездерінің жұмысын реттеу үшін, асқазанның
қабынуын, бауыр ауруларын емдеу үшін де пайдаланады. Сонымен қатар тамақ
үлкейгенде, нерв жүйесі қажығанда, тіс ауырғанда және бүйрек ауруларын
емдеу үшін қолданылады. Өт қалтасы қабынғанда және тас пайда болғанда да
шашыратқының шипалық қасиеті мол деп есептелінеді [16,15].
6. Қытайда шашыратқы тамырын ертеден-ақ бауыр, өт
кабыну, іш өту, асқазан ауруларына пайдаланды [17].
7. Еуропа елдерінің дәстүрлі медицинасында шашыратқы тамыры
сілекей безі ауруына, геморройға ем ретінде қолданады [9].
Тұқымның қайнатпасын қызуды төмендету, ауруды бәсеңдету үшін, ал
гүлдерінің тұнбасын жүрек аурулары үшін пайдаланалылады.
ІІ. Негізгі бөлім.
Инулин - табиғи полимер
2.1. Инулинге жалпы сипаттама
Инулин XX ғасырдың аяқ кезінде ашылған. Ол қарапайым ғана өсімдік
организмінде болатын полисахарид. Ол 3600-ден астам өсімдіктердің құрамында
кездеседі. Инулин (С6Н10О5)n-полисахаридтерге жататын органикалық зат,
фруктозаның ангидриді. Инулиннің молекулалық массасы 5000-6000. Инулин
көбінесе қоңырау бас, лалагүл, қоғажай, күрделігүлділер тұкымдасының тамыр
түйнегінде, тамырында, каучукты өсімдік - гевеяда кездеседі. Инулин
көбінесе шашыратқы немесе топинамбурдан алынады. Өндірісте фруктоза алу
үшін және медицинада қант диабеті ауруларына, қант, крахмал орнына
беріледі. Ол өсімдіктер қатарына күрделігүлділер мен астық тұқымдастар
жатады. Инулин дәл крахмалдың қызметін атқара алады. Инулин көмірсулардың
қатарына жатады және ол фркутозаның полимері. Ол жеуге жарамды және дәрілік
қасиеті бар адамзаттың ерте кезден-ақ пайдаланған өсімдіктерінің құрамында
кездеседі.
Инулин өсімдіктердің қор заты ретінде де белгілі. Оның негізгі химиялық
құрамы D-фруктоза мен D-глюкозадан құралған. D-фруктоза 96%-ке дейін, ал D-
глюкоза 6%-ке дейін құрайды. Олар өзара β-2,1 байланысы арқылы байланысқан.
Инулиннің молекуласы құрамында 34-36-ға жуық D-фруктоза қалдықтары мен
соңында D-глюкозадан тұратын ұзын тізбекті береді. Инулиннің құрамы әртүрлі
болады. Олардың әртүрлілігі оның шикізат көзіне, яғни шыққан тегіне
байланысты. Әртүрлі өсімдіктің инулині де әртүрлі болады. Олардың
құрамындағы полимергомологтар орташа есеппен 5000-6000 молекулаға жуық
болады. Көптеген өсімдіктерде D- глюкоза біреу ғана болады. Оларды
инулидтер деп атайды.
Инулин - қалпына келмейтін, жасалынбайтын полисахарид. Ол салқын суда
нашар, ал ыстық суда өте жақсы ериді. Физикалық күйі көбінесе ақ ұнтақ
(аморфты) немесе кристаллды күйде кездеседі. Негізі инулин - ақ ұнтақ
кристалды зат.
Инулин йодпен боялмайды, ыстық суда гидролизге ұшырайды, бейорганикалық
және органикалық қышқылдарда да гидролизге түсе алады.
Инулин гидролизі кезінде тізбек бұзылады да, ол D-фруктоза мен D-
глюкозаның молекулаларына дейін ыдырайды.
Инулинді табиғи көзі ретінде инулині бар топинамбур, шашыратқы,
георгин, көк сағыз сияқты өсімдіктерден алса, ал жасанды жолмен
лабораторияларда синтездеп те алады. Синтездеу егер таба алмай жатқанда
немесе ол өсімдіктер жоқтың қасы болып тұрғанда қолданылады. Синтездеп
алғаннан гөрі табиғи пайда болған инулинді пайдалану тиімдірек. Себебі
табиғи инулин құнарлы,әрі құнды болады. Синтездеуге де кететін шығын көп
(энергия, қоспа, реактивтер, синтездеу уақыты т.с.с) [46].
2.2 Инулиннің қасиеттері
[18] жұмыста сүйектердің тығыздығын арттыру мақсатында Oraffi фирмасы
Roffilose Syhergy деп аталатын препаратты патенттеген. олигофруктозамен
қаныққан инулин ұнтағының сүйектерде кальцийді ұстауға әсерін зерттеу
жүргізген.
Құрамында осы препарат бар тағам өнімдерін күнделікті қолдану сүйектің
тығыздығын 15%-ға және калцийдің жиналуын арттыратындығы анықталды.
Roffilose Synergy1 препаратын күнделікті қолдану кезінде кальцийдің жақсы
жиналғанын 2 айдан соң және 1 жылдан кейін бақылауға болады. Стандартты
инулин фруктозаның жоғары мөлшерін және минералды заттарды да жинайды.
Авторлар [19] бояғыш заттардың түзілуіне рН ортаның және температураның
әсерін зерттеген.
Аздап болсада бояғыш заттардың түзілуі сахароза және фруктозаны рН 4,0-
4,5 глюкоза және инвертті қант ертінділерін рН ортасы 3,5-4,5, 50ºС-тан
80ºС-қа дейін қыздыру кезінде жүретіндігі және берілген ертінділердің
изокаталитикалық нүктесіне сәйкес келетіндігі анықталған. Температураны
80ºС-тан 100ºС-қа дейін жоғарылатқанда қант ертінділерінің оптикалық
тығыздығы дереу жоғарылайды, яғни осы ертінділерде бояғыш заттардың түзілу
интенсивтілігі де жоғарылайды. Берілген температура аралығында бояғыш
заттардың түзілу процесіне рН ортаның әсері бар. 80ºС-тан жоғары
қыздырғанда. глюкоза, фруктоза және инвертті қанттарда рН=3,0 тең, ал
рН=3,5-5,0 және 50-100ºС температура аралығында қант ертінділерінде бояғыш
заттардың түзілу интенсивтілігін мына ретпен орналастыруға болады:
Фруктоза ивертті қант глюкоза сахароза.
Бұл жұмыста [20] Heliathus tuberosus және Cichorium intуbus жемістерін
жинап алғаннан кейін сақтау кезінде инулин және қанттардың мөлшеріне
темпертураның әсерін зерттеген.
Helianthus tubersus (топинамбур) және Cichorium intуbus тамыр
жемістеріндегі глюкоза, фруктоза, сахароза және инулин мөлшері сақтау
температурасына (-18ºС, 4ºС, 18ºС) тәуелділігін сақтау кезінде инулиннің
мөлшері екі түрдің де тамыр жемістерінде азаяды. C.intуbus-та бұл глюкоза
және фруктоза мөлшерінің өсуімен байланысты. H.tuberosus-та (4ºС
температурада сақталған) молекулалық массасы 800 және 1200 аралығындағы
фруктондардың фракциясындағы сахарозаның мөлшері максимумға (1,3.10-1г)
жеткеннен кейін көбейеді. Фруктозаглюкоза қатынастағы шикізатты жинап алу
жағдайына және тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдануына тәуелділігі
зерттелген. Бұл зерттелген тамыржемістердің тағамдық құндылығын анықтауда
зор маңызға ие.
Дифференциалды рефрактометрді қолдана отырып 25ºС температурада 436;
546; 589 және 633 нм толқын ұзындықтарында инулин мөлшерін өзгерте отырып
инулинсу қоспасының сыну көрсеткіштерінің өзгеруін аныктаған. Алынған
мәліметтер инулиннің екінші виральды коэффиценттін және молекулалық масасын
анықтау үшін қолданылды [21].
Инулин және фруктоолигосахариттердің биологиялық қасиеттерін зерттеу
үшін жоғары эффектті анион алмастырғыш хроматографиялық әдісі қолданылған.
Фруктоолигосахаридтерді және инулинді анықтау үшін жоғары эффектті анионды
алмастырғыш хроматография және импульсті амперометрлік әдісімен анықтау
кезіндегі детектірлеу және капиллярлы электрофорез, УФ-фотометрлік әдістер
қолданылған [22].
Қантты қонақ жүгері сабақ шырынындағы қанттардың мөлшері және олардың
сапалық құрамы, үлгілердің биологиялық ерекшеліктеріне тәуелді.
Моноқанттардың жиналуы (фруктоза, глюкоза) сабақ шырынындағы қанттардың
сандық мөлшеріне тәуелді емес. Алынған қант қышқылының сорттары жануарларға
арналған тамақ өндірісінде және қайта өңдеу өнеркәсіптерінде зерттелген
көрсеткіштері бойынша маңызды [23].
2.3. Инулинді алу
Пальмалық шикі-қант Индияда ежелгі уақыттан бері табиғи дәмдеуіш
ретінде өндіріліп келген. Аппақ қанттың құрамында тек бір сахароза ғана
бар. Ал пальмалық шикі-қанттың құрамында 51% сахароза, 21,2% глюкоза, 0,25%
ақуыз және 3,4% минералдар, сондай-ақ темірдің, кальцийдің және
фосфаттардың қалдықтары бар. Аппақ қантты тұтыну, тіс кариестерінің
түзілуіне, қандардың қоюлануын және әртүрлі жүрек ауыруларына алып келеді.
Индияда пальмалық шикі- қант кеңінен қолданылады. Ол сонымен қатар, емдік
қасиеттерге де ие. Пальмалық шикі қант денсаулық үшін анағұрлым пайдалы
өнім болып табылады [24].
Бұл [25] жұмыста кептірілген шикізаттан медициналық және тағамдық
мақсаттар үшін ұнтақ түрінде инулин-пектинді концентратты алу тәсілі
ұсынылған. Қант диабетімен ауыратындар үшін емдік-профилактикалық инулин-
пектинді концентрат ұнтағын алу әдісі патенттеген. Бұл әдісте инулин
фракциясын сумен бөліп алып, қалған шикізаттан қышқылдың сулы ертіндісімен
пектинді бөліп, кристалдау және инулин-пектинді тұндырып алады. Бастапқы
шикізат ретінде кептірілген топинамбурдың ұнтағын пайдаланған.
Шашыратқыдан инулинді бөлу үшін шикізатты 1,6 мм бөлшек мөлшеріне дейін
ұсақтайды және рН=9 сумен өңдейді. Сұйық экстрактты қоспалардан тазалау
үшін декантациялайды және 1-20 (25) сағат коагулянттан қоса отырып
тұндырады. Бөлінген қант фракциясының ≥85%-ын инулин құрайды [26].
Авторлар [27] табиғи өсімдік шикізатынан мұзды сумен экстракциялап,
жоғары молекулалы инулин (полимеризация дәрежесі 35) алудың технологиясын
ұсынған. Бұл технология гомогенді өсімдік шикізатын мұзды сумен
экстракциялап, одан кейін молекулалық елегішпен сүзіп және +5°С
температурада кристалданған.
Бұл жұмыста [28] сүтті ортада топинамбур концентратынан инулинді
экстракциялау процесін зерттеген. Сүтті ортада топинамбур концентратынан
инулинді экстракциялаудың тиімді технологиясы анықталған. Сүтті ортада
топинамбур концентратынан инулин алынған тәжірибелік мәліметтердің
негізінде оның тиімді мөлшері 0,75%-ті құрайтыны анықталды. Осы
концентрациямен функционалды және жоғары қасиеттері бар өнімдер алуға
болады. Сүтті ортаның дисперстілігі инулинді экстракциялау дәрежесіне әсер
етеді. Топинамбур концентраты бөлшектерінің мөлшері 0,25-1,0 мм болғанда
экстракциялау процесін 10-12%-ға интенсивтенуге болады. Кәдімгі немесе
майлы емес сүттегі топинамбур концентратынан инулинді экстракциялаудың
тиімді температурасы 90ºС (20 мин экспозициялағанда), ал 15 мин ұстағанда
85°С температура тиімді болады.
Қант қышқылымен инвертті қантты және жоғары фруктозалы сироптар алудың
жаңа технологиясы ұсынылған [29].
Инвертті қант глюкоза және фруктозаның эквимолекулалық қоспасы болып
табылады және күшті катион алмастырғышты қолданып, сахарозаны гидролиздеп
алуға да болады. Хроматографиялық бағаналарды қолданып фруктозаның мөлшерін
60% дейін жеткізілуге болады. Жоғары фруктозалы сироптар және инвертті
қанттар алу дәйекті болып саналады және ол Индияның өндіріс салаларында
пайдаланылады. Жанама өнім ретінде меласса түзбейтін қант қамысынан
тәттілендіруші заттарды өндіруді 25%-ға мүмкіндік беретін жаңа
технологияның ерекше сипаты талқыланған. Бұл әдісті қолданып экономикалық
жағынан тиімді әрі жоғары фруктоза алуға мүмкіндік береді.
2.4. Инулинді анықтау
Бұл [30] жұмыста тамақ және фармацептикалық өнімдердегі әртүрлі
көмірсуларды, яғни глюкоза, фруктоза, сахароза және т.б. жылдам анықтауға
арналған қарапайым әдістердің жиынтығы берілген. Олар әртүрлі реагенттер
және индикаторларды пайдаланатын колориметриялық және флуориметриялық
әдістерді қолдануға негізделген.
Ал, [31] жұмыста жоғары эффектті сұйық хроматографияның көмегімен
химиялық шикізат немесе отын ретінде пайдаланылатын биомассадағы мономер
қанттарды (арабиноза, ксилоза, манноза, галактоза) және кейбір димерлі
канттарды (целлюлоза, сахароза) анықтаудың тиімді әдістері анықталды.
2.5. Инулиннің қолданылуы
Авторлар [32] жұмыста тағамдық алған өнімдерге және жануарларға
арналған тамақтардың құрамына қосуға арналған және салмақты төмендетуге
әсер ететін тағамдық зат ұсынған. Бұл заттың құрамына 48,69% ұнтақ
түріндегі хитозан, 44,943% гидрохлорид немесе бетаин сульфаты және 6,367%
ұнтақ күйіндегі инулин немесе фруктоолигосахаридтердің қоспасы кіреді. Бұл
әртүрлі галенді формаларда болуы мүмкін, мысалы: капсуладағы ұнтақ түрінде
немесе жай ұнтақ түрінде т.б.
[33] жұмыстың мақсаты – барлық пайдалы қасиеттерін сақтайтын, тамақ
өнеркәсібінің барлық саласында кеңінен қолданылуға болатын органолептикалық
көрсеткіштері жақсы, тез еритін шашыратқы алу технологиясын өңдеген.
Шашыратқының жуылған тамырларын ұсақтап, 60-70ºС температураға дейін булы
жылуалмастырғышта қыздырады және нығыздайды. Алынған экстрактыны қайтадан
110-130ºС температураға дейін түтікті жылуалмастырғышта қыздырады. Сұйық
эсктрактыны 20%-ға дейін құрғақ заттың 40% массалық үлесіне дейін
концентрлеп, кептіреді. Ары қарай экструлеудің көмегімен алынған ұнтақтың
пластификациясын жүргізеді. Сығылып алынған шырынның термиялық өңдеудің
тиімді режимін таңдап алу үшін алынған өнімнің түсіне байланысты
редуцирленген заттар мен инулин мөлшерінің өзгеруін зерттеген.
Пластификациялаудан бұрын шашыратқы ұнтағындағы редуцирленген заттардың
мөлшері 4% болғанда, ұнтақ өткір хош иіске ие болатындығы, ал егер де
құрғақ заттың мөлшері 5-8% аралығында болса, ұнтақ тәтті хош иіске ие
болатындығы анықталған. Алынған ұнтақтың гигроскопиялылығы инулиннің
гидролизденуі өлшемі бойынша өседі. Инулинді тез кептіріле алатын және
айтарлықтай тұрақты болатын дәрежеге жеткенше гидролиздеу керек. Инулиннің
35-50% мөлшері ұнтақтағы гигроскопиялылықтың төмендеуіне алып келеді.
Ұсынылып отырған технология бойынша құрамында 36-50% инулин, 7-13%
редуцирленген қанттар (түсі 1,2-1,8–ден көп емес) бар шашыратқының ұнтақ
түрін алуға мүмкіндік береді.
Авторлар [34] шашыратқы тамырынан алынған инулинді концентрлеу, кептіру
жылдамдығын, изотермиялық десорбциясын анықтаған. Алдын-ала ферментті
өңдеуден өткізілген және кептірілген шашыратқыны зерттеу, оны ұзақ мерзімге
дейін сақтау және инулин өңдеудегі инулиннің шығымына әсерін зерттеген.
Шашыратқының тамыр жемістерінде 11,85-14,93% инулин бар. Алдын–ала өңдеу
өнімнің шығымына әсер етпейтіндігін дәлелдеген.
Бұл жұмыста [35] құрамында қант немесе қоспа майлары жоқ жаңғақ
пастасын алмастыратын диеталық алмастырғышты өндіру әдісін ұсынған.
Бұл әдіс шашыратқыдағы еритін талшықтарының (инулин де) сумен
араласуын, пастаны өндіруде дәмін келтіру үшін дәстүрлі жаңғақ пастасының
сипаттамаларына сәйкес болуын қарастырады. Қолданылып отырылған
шашыратқының инулині бір-бірімен β- байланыстар (2-1) арқылы байланысқан
фруктозалардан тұратын полисахаридтер мен олигосахаридтердің қоспасынан
тұрады. Инулиннің полимерлену дәрежесі 2-60 аралығындағы көрсеткіштерге ие.
Инулинді 20ºС температурада ≥15 минуттай суда ұстау талшықты инулин алуға
мүмкіндік береді. Ол майлы, жылтыр, қолданылып жүрген дәстүрлі пасталардың
құрамындағы өсімдік майының қантпен қоспасына ұқсайды. Алмастырғыштың
құрамына сондай-ақ ароматизаторлар, консерванттар және тағамдық
компоненттерді қосуға болады.
Мына жұмыстың авторлары [36] сосискаларды құрғақ ферменттеу кезінде аз
мөлшерлі май алмастырғыш ретінде инулинді қолданған. Құрамында май мөлшері
аз сосисканың фаршына ұнтақ немесе ерітінді түрінде еритін диеталық өсімдік
тамырлары (инулин) қосылған. Нәтижесінде алынған сосискалар нәзік, әрі
жұмсақ және өздерінің сенсорлық сипаттамаларымен майы көп сосискаларға
жақындау болған. Сосискаға инулин қосу нәтижесінде каллориясы төмен
(каллориясы бастапқыдан 30%), құрамында диеталық өсімдік тамырлары (шамамен
10%) бар өнімді алады.
[37] жұмыста инулиннің химиялық модификациясын, және өндірісте
қолданылуын зерттеген. Инулин модификациясының әр түрлі типтерінің үлгісі
(бейтарап, анионды және катионды, сонымен қатар жай бөліну) целлюлоза мен
крахмал химиясында әр түрлі мақсатта қолданылады. Инулин – шашыратқы
өсімдігінен алынған полидисперсті полифруктоза. Оны әртүрлі химиялық
әдістермен модификациялауға және осы модификациялаудың негізінде өндірістік
маңызы бар биоқосылыстар алуға болады. Үлгіде инулиннің тотығуы, О-
(цианоэтил) инулин және оның туындыларын алу, О-(карбоксоэтил)-, О-(3-амино-
3-оксопропил)-, О-(3-гидроксоамино-3-аминопопил) инулиннің синтезі;
инулиннің этерификациясы, метилденген инулин, инулин карбонаттарының
синтезі, аминқышқылдары мен инулиннің конденсациясы, инулиннің қышқылдануы
және т.б. инулиннің катионды модификациясы, сонымен қатар прокаинамидтің
және метронидозалдың жай бөлінуін жазған .
Инулин қосылған функционалды ет өнімдері оларды дайындаушыларға жаңа
ассортимент өндіру үшін мүмкіндік береді. Майдың мөлшері төмен өнімдермен
және дәстүрлі өнімдермен салыстырмалы түрде осы өнімдердің денсаулық үшін
пайдасы мен дәмдік қасиеттерін жазған. Шұжықтар дайындауда, салауатты өмір
салты үшін маңызды тенденциялар-инулиннің технологиялық қасиеттері мен
салмақты бақылау үшін аштықты сезбеу мүмкіндіктері мен олардың практикалық
маңыздылығы қарастырылған [38].
Майлылығы төмен йогурттарға инулиндерді қосқанда йогурттардың сенсорлық
қасиеттеріне қалай әсер еткендігі түбегейлі зерттелген. Йогурттар
сеператордан өткен сүттен дайындалған және құрамындағы инулиннің
концентрациясы әр түрлі (0-4%) болған, инулиннің әр түрлі ұзын тізбекті екі
түрі пайдаланылған. Эксперт комиссиялары қаймақты йогурттың дәмін татып
көріп, қасиеттерін бағалаған. Анализ нәтижесі бойынша тұтқырлығы, сіңірілуі
мен қоюлылығы жоғарылаған. Көп жағдайда қоюлығы инулинге байланысты
болады.Сондай-ақ, инулиндер оңай сіңірілуіге де әсер етеді. Ұзын тізбекті
инулиннің тиімді сіңірілуі 1,5-4% диапазонда болса, ал тиімді
концентрациясы 3% көрсеткен. Нативті инулин қысқа тізбегімен эффективті
болды. Осындай үлгі бойынша құрамында майдың мөлшері төмен йогурттардың
майлылығын күшейту үшін инулиндерді қолдануға болады [39].
Авторлар [40] инулинмен байытылған макарон өнімдерінің құрылымдық
қасиеттеріне және крахмалдың деградациясына әсерін зерттеген.
Макарон өнімдеріне инулин қосу олардың ісінуіне және мықтылығына әсер
еткенмен, олардың жабысқақтығы мен созылғыштығына әсерін тигізбейтіндігі
анықтаған. Инулин тағам өнімдерінің гликомиялық индексін ≤15% - ке
төмендете отырып, олардың сапасына да әсер етеді. Крахмалсыз
полисахаридтерді қосу макарон өнімдерінің тағамдық бағалануын реттеуге
мүмкіндік береді, бірақ олардың кулинариялық және құрылымдық қасиеттеріне
әсер етпейтіндігін дәлелдеген.
[41] жұмыста ұсынылып отырылған өнімдер (инулин және олигофруктоза)
жаңа ингредиенттер болып саналады. Олар маңызды диеталық қасиеттері бар
функционалды тағам өнімдерін алуға мүмкіндік береді. Бұл өнімдерді сүт
өнеркәсібінде кеңінен қолдануға болады
Құрамында инулин және жоғарыинтенсивті тәттілендіруші заты (сукралоза)
бар асхана қантына алмастырғышты қосып, тағам өнімдерін өндіру әдістері
патенттелген. Түйіршікті қант алмастырғыштың тығыздығы 0,3-0,8гмл – ды
құрайды. Сукролоза және инулинді 0,1-2,4; 99,9-97,6 сандық қатынаста
араластырады. Алмастырғыштардың құрамына сондай-ақ мальтодекстрин,
полидекстроза және олигосахариды бар толықтырғыш қосады. Табиғи өнімдердің
құрамына қант алмастырғыштарды қосу олардың тәжірибелік рецептурасын
өзгертуді қажет етпейді. Инулиннің сукролозамен қоспасын қолдану – ағзаны
еритін талшықтардың жоғары мөлшерімен қамтамасыз ететін жүйе болып
табылады. Бұл қоспа әсіресе гликомиялық бақылауды өткізуді қажет ететін
диеталарда қолдану кезінде жақсы нәтиже береді [42].
Бұл жұмыста [43] инулинді балмұздақ өндіруде қолдану аспектілері
зерттелген. ГНУ ВНИХИ мен “НовоПродукт АГ” ААҚ компаниясы бірлесе отырып,
инулинді қолдану технологиясын жасаған. Ол Отандық базарда “ФИБРУЛИН” деген
атаумен белгілі. Инулинді балмұздақ өндіруде қолдану бір мезгілде өнімді
диеталық талшықтармен байытуға мүмкіндік береді. Саудалық маркалары
ФИБРИЛИН INSTANT және ФИБРУЛИН ХЛ ТУ 0226-136-00419763-04 инулиндерді
қолданып, сүтті балмұздақты өндіруде техникалық құжаттамасын жасау
жүргізілген жұмыстардың жақсы бір нәтижесі болып табылады.
Ш. Тәжірибелік бөлім
3.1 Бастапқы заттарға сипаттама
Зерттеуге алынған шикізат ретінде Алматы облысы, Қарасай батыр ауданы,
Райымбек ауылының және Панфилов ауданы, Ақжазық ауылының шашыратқының
тамыры пайдаланылды. Аталған шикізаттың 2007 жылдың қараша айында тәжірибе
жүргізу үшін қазып алынды.
Шикізат алдымен анализге даярланды. Ол үшін шашыратқы тамыры жуылып,
бөлме температурасында кептіріліп, үккіштен өткізіліп, ұнтақталған дайын
шикізат пайдаланылды.
3.2 Тәжірибеге қажетті реактивтер мен құрал – жабдықтар
СаСl2 (балқытылған), дистилденген су, 10 %-тік, 80%-тік, 90 %-ті спирт
ерітінділері, 0,3н НCl, 9% лимон қышқылды аммоний ерітіндісі, 0,1н NаОН
ерітіндісі, 1н СН3СООН ерітіндісі, 5%-і СuSО4 ерітіндісі, 1%-ті крахмал,
0,001н Na2S2O3, 1%-метафосфор қышқылы, 1%-қымыздық қышқылы, 0,001н
2,6–дихлорэтан, 2,6–дихлорфенолиндофенол ерітіндісі, дихлорэтан, хлороформ,
толуол. Калий гексацианоферратының сілтілік ерітіндісі, глюказаның
стандартты ерітіндісі т.б.
Эксикатор, шлифтенген қақпағы бар бюкстер, қысқыштар, колбалар, фарфор
табақшалар, фарфор келі, шлифтенген кері салқындатқыш, шыны варонкалар,
сүзгі қағаздар, лабораториялық су моншасы, өлшеуіш пипеткалар,
микробюреткалар, аналитикалық таразы, кептіргіш шкаф, муфельді пеш,
электроплиткалар, фотоколориметр, пикнометр, рефроктометр.
3.3. Шашыратқының сулы және спиртті ерітінділерінің рН–ын, сыну
көрсеткішін, тығыздығын анықтау
Шашыратқының сулы және спиртті ерітінділерінің рН-ы “Аквилон-410” рН-
метрімен, тығыздығы пикнометрлік әдіспен, ал сыну көрсеткіші ИРФ–454Б
маркалы рефроктомермен анықталды. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер
1-кестеде көрсетілген.
Күздік шашыратқы тамырының физика қасиеттері
1 – кесте
№ Шикізат алынған жер pH η ρ
суда спиртте суда спиртте суда спиртте
1 Ақжазық ауылы 5,46 2,72 1,375 1,41 1,006 0,87
2 Райымбек ауылы 5,8 3,15 1,387 1,43 1,008 0,89
1-кестеден көріп тұрғанымыздай шашыратқының рН-ы суда әлсіз қышқылдық
ортаны көрсетсе, спирттегі рН-ы 2,72-3,14, яғни қышқылдық ортаны көрсетеді.
3.4. Күздік шашыратқы тамырының ылғалдылығын, күлділігін анықтау
3.4.1 Шикізаттың ылғалдылығын анықтау
Шикізаттың ылғалдылығы дегеніміз шикізатты тұрақты салмаққа дейін
кептірген кезде шикізаттың ылғал және ұшқыш заттар есебінен салмағын
жоғалтуы. Дәрілік өсімдік шикізатының ылғалы оның сапалығын сипаттайтын
сандық көрсеткіштердің бірі. Дәрілік өсімдік шикізатында мөлшерден тыс
ылғал болмауы тиіс, себебі ол оны сақтаған кезде сапасын төмендетеді.
Көпшілік дәрілік өсімдік шикізатының құрамында ылғал 12-15 %-тен аспауы
керек.
Дәрілік өсімдік шикізатындағы ылғалдылығын анықтау әдістемесі: 10 мм
ұсақтыққа дейін ұнтақталған 3-5 г шикізат алдын ала кептіріліп, өлшенген
бюксқа салынады. Бюксты шикізатымен қоса 100-105ºС температураға дейін
қыздырылған кептіргіш шкафқа қояды, сол кезде шкаф температурасы
төмендейді. Шикізатты кептіру уақыты шкаф температурасы 100-105ºС
температурасына көтерілгеннен бастап есептелінеді. Бірінші өлшеу 2 сағат
өткеннен кейін жүргізіледі (жапырағы, гүлдерін өлшеу үшін); ал тамырларын,
тұқымдарын, жемістерін өлшеу 3 сағаттан кейін жүргізіледі. Шикізатты
тұрақты салмағына дейін кептіреді, 30 сағат кептіріп, 30 минут суытқаннан
кейін айырымы 0,1 г-нан аспауы шикізаттың тұрақты салмаққа жеткен нәтижесін
көрсетеді.
Шикізаттың ылғалдылық пайыздық мөлшері X мына формуламен есептелінеді:
X = (m1 – m2) · 100 m1
Мұндағы: m1 – шикізаттың кептіргенге дейінгі салмағы, г; m2 –
шикізаттың кептіргеннен кейінгі салмағы, г.
Нәтижесінде, Ақжазық шашыратқы тамырының ылғалдылығы-37,6% болса, ал
Райымбек шашыратқы тамырының ылғалдылығы-32,1% болды.
3.4.2 Шашыратқы күлділігін анықтау
Дәрілік шикізаттың күлі деп шикізатты жағып, оны тұрақты салмаққа дейін
кептіргеннен қалған бейорганикалық заттардың қалдығын айтады.
Өсімдіктердің күлі өсімдіктің өзінде болатын және оларды жинау, кептіру
кезінде пайда болатын әр түрлі бейорганикалық заттардың қоспасынан тұрады.
Өсімдік шикізатындағы күлдің мөлшері шикізаттың өзіне және оны жинау
мен кептіруге байланысты.
Күлдің құрамына көбіне мынадай элементтер кіреді, яғни K, Na, Mg, Ca,
Ce, C, Si, P және аз мөлшерде Cu, Mn, Al және тағы басқа элементтер болады.
Бұл элементтер күлдің құрамында оксидтер немесе көмір, фосфор, күкірт тағы
сол сияқты қышқылдардың тұздары түрінде болады.
Күлдің мөлшерін анықтағанда, оның мөлшері күлге айналдыру процесінің
ұзақтығы мен температуралық режиміне байланысты. Мұнда біріншіден көңіл
бөлетін нәрсе, шикізаттың толық жану процесі. Шикізатты тез жаққан кезде
және жоғары температурада күл бөлшектерінің балқуы мүмкін; балқыған
бөлшектер әлі жанып болмаған шикізат бөлшектерін жауып шикізаттың толығымен
күлге айналуына кедергі келтіреді. Анализдеу процесіне қалдықты қақтау
температурасы және оның ұзақтығы әсер етеді.
Күлдің мөлшерін анықтау әдістемесі: 2 мм диаметрлі електен өткізіп,
ұнтақталған шикізат фарфор тигельге салынып, электр плиткасында ақырындап
күлге айналдырылуы. Шикізат толығымен күлге айналғаннан кейін оны муфель
пешіне салып қақтайды, қақтау 550-650ºС температурада тұрақты салмаққа
дейін жүргізіледі. Қақтау аяқталғаннан кейін кішкене суыған тигельді
эксикаторға салып толық суытады. Осы процестен кейін егер екі өлшеу айырымы
0,0005 г-нан аспаса, нәтижесінде тұрақты салмаққа жетті деп есептелінеді.
Күлдің жалпы мөлшері X мына формуламен есептеледі:
X = m·100 %m1; %.
Мұндағы: m – шикізаттың өртенгенге дейінгі салмағы, г; m1-
шикізаттың өртенгеннен кейінгі салмағы, г.
Нәтижесінде, Ақжазық шашыратқы тамырының күлділігі – 3% болса, ал
Райымбек шашыратқы тамырының күлділігі – 3,5 % болды.
3.4.3. Шашыратқы тамырының макро және микроэлементтер мөлшерін анықтау
Шашыратқы тамырының макро және микроэлементтері ҚазИТУ университетінің
Жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының лабораториясында
атом-адсорбциялық әдіс арқылы анықталды. Зерттеу нәтижелері 2-кестеде
көрсетілген.
Күздік шашыратқы тамырының құрамындағы макро және микроэлементтер
мөлшері.
2-кесте
№ Элементтер түрлеріАқжазық ауылының Райымбек ауылының
шашыратқы тамыры шашыратқы тамыры
Мөлшері
мгкг % мгкг %
1 Cu 23,8 20,0
2 Zn 52,0 16,0
3 Mn 20,6 17,4
4 Fe 296,0 224,6
5 Ca 0,80 0,72
6 Mg 0,38 0,34
7 K 1,10 0,54
8 Na 0,21 0,28
9 P 0,26 0,21
2- кестеде және 1,2 диаграмаларда көрсетілгендей екі жердің шашыратқы
тамырының құрамындағы макро және микроэлементтерінің ішінде темір көп, яғни
224,6–296,0 мгкг, калийдің мөлшері Ақжазық шашыратқы тамырында Райымбек
шашыратқы тамырынан 2 есе көп. Бұл элементтердің адам организміндегі маңызы
зор.
Шашыратқы тамырындағы макроэлементтердің диаграммасы
1 -диаграмма
%
Шашыратқы тамырындагы макро элементтердің диаграммасы
2 -диаграмма
Мгкг
3.4.4. Әрбір минералды элементтің биологиялық маңызы
Кальций. Организмдегі барлық кальцийдің 98% сүйек ұлпасының құрамында
болады. Кальцийдің қалған бөлігі алуан түрлі аса маңызды қызметтер
атқарады. Ол Са2+ бос иондар түрінде және альбуминмен комплекс күйінде
кездеседі. Са2+ ионының маңызды қызметіне оның көптеген ферменттік жүйеге
қатысуы да жатады. Ондай ферменттік жүйелер бұлшық еттің жиырылуына, жүйке
импульстердің берілуіне, қанның ұюына, гормондар активтігін реттеуге
қатысады. Кальций ионының орнын стронций ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz