Гольджи аппарты, құрылысы және қызметі
Гольджи аппарыты эндоплазмалық тормен тығыз байланысга болады. Жоғарыда айтқандай эндоплазмалық торда синтезделген заттар оның қуыстарымен немесе каналдарымен тасымалданып, аппаратқа түсіп, оның көпіршіктері арқылы жасушадан сыртқа шығарылады.
Бұл органоидты 1898 жылы итальян ғалымы К.Гольдаш ауыр металдардың ерітінділерімен (осмий немесе күміс) нерв жасушаларын бояғанда оның цитоплазмасында тор тәрізді кара материалдың барын бірінші болып тапты. Оны «ішкі тор тәрізді аппарат» деп атады. Кейін бояу әдістерін жетілдіру арқылы Гольджи аппаратының барлық эукариотты жасушаларда бар екені анықталды. Өсімдіктер жасушасында электронды микроскоп арқылы дәлелдеді.
Гольджи аппараты бір-бірімен тығыз байланысқан ұш бөліктен тұрады: 1. жарғақшамен шектесіп, 5-10-нан топтасып орналасқан қуыстар; 2. қуыстармен байланыса орналасқан ірі тұтікшелер; 3. майда көпіршіктер.
Осмий ерітіндісімен боялғанда кейбір жасушаларда бұл аппарат тор түріңде кездеседі де, олардың қуыстары бір-бірімен байланысып жатады, ол кейде жеке (дикгиосома), кейде тұйір денешіктер немесе орақ тәрізді болып келеді. Сонымен, жарық миткроскопы арқылы Гольджи аппаратының екі түрі ажыратылды: тор тәрізді және диктиосомалық (жеке, диффуздық).
Бұл аппарат жасушаның қызметіне қарай өзгеріп отырады, ол секрет бөлетін жасушаларда жақсы жетілген. Гольджи аппаратының құралысы жаңа әдістермен (электронды микроскоп, авторадиофадия, цитохимия, бнохимия) жан-жақты зерттелді. Негізінде бұл аппараттың құрамына цитоплазманың негізгі бөлімдері центроильдар (гаалоплазма аймағы), түтікшелер мен көпіршіктерден тұратын мембрана бөлігі және мембраналардың ішіңдегі қосындылар жатады. Электронды микроскоп Гольджи аппаратының мембраналар қосындыларынан тұратын кішірек аймақ екенін анықтады. Осы мембраналар шоғырланған аймағын диктиосома дейді. Диктиосомалар
Бұл органоидты 1898 жылы итальян ғалымы К.Гольдаш ауыр металдардың ерітінділерімен (осмий немесе күміс) нерв жасушаларын бояғанда оның цитоплазмасында тор тәрізді кара материалдың барын бірінші болып тапты. Оны «ішкі тор тәрізді аппарат» деп атады. Кейін бояу әдістерін жетілдіру арқылы Гольджи аппаратының барлық эукариотты жасушаларда бар екені анықталды. Өсімдіктер жасушасында электронды микроскоп арқылы дәлелдеді.
Гольджи аппараты бір-бірімен тығыз байланысқан ұш бөліктен тұрады: 1. жарғақшамен шектесіп, 5-10-нан топтасып орналасқан қуыстар; 2. қуыстармен байланыса орналасқан ірі тұтікшелер; 3. майда көпіршіктер.
Осмий ерітіндісімен боялғанда кейбір жасушаларда бұл аппарат тор түріңде кездеседі де, олардың қуыстары бір-бірімен байланысып жатады, ол кейде жеке (дикгиосома), кейде тұйір денешіктер немесе орақ тәрізді болып келеді. Сонымен, жарық миткроскопы арқылы Гольджи аппаратының екі түрі ажыратылды: тор тәрізді және диктиосомалық (жеке, диффуздық).
Бұл аппарат жасушаның қызметіне қарай өзгеріп отырады, ол секрет бөлетін жасушаларда жақсы жетілген. Гольджи аппаратының құралысы жаңа әдістермен (электронды микроскоп, авторадиофадия, цитохимия, бнохимия) жан-жақты зерттелді. Негізінде бұл аппараттың құрамына цитоплазманың негізгі бөлімдері центроильдар (гаалоплазма аймағы), түтікшелер мен көпіршіктерден тұратын мембрана бөлігі және мембраналардың ішіңдегі қосындылар жатады. Электронды микроскоп Гольджи аппаратының мембраналар қосындыларынан тұратын кішірек аймақ екенін анықтады. Осы мембраналар шоғырланған аймағын диктиосома дейді. Диктиосомалар
Гольджи аппарты, құрылысы және қызметі
Гольджи аппарыты эндоплазмалық тормен тығыз байланысга болады. Жоғарыда
айтқандай эндоплазмалық торда синтезделген заттар оның қуыстарымен немесе
каналдарымен тасымалданып, аппаратқа түсіп, оның көпіршіктері арқылы
жасушадан сыртқа шығарылады.
Бұл органоидты 1898 жылы итальян ғалымы К.Гольдаш ауыр металдардың
ерітінділерімен (осмий немесе күміс) нерв жасушаларын бояғанда оның
цитоплазмасында тор тәрізді кара материалдың барын бірінші болып тапты. Оны
ішкі тор тәрізді аппарат деп атады. Кейін бояу әдістерін жетілдіру арқылы
Гольджи аппаратының барлық эукариотты жасушаларда бар екені анықталды.
Өсімдіктер жасушасында электронды микроскоп арқылы дәлелдеді.
Гольджи аппараты бір-бірімен тығыз байланысқан ұш бөліктен тұрады: 1.
жарғақшамен шектесіп, 5-10-нан топтасып орналасқан қуыстар; 2. қуыстармен
байланыса орналасқан ірі тұтікшелер; 3. майда көпіршіктер.
Осмий ерітіндісімен боялғанда кейбір жасушаларда бұл аппарат тор түріңде
кездеседі де, олардың қуыстары бір-бірімен байланысып жатады, ол кейде жеке
(дикгиосома), кейде тұйір денешіктер немесе орақ тәрізді болып келеді.
Сонымен, жарық миткроскопы арқылы Гольджи аппаратының екі түрі ажыратылды:
тор тәрізді және диктиосомалық (жеке, диффуздық).
Бұл аппарат жасушаның қызметіне қарай өзгеріп отырады, ол секрет
бөлетін жасушаларда жақсы жетілген. Гольджи аппаратының құралысы жаңа
әдістермен (электронды микроскоп, авторадиофадия, цитохимия, бнохимия) жан-
жақты зерттелді. Негізінде бұл аппараттың құрамына цитоплазманың негізгі
бөлімдері центроильдар (гаалоплазма аймағы), түтікшелер мен көпіршіктерден
тұратын мембрана бөлігі және мембраналардың ішіңдегі қосындылар жатады.
Электронды микроскоп Гольджи аппаратының мембраналар қосындыларынан тұратын
кішірек аймақ екенін анықтады. Осы мембраналар шоғырланған аймағын
диктиосома дейді. Диктиосомалар тордың жеке үзінділері. Диктиосомада бір-
бірімен 20-25 нм қашықтықта жататып, аралықтарында гиалоплазманың жұқа
қабаты болатын жұқа мембраналық қапшықтар немесе цистерналар текшеленіп
орналасады. Текшедегі қатынастардың саны 5-10-нан аспайды. Гольджи
аппаратының аймағында тығыз орналасқан жалпақ цистерналардан басқа көптеген
Диктиосома аймақ екі бөлікке ажыратуға болады: біріншісі - ішкі
(проксимальды), екіншісі - жасушадан алшақ орналасқан (дистальды) бөлік
вакуольдар бар. Проксимальды бөлік ядро мен цитоплазмаға, дистальды бөлік
жасушаның үстіне қараған беті болып табылады.
Проксимальды бөліміне тор тәрізді құыстардан тұратын мембраналар келіп
түйіседі, бұл эндоплазмалық тормен Гольджи аппаратының қосылысқан аймағы.
Дистальды бөлікке ішіне секрет жинаған үлкен вакуольдар бар, олардың
қалыңдығы 10 нм, ал проксимальды бөлікге вакуольдардың қалындығы 6-7 нм
ғана болады.
Гольджи аппараты эндоплазмалық тормен тығыз байланыста болғандықтан,
эвдоплазмалық торда сиитезделген заттар аппарат қуыстары мен
қапшықшаларына бара түсіп, одан тығыздалып, толық синтезделіп секрет
түрінде жасушадан бөлініп шығады (Сурет-18),
Бұл аппаратта ақуыздар, майлар, көмірсулар синтезделеді және лизосома
оргаиоиды осы Гольджи аппаратынан (вакуолдарынан) бөлініп шығады. Сонымен,
электроңды микроскоптың көмегімен Гольджи аппаратының қапшықшалардан
(цистерналардан), үлкендігі әр түрлі вакуольдардан, көпіршіктер мен секрет
түйіршіктерінен тұратыны анықталды.
Гольджи аппаратының функциясы жасушада жүретін көптеген маңызды
метоболизмдік процестермен байланысты. Ол жасушаның секрет бөлу қызметіне,
липидтерді түзу, жинау, сіңіруге және полисахаридтерді синтездеуге
қатысады.
Өсімдіктер жасушаларының Гольджи аппаратында жасуша қабатының матриксі
полисахаридтер (гемицеллюлозалар, пептидтер) синтезделеді. Мұнда сөлдер мен
муциндерді синтездеуде, оларды шығаруда диктиосомалар үлкен қызмет
атқарады. Плазмалық мембрананың бетінде болатын целлюлоза арнаулы
ферменттер жүйесінің комплексі арқылы синтезделеді. Ал бұл ферменттер
жүйесі осы Гольджи аппаратының вакуольдарынан келеді. Гольджи аппаратының
атқаратын қызметіне қарай оның мембраналары да плазмолеммаман тікелей
байланыста болады.
Жасушаның бөлінуі барысында Гольджи аппараты диктиосомаға дейін
бөлшектеніп кетеді. Жасушалар өскенде диктиосомалардың саны да өседі, бірақ
бұлардың қалай өсетіні осы күнге дейін толық анықталмағын. Ядро қабаты мен
Гольджи аппаратының мембраналары арасындағы байланысты зерттей келе кейбір
оқымыстылар оныда ядро қабатынан бөлінген мембраналардан пайда болады деп
жорамалдайды. Гольджи аппараты барлық эукариотты ағзалардың жасушаларында
кездеседі (тек қана сүткоректілердің эритроциттерінде кездеспейді).
Гольджи аппараты қызметтері:
1. Онда полисахаридтер мен липидтердің синтезіне қатысатын
ферменттер болады, олар биосинтез реакцияларының жүрісін жеңілдетеді;
2. Жасуша бөлінетін кезде пайда болатын жарғақшалардың сингезіне қатысады.
Гольджи аппаратының әсерінен плазмалық жарғақша жаңарып отырады;
3. Синтезделген ақуыз, көмірсу, липид молекулалары оның өзекшелері арқылы
Гольджь аппаратына жеткізіледі;
4. Сонымен қатар бұл органоидтың жасуша тіршілігіне зиянды заттарды
сыртқы ортаға бөліп шығара алатыны анықталды.
ЖАСУША ЯДРОСЫ
Ядроның құрылымы. Ядро көптеген бір жасушаны жәндіктердің, бүкіл
көпжасушалы ағзалардың негізгі және тұрақты жиынтығы. Ядроны ең бірінші
рет чех биологы Ян Эвангелиста Пуркине (1825) тауықтың жұмыртқа
жасушасын байқап,ағылшын ботанигі Роберт Броун (1831-1833)-өсімдік
жасушаларындағы,неміс физиологы және цитологы Теодор Шванн (1838 1839)
жануарлар жасушасындағы ядроны сипаттап жасады. Ядро өсімдіктер мен
жануарлар жасушаларының негізгі және тұрақты жиынтығы. Кейбір ағза
жасушаларында құрылымдық ядро жоқ бірақ оларда химиялық, генетикалық және
қызметік (функционалды) аналог бар, оны нуклеоплазма (нуклеоид) дейді.
Ядросы бар ағзаларды-эукариоттар (грекше карион - ядро) деп атайды.
Тірі ағзаның тіршілік қасиеттерінің бірі - көбею, ол ядромен тікелей
байланысты. Зат алмасу, көбею және өсіп-даму ядросы бар жасушаларда
қарқынды түрде жүреді. Кейбір ағзаларда ядросы қалыптаспаған болады, оларды
прокариоттар деп атайды. Ол ағзаларда толық жетілмеген жартақшалы ядро
болмаса да, оның құрамындағы заттары болады, олар цитоплазмадан ерекше
ақуыз заттарынан бөлініп тұрады. Ядро -эукариоттық жасушалардың негізгі
бөлігі, себебі онда геном орналасқан және макромолекулалар пайда болады.
Тепті бактериалар жасушаларында ядроның сыртқы мембрнасы болмасада (ядро
қарапайым), оңда негізгі кариоплазма элементі - нуклеопротендтер бар.
