Сөйлеу тіліндегі ақаулықтар

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Сөйлеу тіліндегі ақаулықтар.

Сөйлеу тіліндегі ақаулықтардың ішіндегі алалия ең ауыры болып есептеледі. Алалияға шалдыққан бала тілі шықпаған мақау болады. Ондай баланың сөйлеу тілі логопедияның жәрдемінсіз өздігінен қалыптаспайды. Алалия дегеніміз - гректің «А» -жоқ деген мағынада қолданылатынын латынның IOQOS сөйлеу деген ұғымдарын білдіріп, ал бас ми қабығының сөйлеу тілі аймағындағы іштен немесе баланың жас кезіндегі болатын органикалық зақымданудың салдарынан сөйлеу тілінің жетілмей қалуы немесе барлық жүйесінің толық дамуынан болатын кемістік.

Алалия кемістігі бар баланың есту қабілеті мен сөйлеу тілі мүшелерінің шеткі құрылыстарының сақталғандығы және сөйлеу тілінің жеткілікті түрде дамуы үшін ой өрісінің толық мүмкіншілігі бар екендігі байқалады.

Сөйлеу тілінің шама шарқына, пайда болуына және арнайы оқытудың ықпалымен ой өрісінің кешеуілдеуінің біртіндеп жойылатындығына қарай алалик балалардың олигрофен, яғни ақыл ойы кем балалардан елеулі айырмашылығы бар.

Сөйлеу тілінің қалыптасуындағы бұзылудың шығу себебі орталық нерв жүйелерінің органикалық зақымдануына байланысты. Оған менинко-энцефалиттен, қызымықтан (краснуха) және жарақаттанудан кейінгі асқыну, бас миының жарақаттан зақымдануы, ісіп қызаруы, ауыр және тез босанудың салдарынан миға қан құылуы, ұрықтын құрсақтағы даму кезеніндегі, босану кезеніндегі, сондай -ақ баланың бір айлығынан жылдығына дейінгі кезендердегі зат алмасуының бұзылулары жатады. Сонымен бірге балалардың алалиясы мешелмен қатты ауырғаннан кейін, тыныс жолдарының күрделі сырқаттарынан, өмірінің алғашқы айларындағы ұйқының және тағамның бұзылуынан пайда болуы мүмкін.

Үлкен жарты мидың сөйлеу тілі аймағындағы зақымдануын жайыптаушылық артықшылығына байланысты алалияны қозғаушы ( моторный, және сезгіштік) деп екі түрге бөлуге болады.

Қозғаушы алалия сөйлеу тілі қимылдарындағы анализатор әрекетінен бұзылуына байланысты, ал сезгіштік алалия сөйлеу тілін есту анализаторының бұзылуына байланысты болады. Бірақ қазіргі уақытта баланың алалиясының барлық көріністерінің әр алуан түрлерінің бұлай бөлінуі әлдеқашан жеткіліксіз болған.

Моторлы алалия.

Моторлы алалия орталық бөліктің органикалық бұзылуының нәтижесінде пайда болады. Мұндай неврологиялық теріс көрініс сөйлеу тілі жетілуінің қатты кешеуілдеуімен байланысты сөйлеу тілінің белсенділігінің төмендеуіне, сөйлеуге зауқының жойылуына және ой өрісі мен психикасының дамуының біртіндеп артта қалуына әкеліп соғады. Балалардың сөйлеу тілінің белгілі зерттеушісі А. Б. Богданов-Березовский балалардың афазиясы (алалиясы( салдарынан сөйлеу тілінің барлық қызметтері дертке шалдығатын тек мидың белгілі бір бөлігінің бұзылуымен ғана байланысты емес, сонымен бірге міндетті түрде жалпы ой өрісінде де бейнеленеді деп көрсетті.

Неврологиялық кемістіктің көрінісі ата-аналардың өзі дімкес және әлсіз баланың асты-үстіне түсіп шектен тыс мәпелеп, есіркеушілік көрсетіп дұрыс тәрбиелей алмаулары да жиі қосылады. Мұндай балаларға тапсырма берілмейді, иалап қойылмайды, жанашыр жақындары оны тіпті қолынан келетін қажетті жеңіл жұмысқа да жуытпай қорғаштай. Мұндай қолпаштаулар баланың қасарысқан, қырсық, ерке, ашуланған қылықтарды жиі көрсетіп, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына үлкен зиянын тигізеді.

Мұндай балалар күнделікті тұрмыс тіршілігіне өздігінен көндігіп дағдыланбаған киімін дұрыстап кие алмайды, түймелерін салуды, аяқ киімінің бауын байлауды білмейді және сол сияқты тағы басқа да өзін күтудің ең қарапайым жеңіл түрлерін орындай алмайды. Мұндай балалардың жалпы қимыл-қозғалысы да бұзылады. Олардың жүрістері қорбандап әпетейсіз болады, көбінесе тайғанақтап немесе өз аяғына өзі шалынып құлап қала береді. Бір аяғымен секіріп және бөрененің үстімен жүре алмайды, музыканың ырғағымен жылжи білмейді. Сөйлеу тілі мүшелерінің қимыл-қозғалыстары да жетілмеген.

Моторлы алалияның ерекшелік белгісі сөйлеу тіліндегі сөздің бұзылып айтылуының басымдылығы, демек өздігінен қисықтырып сөйлеу мүмкіндігінің күрт төмендеуі болады. Белсенді сөздік қорын, сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысын, дыбыстардың айтылуын және сөздік буындық құрамын меңгеру кезінде балалардың қиналатындығы байқалады. Мұндай көрініс сөйлеу тілін толық түсінуінде де байқалады.

Сөйлеу тілі дамуының бірінші деңгейіндегі алалик балалардың сөйлеу тілін егжей-тегжейлі анықтап білу үшін біріншіден көп уақытты керек етеді, екіншіден өз ісін жақсы білетін тәжіриебелі маман болу керек, ал іс жүзіндегі тәжіриебесі аз адам қысқа мерзім ішінде жаратып ештенкені білу алмайды. Бала сөйлеу тілі дамуының екінші деңгейінде айтатын ойын кеңірек, айқынырақ түсіндіруге тырысады. Бірақ байланыстырып сөйлеу тілін талдау кезінде лексико-грамматикалық және фонетико-фонематикалық қателері айқын көрінеді.

Жоғарыда көрсетілгендей моторлы алалияда баланың өзіне арнайы айтылатын сөйлеу тілін түсінуі бір шама сақталған. Ересектердің ауызша айтқан сөздеріне бірден құлақ асады, жеңіл өтініштерін және тапсырмаларын ықыласпен орындайды.

Сөйлеу тілін түсінбеуі ұзақ уақытқа созылады, оны жою үшін арнайы оқытуды ұйымдастыру керек. Баланың өзіне айтылған сөйлеу тілін түсінуінің ата-аналар үшін сәтті болып көрінуі әдеттегідей қарым-қатынастағы және күнделікті тұрмыс-тіршілікте қолданып жүрген жаттанды сөйлеу тілдерін түсінуіндегі дағдылы жағдайлар екені белгілі.

Сенсорлы алалия

Сенсорлы алалия дегеңіміз есту қабілетінің дені бүтіндей сау кезіндегі қабылдау түйсігімен сөйлеу тілін түсінуінің құрылысы бұзылған ақаулық. Сенсорлы алалия бас миының сол жақ жартысының самай аймағының зақымдануынан байланысты пайда болады. Сенсорлы алаликтер өзіне айтылған сөйлеу тілін мүлде түсінбейді немесе өте нашар түсінеді. Олар әр түрлі дыбыстарды сезініп, біраз жаттықтырып үйреткен соң ерекшеліктеріне қарап ажырату мүмкін. Сонымен бірге бала дыбыстың қай жағынан шыққан бағытын да бірден дәл басып анықтай алмайды.

Сенсорлы алалик балаларда бөтеннін сөзі қайталауға әдеттенген жаңғырық сияқты құбылыс байқалады. Бала қойылған сұраққа жауап беруді орнына сұрақтың өзін қайталайды. Бір қатар жағадайларда өздеріне тапсырылған заттарды бейнелі суреттерді атауға тырысады, ал өзінше осы заттарды көрсет дегенде өтінішіті дұрыс орындай алмайды.

Тәрбиеші сенсорлы алалик балалардың ақыл ойының дамуы туралы қорытынды жасауға асықпау қажет, сөйлеу тілі тапсырмаларын түсімбеуін, оларды орындай алмауы ой өрісінің төмендегінен дөп қабылдауы қате болуы мүмкін. Сондықтан мұндай жағдайларда балаларға іс жүзінде үлгі бойынша тапсырмаларды орындауды ұсынады. Мұндай баланы дер кезінде анықтау және есту қабілетін тәсілдерімен ақықатын тексеру үшін отолорингологқа, сосын психоневрологпен логопедке қарату тәрбиешінің міндеттеріне жүктеледі.

Сенсорлы алалияның өмірде өте сирек кездесетіндігіне қарамастан мұндай балалар өздеріне ынталы назар аударуын талап етеді, себебі тек қана тиісті жағдайларды және ұзақ түзету кезінде бұл ақаулықты жарым-жартылас орнына келтіруі мүмкін және сөйлеу тілі бұзылған балаларға арналған мектепте оқуға дайындайды.

Афазия

Афазия дегеніміз бас миының закымына байланысты сөйлеу тілінің толык

немесе жартылай жойылуы.

Афазия бас миының қан айналымының шамамен үштен бірі буаналған

жағдайда пайда болада және көбінесе козғаушы /жоғары/ фазисы жиі байкалады. . Бадалардың фазисы тек бас сүйегі мен мидың зақымдануынын, ісіктің пайда болуының немесе жұқпалы аурудан кейінгі патологияның салдарынан ғана болады.

Афазия дегеніміз мидың өте тез зақамдануынының зардабыған сөйлеу тілі кұрамының барлық бөліктерінің жүйесі бұзылған жағдайы.

Афазиядағы сөйлеу тілі бұзылуының күрделілігі зақымның орнына мысалы, ми қыртысы астындағы бөлігіне қан құйылған кезде болған зақым ошағы орналаскан жері сөйлеу тілінің өз еркімен калыптасуына үміттенугө мүмкіндік береді /зақым ошағының көлеміне, сөйлеу тілі кызметінің сақталған элементтерінің қалдықтарының және функционалды ерекшеліктеріне байланысты.

Афазияның кезінде ауыз екі сөйлеу тілі, сөзді сөзінде жақтауы, фонематикалык есіту кабілеті, сөзді түсінуі, жазуы, оқуы» есептеуі сияқты сөйлеу тілі әрекетіндегі көріністердің әр түрлі дөнгейдегі орындалуы ерекше жүйелілікпөн бұзылады. Афазияның кезіндегі сөйлеу тілін, бұзылуын анықтауға нейрофизиология калай үлкен үлес қосса , нейропсихология мен лиигвистика да сондай үлес қосады.

1861 жылы француздың П. Брока деген дәрігері афазиямен ауырған адамның бас миының үшінші маңдай катпарының арткы бөлімін қамтитын сол жақ орта тұсындағы ми күре тамырын жұмсартып көңейгенін көрсетті. Брока мандай миының бөлімінде ауыз екі сөйлеу тілінің жинақталған орталығы барын дәлелдедім деп есептейді. 1874 жылы Вернике 10 ауру адамның бас ми қабығының сол жағындағы самай бөлімінің зақымдануынан сөйлеу тілін түсінуінің бұзылуын және сөйлеу тілі мәнерлілігінің, оқуы мен жазуының өзгеше болып бұзылуын түсіндіріп жазды. Бұл оған сенсорлы /сөзге түсінбейтін/ афазияның дамуын жоғарғы самай катпарының арткы жагының үштен бір бөлігінің жинақталған патологиялык ошағымен байланыстыруға негіз болды.

А. Р. Лурия афазияға бас миы кыртысының самай бөлігінің зақымдануынан пайда болатын акустико-гностикалық және акустико-мнестикалык афазия, бастың ми кыртысының ішкі бөлігінің зақымдануынан пайда болатын семантикалық және афференттік моторлы афазия, бас ми кыртысының қимыл алды және маңдай арты бөліктерінің зақымдануынан пайда болатын эфференттік моторлы афазия және динамикалык афазия деп алты түрге белінеді.

Афазияның түрлері.

Афазия жайлы айтқан алғаш рет немістің психиаторы Вернике сипаттады. Ол сенсорлы афазияның бас миының сол жақ жарты шарының арткы жағындағы үшінші жоғарғы самай қыртысының зақымдануынан пайда болатынын көрсетті. Афазияның бұл түрінің ерекшелігі естіген сөзді қабылдау түсінігі бұзылады. Афазияның бұл түріндегі түсінуінің бұзылу себебі ұзақ уақытқа дейін түсініксіз болып келді. Тек ХХ ғасырдың 30 жылдарында, бұрыңғы кеңес психологтары акустиканың агнозия фонематикалык есіту қабілетінің бұзылу себебінен пайда болатынын анықтады.

Акустико-гностикалык афазияда жазу тілі оқуына карағанда қатты бұзылады, себебі ол фонематикалық есіту кабілетінің жағдайынына тікелей байланысты болады.

Акустико-мнестикалык афазия самай миының орталық және артқы тұсындағы бөліктерінің зақымдануынан пайда болады.

А. Р. Лурия есіту кабілеті белгілерінің катты тежелуінен есіткен сөзді жадында сақтауы төмендейді деп есептейді. Мұндай ақаулыктар сондай-ақ буындар мен сөздердің тізбектерін кайталағанда да байкалады.

Есіткен сөзді жадында сактауынығ бұзылуы афаэияның баска түрлерінде де байкалады, бірақ бұл кемістік тек акустико-мнестикалык іштей ғана негізгі ақаулығы болып саналады, өйткені онда фонемалық есіту кабілеті мен дыбыс шығаратын сөйлеу тілі мүшелерінің кызметі бұзылмаған. Аурудың айналасындағылармен карым-катынасы сөйлесу белсенділігінің жақсы жетілгендігінен байқалады.

Моторлы афазия . бас ми қыртысының төбедөн төменгі және тұрақты орталық бөлімдерінің қосымша аймағында орналасқан артқы орталық немесе Ролланд аткызының /борозда/ закымдануынан пайда болады.

Афференттік моторлы афазияға тән ерекшелік ол күрделі буындардың құрамын таңдаудың киындығы. Аурулар тұйық буындарды екі ашық буынға бөлшектейді, буындағы дауыссыздардың тіркесіп катар келген жерге бөлшектейді, дауыссыз дыбыстарды түсіріп калдырады. Сондықтан да тон, жаз, мал, сөздерін "то~н ^и , "жа-з", "ма~л" айтады.

Эфферентті моторлы афазия орталық ми тамырларының сол жағындағы тармақтарының закымдануынан пайда болады. Ол дағдыдағыдай бағдарламаның қимылын игеріп алуы мен еске түсіруінің қиындығын көрсететін кинестетикалық ауытқуымен/апраксиясымен коса жүреді.

Афазияның бұл түріндегі сөйлеу мүшелері аппаратының жеке дыбыстарды кайталауында қиналмайды, керісінше буындардың немесе дыбыстардың көп сериясын қайталауда қиналатындығы байкалады. Афазияның б ұл түрінде мақалдарды, астарлы сөздерді, көп мағыналы сөздерді толық түсінбейтіндігі байкалады.

Афазиянын бұл түріндегі сөйлеу тілінің негізгі ақаулығы сөзді қиналып айтатындығы, ал кейде емін-еркін белсенді сөйлеуге мүмкіндігі мүлде болмайтындығы. Динамикалык афазияда жекелегөн дабыстар дұрыс аталады, сөздерді және кысқа сөйлемдерді артикуляцияның қ иындығынсыз қайталады, бірақ сөйлеу тілінің кызмет катынасы әйтсе де бұзылады. Өрескел бұзылуы тек сөйлеу тілінде ғана білініп коймайды, сонымен бірге оның жалпы еріксіздігі де, ынжықтығы да байқалады және нағыз эхолалия, ал кейде эхопраксия да пайда болады, кейде әңгімелеуші адамның тек сәйлеген сөзін ғана емес өзіне қойылған сұрақтарын да, тіпті жасаған қимылдарын да енді аңғармай соған еліктеп қайталайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.