Абайдың түпнұсқада келтірген метафорасының орыс, ағылшын тілдеріндегі баламаларын талдап, аудармашылар шеберлігін, шығармашылық даралығы мен көркемдік-эстетикалық танымының берілуін, көрінуін зерттеу
КІРІСПЕ
I ТАРАУ
МЕТАФОРА . ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІК КӨРІНІСІ
1.1 Метафора және олардың аударылу ерекшеліктері
1.2 Абай өлеңдеріндегі метафораның қызметі және оның аудармадағы көрінісі
II ТАРАУ
АБАЙ ӨЛЕҢДЕРНІҢ ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНЕ АУДАРЫЛУЫ
2.1 Абай шығармаларының орысша аудармалары хақында
2.2 Абай өлеңдеріндегі метафоралардың орыс, ағылшын тілдеріне аударылу деңгейі
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдананылған әдебиеттер тізімі
Қосымша әдебиеттер тізімі
I ТАРАУ
МЕТАФОРА . ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІК КӨРІНІСІ
1.1 Метафора және олардың аударылу ерекшеліктері
1.2 Абай өлеңдеріндегі метафораның қызметі және оның аудармадағы көрінісі
II ТАРАУ
АБАЙ ӨЛЕҢДЕРНІҢ ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНЕ АУДАРЫЛУЫ
2.1 Абай шығармаларының орысша аудармалары хақында
2.2 Абай өлеңдеріндегі метафоралардың орыс, ағылшын тілдеріне аударылу деңгейі
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдананылған әдебиеттер тізімі
Қосымша әдебиеттер тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде халықаралық қарым-қатынастар жүйесінің жаңа деңгейіне ауысуымен, жаһандану үдерісінің бүкіл әлемді қамтыған ауқымына орай аударманың біздің өмірімізде алар орны алдағы кезеңде айрықша арта түсетіндігімен байланысты.
Көркем аударма – аударматанудағы ең бір күрделі де жауапты сала. Көркем аудармада шығармашылық белгі-сипаттарының лингвистикалық және мәдениеттанушылық қырлары аударманың өзге түрлеріне қарағанда айрықша бедерленіп көрінеді. Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделі және көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесі, образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық, лингвопоэтикалық, сондай-ақ психологиялық және семиотикалық табиғатын түзететін көркемдік құбылыстарды пайымдау әдеби аударманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттер қатарына жатады. Оның үстіне аударма шығармада оның авторы мен аудармашының шығармашылық шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады әрі түпнұсқа тілі мен аударма тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының бірі аударма мәселелерін зерттеудің саласы да, арнасы да алуан түрлі екендігін көрсетеді. Осы іргелі әрі күрделі және ғылыми, мәдени-әлеуметтік маңызы жоғары мәселелер қатарында Абай өлеңдерінің орыс, ағылшын тілдеріне аударылу жайын қарастырудың зәрулігі ерекше дараланады.
Тарихи тәжірибе көркем аударманың бір-біріне кереғар екі ұстанымның аралығынан табылатынын көрсетеді: аударма сөзбе-сөз дәл шығуы, бірақ көркемдік тұрғыдан толыққанды шығуы, алайда, түпнұсқадан қашықтап кеткен еркін баян болуы да мүмкін. Аудармада ақынның көркемдік әлемінің ұлттық сипатын, оның ақындық танымы мен көзқарасын, шығармашылық тұрғысын жеткізу аударма өнерінің басты шарты болып есептеледі. Бұл орайда аудармашының түпнұсқадағы ой мен сезімге негіз болған өмір құбылыстарын терең тануының, ақын шығармасының тууына арқау болған шындық сырын жете білуінің, оларды сараптай отырып, көркем туындының мағыналық және құрылымдық, эстетикалық табиғатын толық игеруінің маңызы жоғары. Сонымен қатар түпнұсқа жүйесінде көрініс тапқан мінез даралығын, образ ерекшелігін, өзге тілде тікелей де, балама да аудармасы жоқ, ұлттық сипаттағы тіл құралдарының жүйесін, олардың түпнұсқа мен аударма тіліндегі маңызы мен мазмұнын, көркемдік қызметін зерттеп, зерделеу де аударма сапасын, оның көркемдік деңгейін арттыратын шарттардың қатарына жатады. Абай – нағыз ұлттық ақын. Ақынның көптеген өлеңдеріндегі тіршілік-болмыс белгілерінің барлығы да – тек қазақ өмірі шындығынан алынған және тек қазақтың нағыз ұлттық ақынының ғана түйсініп сезінетін, суреттеп елестете алатын жәйттері. Оның өлеңдеріндегі метафора әлеуметтік-этикалық, философиялық, эстетикалық, педагогикалық терең толғамдар мен тұжырымдар, қағидалар белгілі көзқарас, дүниетаным деңгейіне негізделеді. Ақынның дүниетанымы, көзқарасы, ақындық тұрғысы осы толғамдар, тұжырымдар мен қағидалар негізінде ашылады. Ақын шығармаларын түпнұсқа арнасында талдап, танығанда, аударма бойынша бағалағанда бұл секілді терең толғамдар мен тұжырымдар жүйесі әдебиет маманының, аударматанушының, аудармашының еңбегінің басты өзегі ретінде ашылуы үлкен қызмет атқарады. Абайдың ақындық даналығы мен даралығын танудың басты жолы да осы бағыттан басталады. Метафора – Абай өлеңдерінің ажырамас бір бөлшегі болғандықтан, олардың орыс, ағылшын тілдеріне аударылуын салыстырып, зерттеу, зерделеу әрі олардың үш тілдегі көркемдік-эстетикалық әсеріне сипаттама беру жоғары маңызға ие құбылыс. Абай өлеңдеріндегі метафораны орыс, ағылшын тіліне аудару жайын байыптай отырып, ақынның көркемдік әлемінің ұлттық сипатының, ақындық танымы мен көзқарасының, шығармашылық тұрғысының аудармалардағы табиғатын салыстыра зерттеудің маңызы осында.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде халықаралық қарым-қатынастар жүйесінің жаңа деңгейіне ауысуымен, жаһандану үдерісінің бүкіл әлемді қамтыған ауқымына орай аударманың біздің өмірімізде алар орны алдағы кезеңде айрықша арта түсетіндігімен байланысты.
Көркем аударма – аударматанудағы ең бір күрделі де жауапты сала. Көркем аудармада шығармашылық белгі-сипаттарының лингвистикалық және мәдениеттанушылық қырлары аударманың өзге түрлеріне қарағанда айрықша бедерленіп көрінеді. Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделі және көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесі, образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық, лингвопоэтикалық, сондай-ақ психологиялық және семиотикалық табиғатын түзететін көркемдік құбылыстарды пайымдау әдеби аударманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттер қатарына жатады. Оның үстіне аударма шығармада оның авторы мен аудармашының шығармашылық шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады әрі түпнұсқа тілі мен аударма тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының бірі аударма мәселелерін зерттеудің саласы да, арнасы да алуан түрлі екендігін көрсетеді. Осы іргелі әрі күрделі және ғылыми, мәдени-әлеуметтік маңызы жоғары мәселелер қатарында Абай өлеңдерінің орыс, ағылшын тілдеріне аударылу жайын қарастырудың зәрулігі ерекше дараланады.
Тарихи тәжірибе көркем аударманың бір-біріне кереғар екі ұстанымның аралығынан табылатынын көрсетеді: аударма сөзбе-сөз дәл шығуы, бірақ көркемдік тұрғыдан толыққанды шығуы, алайда, түпнұсқадан қашықтап кеткен еркін баян болуы да мүмкін. Аудармада ақынның көркемдік әлемінің ұлттық сипатын, оның ақындық танымы мен көзқарасын, шығармашылық тұрғысын жеткізу аударма өнерінің басты шарты болып есептеледі. Бұл орайда аудармашының түпнұсқадағы ой мен сезімге негіз болған өмір құбылыстарын терең тануының, ақын шығармасының тууына арқау болған шындық сырын жете білуінің, оларды сараптай отырып, көркем туындының мағыналық және құрылымдық, эстетикалық табиғатын толық игеруінің маңызы жоғары. Сонымен қатар түпнұсқа жүйесінде көрініс тапқан мінез даралығын, образ ерекшелігін, өзге тілде тікелей де, балама да аудармасы жоқ, ұлттық сипаттағы тіл құралдарының жүйесін, олардың түпнұсқа мен аударма тіліндегі маңызы мен мазмұнын, көркемдік қызметін зерттеп, зерделеу де аударма сапасын, оның көркемдік деңгейін арттыратын шарттардың қатарына жатады. Абай – нағыз ұлттық ақын. Ақынның көптеген өлеңдеріндегі тіршілік-болмыс белгілерінің барлығы да – тек қазақ өмірі шындығынан алынған және тек қазақтың нағыз ұлттық ақынының ғана түйсініп сезінетін, суреттеп елестете алатын жәйттері. Оның өлеңдеріндегі метафора әлеуметтік-этикалық, философиялық, эстетикалық, педагогикалық терең толғамдар мен тұжырымдар, қағидалар белгілі көзқарас, дүниетаным деңгейіне негізделеді. Ақынның дүниетанымы, көзқарасы, ақындық тұрғысы осы толғамдар, тұжырымдар мен қағидалар негізінде ашылады. Ақын шығармаларын түпнұсқа арнасында талдап, танығанда, аударма бойынша бағалағанда бұл секілді терең толғамдар мен тұжырымдар жүйесі әдебиет маманының, аударматанушының, аудармашының еңбегінің басты өзегі ретінде ашылуы үлкен қызмет атқарады. Абайдың ақындық даналығы мен даралығын танудың басты жолы да осы бағыттан басталады. Метафора – Абай өлеңдерінің ажырамас бір бөлшегі болғандықтан, олардың орыс, ағылшын тілдеріне аударылуын салыстырып, зерттеу, зерделеу әрі олардың үш тілдегі көркемдік-эстетикалық әсеріне сипаттама беру жоғары маңызға ие құбылыс. Абай өлеңдеріндегі метафораны орыс, ағылшын тіліне аудару жайын байыптай отырып, ақынның көркемдік әлемінің ұлттық сипатының, ақындық танымы мен көзқарасының, шығармашылық тұрғысының аудармалардағы табиғатын салыстыра зерттеудің маңызы осында.
1. Қазіргі Абайтанудың өзекті мәселелері. Ұжымдық монография. – Алматы: Ғылым, 2002. – 274 б.
2. Абай и его лит. наследие во Франции. Abai et ses successeurs litteraires en France. – Алматы: Санат, 1995.
3. Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 215 б.
4. Сагандыкова Н. Основы художественного перевода. – Алматы: Санат, 1996. – 208 с.
5. Ахметов З. Материалы и исследования. – Алматы: Ғылым, 1998. – 121 б.
6. Аманжолов Қ. Абай шығармаларының аударылуы// Азия Транзит. – 2001. – №8(17). – 14-15 б.
7. Әмірбекова А. Метафораның когнитивтік сипаты және оның поэзия мен ғылым салаларындағы ерекшелігі//ҚРҰҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 2004. – №3. – 100-104 б.
8. Мұратова Г.Ә. Абайдың тілдік тұлғасы//Вестник КазНПУ им.Абая. Сер. филол. науки. – 2007. – №4. – 62-66 б.
9. Алимжанов А. О переводах произведений Абая// Cоветский Казахстан, 1955. – №6. – 113-116 с.
10. Миньяр-Белоручев Р.К. Как стать переводчиком? – М.: «Готика», 1999. – 176 с.
11. Академик Зәки Ахметов және бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелері. – Алматы: Unique service, 2008. – 247 б.
12. Ахметов З. Таңдамалы. 1-т. (Әдеби зерттеулер). Құраст. Оразбек М., Зәкиұлы М. – Алматы: Ана тілі, 2008. – 280 б.
13. Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы: Атамұра, 1994. – 198 б.
14. Жұмалиев Қ. XVII-XIX ғ. қазақ әдебиеті. – Алматы, 1967. – 324 б.
15. Каримова А.О., Сауырбаев Р.Ж. Метафора және теңеу//Қаз.Пед.Хабаршысы, 2006. – № 4. – 100-101 б.
2. Абай и его лит. наследие во Франции. Abai et ses successeurs litteraires en France. – Алматы: Санат, 1995.
3. Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 215 б.
4. Сагандыкова Н. Основы художественного перевода. – Алматы: Санат, 1996. – 208 с.
5. Ахметов З. Материалы и исследования. – Алматы: Ғылым, 1998. – 121 б.
6. Аманжолов Қ. Абай шығармаларының аударылуы// Азия Транзит. – 2001. – №8(17). – 14-15 б.
7. Әмірбекова А. Метафораның когнитивтік сипаты және оның поэзия мен ғылым салаларындағы ерекшелігі//ҚРҰҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 2004. – №3. – 100-104 б.
8. Мұратова Г.Ә. Абайдың тілдік тұлғасы//Вестник КазНПУ им.Абая. Сер. филол. науки. – 2007. – №4. – 62-66 б.
9. Алимжанов А. О переводах произведений Абая// Cоветский Казахстан, 1955. – №6. – 113-116 с.
10. Миньяр-Белоручев Р.К. Как стать переводчиком? – М.: «Готика», 1999. – 176 с.
11. Академик Зәки Ахметов және бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелері. – Алматы: Unique service, 2008. – 247 б.
12. Ахметов З. Таңдамалы. 1-т. (Әдеби зерттеулер). Құраст. Оразбек М., Зәкиұлы М. – Алматы: Ана тілі, 2008. – 280 б.
13. Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы: Атамұра, 1994. – 198 б.
14. Жұмалиев Қ. XVII-XIX ғ. қазақ әдебиеті. – Алматы, 1967. – 324 б.
15. Каримова А.О., Сауырбаев Р.Ж. Метафора және теңеу//Қаз.Пед.Хабаршысы, 2006. – № 4. – 100-101 б.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде халықаралық қарым-
қатынастар жүйесінің жаңа деңгейіне ауысуымен, жаһандану үдерісінің бүкіл
әлемді қамтыған ауқымына орай аударманың біздің өмірімізде алар орны алдағы
кезеңде айрықша арта түсетіндігімен байланысты.
Көркем аударма – аударматанудағы ең бір күрделі де жауапты сала. Көркем
аудармада шығармашылық белгі-сипаттарының лингвистикалық және
мәдениеттанушылық қырлары аударманың өзге түрлеріне қарағанда айрықша
бедерленіп көрінеді. Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделі және
көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесі,
образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге
оның эстетикалық, лингвопоэтикалық, сондай-ақ психологиялық және
семиотикалық табиғатын түзететін көркемдік құбылыстарды пайымдау әдеби
аударманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттер қатарына жатады. Оның
үстіне аударма шығармада оның авторы мен аудармашының шығармашылық
шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады әрі түпнұсқа тілі мен аударма
тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының бірі аударма мәселелерін
зерттеудің саласы да, арнасы да алуан түрлі екендігін көрсетеді. Осы іргелі
әрі күрделі және ғылыми, мәдени-әлеуметтік маңызы жоғары мәселелер
қатарында Абай өлеңдерінің орыс, ағылшын тілдеріне аударылу жайын
қарастырудың зәрулігі ерекше дараланады.