Эукариоттық ядро пішіні әр түрлі және оның пішіні жасушаның пішініне
ұқсас болады. Жасушалар бір немесе көп ядролы (эпителия, эндогелия), және
ядросыз жасушалар (эритроцитер) болады. Омыртқалы жануарлардың бауыры,
сүйек, балшық ет ұлпалары және қарапайымдар көп ядролы болады. Эукариот
жасушаларының ядросы ядролық мембраналардың, ядро (кариоплазмадан),
ядролықтан және хроматинисы (хромоеомалық материал) тұрады.
(Сурет-24).
Жасушаның ядросы, негізінен, тірі ағзаның тұқым қуалау белгілері мен
қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын хромсомалардан, ядро шырыны, РНҚ,
ядролық, т.б. құрамдас бөлшекттерден тұрады. Ядро цитоплазмадан екі
жарғақшасы (ішкі және сыртқы) арқылы бөлінеді. Жарғақша ұсақ шадзақтардан
тұрады бұл арқылы цитоплазма мен ядроның арасында заттар алмасады. Ядро мен
цэтоплазма арасында зат алмасу болып тұратындықтан олар бір-бірімен өзара
тығыз байланысып бірінсіз бірі тіршілік ете алмайды, Демек, әр бір
жасушаның тіршілігі ядро мен цитоплазманың өзара тіршілік әрекетіне
байланысты. Эвдоплазмалық тордың шұрақтары, ядро жарғақшаларының
шұрақтарына келіп алынады. Ядро жарғақшасы шала өткізгіштік қасиетке ие.
Жасуша бөлінерде ядро жарғашсы жойылып кетеді де, жас жасушаларда кайта
пайда болады. Жасаушаның әр түрлі тіршілігіне байланысты ядроның құрылысы,
қызметі, пішіні мен мөлшері де өзгеріп отырады. Оның орташа диаметрі 4-5
мкм. Ядроның негізгі қызметіне мыналар жатады: 1) ядро жэне оның негізгі
құрамдас бөлігі хромссомалар арқылы генетакалық ақпаратты сақтайды; 2)
рибосомада жүретін ақуыз биосинтезінін барысында ДНҚ-дан и РНҚ арқылы
ақпаратты беріп отырады; 3) ядро тұқым қуалау ақпаратты қорып ДНҚ-сы бар
хромосомалар арқылы жеткізеді (25-сурет А).
Химиялық құрылысы алуан түрлі болғандықтан, олар әр түрлі мүшеде 9
дами алады, Көптеген бактериялар қөрегін өздері синтездейді, ал қалғандары
басқа ағзалардан алады. Қөрегін басқа ағзалардан алатын бактериялар, түрлі
ағзалардың денесінде тіршілік етеді немесе өлексемен қоректенеді. Кейбір
бактерияларға оттегі қажет, басқалары оттегісіз ортада өмір сүреді, ал
үшінші түрі екі жағдайда да, өмір сүре алады.
Бактериялар мен көк-жасыл балдырларда, жасуша ядросының орнында
дөнгеленген түйіршік тәрізді нуклеаралық аймақ (нуклеоид) болады.
Бактериясындағы нуклеотидтың диаметрі 200 нм. Оның өз қабықшасы болмайды.
Ол цитоплазма және плазмалық қабыкшамен тікелей байланысқан. Онда гистон
және басқа хромосомалық ақуыз жоқ, сақина сияқты оралғандық ДНҚ-ның қос
тізбегі болады.
Жасушадағы ядроны қатыспаған ағзаларды прокариоттар (грекше, "про"—
"дейін", яғни ядроға дейін, ядросыз) деп атайды тұқым қуалауы мен дамуын
басқарып атыратын негізгі орталық болып табылады.
Ядроның қабықшасы (кариолемма) және өткізгіштігі. Оптикалық
микроскопия қолданып жүргізілген көптеген тәжірибелер жасушалар да ядролық
қабықшаның болатынын ерте кезден анықтаған. Бұл бағытты дамытудағы
электрондық микроскоптың ролі ерекше. Электрондық микроскотың мәліметтері
бойынша ядро қабықшасы екі қабаттан, сыртқы және ішкі мембраналардан
тұрады. Әрқайсысының қалыңдығы 7 нм-дің шамасында және екі осмиофилдік
қабаттардан тұрады. Морфологиялық, жағынан жасуша ішіндегі басқа
мембраналардан айырмасы жоқ, ақуыздар мен липидтерден шығады және
перинуклеарлық, кеңістік деп аталатын мембраналардың арасында ені 20 нм-ден
60 нм-ге дейін жететін кеңістік болады. Ядролық қабықша жасушаның бөліну
кезеңінде болмайды, Ядро қабықшасының екі қабатты екенін 1882 ж. Флемминг
жазған болатын. Ядро қабықшасында поралар болады. Ядро қабықшасының сыртқы
мембранасы үзілместен эвдоплазмалық тордың мембранасына ауысады. Ядро
кабықшасының сыртқы мембранасының цитоплазмаға қараған бетінде,
эңдоплазмадық тордың мембранасының сыртқы бетіндегідей рибосомалар болады.
Бұл ядро қабықшасының эндоплазмалық торға ұқсас және бір-бірімен байланысты
екенін көрсетеді. Көптеген жануарлар мен есімдіктер жасушаларының ядро
қабықшасының сыртқы мембранасы тегіс емес, цитоллазюға қараған бетінде
дөңестер мен өсінділер байқалады.
Ішкі мембрана ядроның хромосомалық материалымен ұштасып тұрады. Түрлі
жасушалардың ядролық қабықшасында диаметрі 80-90 нм поралардың көптеген
саны болады. Өсімдік жасушаларында поралар көп болмайды және ядро бетінде
тәртіпсіз орналасады.
Осы поралардың қабырғаларында ішкі мембранасы үзілместен сыртқы
мембранаға айналады. Поралар жай тесік емес, оларды электронды тығыз
материаямен, глобулалық және фибриллалық, құрылымдар жауып тұрады. Ядро
қабықшасының дөңгелек тесіктерінің шекарасында әрқайсысында 8-ден үш қатар
гранулалар орналасады: бір қатары ядро жағында, екінші цитоплазма жазғында
жатады, ал үшінші қатары поранын орталық, бөліміңде орналасқан.
Гранулалардың үлкендігі 25 нм-дің шамасында. Осы ганутлалардан фибриллалық
өсінділер тарайды. Шеткі гранулалардан тарайтын мұндай фибриллалар ортасын
ұштасып диафрагма құрайды.Осы поралар арқылы ядро мен цитоплазманың
арасында заттардың екі жақты алмасуы жүреді. Бір жасушадағы поралардың
үлкендігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Гольджи аппарыты эндоплазмалық тормен тығыз байланысга болады. Жоғарыда
айтқандай эндоплазмалық торда синтезделген заттар оның қуыстарымен немесе
каналдарымен тасымалданып, аппаратқа түсіп, оның көпіршіктері арқылы
жасушадан сыртқа шығарылады.
Бұл органоидты 1898 жылы итальян ғалымы К.Гольдаш ауыр металдардың
ерітінділерімен (осмий немесе күміс) нерв жасушаларын бояғанда оның
цитоплазмасында тор тәрізді кара материалдың барын бірінші болып тапты. Оны
ішкі тор тәрізді аппарат деп атады. Кейін бояу әдістерін жетілдіру арқылы
Гольджи аппаратының барлық эукариотты жасушаларда бар екені анықталды.
Өсімдіктер жасушасында электронды микроскоп арқылы дәлелдеді.
Гольджи аппараты бір-бірімен тығыз байланысқан ұш бөліктен тұрады: 1.
жарғақшамен шектесіп, 5-10-нан топтасып орналасқан қуыстар; 2. қуыстармен
байланыса орналасқан ірі тұтікшелер; 3. майда көпіршіктер.
Осмий ерітіндісімен боялғанда кейбір жасушаларда бұл аппарат тор түріңде
кездеседі де, олардың қуыстары бір-бірімен байланысып жатады, ол кейде жеке
(дикгиосома), кейде тұйір денешіктер немесе орақ тәрізді болып келеді.
Сонымен, жарық миткроскопы арқылы Гольджи аппаратының екі түрі ажыратылды:
тор тәрізді және диктиосомалық (жеке, диффуздық).
Бұл аппарат жасушаның қызметіне қарай өзгеріп отырады, ол секрет
бөлетін жасушаларда жақсы жетілген. Гольджи аппаратының құралысы жаңа
әдістермен (электронды микроскоп, авторадиофадия, цитохимия, бнохимия) жан-
жақты зерттелді. Негізінде бұл аппараттың құрамына цитоплазманың негізгі
бөлімдері центроильдар (гаалоплазма аймағы), түтікшелер мен көпіршіктерден
тұратын мембрана бөлігі және мембраналардың ішіңдегі қосындылар жатады.
Электронды микроскоп Гольджи аппаратының мембраналар қосындыларынан тұратын
кішірек аймақ екенін анықтады. Осы мембраналар шоғырланған аймағын
диктиосома дейді. Диктиосомалар тордың жеке үзінділері. Диктиосомада бір-
бірімен 20-25 нм қашықтықта жататып, аралықтарында гиалоплазманың жұқа
қабаты болатын жұқа мембраналық қапшықтар немесе цистерналар текшеленіп
орналасады. Текшедегі қатынастардың саны 5-10-нан аспайды. Гольджи
аппаратының аймағында тығыз орналасқан жалпақ цистерналардан басқа көптеген
Диктиосома аймақ екі бөлікке ажыратуға болады: біріншісі - ішкі
(проксимальды), екіншісі - жасушадан алшақ орналасқан (дистальды) бөлік
вакуольдар бар. Проксимальды бөлік ядро мен цитоплазмаға, дистальды бөлік
жасушаның үстіне қараған беті болып табылады.
Проксимальды бөліміне тор тәрізді құыстардан тұратын мембраналар келіп
түйіседі, бұл эндоплазмалық тормен Гольджи аппаратының қосылысқан аймағы.
Дистальды бөлікке ішіне секрет жинаған үлкен вакуольдар бар, олардың
қалыңдығы 10 нм, ал проксимальды бөлікге вакуольдардың қалындығы 6-7 нм
ғана болады.
Гольджи аппараты эндоплазмалық тормен тығыз байланыста болғандықтан,
эвдоплазмалық торда сиитезделген заттар аппарат қуыстары мен
қапшықшаларына бара түсіп, одан тығыздалып, толық синтезделіп секрет
түрінде жасушадан бөлініп шығады (Сурет-18),
Бұл аппаратта ақуыздар, майлар, көмірсулар синтезделеді және лизосома
оргаиоиды осы Гольджи аппаратынан (вакуолдарынан) бөлініп шығады. Сонымен,
электроңды микроскоптың көмегімен Гольджи аппаратының қапшықшалардан
(цистерналардан), үлкендігі әр түрлі вакуольдардан, көпіршіктер мен секрет
түйіршіктерінен тұратыны анықталды.
Гольджи аппаратының функциясы жасушада жүретін көптеген маңызды
метоболизмдік процестермен байланысты. Ол жасушаның секрет бөлу қызметіне,
липидтерді түзу, жинау, сіңіруге және полисахаридтерді синтездеуге
қатысады.
Өсімдіктер жасушаларының Гольджи аппаратында жасуша қабатының матриксі
полисахаридтер (гемицеллюлозалар, пептидтер) синтезделеді. Мұнда сөлдер мен
муциндерді синтездеуде, оларды шығаруда диктиосомалар үлкен қызмет
атқарады. Плазмалық мембрананың бетінде болатын целлюлоза арнаулы
ферменттер жүйесінің комплексі арқылы синтезделеді. Ал бұл ферменттер
жүйесі осы Гольджи аппаратының вакуольдарынан келеді. Гольджи аппаратының
атқаратын қызметіне қарай оның мембраналары да плазмолеммаман тікелей
байланыста болады.
Жасушаның бөлінуі барысында Гольджи аппараты диктиосомаға дейін
бөлшектеніп кетеді. Жасушалар өскенде диктиосомалардың саны да өседі, бірақ
бұлардың қалай өсетіні осы күнге дейін толық анықталмағын. Ядро қабаты мен
Гольджи аппаратының мембраналары арасындағы байланысты зерттей келе кейбір
оқымыстылар оныда ядро қабатынан бөлінген мембраналардан пайда болады деп
жорамалдайды. Гольджи аппараты барлық эукариотты ағзалардың жасушаларында
кездеседі (тек қана сүткоректілердің эритроциттерінде кездеспейді).
Гольджи аппараты қызметтері:
1. Онда полисахаридтер мен липидтердің синтезіне қатысатын
ферменттер болады, олар биосинтез реакцияларының жүрісін жеңілдетеді;
2. Жасуша бөлінетін кезде пайда болатын жарғақшалардың сингезіне қатысады.
Гольджи аппаратының әсерінен плазмалық жарғақша жаңарып отырады;
3. Синтезделген ақуыз, көмірсу, липид молекулалары оның өзекшелері арқылы
Гольджь аппаратына жеткізіледі;
4. Сонымен қатар бұл органоидтың жасуша тіршілігіне зиянды заттарды
сыртқы ортаға бөліп шығара алатыны анықталды.
ЖАСУША ЯДРОСЫ
Ядроның құрылымы. Ядро көптеген бір жасушаны жәндіктердің, бүкіл
көпжасушалы ағзалардың негізгі және тұрақты жиынтығы. Ядроны ең бірінші
рет чех биологы Ян Эвангелиста Пуркине (1825) тауықтың жұмыртқа
жасушасын байқап,ағылшын ботанигі Роберт Броун (1831-1833)-өсімдік
жасушаларындағы,неміс физиологы және цитологы Теодор Шванн (1838 1839)
жануарлар жасушасындағы ядроны сипаттап жасады. Ядро өсімдіктер мен
жануарлар жасушаларының негізгі және тұрақты жиынтығы. Кейбір ағза
жасушаларында құрылымдық ядро жоқ бірақ оларда химиялық, генетикалық және
қызметік (функционалды) аналог бар, оны нуклеоплазма (нуклеоид) дейді.
Ядросы бар ағзаларды-эукариоттар (грекше карион - ядро) деп атайды.
Тірі ағзаның тіршілік қасиеттерінің бірі - көбею, ол ядромен тікелей
байланысты. Зат алмасу, көбею және өсіп-даму ядросы бар жасушаларда
қарқынды түрде жүреді. Кейбір ағзаларда ядросы қалыптаспаған болады, оларды
прокариоттар деп атайды. Ол ағзаларда толық жетілмеген жартақшалы ядро
болмаса да, оның құрамындағы заттары болады, олар цитоплазмадан ерекше
ақуыз заттарынан бөлініп тұрады. Ядро -эукариоттық жасушалардың негізгі
бөлігі, себебі онда геном орналасқан және макромолекулалар пайда болады.
Тепті бактериалар жасушаларында ядроның сыртқы мембрнасы болмасада (ядро
қарапайым), оңда негізгі кариоплазма элементі - нуклеопротендтер бар.
Эукариоттық ядро пішіні әр түрлі және оның пішіні жасушаның пішініне
ұқсас болады. Жасушалар бір немесе көп ядролы (эпителия, эндогелия), және
ядросыз жасушалар (эритроцитер) болады. Омыртқалы жануарлардың бауыры,
сүйек, балшық ет ұлпалары және қарапайымдар көп ядролы болады. Эукариот
жасушаларының ядросы ядролық мембраналардың, ядро (кариоплазмадан),
ядролықтан және хроматинисы (хромоеомалық материал) тұрады.
(Сурет-24).
Жасушаның ядросы, негізінен, тірі ағзаның тұқым қуалау белгілері мен
қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын хромсомалардан, ядро шырыны, РНҚ,
ядролық, т.б. құрамдас бөлшекттерден тұрады. Ядро цитоплазмадан екі
жарғақшасы (ішкі және сыртқы) арқылы бөлінеді. Жарғақша ұсақ шадзақтардан
тұрады бұл арқылы цитоплазма мен ядроның арасында заттар алмасады. Ядро мен
цэтоплазма арасында зат алмасу болып тұратындықтан олар бір-бірімен өзара
тығыз байланысып бірінсіз бірі тіршілік ете алмайды, Демек, әр бір
жасушаның тіршілігі ядро мен цитоплазманың өзара тіршілік әрекетіне
байланысты. Эвдоплазмалық тордың шұрақтары, ядро жарғақшаларының
шұрақтарына келіп алынады. Ядро жарғақшасы шала өткізгіштік қасиетке ие.
Жасуша бөлінерде ядро жарғашсы жойылып кетеді де, жас жасушаларда кайта
пайда болады. Жасаушаның әр түрлі тіршілігіне байланысты ядроның құрылысы,
қызметі, пішіні мен мөлшері де өзгеріп отырады. Оның орташа диаметрі 4-5
мкм. Ядроның негізгі қызметіне мыналар жатады: 1) ядро жэне оның негізгі
құрамдас бөлігі хромссомалар арқылы генетакалық ақпаратты сақтайды; 2)
рибосомада жүретін ақуыз биосинтезінін барысында ДНҚ-дан и РНҚ арқылы
ақпаратты беріп отырады; 3) ядро тұқым қуалау ақпаратты қорып ДНҚ-сы бар
хромосомалар арқылы жеткізеді (25-сурет А).
Химиялық құрылысы алуан түрлі болғандықтан, олар әр түрлі мүшеде 9
дами алады, Көптеген бактериялар қөрегін өздері синтездейді, ал қалғандары
басқа ағзалардан алады. Қөрегін басқа ағзалардан алатын бактериялар, түрлі
ағзалардың денесінде тіршілік етеді немесе өлексемен қоректенеді. Кейбір
бактерияларға оттегі қажет, басқалары оттегісіз ортада өмір сүреді, ал
үшінші түрі екі жағдайда да, өмір сүре алады.
Бактериялар мен көк-жасыл балдырларда, жасуша ядросының орнында
дөнгеленген түйіршік тәрізді нуклеаралық аймақ (нуклеоид) болады.
Бактериясындағы нуклеотидтың диаметрі 200 нм. Оның өз қабықшасы болмайды.
Ол цитоплазма және плазмалық қабыкшамен тікелей байланысқан. Онда гистон
және басқа хромосомалық ақуыз жоқ, сақина сияқты оралғандық ДНҚ-ның қос
тізбегі болады.
Жасушадағы ядроны қатыспаған ағзаларды прокариоттар (грекше, "про"—
"дейін", яғни ядроға дейін, ядросыз) деп атайды тұқым қуалауы мен дамуын
басқарып атыратын негізгі орталық болып табылады.
Ядроның қабықшасы (кариолемма) және өткізгіштігі. Оптикалық
микроскопия қолданып жүргізілген көптеген тәжірибелер жасушалар да ядролық
қабықшаның болатынын ерте кезден анықтаған. Бұл бағытты дамытудағы
электрондық микроскоптың ролі ерекше. Электрондық микроскотың мәліметтері
бойынша ядро қабықшасы екі қабаттан, сыртқы және ішкі мембраналардан
тұрады. Әрқайсысының қалыңдығы 7 нм-дің шамасында және екі осмиофилдік
қабаттардан тұрады. Морфологиялық, жағынан жасуша ішіндегі басқа
мембраналардан айырмасы жоқ, ақуыздар мен липидтерден шығады және
перинуклеарлық, кеңістік деп аталатын мембраналардың арасында ені 20 нм-ден
60 нм-ге дейін жететін кеңістік болады. Ядролық қабықша жасушаның бөліну
кезеңінде болмайды, Ядро қабықшасының екі қабатты екенін 1882 ж. Флемминг
жазған болатын. Ядро қабықшасында поралар болады. Ядро қабықшасының сыртқы
мембранасы үзілместен эвдоплазмалық тордың мембранасына ауысады. Ядро
кабықшасының сыртқы мембранасының цитоплазмаға қараған бетінде,
эңдоплазмадық тордың мембранасының сыртқы бетіндегідей рибосомалар болады.
Бұл ядро қабықшасының эндоплазмалық торға ұқсас және бір-бірімен байланысты
екенін көрсетеді. Көптеген жануарлар мен есімдіктер жасушаларының ядро
қабықшасының сыртқы мембранасы тегіс емес, цитоллазюға қараған бетінде
дөңестер мен өсінділер байқалады.
Ішкі мембрана ядроның хромосомалық материалымен ұштасып тұрады. Түрлі
жасушалардың ядролық қабықшасында диаметрі 80-90 нм поралардың көптеген
саны болады. Өсімдік жасушаларында поралар көп болмайды және ядро бетінде
тәртіпсіз орналасады.
Осы поралардың қабырғаларында ішкі мембранасы үзілместен сыртқы
мембранаға айналады. Поралар жай тесік емес, оларды электронды тығыз
материаямен, глобулалық және фибриллалық, құрылымдар жауып тұрады. Ядро
қабықшасының дөңгелек тесіктерінің шекарасында әрқайсысында 8-ден үш қатар
гранулалар орналасады: бір қатары ядро жағында, екінші цитоплазма жазғында
жатады, ал үшінші қатары поранын орталық, бөліміңде орналасқан.
Гранулалардың үлкендігі 25 нм-дің шамасында. Осы ганутлалардан фибриллалық
өсінділер тарайды. Шеткі гранулалардан тарайтын мұндай фибриллалар ортасын
ұштасып диафрагма құрайды.Осы поралар арқылы ядро мен цитоплазманың
арасында заттардың екі жақты алмасуы жүреді. Бір жасушадағы поралардың
үлкендігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz