Заңға бағынышты нормативтік актілер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЗАҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЕҢ БАСТЫ ЖӘНЕ АЙЫРЫҚША НОРМАТИВТІ—ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Заң нышандары ..5
1.2 Заңға . қосымша нормативтік.құқықтық актілер 6
І.3 Нормативтік.құқықтық актілерді жүйелеу 9
2 ЗАҢҒА БАҒЫНЫШТЫ НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР 13
2.1 « Номативтік құқықтық актілер » заңы
2.2 Нормативтік құқық кесімдердің уақыт кеңістікте және тұлғаларға қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ҚОРЫТЫНДЫ 23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
КІРІСПЕ 3
1 ЗАҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЕҢ БАСТЫ ЖӘНЕ АЙЫРЫҚША НОРМАТИВТІ—ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Заң нышандары ..5
1.2 Заңға . қосымша нормативтік.құқықтық актілер 6
І.3 Нормативтік.құқықтық актілерді жүйелеу 9
2 ЗАҢҒА БАҒЫНЫШТЫ НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР 13
2.1 « Номативтік құқықтық актілер » заңы
2.2 Нормативтік құқық кесімдердің уақыт кеңістікте және тұлғаларға қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ҚОРЫТЫНДЫ 23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде ТМД елдерінде заң ғылымы бір идеологияның құрсауында болудан бостандық алып, дүниежүзілік ғылымымен қауышып, мемлекет және құқық теориясын жан-жақты дамытуға мүмкіндік алып дамиды. Мемлекет және құқық теориясы - заң білімдерін беретін жоғарғы оқу орнының бірінші курсында оқылатын күрделі пәндердің бірі. Ол мемлекет пен кұқық туралы жалпыланған абстрактілі ережелерден құралған. Мемлекет және құқық теориясы студенттерге мемлекет және құқық, құқықтық және саяси мәдениет туралы терең, шынайы ғылыми түсініктердің қалыптасуына, олардың әр түрлі тарихи кезеңдердегі мемлекеттік-қүқықтық қүбылыстардың дамуының басымдықтары мен заңдылықтарын түсінуіне жэрдемдеседі.
Заң - қазіргі заманда мемлекеттің ең жоғарғы нормативтік актісі. Ол қоғамдағы ең күрделі, маңызды мэселелерді, қатынастарды қамтиды. Заң қоғамдағы барлық нормалардың «Атасы» - деуге болады.
Заң - ерекше жағдайда заң шығару органдарының билігімен не референдуммен қабылданған, халықтың еркін көрсететін аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жоғарғы заңдылық күші бар нормативті акт.
Курстық жұмысты жазған кезде теоретикалық - методологиялық негізі ретінде отандық жэне шетелдік авторлардың оқулықтары, оқу күралдарын атап көрсетуге болады; біріншіден, қазақ авторларының еңбектері, әсіресе Жоламановтың, Өзбекүлының, Ағдарбековтың жэне Бақкүловтың «Мемлекет және құқық теориясы бойынша жазылған еңбектері», екіншіден орыс заңгерлерінің іргелі еңбектері, соның ішінде мысалға мына авторларды атауға болады: Булгакова,Бюргенталь т. б.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы, бұл тақырыпты болашақта зерттей алу мүмкіндігінде, сондай-ақ жұмысты орындау барысында алынған білімнің қажеттілігі мен болашақ жұмыста қолданысқа керектігінде.
Заңның пайда болуы, дамуы және қызмет етуінің басты заңдылықтары туралы ғылыми практикалық ілімдерді жеткізіп түсіндіру.
Жұмыстың негізгі мақсаты заңның түсінігін, түрлерін және белгілерін анықтап корсету. Осы көздеген мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттер қойылады:
- Заң нышандары
- Заңға - қосымша нормативті-қүқықтық актілер
- Осы актілердің жүйеленуі
- Заңдылық үғымы
- Заңдылықтың негізгі талаптары
- Жауапкершілік туралы ашып көрсету.
Жұмыстың қүрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан түрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Егер заңдардың кез-келген жүйесінің мақсаты болып табылатын барлығы үшін ең жоғарғы игілік неде дегенді анықтауға тырысса, ол екі басты нәрсе: бостандық пен теңдікке келіп тіреледі. Бостандыққа - себебі, кез-келген жеке түлға тәуелдік шамасы мемлекеттің күшін соншама шамаға кемітеді; теңдікке - себебі, онсыз бостандықтың болуы мүмкін емес.
Заң - мемлекеттің ең басты және айрықша нормативті - қүқықтық актісі. Ол қоғамның ең маңызды жақтарын жэне мемлекет өмірін реттейтін қүқықтарды жинақтайды. Заңның түсінігін қүрастыруды ерекше заң жолымеы мемлекеттің жоғарғы өкілеттік органымен қабылданатын нормативті - қүқықтық актіден бастауға болады. Ол ең жоғарғы заңдылық күшке ие жэне еліміздегі халықтардың мүдделеріне, қажеттіліктеріне сай, маңызды, қоғамдық қатынастарды реттейді. экономикалық, әлеуметтік және басқа мэселелері реттеледі.
Жалпылама заңға - қосымша актілерге жоғарғы атқарушы билік органдарының нормативті - гпығармашылық актілері жатады. Олар елдің президентінен не үкімет басшысынан шығады. Мемлекеттік басқару нысанына байланысты (президенттік не парламенттік республика) жоғарғы атқару билігінің нормативті - қүқықтық актілері екі түрлі заңға - қосымша актілерден түрады.
Президенттің нормативті жарлығы. Заңға - қосымша актілер жүйесінде, олар жоғарғы заңды күшке ие жэне заңдарды дамыту, жетілдіру негізінде шығарылады. Президенттің қүқықтық -шығармашылығы өкілдік қызметі, еліміздің Конституциясымен не арнайы конституциялық заңдармен белгіленеді. Олар әр түлі қоғам өмірінің мемлекетті басқаруға байланысты жақтарын реттейді. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 3 тарауының 21-бабындағы Республика Президентінің жарлықтарында:
а) Президенттің Республика Президентінің актілерін шығаруды талап
ететін конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;
ә) Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жүмыс істеуін және өкімет органдарының Қазақстан халқы алдында Конституциямен және заңдармен белгіленген жауаптылығын қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;
б) Парламенттің заңдық қүзіретіне кірмейтін, сондай-ақ Үкіметпен
басқа да мемлекеттік органдардың заңмен белгіленген қүзіретіне
жатпайтын мәселелерді, күқықтық реттеу жүзеге асырады;
Қазіргі кезеңде ТМД елдерінде заң ғылымы бір идеологияның құрсауында болудан бостандық алып, дүниежүзілік ғылымымен қауышып, мемлекет және құқық теориясын жан-жақты дамытуға мүмкіндік алып дамиды. Мемлекет және құқық теориясы - заң білімдерін беретін жоғарғы оқу орнының бірінші курсында оқылатын күрделі пәндердің бірі. Ол мемлекет пен кұқық туралы жалпыланған абстрактілі ережелерден құралған. Мемлекет және құқық теориясы студенттерге мемлекет және құқық, құқықтық және саяси мәдениет туралы терең, шынайы ғылыми түсініктердің қалыптасуына, олардың әр түрлі тарихи кезеңдердегі мемлекеттік-қүқықтық қүбылыстардың дамуының басымдықтары мен заңдылықтарын түсінуіне жэрдемдеседі.
Заң - қазіргі заманда мемлекеттің ең жоғарғы нормативтік актісі. Ол қоғамдағы ең күрделі, маңызды мэселелерді, қатынастарды қамтиды. Заң қоғамдағы барлық нормалардың «Атасы» - деуге болады.
Заң - ерекше жағдайда заң шығару органдарының билігімен не референдуммен қабылданған, халықтың еркін көрсететін аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жоғарғы заңдылық күші бар нормативті акт.
Курстық жұмысты жазған кезде теоретикалық - методологиялық негізі ретінде отандық жэне шетелдік авторлардың оқулықтары, оқу күралдарын атап көрсетуге болады; біріншіден, қазақ авторларының еңбектері, әсіресе Жоламановтың, Өзбекүлының, Ағдарбековтың жэне Бақкүловтың «Мемлекет және құқық теориясы бойынша жазылған еңбектері», екіншіден орыс заңгерлерінің іргелі еңбектері, соның ішінде мысалға мына авторларды атауға болады: Булгакова,Бюргенталь т. б.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы, бұл тақырыпты болашақта зерттей алу мүмкіндігінде, сондай-ақ жұмысты орындау барысында алынған білімнің қажеттілігі мен болашақ жұмыста қолданысқа керектігінде.
Заңның пайда болуы, дамуы және қызмет етуінің басты заңдылықтары туралы ғылыми практикалық ілімдерді жеткізіп түсіндіру.
Жұмыстың негізгі мақсаты заңның түсінігін, түрлерін және белгілерін анықтап корсету. Осы көздеген мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттер қойылады:
- Заң нышандары
- Заңға - қосымша нормативті-қүқықтық актілер
- Осы актілердің жүйеленуі
- Заңдылық үғымы
- Заңдылықтың негізгі талаптары
- Жауапкершілік туралы ашып көрсету.
Жұмыстың қүрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан түрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Егер заңдардың кез-келген жүйесінің мақсаты болып табылатын барлығы үшін ең жоғарғы игілік неде дегенді анықтауға тырысса, ол екі басты нәрсе: бостандық пен теңдікке келіп тіреледі. Бостандыққа - себебі, кез-келген жеке түлға тәуелдік шамасы мемлекеттің күшін соншама шамаға кемітеді; теңдікке - себебі, онсыз бостандықтың болуы мүмкін емес.
Заң - мемлекеттің ең басты және айрықша нормативті - қүқықтық актісі. Ол қоғамның ең маңызды жақтарын жэне мемлекет өмірін реттейтін қүқықтарды жинақтайды. Заңның түсінігін қүрастыруды ерекше заң жолымеы мемлекеттің жоғарғы өкілеттік органымен қабылданатын нормативті - қүқықтық актіден бастауға болады. Ол ең жоғарғы заңдылық күшке ие жэне еліміздегі халықтардың мүдделеріне, қажеттіліктеріне сай, маңызды, қоғамдық қатынастарды реттейді. экономикалық, әлеуметтік және басқа мэселелері реттеледі.
Жалпылама заңға - қосымша актілерге жоғарғы атқарушы билік органдарының нормативті - гпығармашылық актілері жатады. Олар елдің президентінен не үкімет басшысынан шығады. Мемлекеттік басқару нысанына байланысты (президенттік не парламенттік республика) жоғарғы атқару билігінің нормативті - қүқықтық актілері екі түрлі заңға - қосымша актілерден түрады.
Президенттің нормативті жарлығы. Заңға - қосымша актілер жүйесінде, олар жоғарғы заңды күшке ие жэне заңдарды дамыту, жетілдіру негізінде шығарылады. Президенттің қүқықтық -шығармашылығы өкілдік қызметі, еліміздің Конституциясымен не арнайы конституциялық заңдармен белгіленеді. Олар әр түлі қоғам өмірінің мемлекетті басқаруға байланысты жақтарын реттейді. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 3 тарауының 21-бабындағы Республика Президентінің жарлықтарында:
а) Президенттің Республика Президентінің актілерін шығаруды талап
ететін конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;
ә) Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жүмыс істеуін және өкімет органдарының Қазақстан халқы алдында Конституциямен және заңдармен белгіленген жауаптылығын қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;
б) Парламенттің заңдық қүзіретіне кірмейтін, сондай-ақ Үкіметпен
басқа да мемлекеттік органдардың заңмен белгіленген қүзіретіне
жатпайтын мәселелерді, күқықтық реттеу жүзеге асырады;
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Өзбекүлы С, Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 2006. - 264 б.
2.Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. - Қарағанды: Болашақ -Баспа, 2002. - 320 б.
3.Андабеков Ш. Мемлекет және құқық теориясы. Қарағанды 2002
1. Әділбекова Қ.Қ, Жақсыбаева Г.М. «Мемлекет және құқық теориясы» пәні бойынша мемлекет бөліміне арналған сызбалар. Қарағанды 2006
2. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша терминдердің түсіндірме сөздігі. Қарағанды 2001
3. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша мемлекет бөліміне арнлған дәрістер жинағы.Қарағанды 2003
4. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша құқық бөліміне арналған дәрістер жинағы.қарағанды 2005
5. Байжанова Г.Т.,Әділбекова Қ.Қ. Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша әдістемелік құрал. Қарағанды 2001
6. Баймаханов М. Т. Ағымдағы Заңдардың дамуына және жұмыс істеуіне Конституцияның ықпал етуінің кейбір формалары. Жалпы құқық және мемлекет. 2001.№1. 15-бет
7. Баққұлов С. /Құқық негіздері/ Оқулық, 2-ші басылым. Алматы, 2004. -248 б.
8. Бюргенталь Т. Халықаралық адам құқықтары: Қысқаша шолу. -/Ағымдағы аударым. - Алматы: Ғылым, 1999. 320 б.
9. Жоламан Қ. Д. Мемлекет және құқық теориясы. Окулық: «Тұр - пресс» - Алматы, 2005 - 296 б.
10. Қазақ мемлекеттік заң академиясының 5 жылдық мерейтойына арналған ғылыми - теориялық конференциясының материалдары (Алматы қаласы, 17-наурыз 1999ж) - Алматы БПО Қаз МЗА, 2000.-480 б.
11. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық. /Құрастырған Е. Баянов. -Алматы: Жеті жарғы, 2001. - 624 б.
12. Мемлекет туралы ойлар /Құрастырған: Н. Қазыбек. - Алматы: Жазушы, 1998.-200 б.
1. Өзбекүлы С, Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 2006. - 264 б.
2.Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. - Қарағанды: Болашақ -Баспа, 2002. - 320 б.
3.Андабеков Ш. Мемлекет және құқық теориясы. Қарағанды 2002
1. Әділбекова Қ.Қ, Жақсыбаева Г.М. «Мемлекет және құқық теориясы» пәні бойынша мемлекет бөліміне арналған сызбалар. Қарағанды 2006
2. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша терминдердің түсіндірме сөздігі. Қарағанды 2001
3. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша мемлекет бөліміне арнлған дәрістер жинағы.Қарағанды 2003
4. Байжанова Г.Т., Әділбекова Қ.Қ Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша құқық бөліміне арналған дәрістер жинағы.қарағанды 2005
5. Байжанова Г.Т.,Әділбекова Қ.Қ. Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша әдістемелік құрал. Қарағанды 2001
6. Баймаханов М. Т. Ағымдағы Заңдардың дамуына және жұмыс істеуіне Конституцияның ықпал етуінің кейбір формалары. Жалпы құқық және мемлекет. 2001.№1. 15-бет
7. Баққұлов С. /Құқық негіздері/ Оқулық, 2-ші басылым. Алматы, 2004. -248 б.
8. Бюргенталь Т. Халықаралық адам құқықтары: Қысқаша шолу. -/Ағымдағы аударым. - Алматы: Ғылым, 1999. 320 б.
9. Жоламан Қ. Д. Мемлекет және құқық теориясы. Окулық: «Тұр - пресс» - Алматы, 2005 - 296 б.
10. Қазақ мемлекеттік заң академиясының 5 жылдық мерейтойына арналған ғылыми - теориялық конференциясының материалдары (Алматы қаласы, 17-наурыз 1999ж) - Алматы БПО Қаз МЗА, 2000.-480 б.
11. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық. /Құрастырған Е. Баянов. -Алматы: Жеті жарғы, 2001. - 624 б.
12. Мемлекет туралы ойлар /Құрастырған: Н. Қазыбек. - Алматы: Жазушы, 1998.-200 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЗАҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЕҢ БАСТЫ ЖӘНЕ АЙЫРЫҚША
НОРМАТИВТІ—ҚҰҚЫҚТЫҚ
АКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..5
Заң нышандары ..5
Заңға - қосымша нормативтік-құқықтық актілер 6
І.3 Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу 9
2 ЗАҢҒА БАҒЫНЫШТЫ НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР 13
Номативтік құқықтық актілер заңы
2.2 Нормативтік құқық кесімдердің уақыт кеңістікте және
тұлғаларға
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ҚОРЫТЫНДЫ 23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .25
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .26
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде ТМД елдерінде заң ғылымы бір идеологияның құрсауында
болудан бостандық алып, дүниежүзілік ғылымымен қауышып, мемлекет және құқық
теориясын жан-жақты дамытуға мүмкіндік алып дамиды. Мемлекет және құқық
теориясы - заң білімдерін беретін жоғарғы оқу орнының бірінші курсында
оқылатын күрделі пәндердің бірі. Ол мемлекет пен кұқық туралы жалпыланған
абстрактілі ережелерден құралған. Мемлекет және құқық теориясы студенттерге
мемлекет және құқық, құқықтық және саяси мәдениет туралы терең, шынайы
ғылыми түсініктердің қалыптасуына, олардың әр түрлі тарихи кезеңдердегі
мемлекеттік-қүқықтық қүбылыстардың дамуының басымдықтары мен заңдылықтарын
түсінуіне жэрдемдеседі.
Заң - қазіргі заманда мемлекеттің ең жоғарғы нормативтік актісі. Ол
қоғамдағы ең күрделі, маңызды мэселелерді, қатынастарды қамтиды. Заң
қоғамдағы барлық нормалардың Атасы - деуге болады.
Заң - ерекше жағдайда заң шығару органдарының билігімен не
референдуммен қабылданған, халықтың еркін көрсететін аса маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін, жоғарғы заңдылық күші бар нормативті акт.
Курстық жұмысты жазған кезде теоретикалық - методологиялық негізі
ретінде отандық жэне шетелдік авторлардың оқулықтары, оқу күралдарын атап
көрсетуге болады; біріншіден, қазақ авторларының еңбектері, әсіресе
Жоламановтың, Өзбекүлының, Ағдарбековтың жэне Бақкүловтың Мемлекет және
құқық теориясы бойынша жазылған еңбектері, екіншіден орыс заңгерлерінің
іргелі еңбектері, соның ішінде мысалға мына авторларды атауға болады:
Булгакова,Бюргенталь т. б.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы, бұл тақырыпты болашақта зерттей алу
мүмкіндігінде, сондай-ақ жұмысты орындау барысында алынған білімнің
қажеттілігі мен болашақ жұмыста қолданысқа керектігінде.
Заңның пайда болуы, дамуы және қызмет етуінің басты заңдылықтары туралы
ғылыми практикалық ілімдерді жеткізіп түсіндіру.
Жұмыстың негізгі мақсаты заңның түсінігін, түрлерін және белгілерін
анықтап корсету. Осы көздеген мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттер
қойылады:
Заң нышандары
Заңға - қосымша нормативті-қүқықтық актілер
Осы актілердің жүйеленуі
Заңдылық үғымы
Заңдылықтың негізгі талаптары
Жауапкершілік туралы ашып көрсету.
Жұмыстың қүрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
қосымшадан түрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Егер заңдардың кез-келген жүйесінің мақсаты болып табылатын барлығы
үшін ең жоғарғы игілік неде дегенді анықтауға тырысса, ол екі басты нәрсе:
бостандық пен теңдікке келіп тіреледі. Бостандыққа - себебі, кез-келген
жеке түлға тәуелдік шамасы мемлекеттің күшін соншама шамаға кемітеді;
теңдікке - себебі, онсыз бостандықтың болуы мүмкін емес.
Заң - мемлекеттің ең басты және айрықша нормативті - қүқықтық актісі.
Ол қоғамның ең маңызды жақтарын жэне мемлекет өмірін реттейтін қүқықтарды
жинақтайды. Заңның түсінігін қүрастыруды ерекше заң жолымеы мемлекеттің
жоғарғы өкілеттік органымен қабылданатын нормативті - қүқықтық актіден
бастауға болады. Ол ең жоғарғы заңдылық күшке ие жэне еліміздегі
халықтардың мүдделеріне, қажеттіліктеріне сай, маңызды, қоғамдық
қатынастарды реттейді. экономикалық, әлеуметтік және басқа мэселелері
реттеледі.
Жалпылама заңға - қосымша актілерге жоғарғы атқарушы билік органдарының
нормативті - гпығармашылық актілері жатады. Олар елдің президентінен не
үкімет басшысынан шығады. Мемлекеттік басқару нысанына байланысты
(президенттік не парламенттік республика) жоғарғы атқару билігінің
нормативті - қүқықтық актілері екі түрлі заңға - қосымша актілерден түрады.
Президенттің нормативті жарлығы. Заңға - қосымша актілер жүйесінде,
олар жоғарғы заңды күшке ие жэне заңдарды дамыту, жетілдіру негізінде
шығарылады. Президенттің қүқықтық -шығармашылығы өкілдік қызметі, еліміздің
Конституциясымен не арнайы конституциялық заңдармен белгіленеді. Олар әр
түлі қоғам өмірінің мемлекетті басқаруға байланысты жақтарын реттейді.
Мысалы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 3 тарауының
21-бабындағы Республика Президентінің жарлықтарында:
а) Президенттің Республика Президентінің актілерін шығаруды талап
ететін конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;
ә) Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жүмыс істеуін
және өкімет органдарының Қазақстан халқы алдында Конституциямен және
заңдармен белгіленген жауаптылығын қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;
б) Парламенттің заңдық қүзіретіне кірмейтін, сондай-ақ Үкіметпен
басқа да мемлекеттік органдардың заңмен белгіленген қүзіретіне
жатпайтын мәселелерді, күқықтық реттеу жүзеге асырады;
1 ЗАҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЕҢ БАСТЫ ЖӘНЕ АЙЫРЫҚША
НОРМАТИВТІ—ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІСІ
1. Заңның нышандары
Заң - ең жоғарғы заңдылық күші бар, өте қатаң белгіленген ерекше
тәртіппен қабылданған, барлық қүқық салаларындағы негізгі нормаларды
белгілейтін жэне ең басты қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативті
-қүқықтық акт.
Заң - қазіргі заманда мемлекеттің ең жоғарғы нормативтік актісі. Ол
қоғамдағы ең күрделі, маңызды мәселелерді, қатынастарды қамтиды. Заң
қоғамдағы барлық нормалардың Атасы - деуге болады.
Заңның үстемдігі арқылы қоғамдағы заңдылық, тэртіп қамтамасыз етіледі.
Заң арқылы қоғамның мүдде-мақсаты, мемлекеттік билік, саясат іс жүзіне
асады. Заң арқылы адамдардың бостандығы мен күқықтары демократияның басқа
да талаптары қалыптасады.
Қазақстан мемлекетінің Парламенті заң шығару қызметін жүзеге асыратын
Республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Парламент аса маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін заңдарды шығаруға хақылы.
Заң артықшылықтардың болатынын тағайындай алады, бірақ ол ешқандай да
белгілі түлғаға оларды бере алмайды; Заң азаматтардың бірнеше топтарын
қүруы мүмкін, тіпті осы топтардың эрқайсысына жату қүқығын беретін
қасиеттерді де тағайындауы мүмкін; бірақ ол нақты осы таптардың біріне
немесе басқасына мынадай түлғалар кіреді деп көрсете алмайды; ол корольдік
басқаруды тағайындауы жэне тэжді мүраға қалатын етуі мүмкін; бірақ ол
корольді сайлай да, белгілі отбасын патшалық қүрушы деп жариялай да
алмайды, - бір сөзбен айтқанда, объектісі жеке сипатта болатын кез-келген
әрекет заң шығарушы билікке жатпайды. [1 Өзбекүлы С, Қопабаев264 б.]
Егер заңдардың кез-келген жүйесінің мақсаты болып табылатын барлығы
үшін ең жоғарғы игілік неде дегенді анықтауға тырысса, ол екі басты нәрсе:
бостандық пен теңдікке келіп тіреледі. Бостандыққа - себебі, кез-келген
жеке түлға тәуелдік шамасы мемлекеттің күшін соншама шамаға кемітеді;
теңдікке - себебі, онсыз бостандықтың болуы мүмкін емес.
Заң - мемлекеттің ең басты және айрықша нормативті - қүқықтық актісі.
Ол қоғамның ең маңызды жақтарын жэне мемлекет өмірін реттейтін қүқықтарды
жинақтайды. Заңның түсінігін қүрастыруды ерекше заң жолымеы мемлекеттің
жоғарғы өкілеттік органымен қабылданатын нормативті - қүқықтық актіден
бастауға болады. Ол ең жоғарғы заңдылық күшке ие жэне еліміздегі
халықтардың мүдделеріне, қажеттіліктеріне сай, маңызды, қоғамдық
қатынастарды реттейді.
Осы берілген түсініктемелерден, негізгі заң белгілері шығады және ол ең
жоғарғы заңдылық күші бар нормативті - қүқықтық актінің негізгі дерегі
ретінде болады:
Заңдар, мемлекеттің жоғарғы өкілеттік органымен қабылданады не халықтың
өзімен референдум арқылы қаблданады;
Заңдар, заңға қосымша нормативті - қүқықтық актілерге тэн емес, ерекше
заңды тэртіптерге сай қабылданады. Заңды қабылдау, өзіне төрт түрлі
міндетті кезеңдерді қосып алады: заңның жобасын жасау, заң шығаратын
органға өткізу, заңның жобасын талқылау, заңды қабылдау оны жариялау.
Референдум нэтижесінде заңды қабылдау, сол сияқты референдум туралы заңда
көрсетілгендей, заңдылық тәртіппен іске асырылады;
Заңдар, жеке адамдардың мүдделерін қолайлы қанағаттандыруды талап ететін,
ең маңызды қоғам өмірінің мэселелері жөнінде қабылданады;
Заңдар мемлекеттің басқа органдарының тарапынан бақылануға не бекітуге
жатпайды. Олар, тек заң шығаратын биліктегі орган арқылы, өзгертілуге не
тоқтатылуға тиіс. Конституциялық кеңес не басқа сондай, сот праламент
қабылдаған заңды конституциялық емес, деп танығанымен оның күшін тоқтату
тек заң шығарушы органның қолында.
Заңдар мемлекеттің барлық қүқық жүйесінің біртүтастығын көрсетіп, барлық
нормативтік - күқықты актілер жинағының күрамын қамтамасыз етеді,
әрқайсысының заңдылық күшін нормативті -қүқықтық актілердің бір-біріне
қатынасын реттейді.
Мемлекеттің нормативтік - күқықтық жүйесіндегі заңдарды бастаушы жэне
белгілеуші жагдайы, қоғамдық қатынастарды реттеудегі заңдылықтың, заңның
үстемділігінің негізгі талаптарының бірі болып есептеледі. Ешқандай заңға
қосымша актілер заңдылық реттеу аясына кіре алмайды. Заңдар екіге бөлінеді:
конституциялық жэне жай заңдарға. Конституциялық заңдардың негізінде барлық
нормативті - қүқықтық актілер қүрылады жэне талданады.
Конституция, басқа нормативті - қүқықтық актілерге жэне заңдарға
қарағанда ең жоғарғы заңды күшінде болады. Жай заңдар конституциялық
актілерге сай қабылданады жэне әрекетке келеді, қоғамдық өмірдегі белгілі
жэне тежеулі аяларды реттейді.
1.2 Заңға - қосымша нормативтік - қүқықтық актілер
Бұл күзіретті органдардың құқықтық - шығармашылық актілері заңға
негізделген және оған қарсылығы жоқ. Заңға - қосымша актілердің заңдылық
күштері заңға қарағанда аздау болады, олар заңдардың заңдылық күшіне
негізделгеніне байланысты қарсылық жасауға мүмкіндігі жоқ. Қоғамдық
қатынастарды реттеудегі тиімділікке тек сонда ғана жетуге болады, егер
жалпылама мүдделер, жекелеген мүдделерге сай келсе. Қосымша актілер болса,
негізгі принципиальді заңдардың жағдайларын эр түрлі жекелеген мүдделердің
ерекшеліктеріне саи нақтылау үшш қажет. Өздерінің мазмүндарына байланысты
заңға - қосымша актілер, әдеттегідей әр түрлі атқарушы биліктің актілеріне
жатады және олар жалпылама, жергілікті, ведомстволық, ішкі үйымдастыру
актілеріне бөлінеді.
1. Жалпы заңға - қосымша актілер. Бұл қүзіретті нормативті - құқықтық
актілер, олардың эрекеті сол жердің барлық азаматтарына қатысты болады.
Өзінің қүқықтық жүйедегі реттелуіне, заңдылық күшіне және маңызына
байланысты заңның артынан жүреді. Заңға - қосымша актілерге байланысты
қоғамдағы мемлекеттік басқару іске асырылады, қоғам өмірінің экономикалық,
әлеуметтік және басқа мэселелері реттеледі.
Жалпылама заңға - қосымша актілерге жоғарғы атқарушы билік органдарының
нормативті - гпығармашылық актілері жатады. Олар елдің президентінен не
үкімет басшысынан шығады. Мемлекеттік басқару нысанына байланысты
(президенттік не парламенттік республика) жоғарғы атқару билігінің
нормативті - қүқықтық актілері екі түрлі заңға - қосымша актілерден түрады.
Президенттің нормативті жарлығы. Заңға - қосымша актілер жүйесінде,
олар жоғарғы заңды күшке ие жэне заңдарды дамыту, жетілдіру негізінде
шығарылады. Президенттің қүқықтық -шығармашылығы өкілдік қызметі, еліміздің
Конституциясымен не арнайы конституциялық заңдармен белгіленеді. Олар әр
түлі қоғам өмірінің мемлекетті басқаруға байланысты жақтарын реттейді.
Мысалы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 3 тарауының
21-бабындағы Республика Президентінің жарлықтарында:
а) Президенттің Республика Президентінің актілерін шығаруды талап
ететін конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;
ә) Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жүмыс істеуін
және өкімет органдарының Қазақстан халқы алдында Конституциямен және
заңдармен белгіленген жауаптылығын қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;
б) Парламенттің заңдық қүзіретіне кірмейтін, сондай-ақ Үкіметпен
басқа да мемлекеттік органдардың заңмен белгіленген қүзіретіне
жатпайтын мәселелерді, күқықтық реттеу жүзеге асырады;
в) Қазақстан Республикасының экономикалвіқ жэне элеуметтік -
саяси дамуының стратегиялық мэселелері бойынша шешімдер
қабылданады деп анық көрсетілген. Сонымен
қатар, Конституцияның 22-бабында Республика Президентінің
өкімдерімен:
- Әкімшілік - өкімдік, жедел жэне жеке сипаттағы шешім жүзеге
асырылады;
- Республика Президентінің қүзіретіне сэйкес конституциялық мәртебесі
жоқ лауазымды түлғалар қызметке тағайындалады жэне босатылады.
Үкіметтің қаулысы. Бүл заңға - қосымша актілер, Президенттің жарлығына
сай қабылданады жэне қажетті жағдайларда көбінесе, мемлекеттің
экономикасын, элеуметтік қүрылымды, денсаулықты сақтау, білім туралы
мәселелерін бөлшектеп реттеу үшін қабылданады. Конституцияның Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы 2 тарауының Республика Үкіметінің актілер
туралы 10 бабында көрсетілгендей.
а) Үкімет қаулыларына Республика Премьер-Министрі қол қояды;
ә) Республика Премьер-Министрі өкімдер шығарады. Премьер-Министрдің
өкімдері - экімшілік - өкімдік, жедел жэне дара сипаттағы мэселелер бойынша
шығарылады;
б) Өздерінің қүзіреті шегінде қабылданған Үкімет қаулылары мен
Республика қаулылары, Республика Премьер-Министрі өкімдерінің
Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады;
в) Үкімет қаулылары мен Республика Премьер-Министрінің өкімдері
Республика Үкіметінің регламентінде белгіленген тэртіппен
эзірленеді және қабылданады;
г) Үкімет қаулыларының күшін Республика Президенті мен Үкімет
жоя алады;
ғ) Премьер-Министрдің өкімдерінің күшін Республика Президенті, Үкімет
жэне Премьер-Министр жоя алады.
Жергілікті заңға - қосымша актілер. Бүл жергілікті жердегі өкілетті
биліктің жэне жергілікті өзін-өзі билеу органдарының нормативтік -қүқықтық
актілері. Ол актілердің эрекеті сол жердің көлеміне байланысты шектеледі.
Оларға нормативті күші бар шешімдер не муниципалитеттің, мэрлердің, әр
түрлі мәселелер бойынша жергілікті сипаттағы қаулылары жатады.
Ведомстволық нормативтік - құқықтық актілер, бүйрық нүсқау. Бірнеше елдерде
басқару органдарының күрамындағы белгілі органдар (министр л іктер,
ведомстволар) қүқықтық шығармашылық функцияларымен шүғылданады, олардың заң
шығаратын билігі, президентпен және үкіметпен рүқсат етілген. Бүл жалпы
эрекеттегі нормативті - қүқықтық актілер, тек шектеулі алдағы қоғамдық
қатынастарға қатысты болады (кеден, банк, көлік, мемлекеттік-кредит т. б.).
Ішкі үйымдастыру туралы заңға - қосымша актілер. Бүл нормативті актілерді
әр түрлі үйымдар өздерінің ішкі мэселелерін реттеу мақсатында шығарады және
сол үйымдардың мүшелеріне ғана қатысты болады. Белгілі жоғарғы заңдылық
күші бар актілердің қалпында, ішкі - үйымдастырушылық актілер, эр түрлі
қатынастарды, нақты мемлекеттік мекемелердің, өндірістердің, эскери
бөлімдердің қызметінде туындайтын мәселелерді реттейді.
Қазіргі мемлекеттердің нормативті - құқықтық актілер жүйесі біркелкі
емес. Бұл мемлекеттік басқару нысандарының ерекшеліктерімен, әр елдің көп
ғасырлық эдеттерімен, үлттық жэне басқа факторлармен түсіндіріледі.
Дегенменде, көптеген нормативті -қүқықтық актілер жүйесі заңдылық күші бар
актілердің деңгейлік белгісіне сай қүрылады. Төмендегі актілер қоғамдық
өмірдің түрақтылық мүдделері жэне оның үйлесімді үйымдастырылуы үшін
жоғарғы органдардың актілеріндегі үйғарымдарға сай болуы тиіс. Барлық
қарама-қайшылықтар, заңға - қосымша актілердің бір-бірінің арасындағы
қайшылықтар өркениетті мемлекеттерде заң шешеді, себебі олар ең жоғарғы
заңды күшке иелігі бар.
Нормативті - құқықтық актілердің заңды күштерінің деңгейі әр түрлі,
бірақ солардың бойындағы нормалардың міндеттілігі баршылықтарына, кімге
олардың жарлықтарының қатьшасы болса, абсолютті түрде бірдей екендігін
айтуымыз қажет. Осындай принципиалды ережелер қүқықтық мемлекеттің негізгі
қызметін қүрайды. [ Ағдарбеков Т.]
Қоғамдық қатынастарды нормативті реттеуді басты жэне белгілеуші орьшды
заң алады. Заңға - қосымша актілер тек көмекші және талдаушы роль атқарады.
Қүқықтық мемлекетте, заң өзінің әрекетімен қоғамдық өмірдің негізгі
жақтарын қамтиды, ол негізгі басты мүдделердің жеке адамның құқығымен
бостандығының кепілі.
1.3 Нормативтік -құқықтық актілерді жүйелеу
Жүйелеу нәтижесінде, күқықтық нормалардың арасындағы қайшылықтар
жойылады, тоқтатылады не болмаса ескірген нормалар өзгертіледі жэне қоғам
дамуының қажетіне сай жаңадан қүрылады. Олар белгілі жүйелік белгілермен
топтасады кодекске, заңдар жинағына және басқа жүйеленген актілерге
айналады.
Қазіргі кезде, нормативті -қүқықтық актілерді жүйелеудің үш нысаны
пайдаланылады: Кодификациялау, инкорпорация, консолидация.
1 .Кодификациялау - мемлекеттік - шығармашылық органдардың жаңа,
жинақталған нормативтік - күқықтық актілердің жүйесін қүрудағы қызметі, ол
терең және жан-жақты әрекеттегі заңдарды қайта қарау жэне оған жаңа маңызды
өзгертулер кіргізу арқылы жүзеге асырылады.
Кодификациялау процесінде күрылып жатқан актінің жобасына, эрекеттегі
нормалар, өзінің маңызын жоймаған лоне жаңадан қүрылған нормалар кіреді,
олар белгілі қоғамдық қатынастарды реттеуге сапалы өзгерістер кіргізеді.
Заңдарды кодификациялау мынандай белгілермен сипатталады. Біріншіден,
кодификациялаумен, тек қүзіретті күқықтық-шығармашылық органдар,
конституцияның не басқа өкілетті заңдар негізінде шүғылданады.
Екіншіден, кодификациялау нэтижесінде жаңа нормативті-
құдықтық актілер қүрылады, оларға бүрынгы эрекеттегі нормалардан мүлде
өзгелері қосылады.
Үшіншіден, кодификацияланған акт жиналғанға жатпайды, себебі, онда
бүрынғы әр түрлі актілерге жатса да, қоғамдық қатынастардағы бір ғана аяны
реттеген.
Төртіншіден, кодификацияланған акт қоғамдық өмірдің белгілі аясын
реттейтін актілердің ішіндегі ең негізгісі болып табылады. Ондай акт жалпы
алғанда, қоғамдық қатынастардың пәні болатын, берілген құқық саласын
реттейді (мысалы, жер туралы кодекс). Онда бүл қүқық саласына қатысты басты
маңызы бар барлық нормалардың жалпы принциптері бар.
Бесіншіден, кодификациялау нэтижесінде қүрылған нормативті -қүқықтық
актілер, қоғамдық қатынастарды үзақ уақытқа реттеуге есептелген. Олар қоғам
өміріндегі мүмкін болатын өзгерістерді есепке алады және көбірек жетілген,
болашақта пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге қажет.
Кодификациялық актілер өздерінің мазмүнына және аттарына байланысты үш
негізгі түрге бөлінеді:
Заң шығару негіздері - белгілі құқық саласын не мемлекеттік басқару
аясының негізгі ережелерін қүрушы нормативті - құқықтық акт. Мүндай
кодификация нысаны федеративтік мемлекеттерде пайдаланылады.Заң негіздері
федерация мүшелерінің кодификациялау әрекетінің негізін қүрайды.
Кодекс - қоғам өмірінің негізгі аясында әрекет жасайтын, көп таралған
кодификациялық актілердің қүқықтық тәртіптілікті талап ететін түрі
(Азаматтық кодекс, Қылмыс кодексі, Кедендік кодекс, сауда жөніндегі,
теңізде жүзу кодексі т. б.).
Жарғы, ереже - бүл кодификацияланған арнайы әрекеттегі актілер, олар
тек заң шығарушылармен ғана шығарылмайды, басқа құқықтық -шығармашылық
органдармен де шығарылады (мысалы, президентпен не үкіметпен). Жалпы эскери
жарғы, қарулы күштердегі әрекет жасайтын қүқық нормасы. Теміржол ережесі -
кодификациялық актілерге жатады.
Қазіргі мемлекеттерде көптеген кодификациялық актілердің арнайы аттары
да жоқ. Оған эр түрлі заңдар жатады: меншік туралы, пенсия туралы, әскери
қызмет, жергілікті өзін-өзі билеу т. б.
2.Инкорпорация дегеніміз, әрекеттегі нормативтік -құқықтық актілердің
мазмүндарын өзгертпей, белгілі тэртіппен бір жинаққа біріктірілуі.
Инкорпорация нәтижесінде эрекеттегі заңдардың сыртқы жағы жөнделеді.
Оны қалай түсінуге болады?
Сыртқы жағын жөндегенде нормативті - қүқықтық актілер белгілі тәртіпте
орналасады: әріптік, хронологиялық не пәндік яғни, олардың сыртқы
тәртіптілігіне қол жеткізу.
Инкорпоративтік жинаққа не қүрамға кірген нормативтік - қүқықтық
актілердің мазмұны негізінен өзгермейді. Оларға, тек заңмен тоқтатылған не
күшін жойғандығы мойындалған актілер кіреді.
Инкорпорацияны жүйелеуші органдар жасайды (мысалға эділет министрлігі),
олардың тоқтатуға, өзгертуге не қүқықтық нормаларды белгілеуге өкілдіктері
жоқ. Ол тек қана қүқықтық - шығармашылықтағы органдардың толықтыруларын,
өзгертулерін жинаққа кіргізуге мүмкіндіктері бар.
Инкорпорация екіге бөлінеді: ресми және ресми емес.
Ресми инкорпорация - қүқықтық нормаларды тәртіпке келтіру мақсатымен,
қүзіретті органдардың эрекеттегі нормативтік - қүқықтық актілердің жинағын
шығару. Ол органдардың шығарған заңдар жинағы ресми сииатта болады. Олар
қүқықтың деректері болса да, құқықтық -шығармашылық және құқықты қолдану
процестерінде соларға сүйенуге болады.[ Баққұлов С. Жалпы құқық және
мемлекет. 2001.№1. 15-бет]
Өзінің заңды табиғатына сай, ресми инкорпорацияға нормативті
-қүқықтық актілерді жөнделген және тәртіпке келтірілген түрде жариялау.
Ресми инкорпорацияның кодификациядан айырмашылығы, құқық нормаларының
жүйелеу деңгейіне байланысты көрінеді. Егер, кодификация қүқық жүйесін
түбегейлі дамытуға, күқықтық реттеудің мазмүнын өзгертуге бағытталса,
инкорпорация ондай функцияларды орындамайды. Ол қүқықтық реттеудің мазмүнын
өзгертпей-ақ, кодификация процесінде қүқықтық - шығармашылық органдармен
қүрылған актілерді қатаң жүйеге келтіруге арналған.
Ресми инкорпорацияның екі түрі болады: хронологиялық жэне жүйелік.
Хронологиялық инкорпорация - нормативтік - қүқықтық актілерді тәртіпке
келтіру, олардың жариялану жэне заңды күшіне кіретін уақыттарына байланысты
жүйелеу нысанына жатады. Хронологиялық тәртіппен заң шығарушы жэне атқарушы
биліктердің актілері ресми баспада шығарылады (мысалы, президенттің жэне
үкіметтің актілер жинағы). Хронологиялық инкорпорацияда әрбір нормативтік
актінің кезекті нөмірі, оның аты көрсетіледі, шыққан жылы, айы, гпыққан
күні, сонымен қатар баптың нөмірі көрсетіледі. Бүл маңызды мөлшерде қажетті
нормативтік -қүқықтық актіні іздеуді оңайлатады, шүғыл түрде ондағы
қүқықтық нормаларды табуға және пайдалануға мүмкіндік береді.
Жүйелік инкорпорация - әрекеттегі нормативтік - қүқықтық актілерді
пэндік белгілеріне байланысты тэртіпке келтіру жэне қүқықтық салаларға,
олардың институттарына, мемлекеттік эрекеттер аясына байланыстылығы.
Жүйеленген жинақтарда жэне заң қүрылымдарында нормативтік материалдар
өздерінің түрлеріне не қүқықтық реттеу аяларына байланысты бөлінеді
(мемлекеттік қүрылым, финанс, білім беру, отан қорғау, қоғамдық үйымдар,
қылмыстық жауапкершілік т. б.). Пәндік инкорпорациямен пайдаланатын
мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар және азаматтар тез және жедел түрде
өздершщ мүдделерше саи құқық нормаларын пайдалана алады.
Ресми емес инкорпорация - бүл заңдарды сырттай жөндеу, үйымдармен не
жекелеген азаматтармен (оқу орындарымен, ведомстволармен, ғалымдармен) жэне
іс жүзінде арнайы органдардың қүқықтық - шығармашылық өкілеттігінсіз
жүргізіледі. Ресми емес инкорпорациялар мекемелердің, үйымдардың, жекелеген
мамандардың арнайы қажеттілігін нормативтік - қүқықтық материалдарын
пйдаланып орындайды. Оған еңбек не түрғын үй заңдары, әскери
қызметкерлерге, мүғалімдерге, геологтарға, қүқық қорғау органдарының
қызметкерлеріне арналған анықтамалар жатады. Олар жарияланатын ресми
нысанға жатпайды, сондықтан қүқықтық - шығармашылық жэне қүқықты қолдану
процесінде оларға сүйенуге болмайды.
3 .Консолидация (шоғырландыру) - бірнеше нормативтік - қүқықтық
актілердің бір қоғамдық қатынастар саласында қызмет істеп, мазмүндары
өзгермей бір жинаққа бірігу жүйесінің нысаны болып табылады.
Консолидацияның ерекшелігі, ол өзіне кодификацияның жэне
инкорпорацияның кейбір жақтарын сіңірген. Консолидация актілері нормативтік
- қүқықтық актілердің жиынтығы - бүл оны кодификациямен формальді түрде
жақындастырады, ал сол факт, шын мәнісінде қоғамдық қатынастарды реттеуге
ештеңе қоспайды сондықтан, оны инкорпорациямен жақындатады. Нормативтік -
қүқықтық актілердің жүйелеу нысанымен консолидация, кобінесе жүйелеу
инкорпорациясына жақын. Ол қай жерде қажеттілігі жоқ, не болмаса
кодификацияның мүмкіншілігі жоқ жерде пайдаланылады. Мүндай жағдайда
консолидация біржақты нормативті материалдарды біріктіруге, актілердің
санын қысқартуға және қүқықтық реттеу нысандарын жақсартуға тиімді қүрал
ретінде көрінеді.
2 ЗАҢҒА БАҒЫНШТЫ НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР
2.1 Номативтік құқықтық актілер заңы
Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы занда
қабылданатын актілердің сатылары нақтылы көрсетілген. Теорияда заңға сәйкес
қабылданатын актілер деп зандарды орындау және іс жүзіне асыру үшін
мсмлекеттік және жергілікті органдардың шығарған кесімдерін айтады.
Дүниежүзілік тәжірибеде бұл процесс заңнаманың делегациялануы
(делегированность законодательства) деп аталады.
Заңға сәйкес қабылданатын нормативтік құқықтық кесімдерді қабылдау
мынандай жағдайларға баланысты:
Заң қоғамдық қатынастардың барлық салаларын, субъектілердің мінез-
құлықтарын толыққанды дәрежеде реттеп, қамти алмайды. Занда негізінде жалпы
талаптар мен нормалар бекітіледі.
Заңға сәйкес қабылданатын нормативтік құқықтық кесімдер заң мен жоққа
шығарылады, ал мемлекеттік басқару органдарының кесімдері заңның колдану
күшін тоқтата алмайды.
Заңның ең жоғарғы күші бар, заңға сәйкес қабылданған кесімдер тек ғана
заңның негізінде және оны орындау үшін қабылданды.
Заңға сәйкес қабылданған нормативтік құқықтық кесімдер заңға қайшы
келмеулері тиіс. Олай болған жағдайда жоққа шығарылады.
Заңға сәйкес қабылданған нормативтік құқықтық кесімдер Қазақстан
Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы заң бойынша мынандай
түрлерге бөлінеді:
:
Заң - аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтiн, Қазақстан
Республикасы Конституциясы 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлi
принциптер мен нормаларды белгiлейтiн, Қазақстан Республикасының
Парламентi, ал Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 3)
тармақшасында көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының Президентi
қабылдайтын нормативтiк құқықтық акт;
Заңнамалық акт - конституциялық заң, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
конституциялық заң күшi бар жарлығы, кодекс, заң, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң заң күшi бар жарлығы, Қазақстан Республикасы Парламентiнiң
қаулысы, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары;
Заңға тәуелдi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ЗАҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЕҢ БАСТЫ ЖӘНЕ АЙЫРЫҚША
НОРМАТИВТІ—ҚҰҚЫҚТЫҚ
АКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..5
Заң нышандары ..5
Заңға - қосымша нормативтік-құқықтық актілер 6
І.3 Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеу 9
2 ЗАҢҒА БАҒЫНЫШТЫ НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР 13
Номативтік құқықтық актілер заңы
2.2 Нормативтік құқық кесімдердің уақыт кеңістікте және
тұлғаларға
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ҚОРЫТЫНДЫ 23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .25
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .26
КІРІСПЕ
Қазіргі кезеңде ТМД елдерінде заң ғылымы бір идеологияның құрсауында
болудан бостандық алып, дүниежүзілік ғылымымен қауышып, мемлекет және құқық
теориясын жан-жақты дамытуға мүмкіндік алып дамиды. Мемлекет және құқық
теориясы - заң білімдерін беретін жоғарғы оқу орнының бірінші курсында
оқылатын күрделі пәндердің бірі. Ол мемлекет пен кұқық туралы жалпыланған
абстрактілі ережелерден құралған. Мемлекет және құқық теориясы студенттерге
мемлекет және құқық, құқықтық және саяси мәдениет туралы терең, шынайы
ғылыми түсініктердің қалыптасуына, олардың әр түрлі тарихи кезеңдердегі
мемлекеттік-қүқықтық қүбылыстардың дамуының басымдықтары мен заңдылықтарын
түсінуіне жэрдемдеседі.
Заң - қазіргі заманда мемлекеттің ең жоғарғы нормативтік актісі. Ол
қоғамдағы ең күрделі, маңызды мэселелерді, қатынастарды қамтиды. Заң
қоғамдағы барлық нормалардың Атасы - деуге болады.
Заң - ерекше жағдайда заң шығару органдарының билігімен не
референдуммен қабылданған, халықтың еркін көрсететін аса маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін, жоғарғы заңдылық күші бар нормативті акт.
Курстық жұмысты жазған кезде теоретикалық - методологиялық негізі
ретінде отандық жэне шетелдік авторлардың оқулықтары, оқу күралдарын атап
көрсетуге болады; біріншіден, қазақ авторларының еңбектері, әсіресе
Жоламановтың, Өзбекүлының, Ағдарбековтың жэне Бақкүловтың Мемлекет және
құқық теориясы бойынша жазылған еңбектері, екіншіден орыс заңгерлерінің
іргелі еңбектері, соның ішінде мысалға мына авторларды атауға болады:
Булгакова,Бюргенталь т. б.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы, бұл тақырыпты болашақта зерттей алу
мүмкіндігінде, сондай-ақ жұмысты орындау барысында алынған білімнің
қажеттілігі мен болашақ жұмыста қолданысқа керектігінде.
Заңның пайда болуы, дамуы және қызмет етуінің басты заңдылықтары туралы
ғылыми практикалық ілімдерді жеткізіп түсіндіру.
Жұмыстың негізгі мақсаты заңның түсінігін, түрлерін және белгілерін
анықтап корсету. Осы көздеген мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттер
қойылады:
Заң нышандары
Заңға - қосымша нормативті-қүқықтық актілер
Осы актілердің жүйеленуі
Заңдылық үғымы
Заңдылықтың негізгі талаптары
Жауапкершілік туралы ашып көрсету.
Жұмыстың қүрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
қосымшадан түрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Егер заңдардың кез-келген жүйесінің мақсаты болып табылатын барлығы
үшін ең жоғарғы игілік неде дегенді анықтауға тырысса, ол екі басты нәрсе:
бостандық пен теңдікке келіп тіреледі. Бостандыққа - себебі, кез-келген
жеке түлға тәуелдік шамасы мемлекеттің күшін соншама шамаға кемітеді;
теңдікке - себебі, онсыз бостандықтың болуы мүмкін емес.
Заң - мемлекеттің ең басты және айрықша нормативті - қүқықтық актісі.
Ол қоғамның ең маңызды жақтарын жэне мемлекет өмірін реттейтін қүқықтарды
жинақтайды. Заңның түсінігін қүрастыруды ерекше заң жолымеы мемлекеттің
жоғарғы өкілеттік органымен қабылданатын нормативті - қүқықтық актіден
бастауға болады. Ол ең жоғарғы заңдылық күшке ие жэне еліміздегі
халықтардың мүдделеріне, қажеттіліктеріне сай, маңызды, қоғамдық
қатынастарды реттейді. экономикалық, әлеуметтік және басқа мэселелері
реттеледі.
Жалпылама заңға - қосымша актілерге жоғарғы атқарушы билік органдарының
нормативті - гпығармашылық актілері жатады. Олар елдің президентінен не
үкімет басшысынан шығады. Мемлекеттік басқару нысанына байланысты
(президенттік не парламенттік республика) жоғарғы атқару билігінің
нормативті - қүқықтық актілері екі түрлі заңға - қосымша актілерден түрады.
Президенттің нормативті жарлығы. Заңға - қосымша актілер жүйесінде,
олар жоғарғы заңды күшке ие жэне заңдарды дамыту, жетілдіру негізінде
шығарылады. Президенттің қүқықтық -шығармашылығы өкілдік қызметі, еліміздің
Конституциясымен не арнайы конституциялық заңдармен белгіленеді. Олар әр
түлі қоғам өмірінің мемлекетті басқаруға байланысты жақтарын реттейді.
Мысалы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 3 тарауының
21-бабындағы Республика Президентінің жарлықтарында:
а) Президенттің Республика Президентінің актілерін шығаруды талап
ететін конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;
ә) Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жүмыс істеуін
және өкімет органдарының Қазақстан халқы алдында Конституциямен және
заңдармен белгіленген жауаптылығын қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;
б) Парламенттің заңдық қүзіретіне кірмейтін, сондай-ақ Үкіметпен
басқа да мемлекеттік органдардың заңмен белгіленген қүзіретіне
жатпайтын мәселелерді, күқықтық реттеу жүзеге асырады;
1 ЗАҢ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЕҢ БАСТЫ ЖӘНЕ АЙЫРЫҚША
НОРМАТИВТІ—ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІСІ
1. Заңның нышандары
Заң - ең жоғарғы заңдылық күші бар, өте қатаң белгіленген ерекше
тәртіппен қабылданған, барлық қүқық салаларындағы негізгі нормаларды
белгілейтін жэне ең басты қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативті
-қүқықтық акт.
Заң - қазіргі заманда мемлекеттің ең жоғарғы нормативтік актісі. Ол
қоғамдағы ең күрделі, маңызды мәселелерді, қатынастарды қамтиды. Заң
қоғамдағы барлық нормалардың Атасы - деуге болады.
Заңның үстемдігі арқылы қоғамдағы заңдылық, тэртіп қамтамасыз етіледі.
Заң арқылы қоғамның мүдде-мақсаты, мемлекеттік билік, саясат іс жүзіне
асады. Заң арқылы адамдардың бостандығы мен күқықтары демократияның басқа
да талаптары қалыптасады.
Қазақстан мемлекетінің Парламенті заң шығару қызметін жүзеге асыратын
Республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Парламент аса маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін заңдарды шығаруға хақылы.
Заң артықшылықтардың болатынын тағайындай алады, бірақ ол ешқандай да
белгілі түлғаға оларды бере алмайды; Заң азаматтардың бірнеше топтарын
қүруы мүмкін, тіпті осы топтардың эрқайсысына жату қүқығын беретін
қасиеттерді де тағайындауы мүмкін; бірақ ол нақты осы таптардың біріне
немесе басқасына мынадай түлғалар кіреді деп көрсете алмайды; ол корольдік
басқаруды тағайындауы жэне тэжді мүраға қалатын етуі мүмкін; бірақ ол
корольді сайлай да, белгілі отбасын патшалық қүрушы деп жариялай да
алмайды, - бір сөзбен айтқанда, объектісі жеке сипатта болатын кез-келген
әрекет заң шығарушы билікке жатпайды. [1 Өзбекүлы С, Қопабаев264 б.]
Егер заңдардың кез-келген жүйесінің мақсаты болып табылатын барлығы
үшін ең жоғарғы игілік неде дегенді анықтауға тырысса, ол екі басты нәрсе:
бостандық пен теңдікке келіп тіреледі. Бостандыққа - себебі, кез-келген
жеке түлға тәуелдік шамасы мемлекеттің күшін соншама шамаға кемітеді;
теңдікке - себебі, онсыз бостандықтың болуы мүмкін емес.
Заң - мемлекеттің ең басты және айрықша нормативті - қүқықтық актісі.
Ол қоғамның ең маңызды жақтарын жэне мемлекет өмірін реттейтін қүқықтарды
жинақтайды. Заңның түсінігін қүрастыруды ерекше заң жолымеы мемлекеттің
жоғарғы өкілеттік органымен қабылданатын нормативті - қүқықтық актіден
бастауға болады. Ол ең жоғарғы заңдылық күшке ие жэне еліміздегі
халықтардың мүдделеріне, қажеттіліктеріне сай, маңызды, қоғамдық
қатынастарды реттейді.
Осы берілген түсініктемелерден, негізгі заң белгілері шығады және ол ең
жоғарғы заңдылық күші бар нормативті - қүқықтық актінің негізгі дерегі
ретінде болады:
Заңдар, мемлекеттің жоғарғы өкілеттік органымен қабылданады не халықтың
өзімен референдум арқылы қаблданады;
Заңдар, заңға қосымша нормативті - қүқықтық актілерге тэн емес, ерекше
заңды тэртіптерге сай қабылданады. Заңды қабылдау, өзіне төрт түрлі
міндетті кезеңдерді қосып алады: заңның жобасын жасау, заң шығаратын
органға өткізу, заңның жобасын талқылау, заңды қабылдау оны жариялау.
Референдум нэтижесінде заңды қабылдау, сол сияқты референдум туралы заңда
көрсетілгендей, заңдылық тәртіппен іске асырылады;
Заңдар, жеке адамдардың мүдделерін қолайлы қанағаттандыруды талап ететін,
ең маңызды қоғам өмірінің мэселелері жөнінде қабылданады;
Заңдар мемлекеттің басқа органдарының тарапынан бақылануға не бекітуге
жатпайды. Олар, тек заң шығаратын биліктегі орган арқылы, өзгертілуге не
тоқтатылуға тиіс. Конституциялық кеңес не басқа сондай, сот праламент
қабылдаған заңды конституциялық емес, деп танығанымен оның күшін тоқтату
тек заң шығарушы органның қолында.
Заңдар мемлекеттің барлық қүқық жүйесінің біртүтастығын көрсетіп, барлық
нормативтік - күқықты актілер жинағының күрамын қамтамасыз етеді,
әрқайсысының заңдылық күшін нормативті -қүқықтық актілердің бір-біріне
қатынасын реттейді.
Мемлекеттің нормативтік - күқықтық жүйесіндегі заңдарды бастаушы жэне
белгілеуші жагдайы, қоғамдық қатынастарды реттеудегі заңдылықтың, заңның
үстемділігінің негізгі талаптарының бірі болып есептеледі. Ешқандай заңға
қосымша актілер заңдылық реттеу аясына кіре алмайды. Заңдар екіге бөлінеді:
конституциялық жэне жай заңдарға. Конституциялық заңдардың негізінде барлық
нормативті - қүқықтық актілер қүрылады жэне талданады.
Конституция, басқа нормативті - қүқықтық актілерге жэне заңдарға
қарағанда ең жоғарғы заңды күшінде болады. Жай заңдар конституциялық
актілерге сай қабылданады жэне әрекетке келеді, қоғамдық өмірдегі белгілі
жэне тежеулі аяларды реттейді.
1.2 Заңға - қосымша нормативтік - қүқықтық актілер
Бұл күзіретті органдардың құқықтық - шығармашылық актілері заңға
негізделген және оған қарсылығы жоқ. Заңға - қосымша актілердің заңдылық
күштері заңға қарағанда аздау болады, олар заңдардың заңдылық күшіне
негізделгеніне байланысты қарсылық жасауға мүмкіндігі жоқ. Қоғамдық
қатынастарды реттеудегі тиімділікке тек сонда ғана жетуге болады, егер
жалпылама мүдделер, жекелеген мүдделерге сай келсе. Қосымша актілер болса,
негізгі принципиальді заңдардың жағдайларын эр түрлі жекелеген мүдделердің
ерекшеліктеріне саи нақтылау үшш қажет. Өздерінің мазмүндарына байланысты
заңға - қосымша актілер, әдеттегідей әр түрлі атқарушы биліктің актілеріне
жатады және олар жалпылама, жергілікті, ведомстволық, ішкі үйымдастыру
актілеріне бөлінеді.
1. Жалпы заңға - қосымша актілер. Бұл қүзіретті нормативті - құқықтық
актілер, олардың эрекеті сол жердің барлық азаматтарына қатысты болады.
Өзінің қүқықтық жүйедегі реттелуіне, заңдылық күшіне және маңызына
байланысты заңның артынан жүреді. Заңға - қосымша актілерге байланысты
қоғамдағы мемлекеттік басқару іске асырылады, қоғам өмірінің экономикалық,
әлеуметтік және басқа мэселелері реттеледі.
Жалпылама заңға - қосымша актілерге жоғарғы атқарушы билік органдарының
нормативті - гпығармашылық актілері жатады. Олар елдің президентінен не
үкімет басшысынан шығады. Мемлекеттік басқару нысанына байланысты
(президенттік не парламенттік республика) жоғарғы атқару билігінің
нормативті - қүқықтық актілері екі түрлі заңға - қосымша актілерден түрады.
Президенттің нормативті жарлығы. Заңға - қосымша актілер жүйесінде,
олар жоғарғы заңды күшке ие жэне заңдарды дамыту, жетілдіру негізінде
шығарылады. Президенттің қүқықтық -шығармашылығы өкілдік қызметі, еліміздің
Конституциясымен не арнайы конституциялық заңдармен белгіленеді. Олар әр
түлі қоғам өмірінің мемлекетті басқаруға байланысты жақтарын реттейді.
Мысалы, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 3 тарауының
21-бабындағы Республика Президентінің жарлықтарында:
а) Президенттің Республика Президентінің актілерін шығаруды талап
ететін конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;
ә) Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жүмыс істеуін
және өкімет органдарының Қазақстан халқы алдында Конституциямен және
заңдармен белгіленген жауаптылығын қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;
б) Парламенттің заңдық қүзіретіне кірмейтін, сондай-ақ Үкіметпен
басқа да мемлекеттік органдардың заңмен белгіленген қүзіретіне
жатпайтын мәселелерді, күқықтық реттеу жүзеге асырады;
в) Қазақстан Республикасының экономикалвіқ жэне элеуметтік -
саяси дамуының стратегиялық мэселелері бойынша шешімдер
қабылданады деп анық көрсетілген. Сонымен
қатар, Конституцияның 22-бабында Республика Президентінің
өкімдерімен:
- Әкімшілік - өкімдік, жедел жэне жеке сипаттағы шешім жүзеге
асырылады;
- Республика Президентінің қүзіретіне сэйкес конституциялық мәртебесі
жоқ лауазымды түлғалар қызметке тағайындалады жэне босатылады.
Үкіметтің қаулысы. Бүл заңға - қосымша актілер, Президенттің жарлығына
сай қабылданады жэне қажетті жағдайларда көбінесе, мемлекеттің
экономикасын, элеуметтік қүрылымды, денсаулықты сақтау, білім туралы
мәселелерін бөлшектеп реттеу үшін қабылданады. Конституцияның Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы 2 тарауының Республика Үкіметінің актілер
туралы 10 бабында көрсетілгендей.
а) Үкімет қаулыларына Республика Премьер-Министрі қол қояды;
ә) Республика Премьер-Министрі өкімдер шығарады. Премьер-Министрдің
өкімдері - экімшілік - өкімдік, жедел жэне дара сипаттағы мэселелер бойынша
шығарылады;
б) Өздерінің қүзіреті шегінде қабылданған Үкімет қаулылары мен
Республика қаулылары, Республика Премьер-Министрі өкімдерінің
Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады;
в) Үкімет қаулылары мен Республика Премьер-Министрінің өкімдері
Республика Үкіметінің регламентінде белгіленген тэртіппен
эзірленеді және қабылданады;
г) Үкімет қаулыларының күшін Республика Президенті мен Үкімет
жоя алады;
ғ) Премьер-Министрдің өкімдерінің күшін Республика Президенті, Үкімет
жэне Премьер-Министр жоя алады.
Жергілікті заңға - қосымша актілер. Бүл жергілікті жердегі өкілетті
биліктің жэне жергілікті өзін-өзі билеу органдарының нормативтік -қүқықтық
актілері. Ол актілердің эрекеті сол жердің көлеміне байланысты шектеледі.
Оларға нормативті күші бар шешімдер не муниципалитеттің, мэрлердің, әр
түрлі мәселелер бойынша жергілікті сипаттағы қаулылары жатады.
Ведомстволық нормативтік - құқықтық актілер, бүйрық нүсқау. Бірнеше елдерде
басқару органдарының күрамындағы белгілі органдар (министр л іктер,
ведомстволар) қүқықтық шығармашылық функцияларымен шүғылданады, олардың заң
шығаратын билігі, президентпен және үкіметпен рүқсат етілген. Бүл жалпы
эрекеттегі нормативті - қүқықтық актілер, тек шектеулі алдағы қоғамдық
қатынастарға қатысты болады (кеден, банк, көлік, мемлекеттік-кредит т. б.).
Ішкі үйымдастыру туралы заңға - қосымша актілер. Бүл нормативті актілерді
әр түрлі үйымдар өздерінің ішкі мэселелерін реттеу мақсатында шығарады және
сол үйымдардың мүшелеріне ғана қатысты болады. Белгілі жоғарғы заңдылық
күші бар актілердің қалпында, ішкі - үйымдастырушылық актілер, эр түрлі
қатынастарды, нақты мемлекеттік мекемелердің, өндірістердің, эскери
бөлімдердің қызметінде туындайтын мәселелерді реттейді.
Қазіргі мемлекеттердің нормативті - құқықтық актілер жүйесі біркелкі
емес. Бұл мемлекеттік басқару нысандарының ерекшеліктерімен, әр елдің көп
ғасырлық эдеттерімен, үлттық жэне басқа факторлармен түсіндіріледі.
Дегенменде, көптеген нормативті -қүқықтық актілер жүйесі заңдылық күші бар
актілердің деңгейлік белгісіне сай қүрылады. Төмендегі актілер қоғамдық
өмірдің түрақтылық мүдделері жэне оның үйлесімді үйымдастырылуы үшін
жоғарғы органдардың актілеріндегі үйғарымдарға сай болуы тиіс. Барлық
қарама-қайшылықтар, заңға - қосымша актілердің бір-бірінің арасындағы
қайшылықтар өркениетті мемлекеттерде заң шешеді, себебі олар ең жоғарғы
заңды күшке иелігі бар.
Нормативті - құқықтық актілердің заңды күштерінің деңгейі әр түрлі,
бірақ солардың бойындағы нормалардың міндеттілігі баршылықтарына, кімге
олардың жарлықтарының қатьшасы болса, абсолютті түрде бірдей екендігін
айтуымыз қажет. Осындай принципиалды ережелер қүқықтық мемлекеттің негізгі
қызметін қүрайды. [ Ағдарбеков Т.]
Қоғамдық қатынастарды нормативті реттеуді басты жэне белгілеуші орьшды
заң алады. Заңға - қосымша актілер тек көмекші және талдаушы роль атқарады.
Қүқықтық мемлекетте, заң өзінің әрекетімен қоғамдық өмірдің негізгі
жақтарын қамтиды, ол негізгі басты мүдделердің жеке адамның құқығымен
бостандығының кепілі.
1.3 Нормативтік -құқықтық актілерді жүйелеу
Жүйелеу нәтижесінде, күқықтық нормалардың арасындағы қайшылықтар
жойылады, тоқтатылады не болмаса ескірген нормалар өзгертіледі жэне қоғам
дамуының қажетіне сай жаңадан қүрылады. Олар белгілі жүйелік белгілермен
топтасады кодекске, заңдар жинағына және басқа жүйеленген актілерге
айналады.
Қазіргі кезде, нормативті -қүқықтық актілерді жүйелеудің үш нысаны
пайдаланылады: Кодификациялау, инкорпорация, консолидация.
1 .Кодификациялау - мемлекеттік - шығармашылық органдардың жаңа,
жинақталған нормативтік - күқықтық актілердің жүйесін қүрудағы қызметі, ол
терең және жан-жақты әрекеттегі заңдарды қайта қарау жэне оған жаңа маңызды
өзгертулер кіргізу арқылы жүзеге асырылады.
Кодификациялау процесінде күрылып жатқан актінің жобасына, эрекеттегі
нормалар, өзінің маңызын жоймаған лоне жаңадан қүрылған нормалар кіреді,
олар белгілі қоғамдық қатынастарды реттеуге сапалы өзгерістер кіргізеді.
Заңдарды кодификациялау мынандай белгілермен сипатталады. Біріншіден,
кодификациялаумен, тек қүзіретті күқықтық-шығармашылық органдар,
конституцияның не басқа өкілетті заңдар негізінде шүғылданады.
Екіншіден, кодификациялау нэтижесінде жаңа нормативті-
құдықтық актілер қүрылады, оларға бүрынгы эрекеттегі нормалардан мүлде
өзгелері қосылады.
Үшіншіден, кодификацияланған акт жиналғанға жатпайды, себебі, онда
бүрынғы әр түрлі актілерге жатса да, қоғамдық қатынастардағы бір ғана аяны
реттеген.
Төртіншіден, кодификацияланған акт қоғамдық өмірдің белгілі аясын
реттейтін актілердің ішіндегі ең негізгісі болып табылады. Ондай акт жалпы
алғанда, қоғамдық қатынастардың пәні болатын, берілген құқық саласын
реттейді (мысалы, жер туралы кодекс). Онда бүл қүқық саласына қатысты басты
маңызы бар барлық нормалардың жалпы принциптері бар.
Бесіншіден, кодификациялау нэтижесінде қүрылған нормативті -қүқықтық
актілер, қоғамдық қатынастарды үзақ уақытқа реттеуге есептелген. Олар қоғам
өміріндегі мүмкін болатын өзгерістерді есепке алады және көбірек жетілген,
болашақта пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге қажет.
Кодификациялық актілер өздерінің мазмүнына және аттарына байланысты үш
негізгі түрге бөлінеді:
Заң шығару негіздері - белгілі құқық саласын не мемлекеттік басқару
аясының негізгі ережелерін қүрушы нормативті - құқықтық акт. Мүндай
кодификация нысаны федеративтік мемлекеттерде пайдаланылады.Заң негіздері
федерация мүшелерінің кодификациялау әрекетінің негізін қүрайды.
Кодекс - қоғам өмірінің негізгі аясында әрекет жасайтын, көп таралған
кодификациялық актілердің қүқықтық тәртіптілікті талап ететін түрі
(Азаматтық кодекс, Қылмыс кодексі, Кедендік кодекс, сауда жөніндегі,
теңізде жүзу кодексі т. б.).
Жарғы, ереже - бүл кодификацияланған арнайы әрекеттегі актілер, олар
тек заң шығарушылармен ғана шығарылмайды, басқа құқықтық -шығармашылық
органдармен де шығарылады (мысалы, президентпен не үкіметпен). Жалпы эскери
жарғы, қарулы күштердегі әрекет жасайтын қүқық нормасы. Теміржол ережесі -
кодификациялық актілерге жатады.
Қазіргі мемлекеттерде көптеген кодификациялық актілердің арнайы аттары
да жоқ. Оған эр түрлі заңдар жатады: меншік туралы, пенсия туралы, әскери
қызмет, жергілікті өзін-өзі билеу т. б.
2.Инкорпорация дегеніміз, әрекеттегі нормативтік -құқықтық актілердің
мазмүндарын өзгертпей, белгілі тэртіппен бір жинаққа біріктірілуі.
Инкорпорация нәтижесінде эрекеттегі заңдардың сыртқы жағы жөнделеді.
Оны қалай түсінуге болады?
Сыртқы жағын жөндегенде нормативті - қүқықтық актілер белгілі тәртіпте
орналасады: әріптік, хронологиялық не пәндік яғни, олардың сыртқы
тәртіптілігіне қол жеткізу.
Инкорпоративтік жинаққа не қүрамға кірген нормативтік - қүқықтық
актілердің мазмұны негізінен өзгермейді. Оларға, тек заңмен тоқтатылған не
күшін жойғандығы мойындалған актілер кіреді.
Инкорпорацияны жүйелеуші органдар жасайды (мысалға эділет министрлігі),
олардың тоқтатуға, өзгертуге не қүқықтық нормаларды белгілеуге өкілдіктері
жоқ. Ол тек қана қүқықтық - шығармашылықтағы органдардың толықтыруларын,
өзгертулерін жинаққа кіргізуге мүмкіндіктері бар.
Инкорпорация екіге бөлінеді: ресми және ресми емес.
Ресми инкорпорация - қүқықтық нормаларды тәртіпке келтіру мақсатымен,
қүзіретті органдардың эрекеттегі нормативтік - қүқықтық актілердің жинағын
шығару. Ол органдардың шығарған заңдар жинағы ресми сииатта болады. Олар
қүқықтың деректері болса да, құқықтық -шығармашылық және құқықты қолдану
процестерінде соларға сүйенуге болады.[ Баққұлов С. Жалпы құқық және
мемлекет. 2001.№1. 15-бет]
Өзінің заңды табиғатына сай, ресми инкорпорацияға нормативті
-қүқықтық актілерді жөнделген және тәртіпке келтірілген түрде жариялау.
Ресми инкорпорацияның кодификациядан айырмашылығы, құқық нормаларының
жүйелеу деңгейіне байланысты көрінеді. Егер, кодификация қүқық жүйесін
түбегейлі дамытуға, күқықтық реттеудің мазмүнын өзгертуге бағытталса,
инкорпорация ондай функцияларды орындамайды. Ол қүқықтық реттеудің мазмүнын
өзгертпей-ақ, кодификация процесінде қүқықтық - шығармашылық органдармен
қүрылған актілерді қатаң жүйеге келтіруге арналған.
Ресми инкорпорацияның екі түрі болады: хронологиялық жэне жүйелік.
Хронологиялық инкорпорация - нормативтік - қүқықтық актілерді тәртіпке
келтіру, олардың жариялану жэне заңды күшіне кіретін уақыттарына байланысты
жүйелеу нысанына жатады. Хронологиялық тәртіппен заң шығарушы жэне атқарушы
биліктердің актілері ресми баспада шығарылады (мысалы, президенттің жэне
үкіметтің актілер жинағы). Хронологиялық инкорпорацияда әрбір нормативтік
актінің кезекті нөмірі, оның аты көрсетіледі, шыққан жылы, айы, гпыққан
күні, сонымен қатар баптың нөмірі көрсетіледі. Бүл маңызды мөлшерде қажетті
нормативтік -қүқықтық актіні іздеуді оңайлатады, шүғыл түрде ондағы
қүқықтық нормаларды табуға және пайдалануға мүмкіндік береді.
Жүйелік инкорпорация - әрекеттегі нормативтік - қүқықтық актілерді
пэндік белгілеріне байланысты тэртіпке келтіру жэне қүқықтық салаларға,
олардың институттарына, мемлекеттік эрекеттер аясына байланыстылығы.
Жүйеленген жинақтарда жэне заң қүрылымдарында нормативтік материалдар
өздерінің түрлеріне не қүқықтық реттеу аяларына байланысты бөлінеді
(мемлекеттік қүрылым, финанс, білім беру, отан қорғау, қоғамдық үйымдар,
қылмыстық жауапкершілік т. б.). Пәндік инкорпорациямен пайдаланатын
мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар және азаматтар тез және жедел түрде
өздершщ мүдделерше саи құқық нормаларын пайдалана алады.
Ресми емес инкорпорация - бүл заңдарды сырттай жөндеу, үйымдармен не
жекелеген азаматтармен (оқу орындарымен, ведомстволармен, ғалымдармен) жэне
іс жүзінде арнайы органдардың қүқықтық - шығармашылық өкілеттігінсіз
жүргізіледі. Ресми емес инкорпорациялар мекемелердің, үйымдардың, жекелеген
мамандардың арнайы қажеттілігін нормативтік - қүқықтық материалдарын
пйдаланып орындайды. Оған еңбек не түрғын үй заңдары, әскери
қызметкерлерге, мүғалімдерге, геологтарға, қүқық қорғау органдарының
қызметкерлеріне арналған анықтамалар жатады. Олар жарияланатын ресми
нысанға жатпайды, сондықтан қүқықтық - шығармашылық жэне қүқықты қолдану
процесінде оларға сүйенуге болмайды.
3 .Консолидация (шоғырландыру) - бірнеше нормативтік - қүқықтық
актілердің бір қоғамдық қатынастар саласында қызмет істеп, мазмүндары
өзгермей бір жинаққа бірігу жүйесінің нысаны болып табылады.
Консолидацияның ерекшелігі, ол өзіне кодификацияның жэне
инкорпорацияның кейбір жақтарын сіңірген. Консолидация актілері нормативтік
- қүқықтық актілердің жиынтығы - бүл оны кодификациямен формальді түрде
жақындастырады, ал сол факт, шын мәнісінде қоғамдық қатынастарды реттеуге
ештеңе қоспайды сондықтан, оны инкорпорациямен жақындатады. Нормативтік -
қүқықтық актілердің жүйелеу нысанымен консолидация, кобінесе жүйелеу
инкорпорациясына жақын. Ол қай жерде қажеттілігі жоқ, не болмаса
кодификацияның мүмкіншілігі жоқ жерде пайдаланылады. Мүндай жағдайда
консолидация біржақты нормативті материалдарды біріктіруге, актілердің
санын қысқартуға және қүқықтық реттеу нысандарын жақсартуға тиімді қүрал
ретінде көрінеді.
2 ЗАҢҒА БАҒЫНШТЫ НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР
2.1 Номативтік құқықтық актілер заңы
Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы занда
қабылданатын актілердің сатылары нақтылы көрсетілген. Теорияда заңға сәйкес
қабылданатын актілер деп зандарды орындау және іс жүзіне асыру үшін
мсмлекеттік және жергілікті органдардың шығарған кесімдерін айтады.
Дүниежүзілік тәжірибеде бұл процесс заңнаманың делегациялануы
(делегированность законодательства) деп аталады.
Заңға сәйкес қабылданатын нормативтік құқықтық кесімдерді қабылдау
мынандай жағдайларға баланысты:
Заң қоғамдық қатынастардың барлық салаларын, субъектілердің мінез-
құлықтарын толыққанды дәрежеде реттеп, қамти алмайды. Занда негізінде жалпы
талаптар мен нормалар бекітіледі.
Заңға сәйкес қабылданатын нормативтік құқықтық кесімдер заң мен жоққа
шығарылады, ал мемлекеттік басқару органдарының кесімдері заңның колдану
күшін тоқтата алмайды.
Заңның ең жоғарғы күші бар, заңға сәйкес қабылданған кесімдер тек ғана
заңның негізінде және оны орындау үшін қабылданды.
Заңға сәйкес қабылданған нормативтік құқықтық кесімдер заңға қайшы
келмеулері тиіс. Олай болған жағдайда жоққа шығарылады.
Заңға сәйкес қабылданған нормативтік құқықтық кесімдер Қазақстан
Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы заң бойынша мынандай
түрлерге бөлінеді:
:
Заң - аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтiн, Қазақстан
Республикасы Конституциясы 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлi
принциптер мен нормаларды белгiлейтiн, Қазақстан Республикасының
Парламентi, ал Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 3)
тармақшасында көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының Президентi
қабылдайтын нормативтiк құқықтық акт;
Заңнамалық акт - конституциялық заң, Қазақстан Республикасы Президентiнiң
конституциялық заң күшi бар жарлығы, кодекс, заң, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң заң күшi бар жарлығы, Қазақстан Республикасы Парламентiнiң
қаулысы, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары;
Заңға тәуелдi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz