Ресей және Кеңес мемлекетінің тарихы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау.ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫ
§ 1. Территориясы, әлеуметтік және саяси құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
§ 2. Экономикадағы жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
§ 3. XX ғасырдың басындағы саяси.әлеуметгік. дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... .10
II тарау. РЕСЕЙДЕГІ 1905.1907 ЖЖ. РЕВОЛЮЦИЯ
§ 1. Себептері, мақсаты және басты оқиғалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
§ 2. Жаңа саяси система. Реформалар кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20 III тарау. XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ РЕСЕЙДІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
§ 1. Орыс.жапон соғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
§ 2. 1906.1916 жж. сырткы саясат. Ресейдің I Дүние жүзілік соғысқа қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІV тарау. XX ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ РЕСЕЙ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘДЕНИЕТІ
§ 1. Білім мен ғылымның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
§ 2. Әдебиет пен өнер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
V тарау. 1917 ЖЫЛҒЫ РЕСЕЙДЕП АҚПАН РЕВОЛЮЦИЯСЫ
§ 1. Саяси және экономикалық дағдарыстын шиеленесуі ... ... ... ... ... ... ... ... .34
§ 2. Монархияны қүлату. Революцияның жеңуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
VI тарау.ДЕМОКРАТИЯДАН ДИКТАТУРАҒА ДЕЙІНГІ КЕЗЕҢ (1917 Ж. НАУРЫЗ.ҚАЗАН АЙЛАРЫ)
§ 1. Ресей қоғамындағы демократиялық кезеңнің басталуы ... ... ... ... ... ... ..40
§ 2. 1917 ж. жазындағы саяси дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
VII тарау. 1917 ЖЫЛҒЫ РЕСЕЙДЕГІ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІ. КЕҢЕС ӨКІМЕТІНІҢ ОРНАУЫ
§ 1. Петроградтағы төңкеріс. Уақытша үкіметтің құлауы ... ... ... ... ... ... ... ..48
§ 2. Кеңес екіметінің орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
VIII тарау. КЕҢЕС МЕМЛЕКЕТІ 1917.1920 ЖЖ
§ 1. Ішкі және сыртқы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
§ 2. 1918.1920 жж. Азамат соғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ІХ тарау. 20 ЖЖ. БІРШШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ КЕҢЕС МЕМЛЕКЕТІ
§ 1. Кеңес мемлекетінің ішкі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
§ 2. Кеңес Одағының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Х тарау. 20 ЖЖ. ЕКШШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ 30 ЖЖ. КЕҢЕС ОДАҒЫ
§ 1. Индустрияландыру саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
§ 2. Ауыл шаруашылығын коллективтендіру саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
§ 3. 30.жылдардағы ішкі саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
§ 4. КСРО соғыс карсаңында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
XI тарау. 20.30 ЖЖ. КЕҢЕС МЕМЛЕКЕТІНЩ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
§ 1. Кеңес мемлекетінің 20 жж. Халықаралық аренадағы саясаты ... ... ... ... 88
§ 2. 30.шы жылдарындағы сыртқы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
XII тарау.КЕҢЕС ОДАҒЫНЫҢ 1941.1945 ЖЖ. ¥ЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ
§ 1. Соғыстың басталуы және бастапқы кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
§ 2. 1942.1943 жж. соғыстың барысы және ондағы түбегейлі бетбұрыстың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
§3. КСРО.ғы коллаборационизм. Кеңес үкіметінің халықтарды депортациялау саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
§ 4. Соғыстың соңғы кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 108
§ 5. Әскери экономика құрудағы тылдағы халықтың ерлік еңбегі ... ... ... ... 110
§ 6. Соғыс жылдарындағы КСРО.ның сырткы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..113
XIII тарау. КЕҢЕС ОДАҒЫ СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕ (1945.1952 ЖЖ.)
§ 1. Әлеуметтік.экономикалық даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .117
§ 2. Қоғамдық.саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...121
XIV тарау. 1917.1950 ЖЖ. КСРО ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ
МӘДЕНИЕТІ
§ 1. Саяси.ағарту жұмысы. Білім және ғылымның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ..123
§ 2. Әдебиет пен өнер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..127
XV тарау. 1953.1964 ЖЖ. КЕҢЕС ОДАҒЫ
§ 1. Қоғамдық.саяси өмірдегі жаңа бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 131
§ 2. Экономикадағы өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..134
§ 3. Сырткы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..137
XVI тарау. КОММУНИСТІК КОНСЕРВАТИЗМ ДӘУІРІНДЕГІ КЕҢЕС ОДАҒЫ (1965.1984 ЖЖ.)
§ 1. Қоғамдық.саяси жағдай және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ..140
§ 2. Экономикалық саясаттағы қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .143
§ 3. Сыртқы саясат бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...146
XVII тарау. КЕҢЕС ОДАҒЫНЫҢ СОҢҒЫ КЕЗЕҢІ (1985.1991 ЖЖ.)
§ 1. Қоғамдық.саяси өмірді кайта құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 148
§ 2. Эконмикадағы жагдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .150
§ 3. Халықаралық аренадағы жана саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 152
§ 4. Кеңес одағының ыдырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..155
XX ҒАСЫРДЫҢ МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ САЯСИ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...161
XX ҒАСЫР ТАРИХЫНЫҢ НЕГІЗГІ ДАТАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...163
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .172

1991 жылы көптеген обьективтік және субьективтік себептерге байланысты бүкіл әлемде коммунистік тәртіп орнатқысы келген алып империя Кеңес Одағы ыдырады, ал оның кеңістігінде жаңа еуразиялық тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Олар көп уақыттан кейін ғана өздерінің мемлекеттерін қайта жандандырып, дүние жүзілік қауымдастықтың заңды мүшелеріне айналып, тәуелсіздік жолына түсті.
Қазіргі ТМД кеңістігіндегі мемлекеттер мен халықтар жаңа ғана аяқталған XX ғасырда тарихтың әртүрлі тәлкегіне түсіп, талай қиыншылықтарды басынан кешірді. Ресей және Кеңестік империялар кезінде осы еуразиялық территорияда тұрып жатқан халықтардың тарихы бұрмаланып жазылып жүрді және империялық одан кейін коммунистік идеологияға міндетті түрде бағындырылды. Бұл жағынан бір кезде Индияның басшысы болған Джавахарлал Нерудың «Жаулап алынған халықтардың тарихын, жаулап алушылар жазады» деген ащы шындықтан шыққан сөздерімен толық келісуге болады. Өткен ғасырда шыққан Ресей мемлекеті мен Кеңес Одағының тарихына қатысты зерттеулер Еуразия кеңістігіндегі көптеген территориялардың, олардың халықтарының тарихын жоғарыда айтып кеткен бағытта ғана көрсетті. Соның нәтижесінде XX ғасырдың тарихнамасында империялық концепциялар қалыптасты.
Оқу құралында Ресей империясы мен Кеңес Одағы тарихы беріледі. Әрине, осы еңбекті жазуда бұрынғы шыққан деректер мен ғылыми еңбектер кеңінен пайдаланылды. Соған қарамастан XX ғасырдың тарихи кезеңдері қазіргі уақыттағы обьективтік көзқарасқа байланысты жазылды.

1. Академия наук в решениях Политбюро ЦКРКП (б) – ВКП (б) КПСС, 1922-1991 г.г. – М 2000.
2. Белые армии черные генералы. Мемуары белогвардейцев,Ярославль, 1991.
3. Бөкейханов Ә. Шығармалар. - Алматы, 1994.
4. Бухарин Н.И. Путь к социализму. Избранные произведения.Новосибирск, 1990.
5. Все для фронта, все для победы. Документы и фотографии.Алма-Ата, 1985.
6. Горбачев Н.С. Перестройка и новое мышление для нашейстраны и для всего мира. - М., 1987.
7. Горков Ю.А. Государственный комитет Обороны постоновляет (1941-1945гг.): Цифры документы. - М., 2002.
8. ГУЛАГ (Главное управление лагерей). 1917-1960: сборник документов. - М., 2000.
9. Документы внешней политики СССР. - М., 1957-1978гг.,Т.1-21.
10. Ельцин Б.Н. Записки президента. - М., 1994.
11. Жуков Г.К. Воспоминания и размышления. 2-е изд. -М.,1974. Т. 1-2.
12. За советы без комунистов: Крестьянское восстание в Тюменской губернии, 19217 Сборник документов/ ШишкинВ.И. Новосибирск, 2000.
13. Из истории борьбы за власть в 1917 году. Сборник документов. - М., 2002.
14. Из истории гражданской войны в СССР. Сборник документов и материалов (1918-1922). В 3-х т. - М., 1960.
15. История СССР В документах и иллюстрациях (1917-1971),
Хрестоматия для учителя. - М., 1973.
16. История СССР В документах и иллюстрациях (1917-1980).
Пособие для учителей. /Виноградов В.И.- М., 1981.
17. Индустрализация СССР: Документы и матёриалы: В ! \вып.-М., 1969-1971.
18. Қайнар Олжай. Президент пырағы. (Репортаждар кітабы). Алматы, 1994
19. Керенский А.Ф. Россия на историческом повороте. - М.,1995.
20. КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. 8-е изд. - М., 1970-1982, т. I-XIV .
21. Коммунистическая партия Советского Союза в резолюциях и решениях съездов пленумов ЦК (1898-1988). 9-е изд.1983-1989. -тІ-ҮІ.
22. Коммунистический Интернационал в документах. 1919-1932. -М., 1983.
23. Крестьянское движение в Поволожье. 1919-1922. Документы и материалы. - М., 2002.
24. Кульков Е.Н., Мягков М.Ю., Ржешевский О.А. Война 1941-факты и документы. - М., 2001.
25. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. - Алматы, 1994.
26. Қазақ қалай аштыққа ұшырады. (Қасыретті жалдар хаттары).-Алматы, 1991.
27. Қызылдар қырғыны. - Алматы, 1993.
28. Милюков П.Н. Воспоминания. - М., 1991.
29. Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тағдыры. - Алматы,1992.
30. Ленин В.И. Еңбекшілер мен қанаушы халықтар құқықтарының Декларациясы. ТШЖ, 35т.
31. Ленин В.И. Кеңес өкіметінің кезекті мақсаттары. ТШЖ,Збт.
32. Ленин В.И. Ұлттар мәселесі жөнінде немесе «автономияландыру» туралы. ТШЖ, 45т.
33. Назарбаев Н.А. Ғасырлар тоғысында. - Алматы, 1996.
34. Назарбаев Н.А. Стратегия развития Казахстана 2030. - Алматы, 1998.
35. Назарбаев Н.А. Эшщентр мира. - Астана, 2001.
36. Никифоров П.М. ДВР. Записки премьера. М., 1974.
37. Национализация промышлености в СССР. Сб. документов и материалов (1917-1920). -М., 1954.
38. Образование СССР. Сб. документов. ~ М., 1972.
39. Переписка председателя Совета Министров СССР с Президентами США и Премьер-министрами Великобритании во время Великой Отечественной войны 1941-1945гг.: В 2-х т. - М., 1989.
40. «По решению Правительства Союза ССР...» Депортация народов: документы и материалы. - Нальчик, 2003.
41. Реабилитация: Политические процессы 30-50-х годов. - М.,1991.
42. Реабилитация народов и граждан. 1954-1994: Документы.-М., 1994.
43. Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам.-М., 1967-1983, т. I-IV.
44. Россия сегодня. Политический портрет в документах. 1985-1991.-М., 1991.
45. Россия-США. Торгово-экономические отношения. 1900-1930гг.: Сборник документов. - М., 1996.
46. Рыскулов Т. Избранные труды. - Алматы, 1994.
47. Совершенно секретно! Только для командования. Стратегия фашистской Германии в войне против СССР: Документы и материалы. -М., 1967.
48. В Дробижева . -М., 1978-1980, вып. I-VII.
49. Совещания Коминформа. 1947,1948,1949: Документы и материалы.-М., 1998.
50. Троцкий Л.Д. К истории русской революции. -М.,1990.
51. Тухачевский М. Поход на Вислу. - М., 1992.
52. Шевернадзе Э.А. Мой выбор. В защиту демократии и свободы.-М., 1991
53. Хрестоматия по истории СССР (1861-1917). Учебное пособие. -М., 1990.
54. Хрестоматия по отечественной истории (1946-1995)/Подред. А.Ф. Киселева, Э.М. Щагина. -М.,1996.
55. Яковлев А. С. Цель жизни (Записки авиаконструктора). 3-е год.-М„ 1972.
56. Зерттеулер және оқу құралдары
57. Акопян А.М., Эльчибекян А.Н. Очерки по истории Советской Армении. - Ереван, 1955.
58. Алексеева Л.И. История инакомыслия в СССР. Новейший период. -М.,2001.
59. Альтман И.А. Жертва ненависти: Холокост в СССР. 1941-1945. -М., 2002
60. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. 3 кітап.- Алматы, 1999.
61. Анфимов А.М. Столыпин и Российское крестьянство. -М.,2002.
62. Арутюнян Ю.В. Советское крестьянство в годы Великой Отечественной Войны.-М., 1970.
63. Байбаков С.А. История образования СССР: итоги и перспективы изучения.-М., 1997.
64. Безбородов А.Б. Власть и ыаучно-техническая политика в СССР середины 50-х середины 70-х годов. —М.,1997.
65. Берия: конец карьеры. —М., 1991.
66. Боевыкин В.И. Формирование финансового капитала в России: Конец XIX в. -М., 1984.336
67. Бобков Ф.Д. КГБ и власть. -М., 1995.
68. Боханов А.Н. Николай II. -М., 1997.
69. Боффа Дж. История Советского Союза. В 2-х т. -М., 1990.
70. Бруцкус Б.Д. Советская Россия и социализм. -СПб.,1995.
71. Булдаков В. Красная смута. Природа и последствия револю-ционного насилия. М., 1997.
72. Бурлацкий Ф.М. Вожди и советники. -М., 1990.
73. Быстрова И.В. Военно-промышленный комплекс СССР в го-ды «холодной войны». Вторая половина 40-х начало 60-х
Василенко И.А. Геополитика. Учебные пособие. - М., 2003.
74. Верт Н. История Советского государства. -М:, 1995.
75. Виноградов С.В. НЭП: опыт создания многоукладной экономики. -М., 1996.
76. Вознесенский Н.А. Военная экономика СССР в период ВОВ. Изб. произ. -М., 1979.
77. Волкогонов Д.А. Триумф и трагедия. Политический портретИ.В.Сталина: В 2-х кн. -М., 1990.
78. Вылцан М.А. и др. Коллективизация сельского хозяйства в СССР: пути, формы, достижения. Краткий очерк истории. М., 1982.
79. Гражданская война в России.- Перекресток мнений. -М.,1996.
80. Городецкий Е.Н. Рождение Советского государства (1917-1918).-М., 1965.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 155 бет
Таңдаулыға:

ТҮРКІСТАН-2014
КІРІСПЕ

1991 жылы көптеген обьективтік және субьективтік себептерге байланысты
бүкіл әлемде коммунистік тәртіп орнатқысы келген алып империя Кеңес Одағы
ыдырады, ал оның кеңістігінде жаңа еуразиялық тәуелсіз мемлекеттер пайда
болды. Олар көп уақыттан кейін ғана өздерінің мемлекеттерін қайта
жандандырып, дүние жүзілік қауымдастықтың заңды мүшелеріне айналып,
тәуелсіздік жолына түсті.
Қазіргі ТМД кеңістігіндегі мемлекеттер мен халықтар жаңа ғана
аяқталған XX ғасырда тарихтың әртүрлі тәлкегіне түсіп, талай қиыншылықтарды
басынан кешірді. Ресей және Кеңестік империялар кезінде осы еуразиялық
территорияда тұрып жатқан халықтардың тарихы бұрмаланып жазылып жүрді және
империялық одан кейін коммунистік идеологияға міндетті түрде бағындырылды.
Бұл жағынан бір кезде Индияның басшысы болған Джавахарлал Нерудың Жаулап
алынған халықтардың тарихын, жаулап алушылар жазады деген ащы шындықтан
шыққан сөздерімен толық келісуге болады. Өткен ғасырда шыққан Ресей
мемлекеті мен Кеңес Одағының тарихына қатысты зерттеулер Еуразия
кеңістігіндегі көптеген территориялардың, олардың халықтарының тарихын
жоғарыда айтып кеткен бағытта ғана көрсетті. Соның нәтижесінде XX ғасырдың
тарихнамасында империялық концепциялар қалыптасты.
Оқу құралында Ресей империясы мен Кеңес Одағы тарихы беріледі. Әрине,
осы еңбекті жазуда бұрынғы шыққан деректер мен ғылыми еңбектер кеңінен
пайдаланылды. Соған қарамастан XX ғасырдың тарихи кезеңдері қазіргі
уақыттағы обьективтік көзқарасқа байланысты жазылды.

I-ТАРАУ. XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ PЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫ

І. Территориясы, әлеуметтік ұлттық және саяси құрылымы
XX ғасырдың басында Ресей империясы өзінің территориясы жағынан дүние
жүзіндегі ең үлкен мемлекетке айналды.Орыстардың тарихи жерлерінен басқа
империя құрамында ерекше статустары бар Польша мен Финляндияны
есептемегенде Балтық жағалауы, Украина, Белоруссия, Кавказ, Орта Азия мен
Қазақстан, Сібір және Қиыр Шығыс аймақтары болды. Жалпы империя
территориясы 22 млн. астам шаршы километрге жетті.Шаруашылық жағынан
Ресейдің көптеген жерлері әр деңгейде дамыды, оның ішінде Мәскеу,
Петербург, Оңтүстік Ресей, Польша, Украина, Орал сияқты өнеркәсіпті ірі
аймақтардың рөлі ерекше болды, ал көптеген ұлттық территорияларының дамуы
өте баяу жүрді. XIX ғасырдың аяғындағы өнеркәсіпте жүргізілген модернизация
Ресейде капиталистік коғамға тән халқының буржуазия және пролетариатқа
бөлініп қалыптасуына әкеліп соқты.Саны жағынан аз болса да ресей
буржуазиясы елдің экономикасында басқарушы күшке айналды. Бірақ революция
арқылы билікке келген Батыс буржуазиясымен салыстырғанда оның саяси
өмірдегі рөлі онша биік болмады. Бұған самодержавиялық-помещиктік мемлекет
құрылымы да әсер етті. Аталған кезеңде ресей буржуазиясы әлі саяси
бағыттарын айқындай қойған жоқ. Соған байланысты олар бір жағынан
самодержавияны қолдаса, екінші жағынан кейбір саяси-экономикалық
өзгерістерді жақтады.
XIX ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасқан ресей пролетариаты әлеуметтік
даму жағынан Еуропа жұмысшыларынан әлдеқайда қиын жағдайда болды. Мысалы
оның жалақысы 20-37 рубль болса, бір күндік жұмыс мерзімі 11-14 сағатқа
созылды. Саяси бостандығы жоқ ресей жұмысшыларында тіпті 1906 жылға дейін
кәсіподақ ұйымдары да қалыптаспады. Ал кейбір саяси партиялар осы кездегі
жұмысшылар қозғалысын өздерінің мүдделері үшін пайдалануға тырысты.
Солардың ішінде социал-демократиялық бағыттағы солшыл партияларды алдымен
атауға болады. Жалпы айтқанда осы кезеңде жұмысшылар қозғалысы патшалық
Ресейде белгілі ұйымдасқан күшке айналды.
Модернизация помещиктер мен шаруалардың да өмірлеріне көптеген
өзгерістер әкелді. Дворяндардың қолында көптеген жерлер сақталды. Сондықтан
олардың селомен деревнядағы ықпалы өте зор болды. Бірақ осы дворяндардың
буржуазиямен қарым-қатынастары әртүрлі салада дами түскені айқын байқала
бастады.
Ресей қоғамындағы ең консервативтік көзқараста тұрған элементтердің
бірі шаруалар болды. Олар қоғамның 80% құрады. Бірақ Столыпиннің аграрлық
реформасына дейін шаруалар өздеріне бөлінген жерлерге толық ие бола алмады.
Көптеген кедей батрактарда жер мүлдем болған жоқ. Капиталистік эволюцияға
байланысты шаруалардың әлеуметтік құрамы да өзгерді. Мысалы, шаруалардың 3%
селолық буржуазияға айналды. Оларды кулактар деп атады, 15% ауқаттылардың
қатарына қосылды. Ал қалғандары село мен қаладағы жалданушы күшке айналды.
Бірақ ауқаттылар мен кедейлерді біріктіретін мәселелер болды. Мысалы: олар
ірі жер иеленуші-помещиктерге қарсы күресті бірге жүргізді және ғасыр
басында шаруалар қозғалысы Ресейдің орталық және ұлттық аймақтарында өрши
түсті. Сонымен қатар самодержавиенің қоныстанушылық саясатына байланысты
Түркістанда, Сібірде т.б. жерлерде жер мәселесі күрделене түсті.
Осы кезде Ресей қоғамында интеллигенцияның рөлі ерекшеленді. Ғасыр
басында интеллигенция саны 800 мыңнан асты. Оның ішінде білім және
денсаулық саласында 30%, оған ғалымдарды, актерлерді, әдебиетшілер мен
музыканттарды қосуға болады. Екінші топқа 44% өнеркәсіпте, қаржы
мекемелерінде, транспорт және ауыл шаруашылығында істейтін шенеуніктерді
атаймыз. Сонымен қатар 200 мыңнан астам адам мемлекеттік аппарат, армия,
земстволар мен қалалық думаларда қызмет атқарды. Ең жоғарғы жалақы алатын,
ықпалы да мол адамдарды цензлік интеллигенция деп атаған. Бұлардың қатарына
лауазымы биік шенеуніктерді жатқызған. Мемлекеттің саяси өмірінде
интеллигенция өкілдері белсенділік көрсетіп, көптеген ұйымдардың, тіпті,
партиялардың ұйымдастырушылары немесе басшылары болған.Империяда деревня,
село, ауылдармен қатар көптеген қала тұрғындары да болды. Бірақ ресми түрде
бұл топқа көбінесе сауда-өнеркәсіп мекемелерінде істейтіндерді, құрметті
азаматтарды, гильдия көпестерін, мещандарды, қолөнершілерді және
жұмысшыларды жатқызатын. Сонымен қатар мемлекетте казачествоның да рөлі
ерекше болды. Мысалы аталмыш кезеңде 11 казак әскері айқындалды. Осылардың
көбісі көптеген жағдайларда әсіресе ұлттық аймақтарда үстемдік жүргізуде
патша үкіметінің сенімді тірегі болды.
Ресейде христиан дінін, әсіресе, православие шіркеуін самодсржавие
жоғарғы деңгейде ұстады. Өйткені қай заманнан бері патша үкіметі
православие шіркеуінен қолдау тауып отырды. Мысалы, ғасыр басында шіркеудің
қолында 2 млн десятина жер, көптеген монастырлар, үйлер, ауруханалар,
интернаттар, баспаханалар болған. Бірақ ислам, иудаизм, буддизм діндеріне
мұндай кеңшілік көрсетілмеді. Өйткені самодержавиенің стратегиялық мақсаты
бұратана халықтарды. христиан дініне шоқындыру болды. Осы кезде мешіттер,
синагоголар салуға әкімшілік жағынан көптеген кедергілер жасалды. Мысалы
Петербургтегі мұсылмандар мешіті әртүрлі кедергілерге байланысты 20 жылдан
астам уақыт салынды.
XX ғасырдың басында Ресей империясының халқы 130 млн асып, 200-ге
жақын ұлт өкілдерін құраған, оның ішінде славян халықтары великоростар
(орыстар), малоростар (украин), белорустар, поляктар, сербтер, болгарлар,
чехтар т.б. болды. Великоростар 54,4 млн, малоростар 22 млн, белорустар 5,9
млн санына жетті. Осы үш ұлт өкілдерінің жалпы саны 83,3 млн болды. Бірақ
Ресей империясындағы ұлы державалық саясатқа байланысты украиндар мен
белорустар орыстар деп ресми аталатын болды. Саны жағынан екінші орында
түркі тілдес халықтар болды. Оның ішіде: қазақтар, татарлар, әзірбайжандар,
өзбектер, түркмендер, қырғыздар, башқұрттар, якуттар т.б. ұлттар болды.
Олардың жалпы саны 25 млн астам болды. Сонымен қатар мемлекетте 4 млн
еврейлер, 1 млн астам немістер, молдавандар, армяндар, латыштар,
эстондықтар, мордвалар тұрды. Осы кезде славян және түркі тілдес
халықтардың табиғи өсімі жоғары деңгейде болса, кейбір солтүстік
халықтарының оның ішінде: ханты, манси, камчадалдардың, гиляктардың,
юкагирлардың саны азая бастады.
Әрине, империяда басты рөлді орыс халқы атқарды. Өйткені бұл халықты
империялық халық ретінде самодержавие толық қолдап отырды. Бір кезде
жаулап алынған Полша, Кавказ, Қазақстан мен Орта Азияда, Еділ бойында,
Сібір мен Қиыр Шығыста орыс халқының өкілдері қоныстанып алды. Сөйтіп,
патша үкіметі ұлттық аймақтарда орыс форпостарын жайғастырды.
Түркістанды, Сібірді, Қиыр Шығысты игеруге орыстар мен қатар украин,
белорус және тағы басқа халықтардың өкілдері қатысты. Олар осы аймақтардың
шаруашылығын дамытуда, өнеркәсібін қалыптастыруда белгілі рөл атқарды.
Кейбір кеңшіліктері бар Польша мен Финляндия болмаса басқа ұлттық
аймақтарда, әсіресе Кавказда, Орта Азия мен Қазақстанда, Еділ бойында патша
үкіметі үлы державалық, шовинистік саясатын жүргізді. Сондықтан ғасыр
басында Украина, Әзірбайжан, Татарстан, Қазақстан және Орта Азия сияқты ірі
аймақтарда ұлттық автономияны немесе мәдени автономияны қолдайтын ұлтшыл
саяси ұйымдардың негізі қалана бастады.

Мемлекеттегі басқару жүйесі. ХХғ. басында Ресей
самодержавиелік монархия ретінде қала берді. 1894 жылдан Ресейді Романовтар
әулетінен II Николай (1894-1917) биледі. Сондықтан Ресейдегі феодализмнің,
ең негізгі сарқыншағы помещиктік жер иеленумен қатар патша үкіметі де
өзінің қызметін атқарды. XIX ғасырдың ІІ-жартысында жүргізілген
буржуазиялық реформалар мемлекеттік үкімет билігін қозғаған жоқ. Сондықтан
XX ғасырдың бас кезінде Ресей тежеусіз монархия болып қала берді. Император
бүкіл үкімет билігін заң шығару, атқарушы сот органдарын өз қолына ұстады.
Патша өзіне берілген бюрократияға сүйене отырып көп ұлтты алпауыт
мемлекетгі емін-еркін биледі. Миллиондаған адамдардың тағдырына өз бетімен
қожалық етті.
Әрине императорды халықпен жақындастыратын кейбір органдар болды.
Соның бірі деп 1810 жылы құрылған Мемлекеттік кеңесті айтуға болады. Бұл
орган заң шығару жағынан патшаға әртүрлі ұсыныстар беріп, оларды талқылап,
императордың бекітуіне жіберіп отырды. Сонымен қатар ХҮІІІ ғасырдан бері
қызмет етіп келе жатқан Сенаттың рөлін атап кеткен жөн. Сенат жұмысының
басты бағыттары сот жұмысын бақылау және қадағалау, әртүрлі заңдарға
түсініктеме берумен шектелді.
Атқарушы билікті министрліктер жүргізді. Олардың ішінде ең
беделділері: ішкі істер, әскери, қаржы, сыртқы істер жұмыстарын атқаратын
ведомстволар болды. Барлық министрліктерді біріктіретін Министрлер Комитеті
әр салада қызмет атқарды. Ресейдегі дәстүр негізінде өзінің жұмысы бойынша
министрлер, генерал-губернаторлар патша алдында есеп беріп отырды. Сөйтіп,
тежеусіз монархиялық тәртіп бұрынғыша сақталып келді. Ресей сияқты
империяны басқаруда орасан зор шенеуніктер аппараты қалыптасты. Ғасыр
басында мемлекетте 430 мыңнан астам шенеуніктер қызмет атқарды. Мемлекет
басқару органдарында дворян өкілдері көпшілік орынға ие болды. Мысалы,
Мемлекеттік кеңестің-56%, министрлердің-59%, сенаторлардың-48%,
губернаторлардың-70% астамы помещиктер болды. Ұлттық аймақтарды басқаруда
патша үкіметі жергілікті ұлт өкілдеріне сенімсіздікпен қарады. Сондықтан
генерал-губернатор, облыс губернаторлары, уезд бастықтары қызметін орыс
немесе басқа славян халықтарының өкілдері атқарды. Ал жергілікті ұлт
өкілдері қызметі жағынан селолық, ауылдық, болыстық деңгейде ғана жұмыс
жүргізді.
Жергілікті жерлерді басқаруда XIX ғасырдың ІІ-жартысында
заңдастырылып құрылған земстволардың рөлін атап кеткен жөн. Олар: денсаулық
сақтау, білім беру, құрылыс және т.б. жұмыстармен шұғылданып, көптеген
жерлердің дамуына үлес қосты. Бірақ патшалық бюрократиялық аппарат
земстволарға сайланған органдар болса да өздерінің үстемдігін жүргізгісі
келді.

II. Экономикадағы жағдай
Өнеркәсіп салаларындағы өзгерістер. ХІХ ғасырдың 90жж.өнеркәсіптің дамуына
байланысты Ресей ХХ ғасырдың басында аграрлық мемлекеттен аграрлық-
индустриялдық мемлекетке айналды. Мысалы: өнеркәсіп өнімдерін шығарудан
Ресей дүние жүзіндегі ірі бес мемлекеттің қатарына қосылды. XIX ғасырдың
аяғы XX ғасырдың басында дүние жүзілік капитализм монополиялық кезеңге
көшті. Соның ішінде Ресей экономикасы да жүрді. Бірақ өнеркәсіптің
өрлеуінен кейін Ресейде 1900-1903 жж. экономикалық дағдарыс басталды және
бұл дағдарыс дүние жүзілік дағдарыспен ұштасып кетті. Соның салдарынан
Ресейде 1900-1903 жж. шойын қорыту 15% , рельс прокаты 32% , паровоз шығару
25%-ке азайды.Дағдарыс, әсіресе, ұсақ және орта кәсіпорындарға ауыр тиіп,
олардың 3 мыңнан астамы жабылды. Ал өнеркәсіптің көптеген салаларында
жұмысшылар саны азайып, жалақысы кеміді. Мұндай жағдайда Ресей
өнеркәсібінде монополияландыру жедел дами бастады. Бұрын құрылған
картельдермен қатар монополиялардың көп тараған түрі синдикаттар, яғни
тауарларды бірлесіп өткізу үшін құрылған капиталистердің одақтары құрыла
бастады. Олардың ішінде Продамет, Продуголь, Продвагон,
Трубопродажа, Кабель-мазут сияқтылары қалыптасты. Жалпы алғанда
ғасырдың бас кезінде елде 30-дан астам ірі монополистік бірлестіктер пайда
болды.
Еуропада 1904 жылдан өнеркәсіпте өрлеу басталса, Ресейде 1904-1908 жж.
экономикада депрессия (тоқырау) процессі кең етек алды. Тоқыраудың пайда
болуына 1904-1905 жж. орыс-жапон соғысы, 1905-1907 жж. революция т.б.
оқиғалар әсер етті. Соған қарамастан ғасыр бойында жүргізілген модернизация
процессі (дәстүрлі аграрлық қоғамнан индустриялдық қоғамға көшу) өзінің
нәтижелерін бере бастады. 1909-1913 жж. өнеркәсіптегі күрделі өрлеудің
басталғанын көрсетеді. Бұл процесстің дамуына 1906-1910 жж. аграрлық
реформа, әскери заказдардың көбеюі, шетел инвестициясымен қатар өнеркәсіпте
отандық капиталдың үлес салмағының өсуі ықпал етті. Осы кезде Проволока,
Электропровод сияқты жаңа синдикаттар, монополиялардың жоғарғы түрлері,
трестер мен концерндер құрыла бастады. Өнеркәсіпті толыкқанды қаржыландыру
арқылы Ресей белгілі жетістіктерге жетті. Мысалы, халықаралық рынокқа
шығарылған өнімдер екі есе көбейтілді. Кейбір өнеркәсіп салаларының дамуы
бойынша алғы шепке шықты. 1913 жылы Ресей мұнай өндіру жағынан дүние
жүзінде екінші орынға, машина жасау саласында төртінші орынға, көмір, темір
рудасын шығарудан бесінші орынға шықты.Сонымен қатар электр энергиясын
өндіруден, жан басына тауарлар шығарудан Ресей көптеген дамыған
мемлекеттерден қалып қойды. Соған қарамастан XX ғасырдың басында Ресей
өнеркәсібін таразыға салсақ мұнда индустрияландырудың белгілері анық
байқалады. Бірақ бұл процесс кейінгі саяси оқиғаларға байланысты үзіліп
қалып, Кеңес дәуірінде оны социалистік индустриялизация-деп жалғастырды.

Ауыл шаруашылығындағы үрдістер. XX ғасырдың басындағы Ресей
экономикасындағы ауыл шаруашылығының дамуында көптеген қайшылықтарды
байқаймыз. Онда көсемі В.И.Лениннің айтуы бойынша: ...ең артта қалған жер
иелігі, ең арттағы деревня және ең алдыңғы қатарлы өнеркәсіп пен қаржы
капитализмі-деп көрсетуімен келісуге болады. Өнеркәсіптің дамуына
қарамастан Ресей аграрлық мемлекет болып қала берді. Барлық халықтың 77%
ауыл шаруашылығында жұмыс істеді.
Осы кезеңде ауыл шаруашылығындағы кейбір жетістіктерді атап кеткен
жөн. Мысалы, жер егістікке көп жыртыла бастады. Егіннің шығымдылығы біршама
артып, астықтың жалпы түсімі өсті. Егер 1901-1905 жж. аралығында мемлекетте
жыл сайын 3,5млрд пұт берсе, 1910-1913 жж. арасында 5 млрд пұт астық
берілді. Сөйтіп, Ресейдің астығы дүние жүзілік экспорттың 25% құрады.
Көптеген басқа дақылдар: картоп, қант қызылшасы, күнбағыс, мақта бұрынғыдан
әлдеқайда көп өндірілетін болды. Ауыл шаруашылығында, әсіресе,
помещиктердің, кұлақтардың жерлерінде әртүрлі машиналар қолданыла бастады.
Сөйтіп, бұл сала нарық қатынастарына кеңінен тартылып тауарлы бола
бастады.Ауыл шаруашылығы жалпы алғанда капиталистік жолға түсті. Бірақ осы
жолмен даму баяу әрі қарқынсыз жүріп жатты.Осы жағдайдың басты себептері де
болды. Ресейдегі жердің көпшілігі помещиктердің қолында еді. Орта есеппен
әрбір помещиктің имениесінде 2336 десятина, ал әрбір шаруа шаруашылығында 7
десятинаға жуық жері болды. Жер жетпегендіктен кедейлер байлардың жерлерін
арендаға алуға мәжбүр болды. Ол үшін табыстарының бір бөлігін помещиктерге
берді. Помещиктер ескі крепостниктік тәсілдерін-жұмыспен өтеуді, жарма
жалшылықты және т.б. бұрынғысынша қолдана берді. Осыған байланысты
күйзеліске түскен шаруалар помещиктер мен кулактардың құлдығына түссе,
кейбіреулер өз шаруашылығын тастап қаладағы завод, фабрикаларға кетіп
жатты.
Жерде жаңаша шаруашылық жүргізу көбінесе банктер, монополиялар және
кейбір буржуазиялық әулеттер (Юсупов, Морозов, Рябушинский т.б.) сатып
алған имениелерде орын алды. Көптеген мұндай шаруашылықтар жаңа тәсілдерді,
машиналарды пайдаланып капиталистік жолмен дамыды. Әрине, осы
шаруашылықтарда алатын өнім жоғары болды.
Шаруалардың жалпы санының 15% құрайтын кулактардың шаруашылықтары
тауарлы өндіріс жолына түсті. Сөйтіп, село мен деревняда капиталистік қарым-
қатынастар дамып, осының өзі шаруалардың бірнеше топқа бөлінуіне әкеп
соқты.
Ауыл шаруашылығында капиталистік қарым-қатынастардың дамуы осы саланың
аз да болса алға жылжуына әсер етті. Бұл процесс, әсіресе, 1906-1910 жж.
реформадан кейін тезірек дамып, белгілі нәтижелерге жеткізді. Соның дәлелі:
1900-1913 жж. ауыл шаруашылық өнімдерінің жалпы көлемі үш есеге өсті.
Осыған қарамастан ауыл шаруашылығындағы проблемалар күрделене түсіп, өз
шешімін таба алмады.
Қаржы және сауда саясаты. Ресей экономикасын дамытуда қаржы жүйесінің рөлі
ерекше болды. Бұл жағынан эмиссиялық және кредиттік саясат жүргізген
мемлекеттік банкты атаған жөн. Бұл мекеме банктік монополияларға қолдау
жасап, өнеркәсіп және сауда ұйымдарына кредит бөліп отырды. Дворян және
Шаруа банктері ауыл шаруашылығындағы капиталистік қатынастарын дамытуға
үлестерін қосты. Сонымен қатар өнеркәсіп монополияларын қолдап, капиталды
шоғырландыруға үлес қосқан ірі акционерлік банктерде болды. Атап айтсақ
Орыс-Азия, Халықаралық - коммерциялық, Ресейлік сыртқы сауда, Азов-
Дон және т.б. Осылардың негізінде дворяндармен, мемлекеттік бюрократиямен
байланысты қаржы олигархиясы қалыптасты.
Монополиялық капитализмнің дамуы ішкі және сыртқы саудаға да көп әсер
етті. Өнеркәсіп және ауыл шаруашылық өнімдерін сатуда коммерциялық банктер
өздерінің белсенділігін көрсетті. Сонымен қатар ет, нан, астық, ағаш
сататын биржаларды атауға болады. Мәскеу, Петербург т.б. қалаларда Верхние
торговые ряды, Петровский пассаж, Большой Гостиный двор, Новый
пассаж сияқты ірі әмбебап дүкендер ашылса, Ресейдің көптеген аймақтарында
сауданы дамытуда жәрменкелердің рөлі ерекше болды. Бірақ ішкі сауданы
дамытуға инфрақұрлымының болмағаны көп әсер етті.
Сыртқы сауданың дамуы осы кезде керекті деңгейге жете алмады. Көбінесе
сауда қарым-қатынастары Германия, Англия және Франциямен байланысты болды.
Ресей көбінесе шетелге әр-түрлі шикізат және ауыл шаруашылығы өнімдерін
шығарды. Ресей экспортында сатылатын астықтың үлесі ерекше болды. Бірақ
көптеген себептерге байланысты Ресейдің экспорты мен импорты дүние жүзілік
тауар айналымының 4% ғана құрады.
XX ғасыр басында Ресей экономикасының дамуында ұлттық аймақтардың
үлесі зор болды. Атап айтсақ: Украина мен Белоруссияда металлургия, көмір
өндіру, машина жасау, ағаш өңдеу салалары дамыса, ауыл шаруашылықтарында:
бидай, арпа, қант қызылшасын өсіру жақсы жолға қойылды.Армения, Грузия және
.Әзірбайжанда жеңіл өнеркәсіптің салалары, Солтүстік Кавказда, Бакуде мұнай
өндіру жұмыстары белгілі дәрежеде дамыды.Орта Азия мен Қазақстанда бірқатар
өндіріс ошақтары пайда болды. Осы кезде Ташкентке дейін темір жол
магистралы салынды. Бұл жол аталған аймақтардың дамып, Ресей рыногына
бейімделуіне көп әсер етті. Орта Азия мен Қазақстанның ауыл шаруашылық
өнімдері Ресейдің көптеген жәрменкелерінде сатылатын болды. Сонымен қатар
аталған аймақтарда стратегиялық маңызы бар мақта өсіру саласы кең түрде
дами бастады. Ташкент, Түркістан, Шымкент қалаларында мақта өңдеу заводтары
пайда болды.
Ресей экономикасының XX ғасырдың басындағы жағдайына тоқталсақ
индустрияландыру және монополияландыру процесстері айқын байқалады. Патша
үкіметі өнеркәсіпті дамытуға оның жаңа салаларының пайда болуына көптеген
шаралар қолданып, протекционистік саясат жүргізді. Бүкілресейлік рыноктың
қалыптасуына жағдай жасады. Өнеркәсіп, ауыл шаруашылық салаларында,
транспортты дамытуда, қаржы және сауда саясатында бірқатар жетістіктерге
жеткен Ресей империясы осы кезеңде орташа дамыған капиталистік мемлекетке
айналды.

III. XX ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік дағдарыс
Ішкісаясат. Ресей экономикасының проблемалары, қоғамдағы әлеуметтік
қайшылықтар, патша үкіметінің реакциялық ішкі саясаты т.б. себептер
мемлекетті саяси-әлеуметтік дағдарысқа алып келді. Мұндай жағдай
самодержавиеге қарсы бағытталған саяси ахуалдың қалыптаса бастағанын
көрсетті. Осы мәселені шешу үшін патша үкіметі ішкі саясаттағы әртүрлі
шараларды іске асыруға талпыныс жасады. Бірақ жоғарғы мәртебелі мемлекеттік
шенеуніктерде осы проблеманы шешуде бірауыздылық болмады. Белгілі
қайраткерлер - қаржы министрі С.Ю.Витте, губернатор П.Д.Святополк-Мирский
Ресейде экономикалық, әлеуметтік және саяси реформалар керектігін дәлелдеп,
оларды тез арада өткізуін қолдады. Бұл топты патшаның туысы Гражданин
(Азамат) газетінің редакторы князь В.Мещерский қолдап, императорға
мемлекеттегі болашақ өзгерістер туралы өзінің жоспарын ұсынады. Ал Синодтың
обер-прокуроры К.П.Победоносцев, ішкі істер министрлері В.К.Плеве және
И.И.Дурново патшаға берген кеңестерінде ұлы державалық бағытты ұстанып
самодержавиенің негізін күшейту, саяси оппозицияға қарсы қатал шаралар
қолдану керектігін дәлелдейді. Көптеген пікірталастан кейін II Николай
Плеве мен Мещерский дайындаған Манифестке 1903 жылдың 26 ақпанында қол
қояды. Осы құжатта патша: шаруалардың хал жағдайларын жақсарту, жергілікті
басқару жүйесін өзгерту, православие дініне қолдау және дін ұстанушыларға
кейбір кеңшіліктер беруге уәде береді. Осыдан кейін шыққан құжаттар бойынша
шаруаларға қауымнан шығып басқа жаққа қоныс аударуына рұқсат берілді.
Жұмысшылардың наразылығын бәсеңдету үшін патша үкметі осы жылдары
жүмысшылардың жұмыс күнін 11,5 сағатқа қысқарту, завод-фабрикалардағы
инспекцияның құқығын кеңейту, жұмыс кезінде жарақат алған жұмысшыларға
компенсацияны көбейту туралы шешімдер қабылдады.
Сонымен қатар патша үкіметі жұмысшыларға қамқорлық көрсеткендей
болып және олардың сеніміне кіру үшін полиция полковнигі С.В.Зубатовтың
басқаруымен ресми жұмысшылар ұйымдарын құрды. Бұл ұйымдарға көптеген
жұмысшылар қатысып, өздерінің басты проблемаларын талқылайтын болды.
Мысалы, зубатовшылардың ұсынысымен жұмысшылар старосталарын өздері
сайлауға мүмкіндік алды. Өйткені бұл старосталар жұмысшылар мен кәсіпорын
басшыларының араларындағы келісім шартын қадағалайтын құқығы болды.
Зубатовтың полицей социализмін, оның идеяларын Батыс және Оңтүстік
Ресейде құрылған Тәуелсіз еврей жұмысшы партиясы қолдады. Олар жұмысшыларды
саяси қозғалыстан бөліп алып экономикалық талаптармен шектегісі келді.
Бірақ зубатовшылар өздерінің мақсаттарын толық іске асыра алмады. Өйткені
жмысшылардың арасында осы кезде солшыл партиялардың ықпалы күшейе түсті.

Жұмысшылар қозғалысы.ХХ ғасыр басындағы Ресейдегі
экономикалық дағдарыс пен жұмысшылар жағдайының нашарлауы, жұмыссыздықтың
көбеюі жұмысшы қозғалысының жаңаша өрлеуіне әкеліп соқты. Бұл өрлеу 1905-
1907 жж. революцияға дейін созылды. Күрестің негізгі формасы экономикалық
стачкалар емес саяси стачкалар мен шерулер болды. Жұмысшылар өздерінің
материалдық жағдайын жақсартуды ғана талап етіп қойған жоқ. Олар енді
самодержавиені жою, сөз, жиналыс бостандығы берілуін талап етті және басқа
да саяси ұрандар көтерді. 1900 жылдың өзінде көптеген қалаларда солшыл
партиялардың ықпалымен ірі шерулер мен ереуілдер болып өтті. Солардың
ішіндегі ірі оқиғалардың бірі Харьков қаласында өткен Бірінші мамыр шеруі
Самодержавие жойылсын деген ұрандармен өтті. Сонымен қатар жұмысшылар
1901 жылы Саяси бостандық жасасын деген ұрандармен өткен Петербургтегі,
Мәскеудегі, Киевтегі студенттер шеруіне де қатысты. Осы жылғы Бірінші мамыр
шеруінде Петербургтегі әскери Обухов заводының жұмысшылары әскерлер мен
полицияға қарсы қақтығысқа шықты. Кейін тарихшылар осы оқиғаны Обухов
қорғанысы деп атап кетті. 1902 жылы мамыр айында жұмысшылардан мыңдаған
адам қатысқан ірі шерулері Харьков, Баку, Тифлис, Вильно, Сормов
қалаларында болып өтті.
Осы кездегі экономикалык стачкалар көбінесе стихиялық түрде өтетін
болса жұмысшылардың саяси шерулерінде, митингілерінде социал-
демократтардың, эсерлердің және бундовшылардың ерекше рөлі байқалды. Олар
жұмысшыларға ұйымдарын құруға, жұмысшылардың талабын дайындауға көп үлес
қосты. Осы социалистік ұйымдар 1903 жылы Оңтүстік Ресейде көптеген саяси
талаптар қойған стачкаларды өткізуде өздерінің белсенділігін көрсетті.
Мыңдаған жұмысшылар қатысқан ереуілдер мен шерулер Тифлис, Баку, Одесса,
Николаев, Харьков, Екатеринаслав қалаларында болып өтті. Осы уақыттағы
жұмысшы қозғалысының ерекшелігін айтсақ, саяси стачкаларға әлеуметтік
жағдайлары жақсы жұмысшылар- теміржолшылар, металлистер, мұнайшылар,
баспагерлер көп қатысты. Себебі бұл жүмысшылардың сауаттылығы жоғары
болғандықтан солшыл партиялар таратқан ревлюциялық идеологияны
түсіністікпен қабылдап оны қолдады. 1904 жылы жалғасын тапқан көптеген
аймақтардағы жұмысшылар ереуілі мен саяси шерулері самодержавиені
үрейлендірді. Соған байланысты патша үкіметі бірінші рет жұмысшылар мен
кәсіпкерлердің арасында ұжымдық келісімдер туралы шешім қабылдады. Бұл
(келісімдер бойынша жұмыс күні 9 сағатпен шектелді. Жалақы 20%-көбейтіліп,
жұмысшылар жыл сайын міндетті түрде демалыс алатын болды.
Шаруалар қозғалысы. Жаңа ғасырдың басында шаруалар наразылылығы өрши түсті.
Олар помещиктердің имениелерін өртеп, шабындықтарын таптады. Ал кейбір
жағдайда ашықтан-ашық көтеріліске шықты. Әсіресе 1902 жылғы Украинада
болған шаруалар толқуы өзінің ауқымдылығымен үкімет органдарын сескендірді.
Харьков және Полтава губернияларында өткен шаруалар қозғалысына 165 село
мен деревняның 150 мыңнан астам халқы қатысты. Олар 104 помещиктердің
имениесін талқандап, мал-мүлкін, азық-түлігімен тәркіледі. Ашық көтеріліске
шыққан шаруаларға қарсы патша үкіметі 10 мыңнан астам әскер жіберіп, оларды
қатаң жазалады. Соған қарамастан осы кезеңде шаруалар толқуы Киев,
Чернигов, Пенза, Орлов губернияларында өзінің жалғасын тапты.
1901-1902 жж. ірі шаруалар толқуы Еділ бойында, Грузияда, Әзірбайжанда
болып өтті. Бұл толқулардың ерекшелігі шаруалар экономикалық талаптар мен
қатар көптеген саяси мәселелерді көтере бастады. Әсіресе, патша үкіметінің
аграрлық саясаты қатты сынға алынды.Бүкіл Ресейдің аймақтары бойынша 1900-
1904 жж. 1205 шаруалар толқулары болып өтті. Осы толқулардағы басты мәселе
жер мәселесі болды. Сондықтан наразылыққа, толқуларға қатысқан шаруалардың
басты талабы помещиктер жерін бөлу, шаруаларды жермен қамтамасыз ету болды.
Осы жағдайды пайдаланып солшыл социал-демократиялық партиялар,
әсіресе, эсерлер село мен деревняларда өздерінің ұйымдарын құрып, оның
жұмысына селолық интеллигенция өкілдерін; мүғалімдерді, дәргерлерді,
аграномдарды, кооперация басшыларын социалистік идеологияны таратушы
ретінде пайдалана білді. 1903 жылы социал-демократиялық комитеттер
помещиктердің имениелерін басып алуға шақырған 30-дан астам үнпарақтар
таратты. Сонымен қатар эсерлер шаруалар, мұғалімдер одағын құрып, осы
ұйымдарды шаруалар толқуын ұйымдастыру үшін пайдаланды.
Демократиялық интелегенция және саяси партиялар. Ресейдегі саяси-әлеуметтік
дағдарыстың басты белгілерінің бірі демократиялық интеллигенцияның
қозғалыстары болды. Бұл қозғалыстың өкілдері полицияның озбырлығына қарсы
шықты. Сөз,жиналыс бостандығын, саяси реформаларды талап етті.
Демократиялық интеллигенцияның ішіндегі, ең белсенді тобы студент жастары
болды Олар патша үкіметінің ішкі саясатына, білім туралы заңдарға тіпті
самодержавиенің өзіне қарсылық көрсетті. Осы уақытта радикалдық студенттер
ашық саяси күреске көшіп, жұмысшы және басқа революциялық қозғалыстарға
саналы түрде қатысты. Студенттік ұйымдар көптеген саяси қозғалыстардың дем
берушісі болды. Олар 1901-1902 жж. студенттер мен жұмысшылардың саяси
шерулеріне басшылық жасады.Студенттердің саяси қозғалысын зерттеген
американдық тарихшы Р.Пайпс болашақ Ресейдегі үш революцияның негізі осы
уақыттағы студенттер мен жұмысшылардың қозғалысы кезінде қалыптасты
дегенімен келісуге болады.
XIX ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында интеллигенция қатарынан шыққан
революционерлердің радикалдық позициядағы партиялар құра бастауы заңды
процесс деп есептеуге болады.Осы кезде самодержавиеге қарсы ашық күрес
бастаған партиялар қалыптаса бастады. Бұлар: социал-демократтар және
эсерлер болды. Олар либералдық-оппозициялық партиялардан бұрын құрылды.
Себебі социал-демократгар мен социалистік революционерлер партиясы
(эсерлер) саяси күресте барлык; тәсілді оның ішінде қарулы күреске
баратындығын ашық жариялады. Ал либералдар саяси күресті тек демократиялық
принцптерге сүйеніп жүргіземіз деген құжаттарын қабылдады.Жалпы социал-
демократиялық партиялардың негізі бірінші болып империяның ұлттық
аймақтары: Польша, Финляндия, Арменияда қалана бастады. 1895 жылы жас
адвокат В.И.Ульянов (Ленин) өзінің жолдастарымен Петербургте Жұмысшы табын
азат ету жолындағы күрес одағы деген ұйым құрды. Бұл одақ Ресейде
пролетарлық партияның бастамасы болды.1898 жылы Минск қаласында Ресей
социал-демократиялық жұмысшы партиясы кұрылды деп жарияланса да, бұл
партияның жарғысы мен бағдарламасы болмады. Сонымен қатар аз уақыттан кейін
I съезге қатысқан делегаттар тұтқындалып, жер аударылды.
Саяси партияны қайтадан құру жұмысын Г. Плеханов, Ю.О. Цедербаум
(Мартов), В.И.Ульянов (Ленин) т.б. революционерлер қолға алып, 1900 жылы
олар шетелде саяси Искра газетін шығара бастайды. 1903 жылы Лондон
қаласында социал-демократтардың II съезі өткізіліп, онда жарғы және
бағдарлама қабылдап, Ресей социал-демократиялық жұмысшы партиясының (РСДРП)
құрылғанын жариялады. Қабылданған бағдарлама революциядағы екі кезеңді
белгілейді. Бірінші кезеңдегі минимум бағдарламасында буржуазиялық-
демократиялық талаптар: самодержавиені құлату, демократиялық кеңшіліктер,
жұмысшыларға 8 сағаттық жұмыс күнін беру көзделген. Екінші кезеңде максимум
бағдарламасында социалистік ревлюцияны ұймдастырып, пролетариаттық
диктатурасын орнату мақсаты қойылған. Бірақ ұйымдастырушылық және идеялық
жағынан келіспеушілікке байланысты партия осы съезде екі фракцияғаға
(Ленинді жақтаушылар), меньшевиктерге (Мартовты жақтаушылар) бөлінді. Қатал
тәртіпке бағынған болашақта жұмысшылардың билігін орнататын (пролетариат
диктатурасын) революциялык партияны жақтады. Кейін II интернационалдың
көсемдері халықаралық социал-демократияның экстремистік бағыты деп
айтулары осыған байланысты болды. Меньшевиктер Ресей халықтарының
социалистік революцияға әлі дайын еместігін айтып, пролетариаттың
диктатурасына қарсы болып, басқа оппозициялық күштермен ынтымақтас болу
керек екендігін дәлелдеді. Осындай екі фракциаға бөлінсе де РСДРП шаруалар
мен жұмысшылардың қозғалыстарын ашық қолдап, социалистік революцияны
дайындауға бағыт алды.
1902 жылы көптеген бұрынғы халықшылдардың топтары бірігіп
социалистік-ревлюционерлер партиясының (эсерлер) құрылғаны туралы
жариялады. Бұлар өздерінің Революциялық Ресей деген жартылай жасырын
газетін шығара бастады. Эсерлер өздерін шаруалардың мүддесін қорғайтын
партия деп атаса да басқарушылары, саяси бағыт берушілері интеллигенция
өкілдері болды. Бұл партияның саяси көсемі В.М.Чернов қоғамдық козғалыста
белгілі қайраткер ретінде танылған адам еді. Эсерлердің бағдарламасында
капиталистік меншікті тәркілеу, қоғамды ұжымдастыру, социализм негізінде
өзгерту, 8 сағаттық жұмыс күнін енгізу және демократиялық бостандықты беру
мақсат ретінде көрсетілген. Бұл партияның басты идеясы жерді
социализациалау болды. Осы бағыт бойынша жердегі жеке меншікті жойып,
жерді шаруаларға тең бөліп беру керектігі дәлелденді.
Қазіргі мұсылман, араб, шешен террористері деп даурығатындар,
шын мәнісінде терроризмнің классикалық негізін XIX ғасырдан бастап ресей
халықшылдары кейін эсерлер мен қалыптастырғанын біле бермейді. XX
ғасырдың басында эсерлер саяси күрестің тактикасы ретінде террорды көп
пайдаланды. Мысалы: 1901-1904 жж. эсер террористерінің қолынан халықтық
білім министрі Боголепов, Ішкі істер министрлері Сипягин, Плеве,
императордың жақын туысы князь Сергей қаза тапты. Осындай террорлық актілер
ұйымдастырып, эсерлер патша үкіметін үрейлендіріп, бүкіл елде революциялық
қозғалысты жандандырып, дамыту мақсатын іске асырғысы келген.
Либералдык қозғалыс. Осы кезде мемлекетте болып жатқан көптеген
экономикалық, саяси-әлеуметтік өзгерістер әртүрлі оппозициялық қозғалыстың
пайда болуына себеп болды. Осылардың ішінде патша үкіметінің экономикалық,
әлеуметтік, саяси бағыттарын сынға алғандар либералдық лагердің өкілдері
болды. Олар көбінесе земстволар мен қалалық думаларда қызмет атқарды. Бұл
бағыттағы либералдар Ресейдің мемлекеттік құрылысын өзгертіп, оны
конституциялық монархияға айналдыру идеяларын қолдады. Сол үшін олар 1902
жылы шетелде Штутгартта кейін Парижде Освобождение (Азаттық) деген
журналдарын шығара бастады. Оның редакторы жариялық марксист П.Б.Струве
деген белгілі ғалым болды. Бір кезде марксист болған осы кісі енді өзінің
жариялы марксистер тобымен таптық күрес пролетариаттың гегемониясы
деген концепциялардан бас тартып, ресей қоғамын тек саяси реформалар арқылы
ғана бостандыққа жеткізуге болатындығын қолдайды және оңшыл үкіметке,
солшыл радикалдарға қарсы саясат жүргізу керектігін дәлелдейді. Осы
идеяны либералдардың көпшілігі қолдайтын болды.
1903 жылы либералдардың Союз освобождение (Азаттық одағы), Союз
земцев-конституционалистов (Конституцияшыл-земствошылар одағы) деген
саяси ұйымдары пайда болды. Бұл ұйымдардың белсенді мүшелері белгілі
ғалымдар: тарихшы ПМилюков, философтар Н. Бердяев, С.Булгаков, земство
басқарушылары- П.Долгоруков, И.Петрункевич, адвокат В.Маклаков т.б. болды.
Осы ұйымдардың саяси бағдарламасы бойынша жаппай халықтық сайлау арқылы
конституциялық құрылтай шақырылып, ол Ресейдегі монархия, саяси аграрлық
реформалар туралы мәселелерді шешу керек деп көрсетілді. Жалпы алғанда осы
айтып кеткен ұйымдар болашақ кадет партиясының негізін қалады.
Осы кезде патшаға жақын адамдардың өздері либералдық қозғалыстың
белсенді мүшелері болды. Олардың арасында князьдар: Долгоруковтар,
Оболенскийлер, Трубецкойлар, Шаховскийлер, Урусовтар, графтар Гейден,
Шереметьев т.б. атауға болады. Тіпті ішкі істер министрі Н.Муравьев сияқты
адамдар патшаға қоғамның пікірін есептемей империяны басқаруға болмайды
деген кеңестер берді.1900-1904 жж. Мәскеу қаласындағы князь
Долгоруковтардың үйінде жартылай жасырын Беседа (Сұхбат) атты саяси
үйірме жұмыс істеп, оған 60-астам адам қатысты. Оның 9 князь, 8 граф, 3
барон, бірқатары дворяндардың басшылары болды. Бұл үйірме Право деген
журнал шығарып, оның көмегімен Петербург, Мәскеу дворяндар салондарында
либералдық идеяларды таратушы және насихаттаушы болды. Ал осыдан бұрын,
тіпті Л.Толстойдың өзі патшаға жазған хатында халықты басқару үшін ...
халыққа өзінің ойын, мұң-мұқтажын айтатын жағдай туғызу керек деп жазды.
Жалпы айтқанда жоғарғы лауазымды қайраткерлер, белгілі ғалымдар қатысқан
либералдық қозғалыс Ресейдегі саяси жағдайды күрделендіре түсті. Сөйтіп
империяда революциялық ахуал қалыптаса бастады.

II. ТАРАУ. РЕСЕЙДЕГІ 1905-1907 ЖЖ. РЕВОЛЮЦИЯ

I. Себептері, мақсаты және басты оқиғалары
Себептері мен мақсаты.
Ғасыр басында қалыптасқан әлеуметтік және экономикалық дағдарыс
Ресейді революциялық оқиғаларға әкеліп соқты. Оның басты себептері де
болды. XIX ғасырдың екінші жартысында жүргізілген буржуазиялық реформалар
жартылай болып, толық аяқталмады. Бұл реформалар капиталистік қатынастардың
дамуына белгілі дәрежеде жағдай туғызса да көптеген крепостниктік правоның
сарқыншақтарын сақтап қалды. Соған байланысты помещиктер мен шаруалар
арасындағы қайшылықтар күшейе түсті. Сонымен қатар жұмысшылар мен
капиталистердің қарым-қатынастары күрделене түсті. Мұндай жағдай көп ұлтты
Ресейдің барлық аймақтарында байқалып, жұмысшы қозғалысын жаңа деңгейге
жеткізді.
Самодержавие Ресей мемлекетін халықтар түрмесіне айналдырды, ұлттық
мәдениетті тұншықтырды, халықтар арасында өшпенділікті қоздырды, отарлық
саясаттың әртүрлі тәсілдерін кең түрде қолданды.Аталған себептер, сонымен
қатар 1904-1905 жж. орыс-жапон соғысы Ресейде революцияның тез дамып,
басталуына әкеліп соқты.
Революцияның басты мақсаттарын айтсақ ол: самодержавиені құлатып,
демократиялық республика құру, сословиелік теңсіздікті жою, сөз, жиналыс,
саяси ұйымдар бостандығы, помещиктік жер иеленушілікті жойып, шаруаларға
жер бөліп беру, жұмысшыларға 8 сағаттық жұмыс күнін кіргізіп, оларға ереуіл
өткізуге, кәсіподақ ұйымдарын құруға рұқсат беру т.б. болды.
Осындай мақсатгарға жетуге ресей халықтарының көптеген топтары
ұмтылды. Сондықтан осы революцияға буржуазияның, интеллигенцияның өкілдері,
жұмысшылар, шаруалар, солдаттар мен матростар белсенділікпен қатысты.
Революцияның басты оқиғалары. Революция 1905 жылы 9 қаңтар оқиғаларынан
басталды. Қаңтар айының бас кезінде Петербургтегі священник Георгий Гапон
басқарған Санкт-Петербургтегі орыстың фабрика-завод жұмысшыларының
жиналысы деген ұйым Путилов заводында ереуіл ұйымдастырып, патшаға
шағымдарын айту үшін қалалық шеру өткізілетіні туралы шешім қабылдайды.
1905 жылы 9 каңтарда 150 мыңға жуық шеруге қатысушылар полицияның
рұқсатымен патша сарайының қасына келіп, өздерінің императорға арналған
петициясын тапсырды. Петицияда Біздер Петербург қаласының жұмысшылары...
шындық пен қорғаныш іздеп, тақсыр, өзіңе келдік. Біздер қайыршылық күйге
түстік ..Бізді озбырлық пен деспотизм тұншықтыруда деп көрсетіп, өздерінің
жағдайларын жақсарту, Құрылтай жиналысын шақыру, саяси бостандықтарды беру
туралы талап қояды. Бірақ патша әскерлері шеруге қатысушыларға оқ атып, сол
күнгі Қанды жексенбіде ресми деректер бойынша 130 адам өліп, бірнеше жүзі
жараланды. Ал 3-5 мыңға дейін өлтірілді деп халықты дүрліктірді. Осы оқиға
Ресейдің көптеген аймақтарында революциялық қозғалыстардың басталуына
әкелді.1905 жылдың бірінші жартысында самодержавиеге қарсы ұрандармен
Мәскеу, Петербург, Варшава, Лодзи, Баку т.б. қалаларда ірі ереуілдер болып,
патша әскерлерімен қақтығыстарға әкеліп соқты. Ереуілге қатысушылар
эономикалық мәселелермен қатар Құрылтай жиналысын шақыру, демократиялық
бостандық беру туралы саяси талаптар қойды. Солшыл
революционерлердің үгіттеуі арқылы Ресейдегі ереуілдерге мамыр айында - 220
мың, маусымда -155 мың, тамызда -105 мың жұмысшылар қатысты. Осы ереуілдер
кезінде большевииктер мен кейбір солшыл партиялардың ықпалымен Иванова-
Вознесенск қаласында бірінші жұмысшылар депутаттарының Кеңесі құрылды.
Кейін Кеңестер: Мәскеу, Петербург, Кронштадт, Нижний-Новгород т.б.
қалаларда пайда болды.Аталған кезеңде жұмысшылар мен шаруалардың ереуілдері
мен көтерілістері: Польша, Прибалтика, Украина, Белоруссия, Кавказ, Орта
Азия мен Қазақстанда кең түрде өтіп жатты.Осы уақытта Ресейде бұрынғы
кезеңде болмаған оқиғалар орын алды. Ол армия мен флотта өткен көтерілістер
еді. 1905 жылдың маусым айында Қара теңіз флотында Потемкин броненосы
басқарған ірі көтеріліс патша үкіметін қатты абыржытгы. Бірақ көп ұзамай
Қара теңіз флотында лейтенант П.Шмидт басқарған көтеріліс өзінің
ауқымдылығымен ерекше көзге түсті. Жалпы 1905 жылы матростар мен
солдаттардың көтерілістері: Кронштадт, Мәскеу, Киев, Харьков, Ташкент,
Иркутск қалаларында болып өтті. Бірақ осы көтерілістерді патша үкіметі
жазалау арқылы басып тастады. Соған қарамастан самодержавиенің тірегі деп
есептелген армия мен флоттағы көтерілістер Ресей қоғамына көп әсер етті. Ал
матростар мен солдаттарды алдағы уақыттағы оқиғаларға ұтымды пайдалануға
болатынына көздері жетті.
Жаңа партиялар мен ұйымдардың құрылуы.1905 жылы революцияның ауқымды жүріп,
патша үкіметі Манифест пен қатар Мемлекеттік Думаны шақыру туралы шешімдер
қабылдап жатқан кезде, Ресейде әртүрлі бағыт ұстанатын жаңа партиялар мен
саяси ұйымдар құрылды.Осы жылдың қазан айында Азаттық одақ,
Конституционалист-земствошылар одағы негізінде либералдық Ресей
конституционалдық-демократтық партиясы (кадеттер) деген атпен жаңа партия
құрылды. Оның ұйымдастырушысы және көсемі белгілі тарихшы П.Милюков болды.
Жалпы алғанда жаңа партия орта буржуазиямен интеллигенция өкілдерінің
мүддесін жақтады, өзінің саяси бағдарламасында Ресейде: демократиялық
негіздегі конституциялық монархияны, парламенттік жүйені, жалпы халықтық
сайлауды, саяси бостандықты енгізу, жұмыс күнін 8 сағатқа дейін қысқарту,
кәсіподақ және саяси ұйымдарға рұқсат беру туралы мақсат қойды. Мысалы,
бағдарламаның бірінші бабында Барлық Ресей азаматтары, жынысына, дін
ұстануына, ұлтына қарамастан заң алдында тең деп көрсетті. Сонымен қатар
кадеттер Ресейдің бөлінбес, біртұтас мемлекеттігін жақтап, Батыс Еуропаға
тән саяси системаны қолдады.
1905 жылдың қараша айында 17 қазан Одағы деген патшаның Манифесті
шыққан күнмен белгіленген ірі саяси партия пайда болды. Қазан айында
құрылғаннан кейін оны октябристер партиясы деп атап кетті. Оның көсемі
болып Ресейдің бай адамдарының бірі А.Гучков бекітілді. Бұл партия ірі
кәсіпкерлер, финанс магнаттары, либералды помещиктерді және ауқатты
интеллигенцияны біріктіріп, солардың мүддесін қорғады. Октябристер
бағдарламасы Ресейді біртұтас, конституциялық монархия ретінде қолдап,
сонымен қатар мемлекеттегі атқарушы органдардың рөлін күшейтуді жақтады.
Бұл партия помещиктерге тиіспей аграрлық мәселені шешу, жерсіз шаруаларға
Шығыстағы ұлттық аймақтардан жер бөліп беруді жөн көрді. Октябристердің
платформасын қолдап, сол бағытта жұмыс істеген кейбір партиялар мен ұйымдар
болған. Солардың ішінде: Сауда-өнеркәсіп одағы, Прогрессивтік-экономикалық
партия, Право тәртібіндегі партия, Балтық конституциялық партиясы т.б.
атауға болады.Мемлекеттік Думаларда октябристер ресми үкіметтің шараларын
қолдап отырды. Мысалы, 1907 жылы Дума мәжілісінде II Николай октябрист-
депутаттарға Сіздердің Ресей мен маған көрсеткен сенімдеріңіз үшін ерекше
ризашылығымды білдіремін дегені осыған дәлел.
Ғасыр басында самодержавиені қолдап шыққан Орыс сұхбаты, Орыс
адамдарының Одағы, Михаил Архангел атындағы орыс халқының Одағы сияқты
көптеген консервативтік-монархиялық ұйымдар құрылып, олар Православие,
Самодержавие, Халықтық деген империялық ұранды ұстанатын болды. 1905
жылдың қараша айында осы ұйымдардың негізінде Орыс халқының одағы атты
жаңа партия пайда болды. Тарихта осы партияның адамдарын Қаражүздікшілдер
деп атап кетті. Олар Самодержавиені қолдап, әртүрлі революциялық немесе
демократиялық қозғалыстарға қарсы күрес жүргізді, Ресейді бөлінбес біртұас
империя ретінде сақтап қалу керектігін жақтады. Ал ұлттық мәселе бойынша
осы партияның бағдарламасында Орыс жерін біріктіріп ұлы және айбынды
мемлекет құрған орыс халқының ерекше орны болу керек деп көрсетті. Сонымен
қатар қаражүздікшілдер орыс халқының жауы ретінде поляктарды, еврейлерді,
финдерді; кавказдықтарды, түркі халықтарын ашық атап Ресей халықтары
арасында ұлт араздығын өршіте түсті. Солшыл партиялардың террорына қарсы
күрес ретінде, 1905-1907 жж. революция кезінде қаражүздікшілердің құрған
отрядтары 4 мыңнан астам адамды өлтіріп көзіге түсті.
1905 ж. 17 қазан манифесі І-ІІ Мемлекеттік Думалар. 1905ж. 17 қазан
Манифесі Ресей тарихында XIX ғасыр 60-70 жж. реформаларынан кейінгі ең
маңызды саяси шешім.Бұл құжатгың қабылдануындағы басты себептерді атасақ,
ол: ғасыр басындағы экономикалық, саяси-әлеуметтік, ұлтаралық, дағдарыс,
сәтсіз аяқталған 1904-1905 жж. Орыс-Жапон соғысы, осыған байланысты
революциялық оқиғалардың басталуы заңды болды. Осы кезде көптеген
министрлерімен, либералдық қайраткерлермен кездесіп, саяси реформалар қажет
екендігіне көзі жетті.
Осыған байланысты II Николай 1905 жылғы 17 қазанында бірнеше ай бойы
дайындалған Манифеске қол қойды. Онда халық сайлайтын Мемлекеттік Дума
шақыруға, халыққа демократиялық бостандықтар, сөз, баспасөз, жиналыс және
ұйым бостандығын, ар-ождан бостандығын беруге уәде берді. Шақырылатын Дума
заң шығару правосын алды.Мысалы, манифесте бұдан бұлай Мемлекетгік Дума
мақұлдамайынша ешбір заң күшіне ене алмайды деп көрсетілді. Әрине,
Манифестің шығуын жалпы Ресейдегі әр бағытгағы революциялық күштердің
белгілі дәрежедегі жеңісі деп түсінуге толық болады. Бірақ солшыл партиялар
мен кейбір либералдардың өзі бұл заңның бірқатар кемшіліктерін қатты сынға
алды. Манифест бойынша I Думаға сайлау 1905 жылдың революциялық қозғалыс
кезінде өтті. Сайлау көп сатылы, сословиелі болды. Сондықтан еңбекшілердің
көбісі сайлау құқығынан айрылды. Сонымен қатар Дума шақырылмай тұрып
Ресейдің бұрынғы жоғары бюрократиялық органы Мемлекеттік Кеңес Думаның
жоғарғы палатасының құқығын алды. Осыдан бастап империяда қос палаталы
парламент пайда болды. Мемлекеттік Кеңестің мүшелерінің жартысын император
тағайындап, қалғандарын православие шіркеуі, дворяндармен земстволардың
ұйымдары, Ғылым академиясымен университеттер, өнеркәсіппен сауда мекемелері
сайлайтын болды. Патшаның қолындағы әскери, сыртқы саясат, министрлерді
тағайындаудан басқа барлық мәселелер енді Мемлекеттік Кеңес пен Думаның
мәжілістерінде талқыланатын болды.
1906 жылдың сәуір айында I Мемлекеттік Думаның мәжілістері өз жұмысын
бастады. Саяси бағыты бойынша депутаттардың 161 кадеттер, 14% октябристер,
23% трудовиктер (шаруалардан сайланған эсерлерге жақын саяси ұйым), 4%
меньшевиктер, қалғандары ұлттық аймақтардан және басқа ұйымдардан болды.
Думаға бойкот жариялап, сайлауға қатыспады. Бұл қателерін көсемдері кейін
мойындауға мәжбүр болды. Ерекше жағдайда патша өзінің жарлықтарын шығаруға
мүмкіндік алса, Мемлекеттік Дума заңды шығару, талқылау, ұсыну, бюджетті
бекітуге право алды.Дума Ресейді демократияландыру бағдарламасын
ұсынды,атап айтсақ, барлық азаматтық бостандыққа кепілдік, министрлердің
Дума алдында есепті болуын, тегін білім беру, аграрлық реформа өткізу, аз
ұлттардың құқығын кеңейту, саяси рақымшылық жариялау сияқты мәселелерді
көтерді. Бірақ патша үкіметі бұл ұсынысты қабылдамады. Осыған байланысты
Дума мен үкімет арасында түсініспеушілік пайда болды.Думадағы басты
мәселелердің бірі жер проблемасы еді. Осыған байланысты кадеттер мен
трудовиктердің заң жоспарлары талқыланды. Кадеттер рентабельді помещиктер
имениелерін қалдырып басқасын шаруаларға орташа бағамен сату керек десе,
трудовиктер жеке иеліктегі жерлерді шаруаларға ақысыз таратуын қолдады.
Кейін трудовиктер жалпы жерге деген меншіктілікті жойып, табиғи
ресурстарды, жер қойнауын жалпы халықтық меншік деп жариялауды
ұсынады.Бірақ патша үкіметі осы ұсыныстарды қолдамады, бұл мәселе бойынша
үкіметке консервативтік помещиктер көп қолдау жасады. Осындай жағдайды
пайдаланып реакцияшыл күштердің ықпалымен император маусым айында Думаны
таратып, көптеген репрессиялық шараларға көшті, ал үкімет басшысы қызметіне
П.Столыпинді тағайындайды.1907 жылдың 20 ақпанында жұымыс бастаған II Дума
біріншіге қарағанда әлдеқайда солшыл болып шықты. Құрамы жағынан мұнда
19% кадеттер, 15% октябристер және ұлтшылдар 10% қаражүздікшілдер, ал
эсерлер, трудовиктер және солшыл-демократтар құрған солшыл блок - 43%
дейін өсті.
Бұл Думаның басты проблемасы тағы аграрлық мәселе болды.
Қаражүздікшілдер помещиктердің жерін сақтап қалып, қалған жерлерді
шаруаларға бөліп беруді ұсынды, сөйтіп олар үкіметтің заң жобасын қолдайтын
фракцияға айналды. Кадеттер жердің бір бөлігін помещиктерден сатып алып
шаруаларға бөліп бергенді қолдады. Трудовиктер және социал-демократтар
помещиктердің жерін тәркілеп, жергілікті комитеттерге беру керектігін
дәлелдеді.Үкіметтің заң жобасын Дума қолдаған жоқ. Сондықтан үкімет
революциялық қозғалыстың бәсеңдеп бара жатқанын көріп, революцияны
талқандауды және реакцияшыл бағыт ұстауға көшті. Социал-демократтарға
төңкеріс дайындап жатыр деген кінә тағылып, олардан сайланған
депутатгарды тұтқындау туралы шешім қабылдап, үкімет 1907 жылдың 3
маусымында II Думаны таратып жебірді, сонымен қатар жаңа сайлау заңы
бекітілді.
Қортындылап айтсақ, осы кезде патша үкіметі және І-ІІ Думалар
өздерінің халық алдындағы жауапкершіліктерін орындай алмады, керекті
позитивті мақсаттарын анықтап, оны іске асыруға шамалары келмеді. Осыған
қарамастан жаңа үкімет басшысы П.Столыпин Ресейдегі модернизация саясатын
жүргізуге дайындығын аяқтап әртүрлі реформаларды бастап кетті.

II. Жаңа саяси система. Реформалар кезеңі
Жаңа саясат. Думаны тарату және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.