Тарихи тәжірибе көркем аударманың бір-біріне кереғар екі ұстанымның
аралығынан табылатынын көрсетеді: аударма сөзбе-сөз дәл шығуы, бірақ
көркемдік тұрғыдан толыққанды шығуы, алайда, түпнұсқадан қашықтап кеткен
еркін баян болуы да мүмкін. Аудармада ақынның көркемдік әлемінің ұлттық
сипатын, оның ақындық танымы мен көзқарасын, шығармашылық тұрғысын жеткізу
аударма өнерінің басты шарты болып есептеледі. Бұл орайда аудармашының
түпнұсқадағы ой мен сезімге негіз болған өмір құбылыстарын терең тануының,
ақын шығармасының тууына арқау болған шындық сырын жете білуінің, оларды
сараптай отырып, көркем туындының мағыналық және құрылымдық, эстетикалық
табиғатын толық игеруінің маңызы жоғары. Сонымен қатар түпнұсқа жүйесінде
көрініс тапқан мінез даралығын, образ ерекшелігін, өзге тілде тікелей де,
балама да аудармасы жоқ, ұлттық сипаттағы тіл құралдарының жүйесін, олардың
түпнұсқа мен аударма тіліндегі маңызы мен мазмұнын, көркемдік қызметін
зерттеп, зерделеу де аударма сапасын, оның көркемдік деңгейін арттыратын
шарттардың қатарына жатады. Абай – нағыз ұлттық ақын. Ақынның көптеген
өлеңдеріндегі тіршілік-болмыс белгілерінің барлығы да – тек қазақ өмірі
шындығынан алынған және тек қазақтың нағыз ұлттық ақынының ғана түйсініп
сезінетін, суреттеп елестете алатын жәйттері. Оның өлеңдеріндегі метафора
әлеуметтік-этикалық, философиялық, эстетикалық, педагогикалық терең
толғамдар мен тұжырымдар, қағидалар белгілі көзқарас, дүниетаным деңгейіне
негізделеді. Ақынның дүниетанымы, көзқарасы, ақындық тұрғысы осы толғамдар,
тұжырымдар мен қағидалар негізінде ашылады. Ақын шығармаларын түпнұсқа
арнасында талдап, танығанда, аударма бойынша бағалағанда бұл секілді терең
толғамдар мен тұжырымдар жүйесі әдебиет маманының, аударматанушының,
аудармашының еңбегінің басты өзегі ретінде ашылуы үлкен қызмет атқарады.
Абайдың ақындық даналығы мен даралығын танудың басты жолы да осы бағыттан
басталады. Метафора – Абай өлеңдерінің ажырамас бір бөлшегі болғандықтан,
олардың орыс, ағылшын тілдеріне аударылуын салыстырып, зерттеу, зерделеу
әрі олардың үш тілдегі көркемдік-эстетикалық әсеріне сипаттама беру жоғары
маңызға ие құбылыс. Абай өлеңдеріндегі метафораны орыс, ағылшын тіліне
аудару жайын байыптай отырып, ақынның көркемдік әлемінің ұлттық сипатының,
ақындық танымы мен көзқарасының, шығармашылық тұрғысының аудармалардағы
табиғатын салыстыра зерттеудің маңызы осында.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу еңбектің негізгі мақсаты – ақынның түпнұсқада келтірген
метафорасының орыс, ағылшын тілдеріндегі баламаларын талдап, аудармашылар
шеберлігін, шығармашылық даралығы мен көркемдік-эстетикалық танымының
берілуін, көрінуін зерттеу. Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер
қойылды:
• Көркем аударма саласындағы поэзия аудармасының аударылу ерекшеліктерін
анықтау;
• Бейнелілік және көркемдік құрал метафораның қандай құбылыс екенін,
оның жасалу механизмі қандай, адам ойлауы мен тілінде қандай қызмет
атқаратындығын сараптау;
• Орыс, ағылшын тіліндегі аудармаларда ақынның лирикалық және эпикалық
суреттеу тәсілінің көркемдік-эстетикалық қызметінің сақталу деңгейі
мен оны жеткізудің шығармашылық тәсілдерін, амалдары мен құралдарын
оның түпнұсқаға сәйкестігі тұрғысынан сараптау;
• Ақын метафорасының аудармадағы жетістіктер мен кемшіліктерін жүйелеу
әрі жинақтау.
Зерттеудің нысаны
Бұл зерттеудің нысаны болып Абай өлеңдеріндегі метафора және оны орыс,
ағылшын тіліне аударылу үлгілері болып табылады. Абай өлеңдеріндегі
метафора тек авторлық-индивидуалдық метафора ғана емес, олар барша қазақ
халқының ұлттық ерекшелігін, сөз байлығын көрсететін ерекше қасиеті бар
құбылыс. Ақын өлеңдеріндегі метафора тек көркемдік, бейнелілік қасиет қана
беріп қоймай, өлеңдердің әсерлігін, маңыздылы мен өзектілігін арттыра
түседі.
Зерттеудің теориялық негізі
Абай шығармаларының басқа тілдерге аударылу мәселесі өзекті
тақырыптардың бірі. Мұхтар Әуезов қалап берген қазақ аударматануы негізінде
Абай шығармаларындағы көркемдік құралдар және оларды аудару тақырыбы
Н.Сағындықова, З.Ахметов, Р.Сыздықова, Ж.Дәдебаев, Қ.Нұрмаханов, Қ.Жұмалиев
сияқты ғалымдардың зерттеу еңбектеріне арқау болды. Абай шығармаларының
орыс тіліне аударылуы мәселесіне қатысты С.Құспановтың және ақынның
лирикасының орыс тіліндегі аудармалары негізінде жазылған Г.Қамбарбекова
диссертацияларын атап кетсек болады. Рабиға Сыздықтың Абайдың сөз өрнегі
атты монографиясын, Айқын Нұрқатовтың Абайдың ақындық дәстүрі, Зәки
Ахметовтың Өлең сөздің теориясы, Абайдың ақындық әлемі, Мұхтар
Әуезовтың Абай Құнанбаев, Қажым Жұмалиевтың Қазақ әдебиеті тарихы
мәселелері және Абай поэзиясының тілі сияқты еңбектер зерттеудің теориялық
негізі болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістері.
Зерттеу жұмысы барысында сипаттама, саралау тәрізді жалпы ғылыми
әдістермен қатар концептілік талдау, компонеттік-семантикалық, лексика-
семантикалық, құрылымдық-грамматикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Қазақ әдебиеттануында алғаш рет Абай өлеңдеріндегі метафораның орыс және
ағылшын тілдеріндегі берілу жолдары мен оның аудармадағы көркемдік деңгейі
анықталды. Ақын метафорасының көркемдік-эстетикалық қызметінің аудармада
сақталу сапасы мен оны жеткізудің шығармашылық жолдары, амалдары мен
құралдары сарапталды. Ақын өлеңдерінің мазмұны мен пішіні арасындағы
келісім мен бірліктің аудармадағы көріну ерекшеліктеріне сипаттама берілді.
Орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармалардың салыстырмалы талдануы
нәтижесінде аударудағы жетістіктер мен кемшіліктер жүйеленді әрі
жинақталды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу нәтижелері, онда тұжырымдалған ғылыми ойлар мен пікірлер
абайтану саласында, Абай шығармаларының орыс, ағылшын және т.б. тілдерге
аударылу мәселелері туралы еңбектерде, сондай-ақ көркем аударманың теориясы
мен практикасы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізуде пайдалы бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
I ТАРАУ
МЕТАФОРА – ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІК КӨРІНІСІ
1. Метафора және олардың аударылу ерекшеліктері
Тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты. Ойлау тіл арқылы жүзеге
асады, ойлауға тіл арқылы ғана талдау жасалады. Тіл – ойлауды, сананы
қалыптастыратын, оны материалдандырып, жарыққа шығаратын, адамның ойлау
дүниесінің жетістіктерін сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізу құралы.
Тіл мен ойлаудың және болмыстың арасындағы күрделі қарым-қатынасты
көрсететін метафора – тіліміздегі ерекше көп қырлы танымдық құбылыстарының
бірі. Ол тілдің пайда болу, қалыптасуымен бірге өмір сүріп келеді. Метафора
генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі тілдердің бәрінде
кездеседі.
Метафора – грек тілінің сөзі, ауысу деген мағынаны білдіретін термин,
бұл термин Ежегі Грек, Рим ғалымдарының зерттеу еңбектерінен белгілі.
Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір заттың
не құбылыстың атауымен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора
деп аталады [1, 158б.]. Метафора екі сөз мағынасының өзара қарым-қатынасын
көрсетеді. Метафоралы сөз саптауда таныс емес зат пен құбылыс міндетті
түрде жақсы таныс нәрсемен салыстырылады [2, 18б.]. Сөз мағынасының ауысуы
зат, құбылыстардың тұлға, түс, қимыл ұқсастығының негізінде болады.
Метафора ұқсастық негізінде жасалған сөздің ауыспалы мағынасы ғана емес, ол
– тілде өзімен бірге күрделі ойды ала жүретін құбылыс. Бұл құбылыс сонау
ерте кезден, ертедегі грек ойшылдары Аристотель, Зенодот, Цицерон және үнді
білімпаздары Анандавардхан, Бхатта Наяки заманынан бері белгілі.
Тіл табиғаты, сөз мағынасы – күрделі құбылыс. Тілде сөз метафораларымен
түрленіп, өңделіп отырады. Ойлау – сыртқы дүниені мида бейнелеудің ең
жоғарғы формасы. Ойдың басты формасы – ұғым. Ұғым – заттар мен құбылыстар
туралы ой. Ұғымдар арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі
қорытылады. Ұғымда заттардың өзіндік қасиеті ғана көрінбейді, олардың бір-
бірімен байланыстары мен қарым-қатынастары бейнеленіп отырады. Сондықтан
метафораның жасалу механизмін зерттеуді адам ой-санасын, ойлау мен ми
қызметін зерттеудің қуатты құралына айналдыруға болады.
Метафораны түсіну – белгілі бір шамада ойша оның жасалу жолын бақылау
деген сөз, ал бұл бір-біріне сыйымсыз мағыналарды жеңіп түсінуге ақыл-ой
күшін және мағыналық үйлесімділіктің қалыптасуын қажет етеді. Метафора
құбылысы, ең алдымен, адам ойлауының нәтижесі. Метафора тек ауыспалы мағына
ғана емес ол өз бойына көптеген қасиеттер мен қызметтерді сыйғыза білген
күрделі үдеріс. Метафора тек сөздердің ауысуы ғана емес, ойдың бір-бірімен
қарым-қатынасының нәтижесі. Метафоралық мағынаны қолданғанда сөйлеуші әр
түрлі заттар туралы екі ойға сүйенеді. Жаңадан алынатын психологиялық
объект пайда болғанда, тілде оларды атайтын дайын сөз болмағандықтан, адам
метафораны, яғни тілдегі бар сөздерді (белгілі бір ұқсастыққа негізделген)
қолдануға мәжбүр болады. Метафораны байырғы және жаңа мағынаның
қосындысынан туған сөз мағынасы деуге де болады. Алайда, метафораның табиғи
болмысы бір уақытта екі мағынаның бір сөзде қатар өмір сүруіне икемделген.
Метафораға лингвистикалық, әдебиеттану терминдері сөздіктерінде берілген
түсініктемелерге көңіл бөлсек, Тіл білімі сөздігінде: Метафора – (грек
metaphora – ауыстыру) троптың бір түрі, ұқсастық, сәйкестік және т.б.
негізінде сөздер мен сөз орамдарының ауыспалы мағынада қолданылуы, - деген
түсініктеме беріледі, ал метафоралану былайша түсіндіріледі: Метафоралану
– ауыспалы мағынаның пайда болуы мен оның экспрессивті қасиеттерінің күшеюі
нәтижесінде сөздің мағыналық аймағының кеңеюі [3, 220б.]
Метафора (грек metaphora – ауыстыру) троп немесе сөйлеу механизмі.
Метафора – сөздің басқа мағынада қолданылуы. Риторика және лексикологияда
метафора номинациялық құрал ретінде қарастырылады [4,124б.].
Лингвистикалық түсіндірме сөздікте метафораға осылайша түсінік берілсе,
Әдебиеттену терминдер сөздігінде мынадай түсініктеме беріледі: Метафора,
ауыстыру (грек сөзі – ауыстырып қою), екі нәрсені, құбылысты салыстыру және
жанастырып, жақындату негізінде астралы тың мағына беретін бейнелі сөз
немесе тіркесі. Мысалы, Абай өлеңдерінде кездесетін жастықтың оты, жүректің
көзі, дүние есігі, өмірдің өрі деген метафора үлгілерін атауға болады
[5,227б.].
Метафора термині тіл білімінде екі түрлі мағынада: нәтиже және үдеріс
ретінде қолданылады. Метафора үдеріс ретінде екі мағынада қолданылуы
мүмкін: жаңа ұғымдарды білдіретін және қалыптастыратын концептуалдық үдеріс
және тілді өзгертетін, дамытатын үдеріс ретінде сипатталуы мүмкін.
Метафора тыңдаушыға әсер ету тәсіліне байланысты эпифора мен диафораға
бөлінеді. Эпифораның басты қызметі экспрессивтілік болса, диафора үшін
суггестивті (интуицияға бағышталған) қызмет негізі болып табылады.
Эпифоралық метафора сөздің кәдімгі мағынасынан шығады; ол осы сөзді
салыстыру негізінде неғұрлым ұқсас обьектілерге жатқызады. Мұнда
семантикалық қозғалыс нақтыдан белгісізге қарай жүреді. Метафорамен
байланысты семантикалық қозғалыстың қосымша түрі – диафора. Мұнда жаңа
мағына қарапайым салыстыру нәтижесінде пайда болады. Эпифоралық және
диафоралық элементтердің қосылуынан жасалған метафоралар үйлесіп, бірін-
бірі толықтырып отырады.
Метафора зат, құбылыс, оның белгілерінің ассоциациялануы арқылы
жасалады. Ассоциация латын сөзі, байланыс деген мағынаны береді. Ес
процесінің негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп
атайды [4,128б.]. Сөз мағынасының метафоралануында ассоциациялар үлкен рөл
алады. Ассоциация заңдарын ғылымға бірінші рет енгізген ежелгі грек ойшылы
– Аристотель. Метафоралану үдерісінде көбінесе ұқсастық ассоциация заңы мен
қарама-қарсы ассоциация заңы негіз болады. Метафораға екі жақтылық тән.
Күдік құрты, дала ұлы, тағдыр жазуы, ғасыр перзенті сияқты метафоралық
қолданыстардан оның осы қасиетін анық аңғаруға болады.
Метафоралардың бойында сан алуан қасиет бар: бейнелілік, экспрессивтік,
баға берушілік, түсіндермелік, болжағыштық, танымдық, атауыштық,
репрезентативтік сияқты қасиеттердің (контексте қолданылу мақсатына
байланысты) барлығын аңғаруға болады.
Тілдегі сөздер жиынтығы – сол халықтың басынан өткізген бүкіл тұрмыс-
тіршілігін, таным-түсінігін, тарихын айнытпай дәл бейнелейтін таусылмас бай
қазына. Қазақ халқының басынан кешкен көне тарихын, ақыл-ойын,
шаруашылығын, мәдениетін, психологиясын, сезімі мен эмоциясын тілді, оның
бай лексикасын зерттеу арқылы білуге болады. Метафора тілдің тарихымен,
сөздің туу тарихымен тікелей байланысты. Өмірде, қоғамда, тұрмыс-
тіршілікте, ғылым мен мәдениетте дамумен байланысты болып отырған
өзгерістер тілде жаппай метафоралардың дүниеге келуіне түрткі болып
отырады. Метафора үдеріс ретінде тілдік құралдарда тарихи даму кезінде
тілдік ұжыммен жинақталған ұлттық-мәдени байлықтарды таңбалап бейнелейді.
Метафора белгілі бір халықтың тұрмыс-тіршілігінің, тарихының, таным-ойының,
дүние түйсінуінің, салт-санасының тілдік көрсеткіші болып табылады. Мысалы,
көңіл пернесі, өмір бәйгесі, көңіл садағасы, халықтың бойтұмары, ел
тұтқалары, ел ағасы, өмір базары, асылдың сынығы, көненің көзі, мерекенің
беташары, тіршіліктің керуені, тағдырдың жазуы сияқты тілдік метафоралардан
ұлттық ойлау ерекшеліктерінің, дүние танымының ұлттық өзгешеліктерінің
жарқын мысалдарын, сөз мағынасының ұлттық бояуын көруге болады.
Ертедегі ата-бабаларымыздың өмір сүру салтын көз алдымызға әкелетін ақ
сүйек, қара халық, ақ бата, көңілің ағарсын, ақ мол болсын, ит көйлек, қозы
жасы, ата жолы, сүт ақысы, ақ өлім сияқты сөз тіркестері метафоралық
ойлаудан туған.
Метафора тіл білімі мен әдебиеттану теориясына ортақ болғанымен, өзіндік
жасалу және қолдану ерекшеліктерімен жеке-жеке бөлінеді. Қазақ тіл
білімінде метафора тілдегі қолдану сипатына қарай:
• Тілдік метафора;
• Тұрақты метафора;
• Жеке қолданыстағы метафора деген түрлерге бөлінеді.
Ал әдебиет теориясында көркемдік (троптық) қызметіне қарай:
• Күрделі метафора;
• Ұлғайған метафора;
• Поэтикалық метафора түрлеріне ажыратылып талданады.
Әр ғалым метафора түрлерін өзінше саралайды, мәселен, Б.Хасанов қазақ
метафораларын екіге бөледі: Метафораның екі түрі бар деуге болады: бірі –
белгілі бір шешеннің сөз саптауынан пайда болған индивидуалдық метафора,
екіншісі – халықтық сипат алған дәстүрлі метафоралар. Бірақ бұл екеуінің
ара-жігі жоқ, өйткені жеке авторлар жасаған метафоралар көбіне халықтық
дәстүрлі метафоралардың ізімен жасалады және олардың көпшілікке кең тарауы
мүмкін [2,138б.]. Ғалым метафораның дәстүрлі түріне мынадай анықтама
береді: Дәстүрлі метафора жақсы таныс нәрселер мен құбылыстарды салыстыру
арқылы пайда болады, сондықтан да олар халыққа түсінікті, белгілі болады.
Автор мынадай мысалдар келтіреді:
Бала-бал, хат сызып, қара тану, көлденең сөз, қысыр сөз (І.Жансүгіров);
көңіл кірі, таптың аты, талаптың тұлпары (Абай) т.б. олардың күнделікті
өмірде жұмсалуына байланысты бейнелік қасиеті солғындап, тұрақты сөз айшығы
ретінде қолданылатындығын айтады. Дәстүрлі метафоралар сол тілде сөйлейтін
халықтың тіршілігі мен тұрмыс күйіне, өмір сүрген ортасына, дүние танымына
тікелей байланысты болады [2,138б.]. Автор дәстүрлі метафораның
фразеологизмдерге, мақал-мәтелдерге, қанатты сөздерге желі болатындығын
атап көрсетеді.
Ал индивидуалдық метафора – өмірдің кейбір жайларына бірілген
субьективтік баға, өзіндік тұжырым, бұл метафорының авторы болады...
Индивидуалдық метафора өзінің айырмашылықтарымен қатар дәстүрлі
метафоралардың ерекшеліктерін түгел қамтиды. Бұл оның салыстыру
обьектілерін жалпақ қамтитын, диапазонының кеңдігін көрсетеді [2,145б.].
Ғалым Абай, Сәкен, Ілияс сынды біртуар ақындарымыздың төл метафораларын
мағыналық және бейнелік ерекшеліктеріне байланысты талдайды. Мысалы, жүрек
– теңіз, қызық – асыл тас, ақыл – ар-ұяттың күзетшісі, талаптың мініп
тұлпарын сияқты терең ойлы, бейнелі Абай метафорасы Абайдың дүниені,
болмысты тану, оны білдіру ерекшеліктерін көрсететіндігін айтады.
Көрнекті тілші К.Аханов метафораларды жалпы халықтық тілдегі
метафоралар, жеке ақын-жазушылардың тіліндегі метафоралар деп екіге бөледі
[1,158б.]. Жалпы қазақ тілі оқулықтарын шолып қарастыру барысында тілші-
ғалымдардың біразы метафораларды поэтикалық метафора, лексикалық метафора
деп бөлсе, енді біразы дәстүрлі (халықтық тілдегі), жеке қолданыстағы
метафоралар деп екіге бөледі, ал кейбір ғалымдар тілдік метафора, тұрақты
метафора, индивидуалдық метафора деп үшке бөлетіндігі байқалды. Көрнекті
әдебиет зерттеушісі Қ.Жұмалиев қазақ әдебиетіндегі метафораларды құрылысына
қарай бес түрге бөледі:
1) метафораның жай түрі;
2) жалғаулар арқылы жасалатын метафора;
3) көмекші етістік арқылы жасалынатын метафора;
4) күрделі метафора немесе метафораның ұлғайған түрі;
5) метафораның бейне бір, тең деген сөздердің көмегімен жасалатын
түрі [6,216б.].
Ғалым метафораның жай түрі жалғаусыз, жұрнақсыз бір нәрсені екінші
нәрсеге балау арқылы жасалады, - дейді. Метафораның екінші түрі -мын, -
cын, -пын, -сын – жіктік жалғаулары арқылы жасалады. Тәуелдік
жалғаулары арқылы жасалынантын метафоралар да кездеседі. Ғалым метафораның
үшінші түрі, көмекші етістіктердің (еді, едім, едің, екен, ең, ем, м, н)
көмегімен жасалатындығын, бір-біріне баланып тұрған сөз, сөйлемнің
метафоралық мәнін толықтыруда ерекше орын алатындығын және ауыз әдебиетінде
де, жазба әдебиетінде де көп кездесетіндігін айтады. Қ.Жұмалиев төртінші
түріне метафораның ұлғайған түрін жатқызып, оны екіге бөледі:
• Бір нәрсені бірнеше нәрсеге баламастан бұрын оның артықшылық, ерекше
қасиеттерін троптың басқа түрлері, көбіне эпитеттің көмегі арқылы
суреттеп, көзге елестетіп, балау арқылы жасалады.
• Ұлғайған метафораның екінші түрінде бір нәрсе бірнеше нәрсеге
суреттеліп, баланады. Метафораның бесінші түрі бейне бір, бейне
(тең) деген сөздер арқылы жасалады, теңеуге жақын, бірақ теңеуден гөрі
метафораға жақындығын мазмұнынан көруге болады [6,218б.].
Орыс зеттеушілері арасынан соңғы кезде ғалым В.Телияның метафора
мәселесіне байланысты көзқарастары ерекше назар аударарлық пікірлермен
құнды. В.Телия метафоризация үдерісі мен оның нәтижесін көрсету мақсатымен
метафораны бес типке бөледі:
Идентификалық (идентифизирующая) немесе индикативтік метафора
дескриптивті мағына типін туғызады. Аталатын және метафоралық мағынаның
этимологиялық ішкі қалыбына айналатын бейненің ұқсастығы метафораның бұл
түріне тән өзіндік ерекшелігі болып табылады. Сондықтан мұндай метафора
пайда болу үшін қарапайым салыстыру жеткілікті. Метафораның бұл типі
тікелей сезім мүшелерімен қабылданатын болмысты атау саласында қызмет
етеді, идиомалардың жасалуына негіз болады. В.Телия идентикативті
метафораның мағынасы жаңа обьектінің пайда болуына әкелетін семантикалық
синтездің өнімі емес, бірақ бар болмыс заттарының қасиеттерін
бейнелейтіндігін, метафоралық номинацияның бұл типіне Аристотель атаудың
ауысуы деп атаған үдеріс атауы сәйкес келетіндігін айтады. Ғалым мұндай
метафораға мысал ретінде – пастушья сумка, львинный зев, горячая точка,
хлеб – соль сияқты мысалдарды келтіреді.
В.Н.Телия метафораның екінші типіне концептуалдық метафораны жатқызады.
Оның ойынша, концептуалдық метафора абстракілі мағынаны қалыптастырады. Бұл
метафораның қалыптасуы да идентификалық метафоралардың қалыптасу
заңдылығына ұқсас. Бірақ концептуалдық метафора жаңа идеалды нысан
жасайды, сонымен бірге номинативті жабдықтарға (инвентарь) атау беріп, бос
кеңістікті (лакун) толтырады [7].
В.Телия концептуалдық метафораның экспрессивтілігінің жоқтығын, ол
жеткілікті түрде кең таралғанымен атаудың өнімсіз тәсілі екендігін сөз
айтып, оның дерексіз мағынаны қалыптастыруына бейнеліліктің кедергі
келтіретіндігін айтады. Ғалым: Идентификалық және концептуалдық метафора –
бұл метафораның негізгі (базовые) типтері, - деп, үшіншісіне бейнелі
метафораны жатқызады. Бейнелі метафора – дүние бейнесін жасау тәсілі. Ғалым
Образно-поэтическая метафора всегда диафора: в ней осознается
двуплановость, через которую и просвечивает красота (или безобразие).
Образная метафора выдает воображаемое за действительное. Она не оценивает,
но рисует, поэтому такая метафора тестуально беспредельна – она должна
создать инобытие мира. Именно поэтому такая метафора не членит мир, а
скорее синтезирует его. И в этом причина, того что она редко входит в
номинативный инвентарь языка, - дейді [7,143б.].
Ғалым метафораның төртінші типіне баға беруші метафораны жатқызады. Бұл
метафора бастапқыда бейнелі болады, тілдегі қолданысында концептуалдық
метафора тәрізді дамып, бейнелілігінен арылады. Бұл метафораның бейнелілігі
мен экспрессивтілігі болмайды. Баға беру қызметін атқарады, жақсы немесе
жаман ретінде бағаланатын обьектілерді белгілейді, - дейді ғалым. [7].
Метафораның бесінші типін эмотивті боялған метафора деп атайды. Эмотивті
боялған метафораның құрылысы неғұрлым күрделі болады.
Қазақ тілінде ең жиі қолданысқа түсетін метафоралар – поэтикалық
(бейнелі) метафоралар. Поэтикалық (бейнелі) метафоралар көркем әдебиет пен
публицистикада қолданылады. Мұндай метафоралар тілге бейнелік, көркемділік
беріп, оқырманға эмоционалды-экспрессивті әсер етеді.
Метафора – поэзияның негізі деуге болады. Ол дүниені поэтикалық танып-
білумен табиғи байланыста. Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануда метафораның
поэтикалық қызметі, белгілі бір жазушы, ақын шығармасының тіліндегі
көркемдік қасиеті жан-жақты зерттеліп, талданып келеді.
Поэтикалық метафора атайтын обьектісінің тура атауы емес, тек бейнелі
немесе ауыспалы атауы болып табылады. Поэтикалық метафора тура және
ауыспалы мағынаның бір уақытта қатар өмір сүруінің нәтижесінде дүниеге
келеді. Осы екі атаудың теңдей дәрежеде өмір сүруі метафораның өз
поэтикалық мақсатында жетуіне және танымдық құндылыққа ие болуына мүмкіндік
береді. Поэтикалық метафора адамды күтпеген кездейсоқтық пен жұмбақтар
әлеміне жетелейді.
Метафораның көркемдік, поэтикалық қызметі екі обьектіні жекелеген
ұқсастықтары негізінде теңдестіріп, жалған ойды ақиқатқа айналдырады. Осы
асыра айтушылық метафораға көркемдік, поэтикалық күш береді. Метафораның
бейнелілігі, жандылығы осыған байланысты. Поэтикалық метафора көркем
әдебиетте, әсіресе поэзия тілінде жиі қолданылады.
Поэтикалық метафора мен индивидуалдық-авторлық метафора бір-біріне жақын
әрі ұқсас. Поэтикалық метафоралар мен индивидуалдық-авторлық метафоралар
тілде бір қызмет атқарады. Олардың арасында үлкен айырмашылық жоқ деуге
болады. Поэтикалық метафора үлгілері ретінде берілген мына мысалдардан
индивидуалды-авторлық метафоралар қызметінде де қолданылуын байқау қиын
емес. Сонымен, индивидуалды-авторлық метафораларды атқаратын қызметі мен
қолданылу аясына байланысты поэтикалық метафора құрамына қосуға болады.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы поэзиясы тілінде қолданылған
мына метафоралық қолданыстар – ақынның көркемдік әлемінің, дүниені өзіндік
түйсінуінің, жан дүниесінің поэтикалық пернелердің көрсеткіші деп
қабылдауға болады.
Үш-ақ нәрсе – адам қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек [25,118б.].
Сап, сап, көңілім, сап көңілім!
Сабыр түбі –сары алтын [25,39б.].
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек,
Ашуың – ашыған у, ойың – кермек [25,52б.].
Өлең –сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы [25,88б.].
Берекесі кеткен ел –
Суы ашыған батпақ көл [25,116б.].
Қазақ ақындары поэзиясындағы метафоралық өлең жолдары әр ақын тілінің
өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Мысалдарда келтірілген метафоралар
поэтикалық метафораға әрі жеке қолданыстағы метафораға жатқызуға болады. Ал
мына өлең жолдарындағы метафораны жеке автор қолданыстағы метафоралар
болғанымен индивидуалды-авторлық метафоралардан гөрі поэтикалық
метафораларға жатқызамыз:
Ең бірінші бақытым – Халқым менің,
Соған берем ойымның алтын кенін.
Ал екінші бақытым – Тілім менің,
Тас жүректі тіліммен тілім дедім.
(М.Мақатаев).
Тілімізде білгілі бір қаламгердің, ақынның өзіндік ойлау дүниесін
көрсететін, авторлық түйсінуден хабар беретін метафора бар. Бұл метафораны
индивидуалды-авторлық метафора деп атайды. Мұндай метафораның басқа
метафорадан басты айырмашылығы – шығарушы авторларының болуында. Жеке
қолданыстағы метафора бейнелік метафораның басқа түрлеріне қарағанда ерекше
күшті болады.
Индивидуалды-авторлық метафораның мағынасы автордың әлемді тану,
қабылдау ерекшелігін, өзіндік ой-өрісі мен тұжырымын, жан-дүние байлығының
небір тұңғиық иірімдерін көрсетеді. Мұндай метафора әрі жазушы, ақын
шеберлігін, шығарма тілінің көркемділігі мен мазмұнының тереңдігін
танытады. Индивидуалды-авторлық метафораны басқа метафора түрлерімен
салыстырғанда көркемдігі, бейнелілігі, мағына тереңдігімен ерекшеленеді.
Метафораның бұл түрінен жұмбақтық қасиет байқалады.
Метафоралық бірліктердің аударылу тәсілдері
Абай іші алтын, сырты күміс сөз жақсысы дегендей көркем
шығармаларда әдейі тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік қосатын,
сол арқылы әдеби шығарманың мазмұнын құнарландырып, пішінін одан сайын
ажарлататын көркемдеу құралдарды бір тілден екінші тілге аудару өте жауапты
іс. Поэзия – сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі.
Поэзия шығармасындағы көркем түр, тіл, өлең өрнегі өз алдына оқшау, бөлек
қаралмай, бір-бірімен сабақтас, тұтас алынып, олардың шығарма мазмұнын
ашудағы мәнін анықтау тұрғысынан қарап талданады. Көркемдік құралдар әр
ақын, жазушының өзіндік ұлттық ерекшеліктерінен әрі көзқарастары мен
ұстанымдарынан пайда болатындықтан, аудармашы оларды жан-жақты талдап,
түсінуі шарт. Өмірде мақсатсыз ешбір әрекет жоқ. Мұны білген жағдайда
ажарлау секілді құбылту да суреткердің идеялық мақсатына, эстетикалық
мұратына қызмет ететін тәсіл екенін тәптіштеп жату артық [8, 226б.].
Метафора арқылы сөз мың құбылып, әсерленіп, мағынасы тереңдей түседі.
Поэзиядағы, өлең-жырдағы бейнелі, өрнекті сөздер әлдеқандай бір ерекше
сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды, бейнелі
ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Сондықтан шығармадағы
метафораны аудару өте күрделі әрі жауапты іс. Көркем аударма теориясында
көркемдік құралдарды аударудың өзіндік жолдары көрсетіледі:
• Аударылатын мәтіндегі метафоралық бірліктерді толық аудару екі тілдегі
тілдік және мәдени дәстүрлер бірдей болған жағдайда қолданылады.
• Грамматикалық нормалар сәйкес келмеген жағдайда құрылымдық қайта жасау
әдісі қолданылады. Яғни түпнұсқа мәтінінде қолданылған метафора
аударылатын тілге грамматикалық тұрғыдан толық аударылмайтын жағдайда.
• Түпнұсқа мәтініндегі метафораны семантикалық тұрғыдан қайта жасау
әдісі аударылатын тілде метафораның дербес қасиетінің болмауының
нәтижесінде қолданылады.
• Түпнұсқа тіл мен аударылатын тілдегі метафоралық бірліктердің
стилистикалық тұрғыдан сәйкес келмеуі себепті функционалды қайта жасау
әдісі қолданылады.
• Аударылатын тіл мен сол елдің мәдениетінде түпнұсқадағы метафоралық
сөз жоқ болған жағдайда метафораны толығымен қайта жасау әдісі
қолданылады.
Демек, аудармада метафора келесі тәсілдер арқылы берілуі мүмкін:
• Конкретизация;
• Генерализация;
• Модуляция;
• Грамматикалық өзгертулер;
• Лексика-семантикалық өзгертулер;
• Калька;
• Сөзбе-сөз аударма;
• Антонимдік аударма;
• Экспликация (сипаттама аударма);
• Компенсация
2. Абай өлеңдеріндегі метафораның қызметі және оның аудармадағы көрінісі
Ұлы ақын қазақ поэзиясының бойында бұрыннан бар үрдістер болмысын
жаңашылдық қасиетімен әрлендірді. Мәселен, Абай жырлаған тақырыптың дені –
уақыт таңдамайтын дәстүрлі тақырыптар. Алайда бұл байырғы тақырыптардың өзі
оның ақындық көрігінде ұстарып, мүлде танымастай көркем күйге ауысады. Ол
қазақ поэзиясының мазмұн мен түр-тұрпатын біртұтас жасандырып, түбегейлі
төңкеріс жасады деуге болады. Абай поэзиясындағы кез келген туындының
ерекше көркемдік сападағы айрықша шығармалар екендігін айтудың өзі жаңалық
емес. Поэзияның қазақ ішіндегі бағасын арттырып, оны адам түзеудің, қоғам
жақсартудың бірден-бір кепілі дәрежесіне көтеріп алды. Бұл тұрғыда ақын
өзіне де, өзгеге де мынаны шарт етіп қояды: ақын халықтың өмірімен,
арманымен тығыз байланысты болуға, өзінің шығармаларымен соған пайдасын
тигізуге, яғни қызмет етуге тиіс. Ондай биікке, сондай тұрғыға көтерілмесе
– есіл өнердің қор болып кеткені [9,56б.]. Осы себепті де Абайдың кез
келген шығармасы үлгі-өнегеге толы, шығармасының әрбір жолы қанатты сөзге
қалтқысыз қабысады десек болады.
Мақсұтым тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көзін қойып, көңіл ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Ойын-сауық ойда жоқ әуел баста-ақ... [25,94б.].
Бүгінгі таңда тіл білімінде метафораның танымдағы рөлі мәселесі күн
тәртібінде тұр. Концептуалды метафора теориясына сәйкес, метафора – тілдік
көркемдегіш құрал ғана емес, біздің ұғым түсінушіліктерімізді
қалыптастырушы, әрі мән-мағына, таным мазмұнын саралаушы қызметінде
көрінеді. Метафора жасау адам ақыл-парасатының басты көрсеткіші деуге
болады. Адам жаңаны бұрыннан бар ескімен салыстырып, әлемді таниды. Әлемді
жаңа бір қырынан тануы – жаңа мен ескінің ортақ қасиетін ашып, ортақ бір
атауға біріктіру нәтижесінен туындайды. Метафора сыртқы әлемді тану және
игерудің маңызды құралы десек, әлемнің бейнелі метафоралық суретін жасау
тетігін анықтау – адамның когнитивті әрекетінің құпиясына бойлауға
мүмкіндік береді. Сондықтан метафора – тілдік құбылыс қана емес, когниция
құбылысы деп те айта аламыз. Бейнелілікті білдіру ұшін тілдік құралдардың
ішінде осы метафораға жиі жүгінеміз, алайда ол көркем шығарма стилінің
бейнелілігі үшін ғана қызмет етіп қоймайды, оған әлемді тану үдерісін
тілдік және материалдық (болмыстық) тұрғыда білдіру міндеті де жүктеледі.
Ал шындығында, метафора қатаң логикалық түйсінуден алшақ тұрған идеяларға
нақты бір форма береді. Метафора көмегімен қисынсызды қисынды, түсініксізді
ұғыныңқы ете аламыз, сондай-ақ метафоралық ауысудың жүрер жолы мен ұстанар
бағыты нақтылықтан дерексізге, материалдықтан рухани дүниеге ұласады.
Мысалы, мағынасы жағынан бір-біріне үлеспейтін тіркесімдер арқылы жасалған
жеке авторлық тың бірліктер Абай шығармаларында коннотациялық реңкімен
ерекшеленеді. Жүрек адам сияқты күйге түсе алады: ынталы жүрек, сорлы
жүрек, жаралы жүрек, ауру жайтаңдаған, үрпейген кейпіне енеді. Ал сезімге
ерекше бөленгенде от жүрек, мұз жүрекке айналады. Ал көңіл бірде адамның
өзі, бірде оның күйінің образында жанып, сөніп, суынып қалған болса,
келесі жағдайда күңгірт көңіл жаралы, қаралы, шын болмасыз ақ көңіл
сипатында келіп, адам концептисінің түрлі қалтарысын барынша терең ашу
мақсатында поэтикалық образға айналады.
Ұлы Абайдың поэтикалық шығармалары өзіне тән сөз өрнектерімен
өрілген. Абай әлемінде метафора поэтикалық образ жасаудың құралы ғана емес,
метафоралық мағына – жеке ой, қорытындысының түйіні болып та келеді.
Ақын шығармаларындағы ауысулар негізінде бейнелі қолданыс мақсатында
екені даусыз, әйтсе де, тілдік тұлға қолданысында дүниенің тілдік суретін
тану үшін образды көркемдікке жету басты мақсат емес. Шығарма тілін
саралағанда метафора ой дәлдігі, мағына айқындығы үшін бір сөзді жиі
қолданысқа түсіреді.
1. Атауыштық қызмет.
Тілдік тұлға өзінің санасында сәулеленген дүниенің тілдік бейнесін атау
үшін сол жаңадан пайда болған, жаңаша қабылданған құбылыстарға атау беру
қажеттігін сезінеді. Өйткені бұрынғы атау жаңа қабылдау мазмұнын бере
алмайды. Метафора, ең алдымен, когнитивтік мазмұнымен ерекшеленетіндіктен
оның мақсаты тек көркемдік тудыру емес, шындық өмірдің бір үзігін көрсетіп
құбылысты жаңа қырынан тану [10,15б].
Атауыштық метафораның пайда болу жолы әр алуан дискурсында метафоралық
ауысудың дәстүрлі, жиі қайталанатын үлгілері кездеседі:
1) атқаратын қызметтерінің ұқсастығына байланысты семантикалық метафора
немесе сыртқы кейіпі (көлемі, түр-түсі) ұқсас семантикалық метафора;
2) ішкі семантикалық құрылымы ұқсас метафора.
Абай дискурсындағы ұқсастығына қарай уәжделген семантикалық метафораның
бірі ретінде сағат сөзіне концептуалды талдау жасап көрелік:
Абайдың философиялық мәні зор шығармасының Сағаттың шықылдағы емес
ермек өлеңі. Бұл шығарма – бүтіндей метафоралы ауыстыру. Мәтіннің
мазмұндық-концептуалды ақпаратында ақын әлемінің көркем көрінісі
бейнеленеді. Сағаттың өзі – ұры шықылдаған, Өмірді білдірмеген күнде
ұрлаған деген жол негізі ақпараттың көркем бейнесін көрсетеді: сағаттың
ұрлығы, өмірді ұрлауы - метафора, ауыспалы мәндегі стильдік қолданыстар.
Сағат сөзінің семантикасында жасырын жатқан (имплицитті) сема бар: ол – ең
қымбатыңды байқатпай алушы – ұры және ол жай ғана ермек үшін соғып тұрған
жоқ, сағаттың соғуы – қимыл-әрекет, ұрлау әрекеті. Қымбатыңды алып қою үшін
білдіртпей келген ұрының тірлігімен ассоциация жасап тұр. Бір минут та –
метафоралық ауысу. Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас. Өтті, өлді,
тағдыр жоқ қайта келмек. Ол – бір кісінің бүтіндей бір ғұмыры. Бір
минуттың өтуі, қайта айналып келмейтіндігімен адамның өлуіне ұқсас.
Автордың концептуалды қабылдауына сәйкес әлемнің тілдік суреті осылайша
көрініс табады. Ірі ғалым О.Корниловтың Каждый этнический язык – это
уникальное коллективное произведение искусства, неотьемлемая часть
культуры народа, орган саморефлексий, самопознания и самовыражения
национальной культуры деген [11,133б.] тұжырымын Абай танымындағы жеке
(индивидуалды) метафоралар қолданысымен байланыстыруға әбден болады.
Сағаттың шықылдағы емес ермек,
Һәмишә өмір етпек – ол білдірмек.
Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас,
Өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек [26,10б.].
Бұл өлеңнің орыс тіліндегі А.Глоба аудармасын қарастырайық:
Вечность – круг, круг часов – циферблат.
За минутой минута – бегут спешат.
Минута и жизнь человека прошла.
Прошла – никогда не вернется опять [17,273б.].
Бұл аударманың мазмұнына, мағынасына қатысты бірқатар сын айтуға болады.
Аудармашы Абайда кездесетін метафораны сақтағысы келген, бірақ түпнұсқаның
негізгі мазмұнын жеткізу бағытында келіспей тұрған жайлар кездеседі. Яғни
аудармашының мәңгілік – айналым, ал сағат айналымы циферблат деген ой
мүлдем мағынасы терең, әсерлі сағаттың шықылдағы емес ермек деген
жолдармен сәйкес келмейді. Соңғы үш тармақ аудармашы тарапынан еркін
аударылған, өмір өтпек – ол білдірмек деген ой минуттан кейін минут
зымырап, асығыста деп берілсе, бір минут бір кісінің өміріне ұқсас
дегенді минут та, адам өмірі де өтті деген сәйкестік арқылы беруге
талпынады. Аударманың синтаксистік құрылымына келетін болсақ, түпнұсқада
шумақ екі құрмалас сөйлемдермен берілсе, аудармада ол төрт жай сөйлемге
айналып кеткен. Ал енді бұл шығарманың Е.Курдаков жасаған
аудармасын қарастыратын болсақ:
Стук часов – не робкий шелест забытья,
Это судорожный ропот бытия.
В каждом звуке чья-то жизнь и чья-то смерть,
Не уйти, не обмануть, не перетерпеть [17,275б.].
Нақты, дәл аудару талабы тұрғысынан келгенде, аударманың түпнұсқаға
бірқатар жақын екендігін атап кетуге болады, дегенмен Евгений Курдаков
аудармасында да кейбір сәйкессіздіктер кездеседі. Аудармашының забытье
деп отырғаны ермек деген пікір бермейді, яғни ол қиялдың жасқаншақ
сыбдыры деп берілген. Сөздікте ермек 1. Алданыш, жұбаныш. 2. Қолы бос
адамның уақыт өткізу үшін істейтін әрекеті, ісі [12,232б.], демек Абайдың
айтып отырғаны сағаттың шықылдағы тек уақыт оздырудың алданышы ғана емес,
ал қиял дегеніміз 1. Адамның ойлау жүйесіне ғана тән психологиялық процесс.
2. Қиялданудан туған ой жемісі; фантазия. 3. Орындалуы қиын, шындыққа
жанаспайтын арман, мақсат, тілек [12,504б.]. Сондықтан ермек пен қиял
арасында үлкен эмоциялық, мазмұн айырмашылығы бар. Е.Курдаковтың
пайымдауынша сағат шақылдағы – орындалуы қиын, шындыққа жанаспайтын арман,
тілектің күңгірт сыбдыры ғана деген мағынаға ие. Ал кейінгі һәмишә өмір
өтпек – ол білдірмек тармағы - бұл тұрмыс-тіршіліктің қалшылдаған
наразылығы ғана деп аударылған, демек өмір тұрмыс-тіршілікке айналған.
(жизнь – бытье). Келесі тармақтағы теңеу әр дыбыста біреудің өмірі,
біреудің ажалы деп берілген, түпнұсқада Абай бір минуттың кісі өміріне
ұқсастығы жайлы сөз етсе, аудармада әр дыбыста біреудің өмірі мен біреудің
ажалы сезіледі деп беріледі.Ақын алдыңғы үш тармақта сағатты өмірге
балайды, енді өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек деген қорытындыға
келеді. Е.Курдаков оны кете алмассың, алдай алмассың, шыдай алмассың деп
береді. Қорытындылай келсек, бұл аудармада ақын ойы біршама бұрмаланып,
метафора сақталынбаған.
Әуезхан Қодар нұсқасы:
Отнюдь не досужий – часов перестук.
Толкует он нам: Все проходит вокруг!
Минута равна человеческой жизни, -
Прошла, умерла, не воскреснуть ей вдруг [28,32б.].
Бұл аударма түпнұсқаға ең жақын. Бұл аудармада нақты, тура мағыналы
сөздердің тура мағынасында аударылуы, ақынның қолданған метафорасының да
барынша сәйкес тәржімалануы, тармақ беретін мағынаның аудармада
мүмкіндігінше дәл берілуіне жол ашады. Аударма Абайдың ақындық қуаты
деңгейінде бейнелі жеткізу дәрежесіне жетпесе де, бейнелік, образдық сыры
мен сымбатын аударуда аудармашы барынша күш салған. Абайдың емес ермек
дегені мүлде еріккендік емес деп сәйкес аударуға тырысқан. Аудармашы
Абайдың 11 бунағы мен ааба ұйқасын сақтаған.
Ю.Нейман аудармасы:
Не просто это – звук часов: тик-так,
То уходящих дней бесспорный знак.
Прошла минута – стала жизнь короче,
И жизни бег не удержать никак! [27,128б.].
Түпнұсқадағы серпін, қимыл-қозғалыс, ойдың әрекетшілдігі аудармада
біршама берілген. Ю.Нейман аудармасында Абай стилі, тармақтардың
сиетаксистік құрылысы сақталмаған, аудармашы, ең бастысы, аудармасын
түпнұсқаның идеялық сәйкестігіне негізден. Аудармада емес ермек тағы да
өзгеше әншейін емес деп қарабайыр берілген. Һәмишә өмір өтпек – ол
бірдірмек тармағы мағынасын сақтап, еркін аударылған өткен күндердің
айқын белгісі деп берілген. Аудармашы өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта
келмек деген аса маңызды әрі түйіндеу тармағын өмір зымыранын тоқтата
алар емеспіз! деп аса эмоционалды аяқтайды. Түпнұсқада қолданылмаған леп
белгісінің аудармада пайдаланылуы артық.
Э.Шехтман аудармасы:
В мирных звуках часов безотрадное есть,
Наших дней убывает – несут они весть.
Целой жизни подобна минута одна:
Сколько в тьму их ушло безвозвратно – не счеть [17,274б.].
Э.Шехтман түпнұсқа мазмұны мен пішінін орыс тілінде саймасай жеткізуге
талпынған. Біршама еркіндік болғанымен, аударма барынша нақты әрі толық
шыққан. Сағаттың шықылдағы емес ермек тармағы сағаттың тыныш
дыбыстарында көңілсіздік сезіледі деп аударылған. Түпнұсқада сағат
шықылдағы көңілсіздік күйін тудыратыны жайлы еш хабар жоқ. Қаншасы түнекке
кетті бір жола - сансыз көбі деген соңғы тармақта түпнұсқа синтаксисі
сақталмаған.
М.Сұлтанбеков аудармасын талдап көрейік:
Тикают часы не для забавы.
Жизнь уносят стрелки, что в оправе.
У минуты тоже есть судьба,
Смерть приходит на глазах, исправно,
Вор часы, крадущие минуты,
Здесь и жизнь отходит в промежутке [17,276б.].
Бұл аударма өте еркін жасалған. Аудармашы тек түпнұсқаның идеялық
мазмұнын ғана сақтаған. Абай өлеңінің құрылымы өзгерген. Бірақ бұл
аудармада ермек сөзі забава сөзінің көмегімен берілуі өте орынды. Бірақ
екінші тармақтан бастап-ақ аудармашы өлеңді бұрмалап жібереді. ілдіріктегі
сағат тілі өмірді алып кетеді және минуттың да өз өмірі болады деген
тармақ мағынасы бір минут бір кісінің өміріне ұқсас деген тармақтың
мазмұны жағынан тіпті өзгеше. Түпнұсқада минут адам өміріне теңеу арқылы
сипатталса, аудармада ол минуттың өз өмірі болады деген кереғар пікірге
айналып кетеді. Бірінші шумақтың соңғы тармағында өлім де минут тәрізді
қайтып келмес деген мағына берілгенімен, аудармада ол өлім көз алдымызда
келеді деп аударылған. Бұл тармақтар түпнұсқаның көркемдік құндылығын
өзгертіп, оқырмандардың шығарманы мүлдем өзгеше түсінуіне ықпал етеді.
Ю.Кузнецов аудармасы:
Стучат часы, их стук – не праздный звук.
На стрежень жизни указует стук.
Одна минута стоит целой жизни.
Прошла, и нет возврата ей в свой круг [17,277б.].
Ю.Кузнецов нұсқасы түпнұсқадан біршама алыстап кетсе де, шығарманың
идеясын дұрыс, түпнұсқа сарынында бере алған деуге болады. Стережень
жизни метафорасы екінші тармақтың көркемдік қуатын күшейтуде. Аудармашы
өлең синтаксисін өзгертіп, әр тармақты жай сөйлем ретінде құрастырған, ал
түпнұсқада олар құрмалас сөйлем ретінде берілген болатын.
Соңғы жасалған аударма М.Адибаевтікі:
Звук часов – не забава однако,
Вам напомнит как жизнь коротка.
И минута – как жизнь человека,
Безвозвратно прошла, умерла [17,279б.].
Бұл аударма түпнұсқаның әр тармағындағы мазмұн мен мәнге, суретке,
бейнеге барынша сәйкес келген. Аудармада ермек сөзі забава деп
берілгені сәтті шыққан. һәмишә өмір өтпек – ол білдірмек деген өмірдің
қысқалығын білдірмек деп берген.
Метафора аударылуына тоқталатын болсақ, аудармаларда түпнұсқадағы сағат
ұрлығы, өмірді ұрлауы сияқты метафоралар сақталмаған, демек ақын
өлеңіндегі сағат образы түпнұсқадағы дәрежеде ашыла алмаған, бейнеленбеген.
Аудармашылар тек өлеңнің мазмұнын ғана негізге алуды жөн көрген. Өмір
көрінісін, оның күннен-күнге зымырап, уақыт секілді көзді ашып жұмғанша
ғайып болатынын ақын асқан шеберлікпен ұрыға балайды. Сағат шықылдағын әр
аудармашы әр түрлі аударады: в мирных звуках, тик-так, часов престук,
стук часов. Сағаттың өзі – ұры шықылдаған деген метафора мүлдем өзгеше
берілген. А.Шехтман оны Похищает надежды часов строгий лад, Ю.Нейман Тик-
так... часы отсчитывают путь, А.Қодар Часы – это воры, стучащие в такт,
Е..Курдаков Вор скребущийся, крадущий день за днем деп алған. Метафора
түпнұсқа мәтіні арнасында тиісті қызметі атқарады. Оны басқа көркемдік
құралмен алмастыру аударма мәтінінің сапасын, әсерлігін, эстетикалық
құндылығын күрт төмендетеді.
Ағылшынша аудармасына назар аударатын болсақ, өлеңді Том Боттинг (Tom
Botting) орыс тілінен аударған болатын:
The tick of a clock is not something slight.
The sounds mark the fleeting fractions of day,
Each minute a transient life in full flight
That never returns when once passed away [29,140б.].
Өлеңнің ағылшынша нұсқасы тікелей түпнұсқадан емес, орыс тілінен сатылы
аударма нәтижесінде аударылғандықтан, орыс тіліндегі нұсқаның ағылшынша
көрінісі болып табылады. Аударма Ю. Нейман нұсқасынан жасалған. Аудармада
Абайдың түпнұсқада қолданған көркемдік құралдары, стилі сақталмаған десек
болады. Бірінші тармақ аудармада сағат шықылдағы мәнсіз нәрсе емес деп,
келесі тармақтар дыбыстар күннің жылдам өтіп бара жатқандығының белгісі
әр минут зымырап бара жақан уақытыша өмір ешқашан қайтып оралмас өлгенде
ол деп аударылған. Аудармашы түпнұсқаның көркемдік әсерлігі мен
әуенділігін мүмкіндігінше жарасымды ырғақ, ұйқас арқылы көрсеткен.
Абайдың тілдік тұлғасындағы келесі метафоралы қолданыс – қиқым
образы. Қалың елім, қазағым, қайран жұртым өлеңінің (оның ішінде мына
жолдардың: Бас-басына би болған өңкей қиқым, Мінеки бұзған жоқ па елдің
сыйқын?.. Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ, Сыпырылды байлығың
баққан жылқың) [25,57б.]. Жазылу уәжіне ден қойғанда, жалпы алғанда,
прессупозициялық даярлығы бар тыңдаушы (оқырман) қиқым метафорасының тілдік
бейне ретіндегі рөлін өз дәрежесінде қабылдау мүмкіндігі бар. Соған сәйкес
аялық білімі жеткілікті оқырман санасында мына факторлар қайта жаңғыруы
ықтимал: қазақтың мемлекеттік билігін жойған – Сперанский жасаған Бірінші
Низам ережесі екені тарихтан белгілі. 1822 жылғы низам бойынша хандық
билік жойылады. Енді әр дуанды аға сұлтан билейтін болды, ал аға сұлтанның
құқы өз дуанында ғана жүреді. Ортақ елдік мүлде өшті. Бұл сайлау жүйеесі
бойынша елдік мүлде қозғалмады. Елдің тұтастығы жойылды. Бас-байына би
болды. Қиқымдар, елдің сиқын бұзды. Ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде халықаралық қарым-
қатынастар жүйесінің жаңа деңгейіне ауысуымен, жаһандану үдерісінің бүкіл
әлемді қамтыған ауқымына орай аударманың біздің өмірімізде алар орны алдағы
кезеңде айрықша арта түсетіндігімен байланысты.
Көркем аударма – аударматанудағы ең бір күрделі де жауапты сала. Көркем
аудармада шығармашылық белгі-сипаттарының лингвистикалық және
мәдениеттанушылық қырлары аударманың өзге түрлеріне қарағанда айрықша
бедерленіп көрінеді. Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделі және
көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесі,
образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге
оның эстетикалық, лингвопоэтикалық, сондай-ақ психологиялық және
семиотикалық табиғатын түзететін көркемдік құбылыстарды пайымдау әдеби
аударманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттер қатарына жатады. Оның
үстіне аударма шығармада оның авторы мен аудармашының шығармашылық
шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады әрі түпнұсқа тілі мен аударма
тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының бірі аударма мәселелерін
зерттеудің саласы да, арнасы да алуан түрлі екендігін көрсетеді. Осы іргелі
әрі күрделі және ғылыми, мәдени-әлеуметтік маңызы жоғары мәселелер
қатарында Абай өлеңдерінің орыс, ағылшын тілдеріне аударылу жайын
қарастырудың зәрулігі ерекше дараланады.
Тарихи тәжірибе көркем аударманың бір-біріне кереғар екі ұстанымның
аралығынан табылатынын көрсетеді: аударма сөзбе-сөз дәл шығуы, бірақ
көркемдік тұрғыдан толыққанды шығуы, алайда, түпнұсқадан қашықтап кеткен
еркін баян болуы да мүмкін. Аудармада ақынның көркемдік әлемінің ұлттық
сипатын, оның ақындық танымы мен көзқарасын, шығармашылық тұрғысын жеткізу
аударма өнерінің басты шарты болып есептеледі. Бұл орайда аудармашының
түпнұсқадағы ой мен сезімге негіз болған өмір құбылыстарын терең тануының,
ақын шығармасының тууына арқау болған шындық сырын жете білуінің, оларды
сараптай отырып, көркем туындының мағыналық және құрылымдық, эстетикалық
табиғатын толық игеруінің маңызы жоғары. Сонымен қатар түпнұсқа жүйесінде
көрініс тапқан мінез даралығын, образ ерекшелігін, өзге тілде тікелей де,
балама да аудармасы жоқ, ұлттық сипаттағы тіл құралдарының жүйесін, олардың
түпнұсқа мен аударма тіліндегі маңызы мен мазмұнын, көркемдік қызметін
зерттеп, зерделеу де аударма сапасын, оның көркемдік деңгейін арттыратын
шарттардың қатарына жатады. Абай – нағыз ұлттық ақын. Ақынның көптеген
өлеңдеріндегі тіршілік-болмыс белгілерінің барлығы да – тек қазақ өмірі
шындығынан алынған және тек қазақтың нағыз ұлттық ақынының ғана түйсініп
сезінетін, суреттеп елестете алатын жәйттері. Оның өлеңдеріндегі метафора
әлеуметтік-этикалық, философиялық, эстетикалық, педагогикалық терең
толғамдар мен тұжырымдар, қағидалар белгілі көзқарас, дүниетаным деңгейіне
негізделеді. Ақынның дүниетанымы, көзқарасы, ақындық тұрғысы осы толғамдар,
тұжырымдар мен қағидалар негізінде ашылады. Ақын шығармаларын түпнұсқа
арнасында талдап, танығанда, аударма бойынша бағалағанда бұл секілді терең
толғамдар мен тұжырымдар жүйесі әдебиет маманының, аударматанушының,
аудармашының еңбегінің басты өзегі ретінде ашылуы үлкен қызмет атқарады.
Абайдың ақындық даналығы мен даралығын танудың басты жолы да осы бағыттан
басталады. Метафора – Абай өлеңдерінің ажырамас бір бөлшегі болғандықтан,
олардың орыс, ағылшын тілдеріне аударылуын салыстырып, зерттеу, зерделеу
әрі олардың үш тілдегі көркемдік-эстетикалық әсеріне сипаттама беру жоғары
маңызға ие құбылыс. Абай өлеңдеріндегі метафораны орыс, ағылшын тіліне
аудару жайын байыптай отырып, ақынның көркемдік әлемінің ұлттық сипатының,
ақындық танымы мен көзқарасының, шығармашылық тұрғысының аудармалардағы
табиғатын салыстыра зерттеудің маңызы осында.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу еңбектің негізгі мақсаты – ақынның түпнұсқада келтірген
метафорасының орыс, ағылшын тілдеріндегі баламаларын талдап, аудармашылар
шеберлігін, шығармашылық даралығы мен көркемдік-эстетикалық танымының
берілуін, көрінуін зерттеу. Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер
қойылды:
• Көркем аударма саласындағы поэзия аудармасының аударылу ерекшеліктерін
анықтау;
• Бейнелілік және көркемдік құрал метафораның қандай құбылыс екенін,
оның жасалу механизмі қандай, адам ойлауы мен тілінде қандай қызмет
атқаратындығын сараптау;
• Орыс, ағылшын тіліндегі аудармаларда ақынның лирикалық және эпикалық
суреттеу тәсілінің көркемдік-эстетикалық қызметінің сақталу деңгейі
мен оны жеткізудің шығармашылық тәсілдерін, амалдары мен құралдарын
оның түпнұсқаға сәйкестігі тұрғысынан сараптау;
• Ақын метафорасының аудармадағы жетістіктер мен кемшіліктерін жүйелеу
әрі жинақтау.
Зерттеудің нысаны
Бұл зерттеудің нысаны болып Абай өлеңдеріндегі метафора және оны орыс,
ағылшын тіліне аударылу үлгілері болып табылады. Абай өлеңдеріндегі
метафора тек авторлық-индивидуалдық метафора ғана емес, олар барша қазақ
халқының ұлттық ерекшелігін, сөз байлығын көрсететін ерекше қасиеті бар
құбылыс. Ақын өлеңдеріндегі метафора тек көркемдік, бейнелілік қасиет қана
беріп қоймай, өлеңдердің әсерлігін, маңыздылы мен өзектілігін арттыра
түседі.
Зерттеудің теориялық негізі
Абай шығармаларының басқа тілдерге аударылу мәселесі өзекті
тақырыптардың бірі. Мұхтар Әуезов қалап берген қазақ аударматануы негізінде
Абай шығармаларындағы көркемдік құралдар және оларды аудару тақырыбы
Н.Сағындықова, З.Ахметов, Р.Сыздықова, Ж.Дәдебаев, Қ.Нұрмаханов, Қ.Жұмалиев
сияқты ғалымдардың зерттеу еңбектеріне арқау болды. Абай шығармаларының
орыс тіліне аударылуы мәселесіне қатысты С.Құспановтың және ақынның
лирикасының орыс тіліндегі аудармалары негізінде жазылған Г.Қамбарбекова
диссертацияларын атап кетсек болады. Рабиға Сыздықтың Абайдың сөз өрнегі
атты монографиясын, Айқын Нұрқатовтың Абайдың ақындық дәстүрі, Зәки
Ахметовтың Өлең сөздің теориясы, Абайдың ақындық әлемі, Мұхтар
Әуезовтың Абай Құнанбаев, Қажым Жұмалиевтың Қазақ әдебиеті тарихы
мәселелері және Абай поэзиясының тілі сияқты еңбектер зерттеудің теориялық
негізі болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістері.
Зерттеу жұмысы барысында сипаттама, саралау тәрізді жалпы ғылыми
әдістермен қатар концептілік талдау, компонеттік-семантикалық, лексика-
семантикалық, құрылымдық-грамматикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Қазақ әдебиеттануында алғаш рет Абай өлеңдеріндегі метафораның орыс және
ағылшын тілдеріндегі берілу жолдары мен оның аудармадағы көркемдік деңгейі
анықталды. Ақын метафорасының көркемдік-эстетикалық қызметінің аудармада
сақталу сапасы мен оны жеткізудің шығармашылық жолдары, амалдары мен
құралдары сарапталды. Ақын өлеңдерінің мазмұны мен пішіні арасындағы
келісім мен бірліктің аудармадағы көріну ерекшеліктеріне сипаттама берілді.
Орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармалардың салыстырмалы талдануы
нәтижесінде аударудағы жетістіктер мен кемшіліктер жүйеленді әрі
жинақталды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу нәтижелері, онда тұжырымдалған ғылыми ойлар мен пікірлер
абайтану саласында, Абай шығармаларының орыс, ағылшын және т.б. тілдерге
аударылу мәселелері туралы еңбектерде, сондай-ақ көркем аударманың теориясы
мен практикасы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізуде пайдалы бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
I ТАРАУ
МЕТАФОРА – ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІК КӨРІНІСІ
1. Метафора және олардың аударылу ерекшеліктері
Тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты. Ойлау тіл арқылы жүзеге
асады, ойлауға тіл арқылы ғана талдау жасалады. Тіл – ойлауды, сананы
қалыптастыратын, оны материалдандырып, жарыққа шығаратын, адамның ойлау
дүниесінің жетістіктерін сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізу құралы.
Тіл мен ойлаудың және болмыстың арасындағы күрделі қарым-қатынасты
көрсететін метафора – тіліміздегі ерекше көп қырлы танымдық құбылыстарының
бірі. Ол тілдің пайда болу, қалыптасуымен бірге өмір сүріп келеді. Метафора
генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі тілдердің бәрінде
кездеседі.
Метафора – грек тілінің сөзі, ауысу деген мағынаны білдіретін термин,
бұл термин Ежегі Грек, Рим ғалымдарының зерттеу еңбектерінен белгілі.
Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір заттың
не құбылыстың атауымен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора
деп аталады [1, 158б.]. Метафора екі сөз мағынасының өзара қарым-қатынасын
көрсетеді. Метафоралы сөз саптауда таныс емес зат пен құбылыс міндетті
түрде жақсы таныс нәрсемен салыстырылады [2, 18б.]. Сөз мағынасының ауысуы
зат, құбылыстардың тұлға, түс, қимыл ұқсастығының негізінде болады.
Метафора ұқсастық негізінде жасалған сөздің ауыспалы мағынасы ғана емес, ол
– тілде өзімен бірге күрделі ойды ала жүретін құбылыс. Бұл құбылыс сонау
ерте кезден, ертедегі грек ойшылдары Аристотель, Зенодот, Цицерон және үнді
білімпаздары Анандавардхан, Бхатта Наяки заманынан бері белгілі.
Тіл табиғаты, сөз мағынасы – күрделі құбылыс. Тілде сөз метафораларымен
түрленіп, өңделіп отырады. Ойлау – сыртқы дүниені мида бейнелеудің ең
жоғарғы формасы. Ойдың басты формасы – ұғым. Ұғым – заттар мен құбылыстар
туралы ой. Ұғымдар арқылы адам танымының ұзақ процесінің нәтижесі
қорытылады. Ұғымда заттардың өзіндік қасиеті ғана көрінбейді, олардың бір-
бірімен байланыстары мен қарым-қатынастары бейнеленіп отырады. Сондықтан
метафораның жасалу механизмін зерттеуді адам ой-санасын, ойлау мен ми
қызметін зерттеудің қуатты құралына айналдыруға болады.
Метафораны түсіну – белгілі бір шамада ойша оның жасалу жолын бақылау
деген сөз, ал бұл бір-біріне сыйымсыз мағыналарды жеңіп түсінуге ақыл-ой
күшін және мағыналық үйлесімділіктің қалыптасуын қажет етеді. Метафора
құбылысы, ең алдымен, адам ойлауының нәтижесі. Метафора тек ауыспалы мағына
ғана емес ол өз бойына көптеген қасиеттер мен қызметтерді сыйғыза білген
күрделі үдеріс. Метафора тек сөздердің ауысуы ғана емес, ойдың бір-бірімен
қарым-қатынасының нәтижесі. Метафоралық мағынаны қолданғанда сөйлеуші әр
түрлі заттар туралы екі ойға сүйенеді. Жаңадан алынатын психологиялық
объект пайда болғанда, тілде оларды атайтын дайын сөз болмағандықтан, адам
метафораны, яғни тілдегі бар сөздерді (белгілі бір ұқсастыққа негізделген)
қолдануға мәжбүр болады. Метафораны байырғы және жаңа мағынаның
қосындысынан туған сөз мағынасы деуге де болады. Алайда, метафораның табиғи
болмысы бір уақытта екі мағынаның бір сөзде қатар өмір сүруіне икемделген.
Метафораға лингвистикалық, әдебиеттану терминдері сөздіктерінде берілген
түсініктемелерге көңіл бөлсек, Тіл білімі сөздігінде: Метафора – (грек
metaphora – ауыстыру) троптың бір түрі, ұқсастық, сәйкестік және т.б.
негізінде сөздер мен сөз орамдарының ауыспалы мағынада қолданылуы, - деген
түсініктеме беріледі, ал метафоралану былайша түсіндіріледі: Метафоралану
– ауыспалы мағынаның пайда болуы мен оның экспрессивті қасиеттерінің күшеюі
нәтижесінде сөздің мағыналық аймағының кеңеюі [3, 220б.]
Метафора (грек metaphora – ауыстыру) троп немесе сөйлеу механизмі.
Метафора – сөздің басқа мағынада қолданылуы. Риторика және лексикологияда
метафора номинациялық құрал ретінде қарастырылады [4,124б.].
Лингвистикалық түсіндірме сөздікте метафораға осылайша түсінік берілсе,
Әдебиеттену терминдер сөздігінде мынадай түсініктеме беріледі: Метафора,
ауыстыру (грек сөзі – ауыстырып қою), екі нәрсені, құбылысты салыстыру және
жанастырып, жақындату негізінде астралы тың мағына беретін бейнелі сөз
немесе тіркесі. Мысалы, Абай өлеңдерінде кездесетін жастықтың оты, жүректің
көзі, дүние есігі, өмірдің өрі деген метафора үлгілерін атауға болады
[5,227б.].
Метафора термині тіл білімінде екі түрлі мағынада: нәтиже және үдеріс
ретінде қолданылады. Метафора үдеріс ретінде екі мағынада қолданылуы
мүмкін: жаңа ұғымдарды білдіретін және қалыптастыратын концептуалдық үдеріс
және тілді өзгертетін, дамытатын үдеріс ретінде сипатталуы мүмкін.
Метафора тыңдаушыға әсер ету тәсіліне байланысты эпифора мен диафораға
бөлінеді. Эпифораның басты қызметі экспрессивтілік болса, диафора үшін
суггестивті (интуицияға бағышталған) қызмет негізі болып табылады.
Эпифоралық метафора сөздің кәдімгі мағынасынан шығады; ол осы сөзді
салыстыру негізінде неғұрлым ұқсас обьектілерге жатқызады. Мұнда
семантикалық қозғалыс нақтыдан белгісізге қарай жүреді. Метафорамен
байланысты семантикалық қозғалыстың қосымша түрі – диафора. Мұнда жаңа
мағына қарапайым салыстыру нәтижесінде пайда болады. Эпифоралық және
диафоралық элементтердің қосылуынан жасалған метафоралар үйлесіп, бірін-
бірі толықтырып отырады.
Метафора зат, құбылыс, оның белгілерінің ассоциациялануы арқылы
жасалады. Ассоциация латын сөзі, байланыс деген мағынаны береді. Ес
процесінің негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп
атайды [4,128б.]. Сөз мағынасының метафоралануында ассоциациялар үлкен рөл
алады. Ассоциация заңдарын ғылымға бірінші рет енгізген ежелгі грек ойшылы
– Аристотель. Метафоралану үдерісінде көбінесе ұқсастық ассоциация заңы мен
қарама-қарсы ассоциация заңы негіз болады. Метафораға екі жақтылық тән.
Күдік құрты, дала ұлы, тағдыр жазуы, ғасыр перзенті сияқты метафоралық
қолданыстардан оның осы қасиетін анық аңғаруға болады.
Метафоралардың бойында сан алуан қасиет бар: бейнелілік, экспрессивтік,
баға берушілік, түсіндермелік, болжағыштық, танымдық, атауыштық,
репрезентативтік сияқты қасиеттердің (контексте қолданылу мақсатына
байланысты) барлығын аңғаруға болады.
Тілдегі сөздер жиынтығы – сол халықтың басынан өткізген бүкіл тұрмыс-
тіршілігін, таным-түсінігін, тарихын айнытпай дәл бейнелейтін таусылмас бай
қазына. Қазақ халқының басынан кешкен көне тарихын, ақыл-ойын,
шаруашылығын, мәдениетін, психологиясын, сезімі мен эмоциясын тілді, оның
бай лексикасын зерттеу арқылы білуге болады. Метафора тілдің тарихымен,
сөздің туу тарихымен тікелей байланысты. Өмірде, қоғамда, тұрмыс-
тіршілікте, ғылым мен мәдениетте дамумен байланысты болып отырған
өзгерістер тілде жаппай метафоралардың дүниеге келуіне түрткі болып
отырады. Метафора үдеріс ретінде тілдік құралдарда тарихи даму кезінде
тілдік ұжыммен жинақталған ұлттық-мәдени байлықтарды таңбалап бейнелейді.
Метафора белгілі бір халықтың тұрмыс-тіршілігінің, тарихының, таным-ойының,
дүние түйсінуінің, салт-санасының тілдік көрсеткіші болып табылады. Мысалы,
көңіл пернесі, өмір бәйгесі, көңіл садағасы, халықтың бойтұмары, ел
тұтқалары, ел ағасы, өмір базары, асылдың сынығы, көненің көзі, мерекенің
беташары, тіршіліктің керуені, тағдырдың жазуы сияқты тілдік метафоралардан
ұлттық ойлау ерекшеліктерінің, дүние танымының ұлттық өзгешеліктерінің
жарқын мысалдарын, сөз мағынасының ұлттық бояуын көруге болады.
Ертедегі ата-бабаларымыздың өмір сүру салтын көз алдымызға әкелетін ақ
сүйек, қара халық, ақ бата, көңілің ағарсын, ақ мол болсын, ит көйлек, қозы
жасы, ата жолы, сүт ақысы, ақ өлім сияқты сөз тіркестері метафоралық
ойлаудан туған.
Метафора тіл білімі мен әдебиеттану теориясына ортақ болғанымен, өзіндік
жасалу және қолдану ерекшеліктерімен жеке-жеке бөлінеді. Қазақ тіл
білімінде метафора тілдегі қолдану сипатына қарай:
• Тілдік метафора;
• Тұрақты метафора;
• Жеке қолданыстағы метафора деген түрлерге бөлінеді.
Ал әдебиет теориясында көркемдік (троптық) қызметіне қарай:
• Күрделі метафора;
• Ұлғайған метафора;
• Поэтикалық метафора түрлеріне ажыратылып талданады.
Әр ғалым метафора түрлерін өзінше саралайды, мәселен, Б.Хасанов қазақ
метафораларын екіге бөледі: Метафораның екі түрі бар деуге болады: бірі –
белгілі бір шешеннің сөз саптауынан пайда болған индивидуалдық метафора,
екіншісі – халықтық сипат алған дәстүрлі метафоралар. Бірақ бұл екеуінің
ара-жігі жоқ, өйткені жеке авторлар жасаған метафоралар көбіне халықтық
дәстүрлі метафоралардың ізімен жасалады және олардың көпшілікке кең тарауы
мүмкін [2,138б.]. Ғалым метафораның дәстүрлі түріне мынадай анықтама
береді: Дәстүрлі метафора жақсы таныс нәрселер мен құбылыстарды салыстыру
арқылы пайда болады, сондықтан да олар халыққа түсінікті, белгілі болады.
Автор мынадай мысалдар келтіреді:
Бала-бал, хат сызып, қара тану, көлденең сөз, қысыр сөз (І.Жансүгіров);
көңіл кірі, таптың аты, талаптың тұлпары (Абай) т.б. олардың күнделікті
өмірде жұмсалуына байланысты бейнелік қасиеті солғындап, тұрақты сөз айшығы
ретінде қолданылатындығын айтады. Дәстүрлі метафоралар сол тілде сөйлейтін
халықтың тіршілігі мен тұрмыс күйіне, өмір сүрген ортасына, дүние танымына
тікелей байланысты болады [2,138б.]. Автор дәстүрлі метафораның
фразеологизмдерге, мақал-мәтелдерге, қанатты сөздерге желі болатындығын
атап көрсетеді.
Ал индивидуалдық метафора – өмірдің кейбір жайларына бірілген
субьективтік баға, өзіндік тұжырым, бұл метафорының авторы болады...
Индивидуалдық метафора өзінің айырмашылықтарымен қатар дәстүрлі
метафоралардың ерекшеліктерін түгел қамтиды. Бұл оның салыстыру
обьектілерін жалпақ қамтитын, диапазонының кеңдігін көрсетеді [2,145б.].
Ғалым Абай, Сәкен, Ілияс сынды біртуар ақындарымыздың төл метафораларын
мағыналық және бейнелік ерекшеліктеріне байланысты талдайды. Мысалы, жүрек
– теңіз, қызық – асыл тас, ақыл – ар-ұяттың күзетшісі, талаптың мініп
тұлпарын сияқты терең ойлы, бейнелі Абай метафорасы Абайдың дүниені,
болмысты тану, оны білдіру ерекшеліктерін көрсететіндігін айтады.
Көрнекті тілші К.Аханов метафораларды жалпы халықтық тілдегі
метафоралар, жеке ақын-жазушылардың тіліндегі метафоралар деп екіге бөледі
[1,158б.]. Жалпы қазақ тілі оқулықтарын шолып қарастыру барысында тілші-
ғалымдардың біразы метафораларды поэтикалық метафора, лексикалық метафора
деп бөлсе, енді біразы дәстүрлі (халықтық тілдегі), жеке қолданыстағы
метафоралар деп екіге бөледі, ал кейбір ғалымдар тілдік метафора, тұрақты
метафора, индивидуалдық метафора деп үшке бөлетіндігі байқалды. Көрнекті
әдебиет зерттеушісі Қ.Жұмалиев қазақ әдебиетіндегі метафораларды құрылысына
қарай бес түрге бөледі:
1) метафораның жай түрі;
2) жалғаулар арқылы жасалатын метафора;
3) көмекші етістік арқылы жасалынатын метафора;
4) күрделі метафора немесе метафораның ұлғайған түрі;
5) метафораның бейне бір, тең деген сөздердің көмегімен жасалатын
түрі [6,216б.].
Ғалым метафораның жай түрі жалғаусыз, жұрнақсыз бір нәрсені екінші
нәрсеге балау арқылы жасалады, - дейді. Метафораның екінші түрі -мын, -
cын, -пын, -сын – жіктік жалғаулары арқылы жасалады. Тәуелдік
жалғаулары арқылы жасалынантын метафоралар да кездеседі. Ғалым метафораның
үшінші түрі, көмекші етістіктердің (еді, едім, едің, екен, ең, ем, м, н)
көмегімен жасалатындығын, бір-біріне баланып тұрған сөз, сөйлемнің
метафоралық мәнін толықтыруда ерекше орын алатындығын және ауыз әдебиетінде
де, жазба әдебиетінде де көп кездесетіндігін айтады. Қ.Жұмалиев төртінші
түріне метафораның ұлғайған түрін жатқызып, оны екіге бөледі:
• Бір нәрсені бірнеше нәрсеге баламастан бұрын оның артықшылық, ерекше
қасиеттерін троптың басқа түрлері, көбіне эпитеттің көмегі арқылы
суреттеп, көзге елестетіп, балау арқылы жасалады.
• Ұлғайған метафораның екінші түрінде бір нәрсе бірнеше нәрсеге
суреттеліп, баланады. Метафораның бесінші түрі бейне бір, бейне
(тең) деген сөздер арқылы жасалады, теңеуге жақын, бірақ теңеуден гөрі
метафораға жақындығын мазмұнынан көруге болады [6,218б.].
Орыс зеттеушілері арасынан соңғы кезде ғалым В.Телияның метафора
мәселесіне байланысты көзқарастары ерекше назар аударарлық пікірлермен
құнды. В.Телия метафоризация үдерісі мен оның нәтижесін көрсету мақсатымен
метафораны бес типке бөледі:
Идентификалық (идентифизирующая) немесе индикативтік метафора
дескриптивті мағына типін туғызады. Аталатын және метафоралық мағынаның
этимологиялық ішкі қалыбына айналатын бейненің ұқсастығы метафораның бұл
түріне тән өзіндік ерекшелігі болып табылады. Сондықтан мұндай метафора
пайда болу үшін қарапайым салыстыру жеткілікті. Метафораның бұл типі
тікелей сезім мүшелерімен қабылданатын болмысты атау саласында қызмет
етеді, идиомалардың жасалуына негіз болады. В.Телия идентикативті
метафораның мағынасы жаңа обьектінің пайда болуына әкелетін семантикалық
синтездің өнімі емес, бірақ бар болмыс заттарының қасиеттерін
бейнелейтіндігін, метафоралық номинацияның бұл типіне Аристотель атаудың
ауысуы деп атаған үдеріс атауы сәйкес келетіндігін айтады. Ғалым мұндай
метафораға мысал ретінде – пастушья сумка, львинный зев, горячая точка,
хлеб – соль сияқты мысалдарды келтіреді.
В.Н.Телия метафораның екінші типіне концептуалдық метафораны жатқызады.
Оның ойынша, концептуалдық метафора абстракілі мағынаны қалыптастырады. Бұл
метафораның қалыптасуы да идентификалық метафоралардың қалыптасу
заңдылығына ұқсас. Бірақ концептуалдық метафора жаңа идеалды нысан
жасайды, сонымен бірге номинативті жабдықтарға (инвентарь) атау беріп, бос
кеңістікті (лакун) толтырады [7].
В.Телия концептуалдық метафораның экспрессивтілігінің жоқтығын, ол
жеткілікті түрде кең таралғанымен атаудың өнімсіз тәсілі екендігін сөз
айтып, оның дерексіз мағынаны қалыптастыруына бейнеліліктің кедергі
келтіретіндігін айтады. Ғалым: Идентификалық және концептуалдық метафора –
бұл метафораның негізгі (базовые) типтері, - деп, үшіншісіне бейнелі
метафораны жатқызады. Бейнелі метафора – дүние бейнесін жасау тәсілі. Ғалым
Образно-поэтическая метафора всегда диафора: в ней осознается
двуплановость, через которую и просвечивает красота (или безобразие).
Образная метафора выдает воображаемое за действительное. Она не оценивает,
но рисует, поэтому такая метафора тестуально беспредельна – она должна
создать инобытие мира. Именно поэтому такая метафора не членит мир, а
скорее синтезирует его. И в этом причина, того что она редко входит в
номинативный инвентарь языка, - дейді [7,143б.].
Ғалым метафораның төртінші типіне баға беруші метафораны жатқызады. Бұл
метафора бастапқыда бейнелі болады, тілдегі қолданысында концептуалдық
метафора тәрізді дамып, бейнелілігінен арылады. Бұл метафораның бейнелілігі
мен экспрессивтілігі болмайды. Баға беру қызметін атқарады, жақсы немесе
жаман ретінде бағаланатын обьектілерді белгілейді, - дейді ғалым. [7].
Метафораның бесінші типін эмотивті боялған метафора деп атайды. Эмотивті
боялған метафораның құрылысы неғұрлым күрделі болады.
Қазақ тілінде ең жиі қолданысқа түсетін метафоралар – поэтикалық
(бейнелі) метафоралар. Поэтикалық (бейнелі) метафоралар көркем әдебиет пен
публицистикада қолданылады. Мұндай метафоралар тілге бейнелік, көркемділік
беріп, оқырманға эмоционалды-экспрессивті әсер етеді.
Метафора – поэзияның негізі деуге болады. Ол дүниені поэтикалық танып-
білумен табиғи байланыста. Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануда метафораның
поэтикалық қызметі, белгілі бір жазушы, ақын шығармасының тіліндегі
көркемдік қасиеті жан-жақты зерттеліп, талданып келеді.
Поэтикалық метафора атайтын обьектісінің тура атауы емес, тек бейнелі
немесе ауыспалы атауы болып табылады. Поэтикалық метафора тура және
ауыспалы мағынаның бір уақытта қатар өмір сүруінің нәтижесінде дүниеге
келеді. Осы екі атаудың теңдей дәрежеде өмір сүруі метафораның өз
поэтикалық мақсатында жетуіне және танымдық құндылыққа ие болуына мүмкіндік
береді. Поэтикалық метафора адамды күтпеген кездейсоқтық пен жұмбақтар
әлеміне жетелейді.
Метафораның көркемдік, поэтикалық қызметі екі обьектіні жекелеген
ұқсастықтары негізінде теңдестіріп, жалған ойды ақиқатқа айналдырады. Осы
асыра айтушылық метафораға көркемдік, поэтикалық күш береді. Метафораның
бейнелілігі, жандылығы осыған байланысты. Поэтикалық метафора көркем
әдебиетте, әсіресе поэзия тілінде жиі қолданылады.
Поэтикалық метафора мен индивидуалдық-авторлық метафора бір-біріне жақын
әрі ұқсас. Поэтикалық метафоралар мен индивидуалдық-авторлық метафоралар
тілде бір қызмет атқарады. Олардың арасында үлкен айырмашылық жоқ деуге
болады. Поэтикалық метафора үлгілері ретінде берілген мына мысалдардан
индивидуалды-авторлық метафоралар қызметінде де қолданылуын байқау қиын
емес. Сонымен, индивидуалды-авторлық метафораларды атқаратын қызметі мен
қолданылу аясына байланысты поэтикалық метафора құрамына қосуға болады.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы поэзиясы тілінде қолданылған
мына метафоралық қолданыстар – ақынның көркемдік әлемінің, дүниені өзіндік
түйсінуінің, жан дүниесінің поэтикалық пернелердің көрсеткіші деп
қабылдауға болады.
Үш-ақ нәрсе – адам қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек [25,118б.].
Сап, сап, көңілім, сап көңілім!
Сабыр түбі –сары алтын [25,39б.].
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек,
Ашуың – ашыған у, ойың – кермек [25,52б.].
Өлең –сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы [25,88б.].
Берекесі кеткен ел –
Суы ашыған батпақ көл [25,116б.].
Қазақ ақындары поэзиясындағы метафоралық өлең жолдары әр ақын тілінің
өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Мысалдарда келтірілген метафоралар
поэтикалық метафораға әрі жеке қолданыстағы метафораға жатқызуға болады. Ал
мына өлең жолдарындағы метафораны жеке автор қолданыстағы метафоралар
болғанымен индивидуалды-авторлық метафоралардан гөрі поэтикалық
метафораларға жатқызамыз:
Ең бірінші бақытым – Халқым менің,
Соған берем ойымның алтын кенін.
Ал екінші бақытым – Тілім менің,
Тас жүректі тіліммен тілім дедім.
(М.Мақатаев).
Тілімізде білгілі бір қаламгердің, ақынның өзіндік ойлау дүниесін
көрсететін, авторлық түйсінуден хабар беретін метафора бар. Бұл метафораны
индивидуалды-авторлық метафора деп атайды. Мұндай метафораның басқа
метафорадан басты айырмашылығы – шығарушы авторларының болуында. Жеке
қолданыстағы метафора бейнелік метафораның басқа түрлеріне қарағанда ерекше
күшті болады.
Индивидуалды-авторлық метафораның мағынасы автордың әлемді тану,
қабылдау ерекшелігін, өзіндік ой-өрісі мен тұжырымын, жан-дүние байлығының
небір тұңғиық иірімдерін көрсетеді. Мұндай метафора әрі жазушы, ақын
шеберлігін, шығарма тілінің көркемділігі мен мазмұнының тереңдігін
танытады. Индивидуалды-авторлық метафораны басқа метафора түрлерімен
салыстырғанда көркемдігі, бейнелілігі, мағына тереңдігімен ерекшеленеді.
Метафораның бұл түрінен жұмбақтық қасиет байқалады.
Метафоралық бірліктердің аударылу тәсілдері
Абай іші алтын, сырты күміс сөз жақсысы дегендей көркем
шығармаларда әдейі тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік қосатын,
сол арқылы әдеби шығарманың мазмұнын құнарландырып, пішінін одан сайын
ажарлататын көркемдеу құралдарды бір тілден екінші тілге аудару өте жауапты
іс. Поэзия – сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі.
Поэзия шығармасындағы көркем түр, тіл, өлең өрнегі өз алдына оқшау, бөлек
қаралмай, бір-бірімен сабақтас, тұтас алынып, олардың шығарма мазмұнын
ашудағы мәнін анықтау тұрғысынан қарап талданады. Көркемдік құралдар әр
ақын, жазушының өзіндік ұлттық ерекшеліктерінен әрі көзқарастары мен
ұстанымдарынан пайда болатындықтан, аудармашы оларды жан-жақты талдап,
түсінуі шарт. Өмірде мақсатсыз ешбір әрекет жоқ. Мұны білген жағдайда
ажарлау секілді құбылту да суреткердің идеялық мақсатына, эстетикалық
мұратына қызмет ететін тәсіл екенін тәптіштеп жату артық [8, 226б.].
Метафора арқылы сөз мың құбылып, әсерленіп, мағынасы тереңдей түседі.
Поэзиядағы, өлең-жырдағы бейнелі, өрнекті сөздер әлдеқандай бір ерекше
сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды, бейнелі
ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Сондықтан шығармадағы
метафораны аудару өте күрделі әрі жауапты іс. Көркем аударма теориясында
көркемдік құралдарды аударудың өзіндік жолдары көрсетіледі:
• Аударылатын мәтіндегі метафоралық бірліктерді толық аудару екі тілдегі
тілдік және мәдени дәстүрлер бірдей болған жағдайда қолданылады.
• Грамматикалық нормалар сәйкес келмеген жағдайда құрылымдық қайта жасау
әдісі қолданылады. Яғни түпнұсқа мәтінінде қолданылған метафора
аударылатын тілге грамматикалық тұрғыдан толық аударылмайтын жағдайда.
• Түпнұсқа мәтініндегі метафораны семантикалық тұрғыдан қайта жасау
әдісі аударылатын тілде метафораның дербес қасиетінің болмауының
нәтижесінде қолданылады.
• Түпнұсқа тіл мен аударылатын тілдегі метафоралық бірліктердің
стилистикалық тұрғыдан сәйкес келмеуі себепті функционалды қайта жасау
әдісі қолданылады.
• Аударылатын тіл мен сол елдің мәдениетінде түпнұсқадағы метафоралық
сөз жоқ болған жағдайда метафораны толығымен қайта жасау әдісі
қолданылады.
Демек, аудармада метафора келесі тәсілдер арқылы берілуі мүмкін:
• Конкретизация;
• Генерализация;
• Модуляция;
• Грамматикалық өзгертулер;
• Лексика-семантикалық өзгертулер;
• Калька;
• Сөзбе-сөз аударма;
• Антонимдік аударма;
• Экспликация (сипаттама аударма);
• Компенсация
2. Абай өлеңдеріндегі метафораның қызметі және оның аудармадағы көрінісі
Ұлы ақын қазақ поэзиясының бойында бұрыннан бар үрдістер болмысын
жаңашылдық қасиетімен әрлендірді. Мәселен, Абай жырлаған тақырыптың дені –
уақыт таңдамайтын дәстүрлі тақырыптар. Алайда бұл байырғы тақырыптардың өзі
оның ақындық көрігінде ұстарып, мүлде танымастай көркем күйге ауысады. Ол
қазақ поэзиясының мазмұн мен түр-тұрпатын біртұтас жасандырып, түбегейлі
төңкеріс жасады деуге болады. Абай поэзиясындағы кез келген туындының
ерекше көркемдік сападағы айрықша шығармалар екендігін айтудың өзі жаңалық
емес. Поэзияның қазақ ішіндегі бағасын арттырып, оны адам түзеудің, қоғам
жақсартудың бірден-бір кепілі дәрежесіне көтеріп алды. Бұл тұрғыда ақын
өзіне де, өзгеге де мынаны шарт етіп қояды: ақын халықтың өмірімен,
арманымен тығыз байланысты болуға, өзінің шығармаларымен соған пайдасын
тигізуге, яғни қызмет етуге тиіс. Ондай биікке, сондай тұрғыға көтерілмесе
– есіл өнердің қор болып кеткені [9,56б.]. Осы себепті де Абайдың кез
келген шығармасы үлгі-өнегеге толы, шығармасының әрбір жолы қанатты сөзге
қалтқысыз қабысады десек болады.
Мақсұтым тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көзін қойып, көңіл ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Ойын-сауық ойда жоқ әуел баста-ақ... [25,94б.].
Бүгінгі таңда тіл білімінде метафораның танымдағы рөлі мәселесі күн
тәртібінде тұр. Концептуалды метафора теориясына сәйкес, метафора – тілдік
көркемдегіш құрал ғана емес, біздің ұғым түсінушіліктерімізді
қалыптастырушы, әрі мән-мағына, таным мазмұнын саралаушы қызметінде
көрінеді. Метафора жасау адам ақыл-парасатының басты көрсеткіші деуге
болады. Адам жаңаны бұрыннан бар ескімен салыстырып, әлемді таниды. Әлемді
жаңа бір қырынан тануы – жаңа мен ескінің ортақ қасиетін ашып, ортақ бір
атауға біріктіру нәтижесінен туындайды. Метафора сыртқы әлемді тану және
игерудің маңызды құралы десек, әлемнің бейнелі метафоралық суретін жасау
тетігін анықтау – адамның когнитивті әрекетінің құпиясына бойлауға
мүмкіндік береді. Сондықтан метафора – тілдік құбылыс қана емес, когниция
құбылысы деп те айта аламыз. Бейнелілікті білдіру ұшін тілдік құралдардың
ішінде осы метафораға жиі жүгінеміз, алайда ол көркем шығарма стилінің
бейнелілігі үшін ғана қызмет етіп қоймайды, оған әлемді тану үдерісін
тілдік және материалдық (болмыстық) тұрғыда білдіру міндеті де жүктеледі.
Ал шындығында, метафора қатаң логикалық түйсінуден алшақ тұрған идеяларға
нақты бір форма береді. Метафора көмегімен қисынсызды қисынды, түсініксізді
ұғыныңқы ете аламыз, сондай-ақ метафоралық ауысудың жүрер жолы мен ұстанар
бағыты нақтылықтан дерексізге, материалдықтан рухани дүниеге ұласады.
Мысалы, мағынасы жағынан бір-біріне үлеспейтін тіркесімдер арқылы жасалған
жеке авторлық тың бірліктер Абай шығармаларында коннотациялық реңкімен
ерекшеленеді. Жүрек адам сияқты күйге түсе алады: ынталы жүрек, сорлы
жүрек, жаралы жүрек, ауру жайтаңдаған, үрпейген кейпіне енеді. Ал сезімге
ерекше бөленгенде от жүрек, мұз жүрекке айналады. Ал көңіл бірде адамның
өзі, бірде оның күйінің образында жанып, сөніп, суынып қалған болса,
келесі жағдайда күңгірт көңіл жаралы, қаралы, шын болмасыз ақ көңіл
сипатында келіп, адам концептисінің түрлі қалтарысын барынша терең ашу
мақсатында поэтикалық образға айналады.
Ұлы Абайдың поэтикалық шығармалары өзіне тән сөз өрнектерімен
өрілген. Абай әлемінде метафора поэтикалық образ жасаудың құралы ғана емес,
метафоралық мағына – жеке ой, қорытындысының түйіні болып та келеді.
Ақын шығармаларындағы ауысулар негізінде бейнелі қолданыс мақсатында
екені даусыз, әйтсе де, тілдік тұлға қолданысында дүниенің тілдік суретін
тану үшін образды көркемдікке жету басты мақсат емес. Шығарма тілін
саралағанда метафора ой дәлдігі, мағына айқындығы үшін бір сөзді жиі
қолданысқа түсіреді.
1. Атауыштық қызмет.
Тілдік тұлға өзінің санасында сәулеленген дүниенің тілдік бейнесін атау
үшін сол жаңадан пайда болған, жаңаша қабылданған құбылыстарға атау беру
қажеттігін сезінеді. Өйткені бұрынғы атау жаңа қабылдау мазмұнын бере
алмайды. Метафора, ең алдымен, когнитивтік мазмұнымен ерекшеленетіндіктен
оның мақсаты тек көркемдік тудыру емес, шындық өмірдің бір үзігін көрсетіп
құбылысты жаңа қырынан тану [10,15б].
Атауыштық метафораның пайда болу жолы әр алуан дискурсында метафоралық
ауысудың дәстүрлі, жиі қайталанатын үлгілері кездеседі:
1) атқаратын қызметтерінің ұқсастығына байланысты семантикалық метафора
немесе сыртқы кейіпі (көлемі, түр-түсі) ұқсас семантикалық метафора;
2) ішкі семантикалық құрылымы ұқсас метафора.
Абай дискурсындағы ұқсастығына қарай уәжделген семантикалық метафораның
бірі ретінде сағат сөзіне концептуалды талдау жасап көрелік:
Абайдың философиялық мәні зор шығармасының Сағаттың шықылдағы емес
ермек өлеңі. Бұл шығарма – бүтіндей метафоралы ауыстыру. Мәтіннің
мазмұндық-концептуалды ақпаратында ақын әлемінің көркем көрінісі
бейнеленеді. Сағаттың өзі – ұры шықылдаған, Өмірді білдірмеген күнде
ұрлаған деген жол негізі ақпараттың көркем бейнесін көрсетеді: сағаттың
ұрлығы, өмірді ұрлауы - метафора, ауыспалы мәндегі стильдік қолданыстар.
Сағат сөзінің семантикасында жасырын жатқан (имплицитті) сема бар: ол – ең
қымбатыңды байқатпай алушы – ұры және ол жай ғана ермек үшін соғып тұрған
жоқ, сағаттың соғуы – қимыл-әрекет, ұрлау әрекеті. Қымбатыңды алып қою үшін
білдіртпей келген ұрының тірлігімен ассоциация жасап тұр. Бір минут та –
метафоралық ауысу. Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас. Өтті, өлді,
тағдыр жоқ қайта келмек. Ол – бір кісінің бүтіндей бір ғұмыры. Бір
минуттың өтуі, қайта айналып келмейтіндігімен адамның өлуіне ұқсас.
Автордың концептуалды қабылдауына сәйкес әлемнің тілдік суреті осылайша
көрініс табады. Ірі ғалым О.Корниловтың Каждый этнический язык – это
уникальное коллективное произведение искусства, неотьемлемая часть
культуры народа, орган саморефлексий, самопознания и самовыражения
национальной культуры деген [11,133б.] тұжырымын Абай танымындағы жеке
(индивидуалды) метафоралар қолданысымен байланыстыруға әбден болады.
Сағаттың шықылдағы емес ермек,
Һәмишә өмір етпек – ол білдірмек.
Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас,
Өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек [26,10б.].
Бұл өлеңнің орыс тіліндегі А.Глоба аудармасын қарастырайық:
Вечность – круг, круг часов – циферблат.
За минутой минута – бегут спешат.
Минута и жизнь человека прошла.
Прошла – никогда не вернется опять [17,273б.].
Бұл аударманың мазмұнына, мағынасына қатысты бірқатар сын айтуға болады.
Аудармашы Абайда кездесетін метафораны сақтағысы келген, бірақ түпнұсқаның
негізгі мазмұнын жеткізу бағытында келіспей тұрған жайлар кездеседі. Яғни
аудармашының мәңгілік – айналым, ал сағат айналымы циферблат деген ой
мүлдем мағынасы терең, әсерлі сағаттың шықылдағы емес ермек деген
жолдармен сәйкес келмейді. Соңғы үш тармақ аудармашы тарапынан еркін
аударылған, өмір өтпек – ол білдірмек деген ой минуттан кейін минут
зымырап, асығыста деп берілсе, бір минут бір кісінің өміріне ұқсас
дегенді минут та, адам өмірі де өтті деген сәйкестік арқылы беруге
талпынады. Аударманың синтаксистік құрылымына келетін болсақ, түпнұсқада
шумақ екі құрмалас сөйлемдермен берілсе, аудармада ол төрт жай сөйлемге
айналып кеткен. Ал енді бұл шығарманың Е.Курдаков жасаған
аудармасын қарастыратын болсақ:
Стук часов – не робкий шелест забытья,
Это судорожный ропот бытия.
В каждом звуке чья-то жизнь и чья-то смерть,
Не уйти, не обмануть, не перетерпеть [17,275б.].
Нақты, дәл аудару талабы тұрғысынан келгенде, аударманың түпнұсқаға
бірқатар жақын екендігін атап кетуге болады, дегенмен Евгений Курдаков
аудармасында да кейбір сәйкессіздіктер кездеседі. Аудармашының забытье
деп отырғаны ермек деген пікір бермейді, яғни ол қиялдың жасқаншақ
сыбдыры деп берілген. Сөздікте ермек 1. Алданыш, жұбаныш. 2. Қолы бос
адамның уақыт өткізу үшін істейтін әрекеті, ісі [12,232б.], демек Абайдың
айтып отырғаны сағаттың шықылдағы тек уақыт оздырудың алданышы ғана емес,
ал қиял дегеніміз 1. Адамның ойлау жүйесіне ғана тән психологиялық процесс.
2. Қиялданудан туған ой жемісі; фантазия. 3. Орындалуы қиын, шындыққа
жанаспайтын арман, мақсат, тілек [12,504б.]. Сондықтан ермек пен қиял
арасында үлкен эмоциялық, мазмұн айырмашылығы бар. Е.Курдаковтың
пайымдауынша сағат шақылдағы – орындалуы қиын, шындыққа жанаспайтын арман,
тілектің күңгірт сыбдыры ғана деген мағынаға ие. Ал кейінгі һәмишә өмір
өтпек – ол білдірмек тармағы - бұл тұрмыс-тіршіліктің қалшылдаған
наразылығы ғана деп аударылған, демек өмір тұрмыс-тіршілікке айналған.
(жизнь – бытье). Келесі тармақтағы теңеу әр дыбыста біреудің өмірі,
біреудің ажалы деп берілген, түпнұсқада Абай бір минуттың кісі өміріне
ұқсастығы жайлы сөз етсе, аудармада әр дыбыста біреудің өмірі мен біреудің
ажалы сезіледі деп беріледі.Ақын алдыңғы үш тармақта сағатты өмірге
балайды, енді өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек деген қорытындыға
келеді. Е.Курдаков оны кете алмассың, алдай алмассың, шыдай алмассың деп
береді. Қорытындылай келсек, бұл аудармада ақын ойы біршама бұрмаланып,
метафора сақталынбаған.
Әуезхан Қодар нұсқасы:
Отнюдь не досужий – часов перестук.
Толкует он нам: Все проходит вокруг!
Минута равна человеческой жизни, -
Прошла, умерла, не воскреснуть ей вдруг [28,32б.].
Бұл аударма түпнұсқаға ең жақын. Бұл аудармада нақты, тура мағыналы
сөздердің тура мағынасында аударылуы, ақынның қолданған метафорасының да
барынша сәйкес тәржімалануы, тармақ беретін мағынаның аудармада
мүмкіндігінше дәл берілуіне жол ашады. Аударма Абайдың ақындық қуаты
деңгейінде бейнелі жеткізу дәрежесіне жетпесе де, бейнелік, образдық сыры
мен сымбатын аударуда аудармашы барынша күш салған. Абайдың емес ермек
дегені мүлде еріккендік емес деп сәйкес аударуға тырысқан. Аудармашы
Абайдың 11 бунағы мен ааба ұйқасын сақтаған.
Ю.Нейман аудармасы:
Не просто это – звук часов: тик-так,
То уходящих дней бесспорный знак.
Прошла минута – стала жизнь короче,
И жизни бег не удержать никак! [27,128б.].
Түпнұсқадағы серпін, қимыл-қозғалыс, ойдың әрекетшілдігі аудармада
біршама берілген. Ю.Нейман аудармасында Абай стилі, тармақтардың
сиетаксистік құрылысы сақталмаған, аудармашы, ең бастысы, аудармасын
түпнұсқаның идеялық сәйкестігіне негізден. Аудармада емес ермек тағы да
өзгеше әншейін емес деп қарабайыр берілген. Һәмишә өмір өтпек – ол
бірдірмек тармағы мағынасын сақтап, еркін аударылған өткен күндердің
айқын белгісі деп берілген. Аудармашы өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта
келмек деген аса маңызды әрі түйіндеу тармағын өмір зымыранын тоқтата
алар емеспіз! деп аса эмоционалды аяқтайды. Түпнұсқада қолданылмаған леп
белгісінің аудармада пайдаланылуы артық.
Э.Шехтман аудармасы:
В мирных звуках часов безотрадное есть,
Наших дней убывает – несут они весть.
Целой жизни подобна минута одна:
Сколько в тьму их ушло безвозвратно – не счеть [17,274б.].
Э.Шехтман түпнұсқа мазмұны мен пішінін орыс тілінде саймасай жеткізуге
талпынған. Біршама еркіндік болғанымен, аударма барынша нақты әрі толық
шыққан. Сағаттың шықылдағы емес ермек тармағы сағаттың тыныш
дыбыстарында көңілсіздік сезіледі деп аударылған. Түпнұсқада сағат
шықылдағы көңілсіздік күйін тудыратыны жайлы еш хабар жоқ. Қаншасы түнекке
кетті бір жола - сансыз көбі деген соңғы тармақта түпнұсқа синтаксисі
сақталмаған.
М.Сұлтанбеков аудармасын талдап көрейік:
Тикают часы не для забавы.
Жизнь уносят стрелки, что в оправе.
У минуты тоже есть судьба,
Смерть приходит на глазах, исправно,
Вор часы, крадущие минуты,
Здесь и жизнь отходит в промежутке [17,276б.].
Бұл аударма өте еркін жасалған. Аудармашы тек түпнұсқаның идеялық
мазмұнын ғана сақтаған. Абай өлеңінің құрылымы өзгерген. Бірақ бұл
аудармада ермек сөзі забава сөзінің көмегімен берілуі өте орынды. Бірақ
екінші тармақтан бастап-ақ аудармашы өлеңді бұрмалап жібереді. ілдіріктегі
сағат тілі өмірді алып кетеді және минуттың да өз өмірі болады деген
тармақ мағынасы бір минут бір кісінің өміріне ұқсас деген тармақтың
мазмұны жағынан тіпті өзгеше. Түпнұсқада минут адам өміріне теңеу арқылы
сипатталса, аудармада ол минуттың өз өмірі болады деген кереғар пікірге
айналып кетеді. Бірінші шумақтың соңғы тармағында өлім де минут тәрізді
қайтып келмес деген мағына берілгенімен, аудармада ол өлім көз алдымызда
келеді деп аударылған. Бұл тармақтар түпнұсқаның көркемдік құндылығын
өзгертіп, оқырмандардың шығарманы мүлдем өзгеше түсінуіне ықпал етеді.
Ю.Кузнецов аудармасы:
Стучат часы, их стук – не праздный звук.
На стрежень жизни указует стук.
Одна минута стоит целой жизни.
Прошла, и нет возврата ей в свой круг [17,277б.].
Ю.Кузнецов нұсқасы түпнұсқадан біршама алыстап кетсе де, шығарманың
идеясын дұрыс, түпнұсқа сарынында бере алған деуге болады. Стережень
жизни метафорасы екінші тармақтың көркемдік қуатын күшейтуде. Аудармашы
өлең синтаксисін өзгертіп, әр тармақты жай сөйлем ретінде құрастырған, ал
түпнұсқада олар құрмалас сөйлем ретінде берілген болатын.
Соңғы жасалған аударма М.Адибаевтікі:
Звук часов – не забава однако,
Вам напомнит как жизнь коротка.
И минута – как жизнь человека,
Безвозвратно прошла, умерла [17,279б.].
Бұл аударма түпнұсқаның әр тармағындағы мазмұн мен мәнге, суретке,
бейнеге барынша сәйкес келген. Аудармада ермек сөзі забава деп
берілгені сәтті шыққан. һәмишә өмір өтпек – ол білдірмек деген өмірдің
қысқалығын білдірмек деп берген.
Метафора аударылуына тоқталатын болсақ, аудармаларда түпнұсқадағы сағат
ұрлығы, өмірді ұрлауы сияқты метафоралар сақталмаған, демек ақын
өлеңіндегі сағат образы түпнұсқадағы дәрежеде ашыла алмаған, бейнеленбеген.
Аудармашылар тек өлеңнің мазмұнын ғана негізге алуды жөн көрген. Өмір
көрінісін, оның күннен-күнге зымырап, уақыт секілді көзді ашып жұмғанша
ғайып болатынын ақын асқан шеберлікпен ұрыға балайды. Сағат шықылдағын әр
аудармашы әр түрлі аударады: в мирных звуках, тик-так, часов престук,
стук часов. Сағаттың өзі – ұры шықылдаған деген метафора мүлдем өзгеше
берілген. А.Шехтман оны Похищает надежды часов строгий лад, Ю.Нейман Тик-
так... часы отсчитывают путь, А.Қодар Часы – это воры, стучащие в такт,
Е..Курдаков Вор скребущийся, крадущий день за днем деп алған. Метафора
түпнұсқа мәтіні арнасында тиісті қызметі атқарады. Оны басқа көркемдік
құралмен алмастыру аударма мәтінінің сапасын, әсерлігін, эстетикалық
құндылығын күрт төмендетеді.
Ағылшынша аудармасына назар аударатын болсақ, өлеңді Том Боттинг (Tom
Botting) орыс тілінен аударған болатын:
The tick of a clock is not something slight.
The sounds mark the fleeting fractions of day,
Each minute a transient life in full flight
That never returns when once passed away [29,140б.].
Өлеңнің ағылшынша нұсқасы тікелей түпнұсқадан емес, орыс тілінен сатылы
аударма нәтижесінде аударылғандықтан, орыс тіліндегі нұсқаның ағылшынша
көрінісі болып табылады. Аударма Ю. Нейман нұсқасынан жасалған. Аудармада
Абайдың түпнұсқада қолданған көркемдік құралдары, стилі сақталмаған десек
болады. Бірінші тармақ аудармада сағат шықылдағы мәнсіз нәрсе емес деп,
келесі тармақтар дыбыстар күннің жылдам өтіп бара жатқандығының белгісі
әр минут зымырап бара жақан уақытыша өмір ешқашан қайтып оралмас өлгенде
ол деп аударылған. Аудармашы түпнұсқаның көркемдік әсерлігі мен
әуенділігін мүмкіндігінше жарасымды ырғақ, ұйқас арқылы көрсеткен.
Абайдың тілдік тұлғасындағы келесі метафоралы қолданыс – қиқым
образы. Қалың елім, қазағым, қайран жұртым өлеңінің (оның ішінде мына
жолдардың: Бас-басына би болған өңкей қиқым, Мінеки бұзған жоқ па елдің
сыйқын?.. Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ, Сыпырылды байлығың
баққан жылқың) [25,57б.]. Жазылу уәжіне ден қойғанда, жалпы алғанда,
прессупозициялық даярлығы бар тыңдаушы (оқырман) қиқым метафорасының тілдік
бейне ретіндегі рөлін өз дәрежесінде қабылдау мүмкіндігі бар. Соған сәйкес
аялық білімі жеткілікті оқырман санасында мына факторлар қайта жаңғыруы
ықтимал: қазақтың мемлекеттік билігін жойған – Сперанский жасаған Бірінші
Низам ережесі екені тарихтан белгілі. 1822 жылғы низам бойынша хандық
билік жойылады. Енді әр дуанды аға сұлтан билейтін болды, ал аға сұлтанның
құқы өз дуанында ғана жүреді. Ортақ елдік мүлде өшті. Бұл сайлау жүйеесі
бойынша елдік мүлде қозғалмады. Елдің тұтастығы жойылды. Бас-байына би
болды. Қиқымдар, елдің сиқын бұзды. Ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz