Морфологиялық жаттығулар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3.6
I ЖАТТЫҒУ ЖұМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 7.13
1. Фонетикалық жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... 1 3.14
1.1 Фонетикалық қателер ... ... ... ... ... ... ... .. 14.16
1.2 Фонетикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 16.18
2. Лексикалық жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... . 18.19
2.1 Лексикалық қателер ... ... ... ... ... ... ... ... 19.20
2.2 Лексикалық тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... 20.22
3. Морфологиялық жаттығулар ... ... ... ... ... ... .. 22.24
4. Синтаксистік жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... .24.25
4.1 Қазақ тілі синтаксисі методикасының негізі мен мазмұны .25.26
4.2 Синтаксиске байланысты жүргізілетін тіл дамыту жұмысЫ
тары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.27
5. Грамматикалық жаттығулар ... ... ... ... ... ... ...27.28
5.1 Грамматикалық қателер ... ... ... ... ... ... ... . 28.29
6. Талдау жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
6.1 Талдау түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29.32
6.2 Грамматикалық, орфографиялық талдау ... ... ... ... 32.34
6.3 Морфологиялық талдау әдісі ... ... ... ... ... ... . 34.35
6.4 Синтаксистік талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 35.41
6.5 Тіл білімі салаларын сатылай, комплексті
талдаудың жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41.60
II ЖАТЖАЗУ
1. Диктанттар жинақтарына талдау ... ... ... ... ... ... 60.61
1.1. Диктантты өткізуге қойылатын жалпы талаптар ... ... 61.62
1.2 Диктант жазудың психологиялық ерекшелігі ... ... ... . 62
1.3 үйрету диктанттарының маңызы ... ... ... ... ... .. 62.63
1.4 Әріп диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.64
1.5 Буын диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
1.6 Сөз диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64.65
1.7 Сөйлем диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.66
1.8 Есту диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
1.9 Көру диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66.67
1.10 ¤здік диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
1.11 Шығармашылық диктант ... ... ... ... ... ... ... . 67
1.12 Сөздік диктант ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
1.13 Терме диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
1.14 Ескерту диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ...67.68
1.15 Бақылау диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1.16 үйрету диктанттарының маңызы ... ... ... ... ... .. 69
1.17 Диктантты жаздыру техникасы ... ... ... ... ... ... .69.71
1.18 Диктантты жаздыруға қойылатын талаптар ... ... ... .. 71.72
1.19 Диктантты бағалау нормалары ... ... ... ... ... ... 72.74
1.20 Диктант және тіл ұстарту ... ... ... ... ... ... ... .74.80
III МАЗМұНДАМА
1. Мазмұндамалар жинақтарына талдау жасау ... ... ... ... 81.85
1.1 Мазмұндама түрлері және оларды меңгерту жолдары ... .. 85.88
1.2 Сурет бойынша мазмұндама жаздыру ... ... ... ... ... 88.90
1.3 Сюжетті суреттер арқылы мазмұндама жаздыру ... ... .. 90
1.4 Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама ... ... ... ... 90.94
1.5 Оқушыларды мазмұндама жазуға қызықтыру ... ... ... 94.97
1.6 Мазмұндама. оқушының шығарма мазмұны қабылдауының
сапалық көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... . 97.98
1.7 Мазмұндама мәтінінің көлемі ... ... ... ... ... ... .. 98
1.8 Бағалау нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... . 98.100
IV ШЫҒАРМА
1.1 Талаптары мен міндетті, көлемі, уақыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...100.105
V МАҚАЛА
1. Мақала. газет жанрының кең таралған түрі ... ... ... ... .106
1.1. Мақала жазудың үлгісі ... ... ... ... ... ... ... .106.112
VІ РЕЦЕНЗИЯ
1.Рецензия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 113.114
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... .115.116
МАЗМұНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...116.117
I ЖАТТЫҒУ ЖұМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 7.13
1. Фонетикалық жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... 1 3.14
1.1 Фонетикалық қателер ... ... ... ... ... ... ... .. 14.16
1.2 Фонетикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 16.18
2. Лексикалық жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... . 18.19
2.1 Лексикалық қателер ... ... ... ... ... ... ... ... 19.20
2.2 Лексикалық тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... 20.22
3. Морфологиялық жаттығулар ... ... ... ... ... ... .. 22.24
4. Синтаксистік жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... .24.25
4.1 Қазақ тілі синтаксисі методикасының негізі мен мазмұны .25.26
4.2 Синтаксиске байланысты жүргізілетін тіл дамыту жұмысЫ
тары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.27
5. Грамматикалық жаттығулар ... ... ... ... ... ... ...27.28
5.1 Грамматикалық қателер ... ... ... ... ... ... ... . 28.29
6. Талдау жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
6.1 Талдау түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29.32
6.2 Грамматикалық, орфографиялық талдау ... ... ... ... 32.34
6.3 Морфологиялық талдау әдісі ... ... ... ... ... ... . 34.35
6.4 Синтаксистік талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 35.41
6.5 Тіл білімі салаларын сатылай, комплексті
талдаудың жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41.60
II ЖАТЖАЗУ
1. Диктанттар жинақтарына талдау ... ... ... ... ... ... 60.61
1.1. Диктантты өткізуге қойылатын жалпы талаптар ... ... 61.62
1.2 Диктант жазудың психологиялық ерекшелігі ... ... ... . 62
1.3 үйрету диктанттарының маңызы ... ... ... ... ... .. 62.63
1.4 Әріп диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63.64
1.5 Буын диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
1.6 Сөз диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64.65
1.7 Сөйлем диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65.66
1.8 Есту диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
1.9 Көру диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66.67
1.10 ¤здік диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
1.11 Шығармашылық диктант ... ... ... ... ... ... ... . 67
1.12 Сөздік диктант ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
1.13 Терме диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
1.14 Ескерту диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ...67.68
1.15 Бақылау диктанты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1.16 үйрету диктанттарының маңызы ... ... ... ... ... .. 69
1.17 Диктантты жаздыру техникасы ... ... ... ... ... ... .69.71
1.18 Диктантты жаздыруға қойылатын талаптар ... ... ... .. 71.72
1.19 Диктантты бағалау нормалары ... ... ... ... ... ... 72.74
1.20 Диктант және тіл ұстарту ... ... ... ... ... ... ... .74.80
III МАЗМұНДАМА
1. Мазмұндамалар жинақтарына талдау жасау ... ... ... ... 81.85
1.1 Мазмұндама түрлері және оларды меңгерту жолдары ... .. 85.88
1.2 Сурет бойынша мазмұндама жаздыру ... ... ... ... ... 88.90
1.3 Сюжетті суреттер арқылы мазмұндама жаздыру ... ... .. 90
1.4 Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама ... ... ... ... 90.94
1.5 Оқушыларды мазмұндама жазуға қызықтыру ... ... ... 94.97
1.6 Мазмұндама. оқушының шығарма мазмұны қабылдауының
сапалық көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... . 97.98
1.7 Мазмұндама мәтінінің көлемі ... ... ... ... ... ... .. 98
1.8 Бағалау нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... . 98.100
IV ШЫҒАРМА
1.1 Талаптары мен міндетті, көлемі, уақыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...100.105
V МАҚАЛА
1. Мақала. газет жанрының кең таралған түрі ... ... ... ... .106
1.1. Мақала жазудың үлгісі ... ... ... ... ... ... ... .106.112
VІ РЕЦЕНЗИЯ
1.Рецензия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 113.114
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... .115.116
МАЗМұНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...116.117
Морфологиялық жаттығулардың міндеті- ана тіліміздің морфологиялық құрылысын оқушыларға саналы меңгерту. Морфологиялық жаттығулар мазмұны жағынан екі түрлі болады:
1. Сөз тұлғасын оқыту барысындағы жаттығулар;
2. Сөз таптарын оқыту барысындағы жаттығулар.
Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай талаптар қойылады: 1) алдымен негізгі түбірлерді , одан кейін туынды түбірлерді, сосын түбірлес сөздерді талдайды; 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін, сол негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы жүргізледі.; 3)туынды сөздерден негізгі түбірді ажырату барысында сөздің мағынасына назар аударылады.
Жаттығу жұмыстары негізінде шәкірттер әрбір сөз табының өзіндік ерекшеліктерін, басқа сөз таптарынан айырмашылықтарын саналы түсінеді. Септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгеріп, оларды жазбаша, ауызша сөйлегенде орынды, дұрыс қолданып үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығу түрлері төмендегідей сараланады: 1) мәтіннен керекті сөздерді тапқызу; 2) керекті сөздерді қатыстырып сөйлем құрату; 3)сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету; 4) мағына мен тұлға жағынан қандай айырмашылықтары барын салыстыру.
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар сөздің морфологиялық құрамын, мағыналы бөлшектерін, морфемаларды саналы түрде меңгертуде мәні зор. Сөздің морфологиялық құрамын талдау, көбінесе сол сөздің мәнін дұрыс ұғынып алуға жәрдем етеді. Сөздің элементтері түбір, жұрнақ, жалғау- бұлардың әрқайсысы сөзге өзінше мән береді. Осы мәндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы мағынасын тудырады.
Морфемаларды, соныњ ішінде жұрнақтарды айыра білу балалардың тілін жетілдіру үшін де мәні бар. Өйткені, бұл жаңа сөздер жасауға және сол сөздерді орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік береді. Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынадай талаптар қойылады:
1. Алдымен, мүмкіндігіне қарай негізгі түбірлерді, одан әрі туынды түбірлерді, ең сонында түбірлес сөздеді талдайтындай жағдай жасалуы тиіс.
2. Белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін сол негізгі түбіден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы жүргізіледі.
1. Сөз тұлғасын оқыту барысындағы жаттығулар;
2. Сөз таптарын оқыту барысындағы жаттығулар.
Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай талаптар қойылады: 1) алдымен негізгі түбірлерді , одан кейін туынды түбірлерді, сосын түбірлес сөздерді талдайды; 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін, сол негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы жүргізледі.; 3)туынды сөздерден негізгі түбірді ажырату барысында сөздің мағынасына назар аударылады.
Жаттығу жұмыстары негізінде шәкірттер әрбір сөз табының өзіндік ерекшеліктерін, басқа сөз таптарынан айырмашылықтарын саналы түсінеді. Септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгеріп, оларды жазбаша, ауызша сөйлегенде орынды, дұрыс қолданып үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығу түрлері төмендегідей сараланады: 1) мәтіннен керекті сөздерді тапқызу; 2) керекті сөздерді қатыстырып сөйлем құрату; 3)сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету; 4) мағына мен тұлға жағынан қандай айырмашылықтары барын салыстыру.
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар сөздің морфологиялық құрамын, мағыналы бөлшектерін, морфемаларды саналы түрде меңгертуде мәні зор. Сөздің морфологиялық құрамын талдау, көбінесе сол сөздің мәнін дұрыс ұғынып алуға жәрдем етеді. Сөздің элементтері түбір, жұрнақ, жалғау- бұлардың әрқайсысы сөзге өзінше мән береді. Осы мәндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы мағынасын тудырады.
Морфемаларды, соныњ ішінде жұрнақтарды айыра білу балалардың тілін жетілдіру үшін де мәні бар. Өйткені, бұл жаңа сөздер жасауға және сол сөздерді орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік береді. Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынадай талаптар қойылады:
1. Алдымен, мүмкіндігіне қарай негізгі түбірлерді, одан әрі туынды түбірлерді, ең сонында түбірлес сөздеді талдайтындай жағдай жасалуы тиіс.
2. Белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін сол негізгі түбіден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы жүргізіледі.
1. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., «Мектеп» баспасы. 1998.
2. С.Ф.Иванова Речевая основа учащихся . М., «Просвещение». 1996.
3. Н.Оразханова. Фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №10. 2000.
4. М.Т.Баранов. , А.Р. Трудникова Лексические упражнения. М. «Просвещение». 1994.
5. Е. Исабаев. Дыбыс жүйесінің негіздері. А., «Мектеп». 1992.
6. Диктанттар жинағы. А., «Мектеп». 2004.
7. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп» , 2002.
8. «Қазақ тілі мен әдебиет» пәнінің бағдарламасы. А., «Мектеп». 2005.
9. С.Омаров, Н.Бәйділдаев. Мазмұндама текстерінің жинағы. А., «Мектеп», 1981.
10. С.Тілешова. Әдебиет сабағында жүргізілетін жазба жұмыстары. А., «Мектеп», 1978.
11. К.Д.Ушинский Педагогика. М., «Просвещение». 1980.
12. . С.Рахметова. Мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп», 1989.
13. Я. А.Коменский. Школьная правила. «Русский язык в школе». М., 1998.
14. Ж.Аймауытов. Психология. А., «Ғылым» баспасы, 2004.
15. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., «Ана тілі», 1998.
2. С.Ф.Иванова Речевая основа учащихся . М., «Просвещение». 1996.
3. Н.Оразханова. Фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №10. 2000.
4. М.Т.Баранов. , А.Р. Трудникова Лексические упражнения. М. «Просвещение». 1994.
5. Е. Исабаев. Дыбыс жүйесінің негіздері. А., «Мектеп». 1992.
6. Диктанттар жинағы. А., «Мектеп». 2004.
7. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп» , 2002.
8. «Қазақ тілі мен әдебиет» пәнінің бағдарламасы. А., «Мектеп». 2005.
9. С.Омаров, Н.Бәйділдаев. Мазмұндама текстерінің жинағы. А., «Мектеп», 1981.
10. С.Тілешова. Әдебиет сабағында жүргізілетін жазба жұмыстары. А., «Мектеп», 1978.
11. К.Д.Ушинский Педагогика. М., «Просвещение». 1980.
12. . С.Рахметова. Мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп», 1989.
13. Я. А.Коменский. Школьная правила. «Русский язык в школе». М., 1998.
14. Ж.Аймауытов. Психология. А., «Ғылым» баспасы, 2004.
15. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., «Ана тілі», 1998.
3. Морфологиялық жаттығулар
Морфологиялық жаттығулардың міндеті- ана тіліміздің морфологиялық
құрылысын оқушыларға саналы меңгерту. Морфологиялық жаттығулар мазмұны
жағынан екі түрлі болады:
1. Сөз тұлғасын оқыту барысындағы жаттығулар;
1. Сөз таптарын оқыту барысындағы жаттығулар.
Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай талаптар
қойылады: 1) алдымен негізгі түбірлерді , одан кейін туынды түбірлерді,
сосын түбірлес сөздерді талдайды; 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі
түбірді тапқызу үшін, сол негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен
салыстыру жұмысы жүргізледі.; 3)туынды сөздерден негізгі түбірді ажырату
барысында сөздің мағынасына назар аударылады.
Жаттығу жұмыстары негізінде шәкірттер әрбір сөз табының өзіндік
ерекшеліктерін, басқа сөз таптарынан айырмашылықтарын саналы түсінеді.
Септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгеріп, оларды жазбаша,
ауызша сөйлегенде орынды, дұрыс қолданып үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығу түрлері төмендегідей сараланады:
1) мәтіннен керекті сөздерді тапқызу; 2) керекті сөздерді қатыстырып сөйлем
құрату; 3)сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету; 4)
мағына мен тұлға жағынан қандай айырмашылықтары барын салыстыру.
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар сөздің морфологиялық құрамын,
мағыналы бөлшектерін, морфемаларды саналы түрде меңгертуде мәні зор. Сөздің
морфологиялық құрамын талдау, көбінесе сол сөздің мәнін дұрыс ұғынып алуға
жәрдем етеді. Сөздің элементтері түбір, жұрнақ, жалғау- бұлардың әрқайсысы
сөзге өзінше мән береді. Осы мәндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы
мағынасын тудырады.
Морфемаларды, соныњ ішінде жұрнақтарды айыра білу балалардың тілін
жетілдіру үшін де мәні бар. Өйткені, бұл жаңа сөздер жасауға және сол
сөздерді орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік береді. Сөз тұлғасына
байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынадай талаптар қойылады:
1. Алдымен, мүмкіндігіне қарай негізгі түбірлерді, одан әрі туынды
түбірлерді, ең сонында түбірлес сөздеді талдайтындай жағдай жасалуы тиіс.
2. Белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін сол
негізгі түбіден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы жүргізіледі.
3. Туынды сөздер мен негізгі түбірді ажырату барысында мағына жағына
назар аударылады.
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар сөздерді белгілі
топқа біріктіріп, жүйелеуге үйрететіндей болғаны ұтымды. Жаттығу жұмыстары
кезінде оқушылар әрбір сөз табының қасиетін, ерекшеліктерін саналы
түсінеді.
Жаттығу жұмыстары кезінде септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын
меңгереді. Оларды жазбаша, ауызша сөйлегенде дұрыс, орынды қолдануын
үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығулар:
1. Мәтіннен керекті сөздер тапқызу.
2. Тірек сөздер арқылы сөйлемдер немесе әнгімелер құрастыру.
3. Сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету.
4. Сөздердің лексикалық немсе грамматикалық жағынан қалай өзгеретінін, не
арқылы өзгеретінін аңғарту.
Морфологиялық жаттығулар орындау барысында алдында өтілген
материалдарды қайталап отыру қажет. Сонда алдыңғы материалдар мен кейінгі
материалдар арасында байланыс, жүйе пайда болады, ал бұл оқушының
материалды терең игеруіне септігін тигізеді.
4 .Синтаксистік жаттығулар
Синтаксистік жаттығуларға сөз тіркесі, жай сөйлем түрлері, құрамалас
сөйлем түрлері мен пунктуацияға байланысты жаттығулар жатады. Оқушылардың
осы бөлімдерден алған білімін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларға
мынандай талаптар қойылады: 1) белгілі бір жаттығуды орындау үшін
оқушыларда оны орындай алатындай білім, білік болуы шарт; 2) оқушылар
жаттығуда не орындайтынын, оның қандай пайдасы барлығын түсініп орындағаны
абзал; 3) жаттығу оқушының тілге қызығушылығын, ынтасын, ықыласын арттыруға
тиіс; 4) жаттығулар кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен орындалып
отырылуы қажет;
5) жаттығу жұмыстары тек өтілген материалдарға ғана байланысты болмай,
бұрын өтілген материалдарды да қайталауға мүмкіндік туғызуы шарт; 6)
оқушылардың жас мөлшері кіші болған сайын жаттығу да қысқа уақытқа
шақталып, үнемі талап мақсатына қарай ауыстырылып отырғаны пайдалы; 7)
шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болғаны жөн.
Жаттығу жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен
жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі
бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті
деректерді оқулықтан, сөздіктен таба алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды
берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы мен шеберлігі есепке алынбаса,
олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз
болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп
отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі
төмендейді. Сондықтан қай сабақ болмасын балалардың алған білімдері мен
дағдысы есепке алынып, бағаланып отырылғаны дұрыс. Оның мынандай жолдарын
көрсетуге болады: а) бір сабақтың негізінде бағалау; ә) бірнеше сабақтың
негізінде бағалау; б) бір ғана жұмыстың негізінде бағалау.
Мұғалім жаттығу жұмыстарын грамматика- стилистикалық бағытта
ұйымдастырғанда, дайын мәтін ала отырып, оған грамматика-стилистикалық
талдау жасатады. Оқушылардың назарын сөйлем құрылысына аударып, қалай
жасалғанын, қандай стильдік қателер барын танытамыз. Сөйлемнің мағыналық,
құрылымдық ерекшелігін байқатамыз. Бір грамматикалық тақырыпқа байланысты
ережелерді ауызша сұрап білу үшін, әр сыныптың ерекшелігіне қарай тәсілді
өзгертіп отырғаны жөн. Мектеп тәжірибесінде көлемі ұзақ жаттығуларды
көшіріп жазуға көбірек көңіл бөлінеді де, ал оған талдау жасала бермейді.
Немесе үшінші, төртінші сөйлемді талда деп, оқушының ой-өрісін, сөйлеп
үйрену аясын тарылтып, ережелерді құр жаттатып, айтқызушылық жиі кездеседі.
Демек, оқулықтағы жаттығу материалдарын ауызша талдату жұмысы оқушының ой-
өрісін дамытумен қатар ойын жүйелі айта білуге дағдыландырады.
Синтаксистік жаттығуларға пунктуациялық жаттығулар да қосылады:
мәтіндегі қойылған тыныс белгілерін талдау, қойылмаған тыныс белгілерін
қою, өздері құрастырған сөйлемдер мен мәтіндерге қажетті тыныс белгілерін
қойып, қойылу себебін тусіндіру.
Сабақта оқушыларды сөйлеуге дағдыландыру үшін пайдаланылатын басты
материал – мәтін. Оқушылар заттың атын, белгісін, қимыл әрекетін, жай –
күйін білдіретін сөздермен ғана танысып қоймайды, сол сөздерді пайдаланып,
сөйлем құрауға үйренеді. Сөздер сөйлемде фонетикалық, грамматикалық
құбылыстарға түседі, олар белгілі бір ережеге байланысты түсіндіріліп,
өткен материалдар қайталанады.
8-сынып оқулығында 221 жаттығу бар. Жаттығу материалдары көркем
әдебиеттен, ауыз әдебиетінен алынған мақал – мәтелдер, жаңылтпаш, нақыл
сөздер, жұмбақтар түрінде келеді.
Оқулықтың бұрынғы басылымдарында жаттығу тапсырмалары көбінесе
тақырыпқа сәйкес болып келетін болса, ал жаңа басылымында қосымша
тапсырмалар да бар. Бұл тапсырмалар тәрбиелік мәні бар мәтіннің мазмұнымен
ғана таныстырып қоймай лексикалық, морфологиялық, синтаксистік,
пунктуациялық, стилистикалық талдаулар жасауға арналған. Яғни синтаксистік
жаттығуларды орындау үшін ғана емес, тілдік категорияларды жан - жақты
меңгеруге, өткен материалдарды еске түсіріп отыруға мүмкіндік береді.
4.1.Қазақ тілі синтаксисі методикасының негізі мен мазмұны
Қазақ тілі синтаксисінің методикасы- жас буындарға тіл ғылымының озық
табыстарының негіздерінде сөз тіркесі мен жай және құрмалас сөйлемдерден,
қазақ тілі пунктуациясынан терең, жүйелі, берік, саналы білім беру жолында
қолданылатын ең тиімді әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Ол әдістер: байқау
әдісі, тәжірибені талдау-жинақтау әдісі, бұрынғы мұраны үйрену әдісі,
эксперт-анкета әдісі.
Қазақ тіл ғылымының синтаксис жөніндегі зерттеулері- қазақ тілі
синтаксисі методикасының оқушыларға меңгерту үшін ұсынылатын материалдары.
Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны мыналарды қамтиды:
1. Синтаксистен орта мектеп оқушыларына берілетін білім көлемін
белгілеу.
2. Синтаксистен берілетін білімнің танымдық және тәрбиелік мәнін ашу.
3. Синтаксисті оқыту әдістері мен тәсілдерін анықтау.
4. Синтаксисті оқытуға байланысты жүргізілетін негізгі жұмыстардың,
жазба жұмыстарының, жаттығу жұмыстарының түрлерін белгілеу.
5. Қазақ тілі синтаксисі методикасының ұғымдары мен терминдерін жасау.
Қорыта келгенде, синтаксистік талдау және оның методикасы -қазақ тілін
жан-жақты зерттеуді қарастыруды мақсат тұтқан талдаулардың бірі. Ол-
оқушылардың саналы, дара білімдерін жетілдіруге, мұғалімдер мен
шәкірттердің арасындағы байланысты нығайтуға және синтаксистік талдауды
дамытуға әсер ететін фактор.
Қазіргі кездегі тәжірибелі мамандар мен қазақ тілі методикасын
жетілдіру үшін өз ізденістері мен еңбектерін ұсынып отырған мақалалар мен
оқулық авторларының басты мақсаты- қазақ тілінің синтаксистік талдау
методикасына жаңа әдіс-тәсілдер енгізу, жаңа бағдарламалар жасау.
4.2 Синтаксиске байланысты жүргізілетін
тіл дамыту жұмыстары
Мектептерде сабақтас құрмалас тақырыбын өту кезінде жаттығу
жұмыстарының төмендегідей түрлері қолданылып жүр:
1. Көшіріп жазу жаттығулары.
2. Диктант жазу түрінде орындалатын жұмыстар.
3. Әдеби мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемдерді теріп жазу.
4. Жай сөйлемдерден сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
5. Берілген компонентті толықтырып, сабақтас құрмалас сөйлем құрау.
6. Берілген схемаға сүйеніп, сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
7. Берілген “Тірек сөз” арқылы сабақтас құрмалас сөйлем ойлап жазу.
8. Бірыңғай баяндауышты жай сөйлемді, сабақтас құрмалас сөйлемге
айналдыру.
9. Сабақтас құрмаластың бір түрін екінші түрге ауыстыру.
10. Көп бағыныңқылы сабақтасты екі компонентті бірнеше сабақтас
құрмалас сөйлемге айналдыру.
11. Сабақтас құрмалас сөйлемнің тыныс белгілерін тауып қою.
12. Тыныс белгісінің схемасына қарап, сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін
ажырату.
13. Мәтін құрау, мәтінде сабақтас құрмалас сөйлемді пайдалану.
14. Магнитафонды пайдаланып, құрмалас сөйлемнің айтылу интонациясын
анықтау.
15. Сурет бойынша шығарма жазу, шығармадан сабақтастарды іріктеу.
16. Ерікті тақырыпқа шығарма жазу, тұрақты сөз тіркестерін пайдалану.
5. Грамматикалық жаттығулар
Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Тақырып
түсіндірілгеннен кейін жатығу жұмыстары орындалады. Әрбір ұстаз оқушылардың
қажетті дағдыларын қалыптастыратын және қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да
құбылыстарына қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн.
Жаттығу нәтижесінде оқушылар алған теориялық білімдерін практикада тез
де дәл қолдана алу дағдысына ие болады: біріншіден, оқушының білімін
нақтылайды, нығайтады, екіншіден, өздігінен жұмыс істеуге жаттықтырады, ой
қабілетін арттырады.
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды талдауға қойылатын
талаптар туады. Материал таңдауда әсіресе мына жағдайлар ескеріледі:
1. Грамматикалық немесе орфографиялық құбылыстарды түсіндіру кезінде
бақылау үшін анағұрлым жеңіл, анық материалдар алыну керек. Бұл кезде
оқушылардың зейінін ережеден басқаға алаңдататын нәрселер болмағаны жөн.
Оқушылар тілдік материалдар бойынша бақылағандарынан дұрыс қорытынды шығара
алатындай болсын.
2. Жаттығуға арнап материал таңдағанда тіл дамыту мен жазу жан – жақты
ескерілгені жөн және бұрын өтілгендерді қайталап отыру қажет.
3. Жұмыстың әр түлі кезеңдерінде біртектес материалдарды қайталап отыру
дұрыс болмайды.
Қай сабақ болмасын балалардың алған білімдері, дағдысы есепке алынып,
бағаланады. Бағалау жолдары:
1. Бір сабақтың негізінде бағалау.
2. Бірнеше сабақтың негізінде бағалау.
3. Бір ғана жұмыстың негізінде бағалау.
Ұстаз жаттығу жұмыстарын грамматика – стилистикалық бағытта
ұйымдастырады. Дайын мәтін ала отырып, оған грамматика – стилистикалық
талдау жасауға болады. Оқушылардың назарын сөйлемнің құрылысына аударып,
қалай жасалғанын, қандай ерекшелікпен көрінетінін, қандай стильдік қателер
барын байқатады.
Грамматикалық тақырыпқа байланысты ережелерді ауызша сұрап білу үшін,
әр сыныптың ерекшелігіне қарай тәсілді өзгертіп отырғаны жөн. Оқушыны
қалайда сол ережені өзінің түсінігінше айтып беруге дағдыландыру қажет.
Оқулықтағы жаттығу материалдарын ауызша талдату жұмысы оқушының ой - өрісін
дамытумен қатар, ойын жүйелі айта білуге дағдыландырады.
5.1 Грамматикалық қателер
1. Қазақ тілінде де басқа тілдердегі сияқты айтылуы мен жазылуы түрліше
сөздер бар. Мысалы, жазса-жасса, ашса-ашша, шекара-шегара, т.б. сияқты
сөздердің дұрыс жазылуын ажырата алмай, қателер жіберілетіні байқалады. Бұл
фонетика заңдылығына байланысты тиянақты білімі жоқ екендігінің белгісі.
2. Грамматикадағы сөз құрамы тақырыбы бойынша тілдік ережелер мен
қағидаларды тиімді жолдармен тиянақты түсіндірмеу салдарынан туынды түбір,
түбір сөздер, қос сөздер, біріккен сөздер, қосымшалар (жұрнақ, жалғау) мен
шылауды да ажырата алмағандықтан қателер жібереді. Әдетте мұндай қателерді
грамматикалық ережелерді құрғақ жаттап алған, саналы меңгермеген, нақты
сөздерге қандай ереже бойынша, қандай қосымша жалғанатынын жете түсінбеген
оқушылар жіберіп отырады. Оның себептері бұл грамматикалық ережелерге
сәйкес қажетті жаттығулар мен бақылау жұмыстары атүсті жүргізіліп, оларды
оқулықтардан құр көшіріп жазғызумен ғана шектелген жағдайда болады. Бала өз
бетімен әрекеттеніп, сол материалды саналы меңгеріп қана қоймай,
шығармашылықпен пайдалана алған жағдайда ғана бұл кемшілік жойылатыны
белгілі.
Оқушылар сөздердің сыртқы үлгілерін ғана көру арқылы қабылдап, емлелік
ережелерге бағына жазылатын сөздер арасындағы байланысты (ассоциацияны)
тиісті дәрежеде қалыптастыра алмағандықтан осындай қателерге ұрынады.
Мұндай қателерді болдырмау үшін қажетті талаптар қойылады. Олар:
біріншіден, жазу таңбаларын есте сақтап, оларды қолдана білу; екіншіден,
сөздердің ең кіші бөлшегі (морфема) мен оның мағынасы арасындағы байланыс
саналылықпен қабылдануға тиіс, сонда ғана қателіктен арылуға болады.
6. Талдау жұмыстары
Жазба жұмыстарының таѓы бір түріне талдау жұмыстары жатады. Методика
тарихында талдау әдісін ғылыми дәрежеге көтерген педагог – К.Д.Ушинский.
Көп жылдық тәжірибелеріне сүйене отырып, талдау әдістерінің құндылығы мен
тиімділігін дәлелдеді. Талдау әдістерінің материалы- дидактикалық
материалдар. Олар: 1) теориялық материалдар, (тақырыптың термині,
анықтамасы, ережелері, өзіндік ерекшеліктері); 2) практикалық (сөздер,
сөйлемдер, мәтіндер-фразалар, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер).
6.1 Талдаудың түрлері
Қазақ тілі бойынша талдаудың мынандай түрлері бар:
1) фонетикалық талдау; 2)лексикалық талдау; 3) морфологиялық талдау; 4)
синтаксистік талдау, т.б.
Фонетикалық талдауға келетін болсақ, мазмұнына қарай екіге бөлінеді: 1)
дыбыс жүйесі бойынша талдау. Бұған мына тақырыптар кіреді: тіл дыбыстарының
жасалуы, дыбыс пен әріп, дауысты дыбыстардың еріннің қатысына қарай, иектің
қызметіне қарай, тілдің қалпына қарай жіктелуі, үнді, ұяң, қатаң дауыссыз
дыбыстар
2) үндестік заңы бойынша талдау. Оған кіретін материалдар: буын жігі,
екпін, буын үндестігі, дыбыс үндестігі, ілгерінді, кейінді ықпалдар.
Фонетикалық талдау көлеміне қарай да екіге бөлінеді: 1) толық немесе
жалпы талдау. Фонетиканың белгілі әрі күрделі тақырыптарынан соң, яғни
бағдарлама материалдарын толық өтіп болғаннан кейін тақырыптарды қайталау
кезінде, не оқушылар білімін есепке алу үстінде іске асырылады; 2)
Тақырыптық немесе жеке талдау. Бұл талдау жұмыстары жаңа материалдарды
түсіндіру мен бекіту, дағдыландыру жұмысы кезінде жүзеге асырылады.
Фонетикалық талдау орындалу тәсіліне қарай да екі топқа жіктеледі: 1)
ауызша талдау; 2) жазбаша талдау. Ауызша талдау көбінесе жеңіл материал
кезінде сыныпта орындалса, ал жазбаша талдау күрделі, көлемді материалдарды
үйде талдауда пайдаланылады. Фонетикалық талдау әдісі мынандай құрылымдық
элементтерден тұрады: а) фонетикалық талдау жүргізбес бұрын сөйлем
таңдалады, сонан соң сөйлем тақтаға немесе дәптерге жазылады, талданатын
сөздің асты сызылады; ә) асты сызылған сөздерге фонетикалық талдау жасалады
(қанша әріп, қанша дыбыс бары анықталады, дауыссыз, дауысты дыбыстар
жіктеледі, буынға бөлінеді, буын үндестігі, дыбыс үндестігі анықталады,
түбір мен қосымша жігіндегі ілгерінді, кейінді ықпалдар табылады, екпін
қойылады).
Қазақ тілі бойынша талдау мынандай орындарда қолданылады:
1) жаңа материалды түсіндіру процесінде; 2) материалды бекіту кезінде;
3) оқушылардың өздік жұмыстарында; 4) үй тапсырмаларын орындауда; 5)
оқушылар білімін есепке алуда; 6) түрлі дағдыландыру, жаттығу жұмыстарын
жүргізу үстінде пайдаланылады.
Талдаудың тәсілдері қазақ тілін оқытуда өздігінен жұмыс істеу дағдысын
дамытып, сынып оқушыларының білімін бекітіп, ой-өрісін кеңейтеді. Талдауды
белсенді жүргізуде карточкалы дәптер бойынша жұмыс істеу тиімді. Карточкалы
дәптер оқушыларды ұқыптылыққа баулып, келешекте ғылыми жұмыспен
шұғылдануына жол сілтейді. Ана тілінен алған теориялық білімін мысалдар
арқылы талдау процесінде нақтылап, өз пікірін дәлелдеуге үйренеді. Бұндай
жұмыстар оқушыларды өздік жұмысқа дағдыландырса, екіншіден олардың сөздік
қорын молайтып, көру мен есту, есте сақтау қабілетін күшейтеді.
Карточкалы дәптерде талдаудың тәсілі – сатылы басқыштар бойынша талдау.
Ол жеңілден ауырға қарай талдау принципі бойынша жүргізіледі. Бұл талдауды
зерттеп, айналымға енгізген ғалым Е. Исабаев [5, 112].
Мысалы, 1-карточка Дауысты дыбыстар
Ғылым таппай, мақтанба
ғы-лым
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік.
2-карточка Дауысты дыбыстар
Орын таппай, баптанба
О-рын, тап-пай, бап-тан-ба
о: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.-еріндік.
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік.
а: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
3-карточка Дауысты дыбыстар
Құмарланып шаттанба
а б а б б б а- буындар
Құ-мар-ла-нып шат-тан-ба
ұ: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- еріндік
а: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік
4-карточка Дауыссыз дыбыстар, дауысты дыбыстар
Ойнап босқа күлуге
Т б б а а а а- буындар
Ой-нап бос-қа кү-лу-ге
[О]- т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- еріндік
[Й]- үнді дауыссыз
[Н]- үнді дауыссыз
[А]- т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
[П]- қатаң дауыссыз
Қазақ тілі бойынша даяр материалды талдау әдісі
Бұл әдіс белгілі бір тақырыпқа таңдалған дидактикалық материалдарды
талдау негізінде жүзеге асырылады. Мұндай жаттығулардың мәтіндері
оқулықтан, жаттығулар жинағынан және көркем әдебиеттерден алынады. Мұғалім
өтілетін материалдың ерекшелігіне қарай күнілгері дайындалады. Дайын
материалды талдауда оқушылар жаңа материалды өткен тақырыппен
байланыстырады, материалдың өзіндік белгілерін бір-бірімен салыстырып,
анализ жасайды.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Орындау тәсіліне қарай түсіндірмелі талдау екіге бөлінеді: ауызша және
жазбаша талдау. Жаттығуды ауызша талдауда мынандай методикалық талаптар
қойылады: а) оқытылып отырылған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы
тиіс; ә) тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет; б)
орындалатын жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек; в) жаттықтырылатын
материалдан оқушылардың жалпы түсінігі болғаны дұрыс.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1)оқушылардың білімі бекітіледі; 2) есту қабілеті дамиды; 3) сенімділік
қабілеті нығаяды; 4) байқау қабілеті тұрақталады.
Фонетикалық талдау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен білім мен дағды беруде
жиі қолданылады. Талдау белгілі бір тілдік материалдарды ыдырату деген
мағынаны аңғартады. Сондықтан мұны анализ әдісі деп те атайды. Талдау
ыдырату және біріктіруден құралады. Талдауды ыдырату деп, ал біріктіруді
жинақтау деп қараса болады. Осы екі қасиетті өз ішіне қамтитын талдау –
фонетикалық талдау әдісі деп аталады.
Лексикалық талдау. Мектепте оқушының сөздік қоры екі түрлі жағдайда
байып, толығып, жетіліп отырады. Мұғалім қазақ тілі сабағында сөздің
этимологиясына, оның шығу тегіне, құрамына грамматикалық талдау жасап
отырғаны жөн, себебі оқушы үйренетін сөзінің қайдан, қалай шыққанын білуге
құмартады. Және ондай сөздер оқушының ойында мәңгі сақталады. Кейбір қос
сөздердің бір сыңары түсінікті болса, екіншісін түсіну қиын, себебі сөз
мағынасынан айырылған. Мұндай жағдайда мұғалім оқушыларға қос сөздің
түсініксіз сыңарын түсіндіріп, талдау жасауы қажет. Мысалы, Еліміз ұлан-
байтақ. Ұлан - моңғол сөзі, көп деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілі сабақтарында түрлі сөздіктерді пайдалануға үйретіп,
сөздердің мәнін ажыратып, мағынасына талдау жасай алуға дағдыландырған жөн.
6.2 Грамматикалық, орфографиялық талдау
Бұл оқушыларды грамматикалық және орфографиялық құбылыстардың ара-
қатынасын түсінуге, орфографиялық қиыншылықтарды таба білуге және оқыған
құбылыстарын таба білуге дағдыландырады. Бұл талдау өз алдына жаттығу
ретінде немесе басқа жаттығулардың элементі ретінде де жүргізіледі.
Жазылуы қиын сөздер жаттығуларға кірістіріледі және бұл сөздер бірнеше
мәтіндерде қайталанып отырылады, бұл материалды тыңғылықты игеруге септігін
тигізеді. Жаттығулардың ішінде әсіресе сөздік жасауға байланысты
жүргізілетін жұмыстар қиын сөздердің орфограммасын есте қалдыруға жақсы
жәрдемдеседі. Оқушылардың белсенділігін көтеру мақсатында кеспемен
(карточкамен) жұмыс жүргізіледі. Бұл үшін әр оқушы кеспені алдын-ала
дайындап, сонымен жұмыс жүргізу барысында белгілі ережелерді дәлелдеуге,
анықтауға үйренеді.
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға қойылатын
талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар бірден-бірге
күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі– оқушылардың
білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын әдістің түрі.
Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы ең әуелі оның түрлі мақсатын
айқындап алады. Оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі көрсетіліп, орындау
тәсілдері түсіндіріледі.
Программалап оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге
құрылып, жаңаша тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы жеке оқушылардың жаттығу
жұмыстарын жан-жақты тексеріп, дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыру
оқушының сауатты жазуына ықпалын тигізеді. Жаттығу әдісі арқылы оқушылардың
оқу материалын қалай ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің
теориясын практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Кеңейтілген түсіндірілмелі жаттығулар мазмұнына қарай ірі тақырыптар және
жеке тақырыптар бойынша орындау болып екіге бөлінеді. Орындау тәсіліне
қарай түсіндірмелі талдау да екіге бөлінеді: ауызша және жазбаша талдау.
Жаттығуды ауызша талдауда мынандай методикалық талаптар қойылады: а)
оқытылып отырған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы тиіс; ә)
тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет; б)орындалатын
жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек; в) жаттықтырылатын материалдан
оқушылардың жалпы түсінігі болуы абзал.
Бұндай жаттығулары төмендегідей жүйе бойынша жүргізуге болады. Алдымен,
оқушылардың ойын бағыттау үшін тыңдап отыруын талап ету қажет. Дәптерге
ештеңе жаздырылмайды. Өтілген тақырыпқа сай, жаттығулардың шартын ауызша
әңгімелейді. Мәселен, мәтінді түгел оқып шығыңдар, еріндік пен езуліктерге
назар аударыңдар, мәтіндегі объектілерді ауызша атаңдар, осыған ұқсас
мысалдар келтіріңдер, тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін саралап
түсіндіріңдер, анықтамасын айтыңдар.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мына сияқты дағдылар дамиды:
1) оқушылардың білімі бекітіледі;
1) есту қабілеті қалыптасады;
2) сенімділік қабілеті нығаяды;
3) байқау қабілеті дамиды.
Ауызша және жазбаша өтілетін талдаулар жүргізу орнына қарай тақтада
және орнында отырып орындау болып екіге бөлінеді. Тақтада орындау үшін
сынып тақтасы мен жылжымалы тақта пайдалынады. Тақтада тақырыптың неғұрлым
қиын және күрделі түрлері орындалады.
Бұл сияқты талдаулар төмендегі тәртіппен өткізіледі:жаттығудың нөмірі
жазылады, орындалу үлгісі көрсетіледі, объектінің өзіндік белгілері бойынша
қалай сұрыпталатыны, жазылу емлесіне байланысты заңдар қалай дәлелденетіні
түсіндіріледі. Ал орнында отырып орындалатын жаттығулардың шартын дауыстап
оқып, дәлелдеп түсіндіреді. Оқулық бойынша ауызша талдау, көбінесе күрделі
мақсатты объектілерді түсіндіру үшін жүргізіледі. Оқулықтағы материал бірер
оқушыға дауыстап оқытылады. Оқулықтың беті, параграфтың, жаттығудың беті
мен нөмірі тақтаға жазылады. Бір оқушыны тақтаға шығарып, жаттығудың шартын
орындатады, бірер үлгісін мұғалім өзі жазып көрсетеді, қалғанын сыныпқа
сұрақ қоя отырып, үлгісін тақтаға жаздырады.
Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалдармен жұмыс
жасауына қарай фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік, т.б.
болып бөлінеді.
6.3 Морфологиялық талдау әдісі
Бұл әдіс орта мектептердің 4-9 сыныптарында жиі қолданылады. Өйткені
бұл сыныптарда морфологиялық материалдар өтіледі. Соған байланысты
морфологиялық талдау әдісі материалдарды бекіту, жаттығу және пысықтау
кезінде жиі қолданылады.
Морфологиялық талдау екі топқа бөлінеді:1) сөз құрамдары бойынша
талдау; 2) сөз таптары бойынша талдау.
Сөз құрамы бойынша талдауға мына тақырыптар енеді: түбір сөз, қосымшалы
сөз, қосымша (жұрнақ, жалғау), туынды сөз, түбірлі сөз, жалаң сөз, күрделі
сөз, біріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз.
Сөз таптары бойынша талдауға мына тақырыптар енеді: зат есім, сын есім
, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау, одағай, еліктеу сөздер. Бұл
талдаулар ауызша, жазбаша талдау тәсілімен орындалады, орындау орнына қарай
сыныпта және үйде жүргізіледі.
Сөз құрамы бойынша талдаудың үлгісі
Мысалы, Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Пайдасын көре тұра
тексермедім.
Жас- зат есім, құрамына қарай-дара, тұлғасына қарай- негізгі,
мағынасына қарай- жалпы
ым- тәуелдіктің 1- жағының жалғауы
да- жатыс септігінің жалғауы, т.б.
Сөз таптары бойынша талдаудың үлгісі
Жасымда ғылым бар деп ескермедім. Пайдасын көре тұра тексермедім.
Жасымда- зат есім
Ғылым- зат есім
Бар-модуль сөз
Деп- көмекші етістік
Ескермедім- етістік
Морфологиялық талдау әдісін схемалар , карточкалар бойынша іске асыруға
да болады.
6.4 Синтаксистік талдау
Белгілі бір тілдік материалдың ішкі құрамын (заңдылығын) танытатын
білім берудің құралдарын талдау әдісі деп атайды. Талдауды методикалық
әдебиеттерде анализ деп те жүргізіледі. Анализ сөзінің қазақша баламасы –
талдау. Ой қорытындысын хабарлауда талдау-түйіндеу де үлкен қызмет
атқарады. Талдау- түйіндеуге тілдік материалдардың анықтамалары мен
ережелері жатады. Талдау-түйіндеу әдісін жіктеуге өлшем етіп алуға болады.
Соған байланысты талдаудың мынандай түрлері қарастырылады:
1.Түсіндірмелі талдау.
2.Анықтауыштық талдау.
Түсіндірмелі талдауларға: лексикалық талдау, фонетикалық талдау,
морфологиялық талдау, синтаксистік талдау әдістері жатады. Синтаксистік
талдау әдісі де теориялық-практикалық жақтан үйрету әдістеріне кіреді. Бұл
көбінесе қазақ тілінің синтаксис саласын өтумен байланысты қаралады.
Мектепте аса көп жүргізілетін әдіс- осы синтаксистік талдау әдісі.
Синтаксистік талдау жаңа материалды түсіндіру кезінде, біріккен сабақ
тұсында, бекіту, қайталау процесінде және тексеру сабақтарында жүргізіледі.
Ол өзінің мазмұнына қарай екіге бөлінеді:
1. Жай сөйлем бойынша талдау
Жай сөйлем мағынасына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлем
болып келетіндігі талданады. Жай сөйлем құрамындағы сөз тіркесінің есімді,
етістікті сөз тіркесі және олардың күрделі сөз бен тұрақты сөз тіркесінен
құралатындығы, сөздердің байланысу тәсілдері (қиысу, матасу, меңгеру,
қабысу, жанасу) ескеріледі.Сөйлемнің ішінде бірыңғай мүшелердің болатындығы
да ескеріледі. Жай сөйлемнің жалаң, жайылма, жақты, жақсыз, толымды,
толымсыз түрлері, оқшау сөз, қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөздер де
ескеріледі.
2. Құрмалас сөйлем бойынша талдау
Сөйлем бойынша талдау жүргізгенде, салалас құрмалас сөйлемге байланысты
талдау оның мағыналық қатысына қарай ыңғайлас, қарсылықты, түсіндірмелі,
себеп-салдар, талғаулы, кезектес сөйлемдер екені анықталып, оның
байланысының жалғаулықты, жалғаулықсыздықтығы анықталады. Және тыныс
белгілерінің қойылу себептері дәлелденеді.
Сабақтас құрмалас сөйлемдер мағынасына қарай: шартты бағыныңқылы,
қарсылықты бағыныңқылы, себеп , мезгіл, қимыл-сын, мақсат бағыныңқылыға
жіктеліп, олардың тыныс белгілері дәлелденеді. Жарыспалы-сатылы екендігі
анықталады.
Аралас құрмалас сөйлем жалғаулықты, жалғаулықсыз түрлері, олардың тыныс
белгілері дәлелденіп, құрамаластың басқа түрлерінен айырмашылығы
салыстырылады.
Синтаксистік талдау орындалу тәсіліне қарай ауызша, жазбаша, орындалу
орнына қарай үйде, сыныпта жүргізіледі. Синтаксистік талдау жүргізілгенде
мына тәрізді талаптар қойылады:
1.Таңдалған сөйлемнің, мәтіннің логикасы дұрыс болу қажет;
2.Мәтіндер мен сөйлемдер көркем әдебиеттен алынуы тиіс;
3.Таңдалған материал оқушының біліміне сәйкес болу керек;
4.Талдауға алынған сөйлемде синтаксистік объектілердің мол болуы қажет.
Синтаксистік талдау жүргізгенде схемалар, кестелер, карточкалы
дәптерлерді пайдалануға болады. Синтаксистік талдау құрылымдары мынандай
элементтерден тұрады:
1.Мәтін, сөйлем таңдалады.
2.Мәтін мен сөйлем дауыстап оқылады.
3.Мәтін мен сөйлем тақтаға не дәптерге жазылады.
4.Талдау жұмысы жүргізіледі: а)жай сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз
мүшелері талданады; ә) құрамалас сөйлем компоненттерінің өзіндік
ерекшеліктері қарастырылады; б) жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің тыныс
белгілері дәлелденеді.
Мысалы: Бұл сөз Кенжетайға ауырлау тиді, өйткені ол ауыл жігіті
болғанымен қазақша сауатты еді. (С.Мұқанов).
Талдау: Мұнда екі жай сөйлем бар. Біріншісі- бұл сөз Кенжетайға ауырлау
тиді. Екіншісі- Өйткені ол ауыл жігіті болғанымен сауатты еді. Себеп-салдар
салалас сөйлем, себебі сөйлемнің бірінші компоненті салдар мағынасында,
екінші компоненті себеп мағынасын білдіреді. Жалғаулық шылауы- өйткені,
себеп мәнді жалғаулық шылау.
Бірінші жай сөйлем мынадай мүшелерден құралған: сөз- бастауыш, зат
есімнен жасалған дара бастауыш, не деген сұраққа жауап береді; тиді-
баяндауыш, етістіктен жасалған дара баяндауыш, сұрағы-не істеді; бұл-
есімдіктен болған анықтауыш; Кенжетайға- барыс септігінде тұрған жанама
толықтауыш; ауырлау- сын есімнен болған сын-қимыл пысықтауыш.
Екінші жай сөйлем мынандай мүшелерден құралған: ол- есімдіктен болған
дара бастауыш; сауатты еді- сын есім мен көмекші етістіктен болған күрделі
баяндауыш; ауыл жігіті- анықтауыш; болғанымен- жанама толықтауыш; қазақша-
сын-қимыл пысықтауыш. Бірінші салдар мағыналы сөйлемнен кейін дауыс
кідірісі, ал екінші себеп мағыналы сөйлменен кейін дауыс үзілісі болады.
Өйткені жалғаулығының алдына, яғни себеп-салдар салалас құрмаластың бірінші
сыңарынан кейін үтір қойылады. Себеп-салдар салаластың 1-ші сыңарының да, 2-
ші сыңарының да дербес бастауыштары мен баяндауыштары бар.
Ал қазіргі таңдағы синтаксистік талдауды жетілдіру жолдарына келетін
болсақ, мынаны көрсетуге болады: оқушылардың ұғымын жеңілдету мақсатында
математикалық форма өрнегін пайдалануға болады. Сыныптағы жаттығу жұмысы
барысында тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерге бұрынғыдай бастауышқа – бір сызық,
баяндауышқа- екі сызық демей, сол мүшелердің үстіне Б,б белгісін қоюға
болады. Б- бастауыш, б- баяндауыш, А-анықтауыш, Т-толықтауыш, П-пысықтауыш.
Осы белгілерді беру арқылы осы мүшелерді пайдаланып сөйлем құратуға болады.
Бұл уақытты үнемдейді және дағды қалыптастырады.
Күн кешкіре бұлыңғырланып тұр еді- жай, жақты, жайылма, толымды сөйлем.
Күн бұлыңғырланып тұр еді- күрделі етістікті сөз тіркесі, басыңқы сыңары-
бұлыңғырланып тұр еді, байланысу формасы- қиылысу.
Жалпы талдау барысында оқушыларға қойылар талап синтаксистік талдауға
жауапкершілікпен қарап, жіліктей жіктеуге дағдыландыру, сонда ғана
теориялық білім практикада жүзеге аса алады.
Грамматиканың осындай күрделі де қиын, әрі жауапты саласы синтаксисті
оқушыларға оқыту негізінен мынандай мақсаттарды көздейді:
1.Оқушылардың ойлау қабілеті мен тілін, дүние танымын дамыту;
2.Оқушыларға синтаксистен тиянақты да терең, саналы білім беру;
3.Оқушыларды өз түсінігін дұрыс айта, жаза алатындай дағдылар
қалыптастыру.
Жаттығуды ауызша талдауда мынадай талаптар қойылады:
а) оқытылып отырған материалдардың өзіндік белгілері көп болмауы тиіс;
ә) тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет;
б) орындалатын жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек;
в) жаттықтыратын материалдан оқушылардың жалпы түсінігі болуы абзал.
Тақтадағы берілген түсіндірмелі талдау, яғни кеңейтілген мынадай
методикалық жүйемен жүреді: тақтаға өтілетін тақырып жазылады.
Мәселен: жіктеу есімдігін өткенде қазақ тілі материалдарын еске
түсіреді. Мұғалім осы есімдікке сай үш сөйлемді талдап, тақтаны үшке
бөледі. Содан соң сөйлемдер жазылған карточканы таратып береді.
1-ші оқушы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін деген сөйлемді,
2- оқушы: Адам деп мені, салмадың сен хат маған (Абай) деген
сөйлемді,
3-ші оқушы: Менің атым Темір. Темір сенбісің? (Ә.Әбішев) деген
сөйлемдер жаздырады.
Басқа оқушылар тақтаға жазылған сөйлемдерді дәптерлеріне көшіріп
отырады. Бұдан кейін бірінші оқушы тақтаға жазылған сөйлемін дауыстап оқып,
жіберген қателерін түзетеді.
Тақтадағы екінші оқушы, үшінші оқушылар қателерін түзетіп, шартына сай
объектіні ойлап, түсіндіруге дайындалып тұрады.
Бірінші оқушы өз сөйлемін төмендегіше түсіндіреді: Мен жазбаймын
өлеңді ермек үшін деген сөйлемде, мен жіктеу есімдігі, бірінші жақта тұр,
екінші жақта сен, үшінші жақта ол. Осы жіктеу есімдіктерінің жекеше түрлері
септеледі:
Атау- мен, сен, ол
Ілік- менің, сенің, оның
Барыс- маған, саған, оған
Табыс- мені, сені, оны
Жатыс- менде, сенде, онда
Шығыс- менен, сенен, одан
Көмектес- менімен, сенімен, онымен
Сөйтіп жіктеу есімдіктерінің жекеше септелуіне мына сияқты өзіндік
белгілері барлығы байқалады:
а) жіктеу есімдігінің түбірі жіңішке болса (мен, сен), оған жалғанатын
қосымша да жіңішке түрінде қосылады.
ә) бұл есімдіктердің түбірі жуан болса (маған, саған), оған қосылатын
қосымша да жуан күйінде жалғанады.
б) ілік, барыс, жатыс және шығыс септіктерінде н дыбысы түсіп қалады;
в) атау , жатыс, көмектес септіктерінде түбір әр уақыт сақталады;
г) барыс септігінде түбір де, қосымша да өзгеріп (менге, сенге, олға
емес) маған, саған, оған болып келеді.
ғ) көмектес септікте түбір мен қосымшаның аралығындағы ы, і дыбыстары
қоланылады.
Қазақ тілі бойынша дайын материалдарды талдау тәсілдерінің тағы бір
түрі- схемалар мен кестелер бойынша талдау.
1) Буын үндестігі мен дыбыс үндестігі бойынша өзгерген буын мен дыбысты
жақшаға алып, дұрыс жазу.
2) Сөзді дұрыс жазып, өзгерген буынмен дыбысты үстіне көрсетіп жазу:
Буын үндестігі мен дыбыс үндестігі
Дүйсен-бек, жұмыс-шы
Дүйсен-м-бек, жұмыс-ш-шы
3) Кестедегі буын үндестігі мен дыбыс үндестігін ауызша талдау жасау:
Дыбыстар Буын үндестігі мен дыбыс үндестігі.
Жуан- жіңішке, үнді-үнді, ұяң-ұяң, қатаң-қатаң,
үнді- ұяң
Сөздер Ілгерінді ықпал Кейінді ықпал
Бы-лай Бы-лай Былай жазыладыБылай айтылады
жазыла-ды айтыла-ды
Колхозшы-лар Колхоз-шылар Колхош-шылар
Шашса Шаш-са Шаш-ша Сағын-тай Сағым-тай
Сағынтай
Фонетикалық талдауды жүргізу методикасына тоқталсақ:
Ең алдымен таңдалған мәтінді не сөйлемді тақтаға немесе дәптерге жазар
алдында оқушылар дауыстап оқып шығады.
Мысал: 1. Жасқа ұстаздық етсең, болашақтан тірек табасың
(С.Бақбергенов) 2. Көптің мақұлдауынсыз колхоз қаражатын ешкім де жұмсай
алмайды (Ә.Сланов).
Бірінші сөйлемдегі сөздер буынға бөлінеді:
Жас-қа ұс-таз-дық ет-сең, бо-ла-шақ-тан ті-рек та-ба-сың
Осы сөйлемнің ішінен жасқа, болашақтан деген сөздер таңдалады, олардың
асты сызылады да, тақтаның сол жағына жазылады. Жасқа- 2 буынды, 5 әріпті,
5 дыбысты сөз. Ал болашақтан 4 буынды, 10 дыбысты, 10 әріпті сөз. Бұл
сөздердегі дыбыс пен әріптер талданады. Ж- дауыссыз дыбыс, ұяң дыбыс; а-
дауысты дыбыс, еріннің қатысына қарай езулік дыбыс, иектің қызметіне қарай
ашық дыбыс, тілдің қызметіне қарай жуан дыбыс; с- дауыссыз, қатаң; қ-
дауыссыз қатаң дыбыс; б- дауыссыз, ұяң дыбыс; о- дауысты, ерін қатысына
қарай еріндік, иектің қызметіне қарай ашық дауысты, тілдің қалпына қарай
жуан дауысты дыбыс; л- дауыссыз, үнді дыбыс; ш- дауыссыз, қатаң; т- қатаң
дауыссыз дыбыс; н- үнді дауыссыз дыбыс.
Сондай-ақ жасқа дегенде жас- бітеу буын, қа- ашық буын. Бітеу буын 3
дыбыстан, ал ашық буын 2 дыбыстан құралған. Болашақтан дегенде: бо- ашық
буын, 2 дыбысты; ла-ашық буын, 2 дыбысты; шаќ- бітеу буын, 3 дыбысты; тан-
3 дыбысты бітеу буын; Жасқа дегенде- екпін қа бынуына түседі, сөздің
соңында тұрады; болашақ-тан дегенде екпін тан буынында болады.
Сонымен бірге, жасқа, болашақтан деген сөздерде буын және дыбыс
үндестігі бар. Түбір сөз және соңғы буын жуан болса, оған жалғанатын
қосымшалар жуан түрде қосылады. Жас-қа, болашақ-тан. Бұл сөздерде ілгерінді
ықпал үндестігі кездеседі. Яғни түбі мен қосымша аралығындаѓы үндестік.
Сөздің соңғы дыбысы қатаң болғандықтан, оларға қатаңнан басталған
қосымшалар жалғанып тұр. Сөздер дыбысқа, буынға және буын үндестігіне
талданатындығы қорытылады.
Тілдік материалды оқушыларға ғылыми негізде меңгертудің бір жолы-
сатылай комплексті талдау. Талдау оқушыларға қазақ тілі ғылымының мазмұны
мен жүйесін, оның сөздік құрамы мен әдеби тіл нормасын үйретіп, сауатты
сөйлеу, жазу дағдысын қалыптастыру, тілден алған білімдерн басқа ғылым
салаларын меңгеруге құрал етіп, білім беру үстінде пән мен пәнді
байласныстыра меңгеріп, өз беттерінше іздеп біліп, шығармашылықпен жұмыс
істеуге баулиды. Өтілген тілдік материалды оқушылардың түсінігіне балап,
одан сапалы және терењ білім алу үшін және өтілген материалды тиянақты
меңгеріп, оның ғылыми-практикалық негізін дұрыс түсіну үшін де сатылай
комплексті талдаудың маңызы зор.
Аталмыш іс талдау барысында ерекше ұқыптылыққа, мақсатты түрде
ізденушілікке, шығармашылықпен жұмыс жасауға дағдыландырады.
Сатылы комплексті талдауды жүргізуде басшылыққа тілдік материалды
белгілі бір жүйемен орналастыратын сызба басшылыққа алынып, тілдің әрбір
саласы оқулықта болсын, ғылыми еңбекте болсын белгілі бір жүйемен беріледі.
Сызба осы жүйені негізге ала отырып, сатылай жасалған оқулықта берілген
материалдар оңайдан қиынға, жеңілден ауырға деген оқыту принципіне
негізделсе, сызба да осы принципті басшылыққа алады. Тілдің әрбір саласын
меңгертуде сатылай комплексті талдау негізге алынып отырады.
Тіл білімі салаларын сатылай, комплексті талдаудың жүйесі
І Синтаксистік талдау: объектісі- сөйлем, сөз тіркесі
А) айтылу мақсаты
ә)құрылысы
б) сөйлем мүшесі
в) сөз тіркесі
г) сөздердің байланысу тәсілі
ғ) сөздердің байланысу түрлері
ІІ Сөзжасамдық (сөздердің жасалу жолдары) талдау: объектісі- сөз.
а) сөз құралы
ә) сөздердің лексика-грамматикалық мағынасы
ІІІ Морфологиялық талдау: объектісі- сөз
а) сөз таптары
ә) қосымша, олардың грамматикалық мағыналары.
IV Лексикалық талдау: объектісі- сөз.
а) сөздердің әр алуын мағынасы.
V Фонетикалық талдау: объектісі - сөз, дыбыс
Бұл сызба бір сөйлемге толық синтаксистік талдау, одан соң сөзжасам,
морфологиялық болып, рет-ретімен талданып отырады. Тіл білімі салаларына
байланысты сатылы, комплексті талдау кезең-кезеңмен беріліп отыратындықтан,
ең алдымен фонетикалық талдауға тоқтау жөн.
Сөз
1. Жуан, жіңішке, аралас буынды сөз
2. буын, оның т.үрі
а) ашық буын (а.б)
ә) тұйық буын (т.б.)
б) бітеу буын (б.б)
3. тасымал
4. екпін
5.буын
6. дыбыс үндестігі
а) ілгерінді ықпал
ә) кейінді ықпал
б) тоғыспалы ықпал
Сатылы комплексті талдау грамматикалық материалды терең меңгерумен
қатар тартымды сөйлеуге, сөйлеудің мазмұнды болуына, сөйлеудің техникасына,
сөйлеудегі сөз байлығы мен көркемдегіш ќ±ралдарына, сөйлеген сөздің
әсерлілігіне, мәдениеттілігіне баса назар аударуға үйретеді. Төменде
фонетикалық талдаудың толық түрі, ықшамдалған түрі, дыбыстарды
математикалық тәсілмен талдау, дыбыстық мінездеме берудің үлгілері рет-
ретімен берілуі керек.
Ана
1. Айтылу, жасалу, жазылу жолдарына қарай жуан буынды сөз. Сөздер
құрамындағы дауысты дыбыстар а,а- жуан дауыстылар
2. Бұл сөз а-на болып екі буынға бөлінген. Сөз құрамында 2 дауысты
дыбыс бар. А буыны да, -на буыны да- ашық буын (а.б). себебі, а буыны
жалғыз дауысты дыбыстан тұр, -на буыны дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты
дыбыспен аяқталып тұр.
3. Сөз 2 буыннан тұрғанмен тасымалданбайды, өйткені жалғыз дауысты
дыбысты жолдың екінші жағына қалдырып кетуге болмайды.
4. Сөзде екпін - на буынындағы а дыбысына түседі.
5. Сөзде буын үндестігі жоқ, себебі түбір сөз.
6. Сөзде дыбыс үндестігі де жоқ, өйткені қосымшасыз түбір сөз.
Өмір тіршілігінде кездесетін заттар мен құбылыстар адам баласына сөз
арқылы танылатыны белгілі. Сөз адам баласы ұғымдарының қағаз бетіне
түсірілген белгісі екенін түсіндіру қажет. Біріншіден, лексика тілдегі сөз
атаулының олардың мағыналарын тексеретін бөлім екендігі
түсіндіріледі.Лексика сөздердің алуан түрлі мағыналарын қарастырады,
сондықтан лексикада берілген сөздің тура және ауыспалы мағыналарын, көп
мағыналы сөздерді, омоним, синоним, антонимдерді кейбір грамматикалық
категориялар сияқты жеке күйінде өтуге болмайды. Себебі, сөздердің
мағыналары үнемі сөйлем ішінде, тексте сараланып, танылады. Яғни,
оқушылардың әдеби тілдің нормасында жатық, көркем сөйлеулеріне лексика
бөлімінде дұрыс бағыт беруге көңіл бөлінеді. Сөздер қашан да белгілі бір
мағынаға ие болады.
Мысалы: қала, бала, он, жақсы, оқы, мен, жоғары т.б. Сөздердің ешбір
сөзбен қарым-қатынасқа түспей тұрған мағыналарын сөздердің бастапқы негізгі
мағынасы немесе тура мағынасы деп аталатыны түсіндіріледі.
Оқушының ұғымына қонымды түрде жаттығу жұмысы үстінде синоним сөздердің
тіркесі жөнінде мағлұмат берудің артықшылығы жоқ. Мысалы: түр, түс, ажар
сөздері белгілі бір заттың көрінісін білдіретін синоним сөздер екені
айтылады. Мұнан соң оқушыларға: Осы сөздердің мағыналарын тағы қандай
сөздермен алмастырып айтуға болады? деген сұрақ қойып, өздеріне синоним
сөздер тапқызу керек. Демек, түр, түс, ажар сөздерінің мағынасына жуық
көрік, келбет, пішін, рең деген сөздер айтылып, оларды мағынасы мен
тұлғалары тіркес сөздер құрамында салыстыра түсіндіріледі. Мысалы:
көркі
ажары
Адамның келбеті
пішіні
реңі
түрі
т‰сі
Малдың түсі
Гүлдің түсі
Көрік, ажар, келбет, пішін, рең сөздері кез келген сөздермен тіркесе
(үйлесе) бермейді, тек адамға байланысты сөздермен ғана тіркесетіні
аңғарылады. Түс, түр сөздері адамға байланысты айтылмайды, адамдық ұғымнан
басқа сөздермен тіркеседі.
Мысалы, малдың түсі, сиырдың түрі, гүлдің түсі, гүлдің түрі т.б.
Сөздердің мағыналық ерекшеліктерін меңгерткен соң, алған білімдерін
жинақтау үшін, оқушыларға шығармашылық жұмыс істеуге болады. Сөздер мен сөз
тіркестерінің тізімін беріп, оларды мағыналары жағынан топтастырып, графа
толтыруға болады.
Адамның көзі. Қол. Оттың қызуы. Ақ, әдемі. Қолды болды. Қара. Малдың
көзі. Жаз. Қызу еңбек . Қайнаған су. Таза бұлақ. Иненің көзі. Шыны. Таза
жүрек . Сұлу. Тамаша. Бас. Бос сөз.
Тура Ауыс Көп омоним синоним антоним
мағынасы палы маѓына-лы
мағынасы ғы
Адамның Көзі ашық Мал-дың
көзі (оқыған көзі
адам) Бұлақ-тың
көзі
4. Жалпы қорытындылай келсек, қазақ тіліндегі фонетика мен лексиканы
оқыту, талдауда бірнеше єдістер ќолданылады. Б±л єдістер бірнеше т‰рге
жіктеледі.
Т‰сіндірмелі талдаулар:
1) лексикалыќ талдау єдісі
2) фонетикалыќ талдау єдісі
3) морфологиялыќ талдау єдісі
4) синтаксистік талдау єдісі
Аныќтауыштыќ талдаулар:
1) орфографиялыќ талдау єдісі
2) пунктуациялыќ талдау єдісі
3) орфоэпиялыќ талдау єдісі
4) стилистикалыќ талдау єдісі
Талдау єдістерініњ формасы – сабаќ т‰рлері
Талдау єдістері арќылы білімді мењгерту, практикалыќ даѓдыны
ќалыптастыру ќажет.Талдау єдістерініњ материалдары – дидактикалыќ
материалдар. Олар екі топќа жіктеледі:
1) теориялыќ материалдар: таќырыптыњ термині, аныќтамасы, ережелері,
µзіндік ерекшеліктері
2) практикалыќ материалдар: сµздер, сµйлемдер, мєтіндер, фразалар, наќыл
сµздер.
Әрбір пәнді оқытуда белгілі әдіс-тәсілдер қолдану көзделеді. Мәселен,
қазақ тілі пәні бар, осы пәнді тиімді, ұтымды өткізудің әдісі бар. Яғни,
қазақ тілі оқытудың ғылыми пән екендігінің дәлелі.
Методика - метод, гр metjdos деген сөзінен шыққан, қазақша зерттеу жолы
деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілінің методикасы- ана тілін ұғынудың заңдылықтарын және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Морфологиялық жаттығулардың міндеті- ана тіліміздің морфологиялық
құрылысын оқушыларға саналы меңгерту. Морфологиялық жаттығулар мазмұны
жағынан екі түрлі болады:
1. Сөз тұлғасын оқыту барысындағы жаттығулар;
1. Сөз таптарын оқыту барысындағы жаттығулар.
Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай талаптар
қойылады: 1) алдымен негізгі түбірлерді , одан кейін туынды түбірлерді,
сосын түбірлес сөздерді талдайды; 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі
түбірді тапқызу үшін, сол негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен
салыстыру жұмысы жүргізледі.; 3)туынды сөздерден негізгі түбірді ажырату
барысында сөздің мағынасына назар аударылады.
Жаттығу жұмыстары негізінде шәкірттер әрбір сөз табының өзіндік
ерекшеліктерін, басқа сөз таптарынан айырмашылықтарын саналы түсінеді.
Септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгеріп, оларды жазбаша,
ауызша сөйлегенде орынды, дұрыс қолданып үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығу түрлері төмендегідей сараланады:
1) мәтіннен керекті сөздерді тапқызу; 2) керекті сөздерді қатыстырып сөйлем
құрату; 3)сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету; 4)
мағына мен тұлға жағынан қандай айырмашылықтары барын салыстыру.
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар сөздің морфологиялық құрамын,
мағыналы бөлшектерін, морфемаларды саналы түрде меңгертуде мәні зор. Сөздің
морфологиялық құрамын талдау, көбінесе сол сөздің мәнін дұрыс ұғынып алуға
жәрдем етеді. Сөздің элементтері түбір, жұрнақ, жалғау- бұлардың әрқайсысы
сөзге өзінше мән береді. Осы мәндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы
мағынасын тудырады.
Морфемаларды, соныњ ішінде жұрнақтарды айыра білу балалардың тілін
жетілдіру үшін де мәні бар. Өйткені, бұл жаңа сөздер жасауға және сол
сөздерді орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік береді. Сөз тұлғасына
байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынадай талаптар қойылады:
1. Алдымен, мүмкіндігіне қарай негізгі түбірлерді, одан әрі туынды
түбірлерді, ең сонында түбірлес сөздеді талдайтындай жағдай жасалуы тиіс.
2. Белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін сол
негізгі түбіден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы жүргізіледі.
3. Туынды сөздер мен негізгі түбірді ажырату барысында мағына жағына
назар аударылады.
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар сөздерді белгілі
топқа біріктіріп, жүйелеуге үйрететіндей болғаны ұтымды. Жаттығу жұмыстары
кезінде оқушылар әрбір сөз табының қасиетін, ерекшеліктерін саналы
түсінеді.
Жаттығу жұмыстары кезінде септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын
меңгереді. Оларды жазбаша, ауызша сөйлегенде дұрыс, орынды қолдануын
үйренеді.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығулар:
1. Мәтіннен керекті сөздер тапқызу.
2. Тірек сөздер арқылы сөйлемдер немесе әнгімелер құрастыру.
3. Сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету.
4. Сөздердің лексикалық немсе грамматикалық жағынан қалай өзгеретінін, не
арқылы өзгеретінін аңғарту.
Морфологиялық жаттығулар орындау барысында алдында өтілген
материалдарды қайталап отыру қажет. Сонда алдыңғы материалдар мен кейінгі
материалдар арасында байланыс, жүйе пайда болады, ал бұл оқушының
материалды терең игеруіне септігін тигізеді.
4 .Синтаксистік жаттығулар
Синтаксистік жаттығуларға сөз тіркесі, жай сөйлем түрлері, құрамалас
сөйлем түрлері мен пунктуацияға байланысты жаттығулар жатады. Оқушылардың
осы бөлімдерден алған білімін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларға
мынандай талаптар қойылады: 1) белгілі бір жаттығуды орындау үшін
оқушыларда оны орындай алатындай білім, білік болуы шарт; 2) оқушылар
жаттығуда не орындайтынын, оның қандай пайдасы барлығын түсініп орындағаны
абзал; 3) жаттығу оқушының тілге қызығушылығын, ынтасын, ықыласын арттыруға
тиіс; 4) жаттығулар кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен орындалып
отырылуы қажет;
5) жаттығу жұмыстары тек өтілген материалдарға ғана байланысты болмай,
бұрын өтілген материалдарды да қайталауға мүмкіндік туғызуы шарт; 6)
оқушылардың жас мөлшері кіші болған сайын жаттығу да қысқа уақытқа
шақталып, үнемі талап мақсатына қарай ауыстырылып отырғаны пайдалы; 7)
шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болғаны жөн.
Жаттығу жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен
жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі
бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті
деректерді оқулықтан, сөздіктен таба алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды
берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы мен шеберлігі есепке алынбаса,
олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз
болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп
отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі
төмендейді. Сондықтан қай сабақ болмасын балалардың алған білімдері мен
дағдысы есепке алынып, бағаланып отырылғаны дұрыс. Оның мынандай жолдарын
көрсетуге болады: а) бір сабақтың негізінде бағалау; ә) бірнеше сабақтың
негізінде бағалау; б) бір ғана жұмыстың негізінде бағалау.
Мұғалім жаттығу жұмыстарын грамматика- стилистикалық бағытта
ұйымдастырғанда, дайын мәтін ала отырып, оған грамматика-стилистикалық
талдау жасатады. Оқушылардың назарын сөйлем құрылысына аударып, қалай
жасалғанын, қандай стильдік қателер барын танытамыз. Сөйлемнің мағыналық,
құрылымдық ерекшелігін байқатамыз. Бір грамматикалық тақырыпқа байланысты
ережелерді ауызша сұрап білу үшін, әр сыныптың ерекшелігіне қарай тәсілді
өзгертіп отырғаны жөн. Мектеп тәжірибесінде көлемі ұзақ жаттығуларды
көшіріп жазуға көбірек көңіл бөлінеді де, ал оған талдау жасала бермейді.
Немесе үшінші, төртінші сөйлемді талда деп, оқушының ой-өрісін, сөйлеп
үйрену аясын тарылтып, ережелерді құр жаттатып, айтқызушылық жиі кездеседі.
Демек, оқулықтағы жаттығу материалдарын ауызша талдату жұмысы оқушының ой-
өрісін дамытумен қатар ойын жүйелі айта білуге дағдыландырады.
Синтаксистік жаттығуларға пунктуациялық жаттығулар да қосылады:
мәтіндегі қойылған тыныс белгілерін талдау, қойылмаған тыныс белгілерін
қою, өздері құрастырған сөйлемдер мен мәтіндерге қажетті тыныс белгілерін
қойып, қойылу себебін тусіндіру.
Сабақта оқушыларды сөйлеуге дағдыландыру үшін пайдаланылатын басты
материал – мәтін. Оқушылар заттың атын, белгісін, қимыл әрекетін, жай –
күйін білдіретін сөздермен ғана танысып қоймайды, сол сөздерді пайдаланып,
сөйлем құрауға үйренеді. Сөздер сөйлемде фонетикалық, грамматикалық
құбылыстарға түседі, олар белгілі бір ережеге байланысты түсіндіріліп,
өткен материалдар қайталанады.
8-сынып оқулығында 221 жаттығу бар. Жаттығу материалдары көркем
әдебиеттен, ауыз әдебиетінен алынған мақал – мәтелдер, жаңылтпаш, нақыл
сөздер, жұмбақтар түрінде келеді.
Оқулықтың бұрынғы басылымдарында жаттығу тапсырмалары көбінесе
тақырыпқа сәйкес болып келетін болса, ал жаңа басылымында қосымша
тапсырмалар да бар. Бұл тапсырмалар тәрбиелік мәні бар мәтіннің мазмұнымен
ғана таныстырып қоймай лексикалық, морфологиялық, синтаксистік,
пунктуациялық, стилистикалық талдаулар жасауға арналған. Яғни синтаксистік
жаттығуларды орындау үшін ғана емес, тілдік категорияларды жан - жақты
меңгеруге, өткен материалдарды еске түсіріп отыруға мүмкіндік береді.
4.1.Қазақ тілі синтаксисі методикасының негізі мен мазмұны
Қазақ тілі синтаксисінің методикасы- жас буындарға тіл ғылымының озық
табыстарының негіздерінде сөз тіркесі мен жай және құрмалас сөйлемдерден,
қазақ тілі пунктуациясынан терең, жүйелі, берік, саналы білім беру жолында
қолданылатын ең тиімді әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Ол әдістер: байқау
әдісі, тәжірибені талдау-жинақтау әдісі, бұрынғы мұраны үйрену әдісі,
эксперт-анкета әдісі.
Қазақ тіл ғылымының синтаксис жөніндегі зерттеулері- қазақ тілі
синтаксисі методикасының оқушыларға меңгерту үшін ұсынылатын материалдары.
Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны мыналарды қамтиды:
1. Синтаксистен орта мектеп оқушыларына берілетін білім көлемін
белгілеу.
2. Синтаксистен берілетін білімнің танымдық және тәрбиелік мәнін ашу.
3. Синтаксисті оқыту әдістері мен тәсілдерін анықтау.
4. Синтаксисті оқытуға байланысты жүргізілетін негізгі жұмыстардың,
жазба жұмыстарының, жаттығу жұмыстарының түрлерін белгілеу.
5. Қазақ тілі синтаксисі методикасының ұғымдары мен терминдерін жасау.
Қорыта келгенде, синтаксистік талдау және оның методикасы -қазақ тілін
жан-жақты зерттеуді қарастыруды мақсат тұтқан талдаулардың бірі. Ол-
оқушылардың саналы, дара білімдерін жетілдіруге, мұғалімдер мен
шәкірттердің арасындағы байланысты нығайтуға және синтаксистік талдауды
дамытуға әсер ететін фактор.
Қазіргі кездегі тәжірибелі мамандар мен қазақ тілі методикасын
жетілдіру үшін өз ізденістері мен еңбектерін ұсынып отырған мақалалар мен
оқулық авторларының басты мақсаты- қазақ тілінің синтаксистік талдау
методикасына жаңа әдіс-тәсілдер енгізу, жаңа бағдарламалар жасау.
4.2 Синтаксиске байланысты жүргізілетін
тіл дамыту жұмыстары
Мектептерде сабақтас құрмалас тақырыбын өту кезінде жаттығу
жұмыстарының төмендегідей түрлері қолданылып жүр:
1. Көшіріп жазу жаттығулары.
2. Диктант жазу түрінде орындалатын жұмыстар.
3. Әдеби мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемдерді теріп жазу.
4. Жай сөйлемдерден сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
5. Берілген компонентті толықтырып, сабақтас құрмалас сөйлем құрау.
6. Берілген схемаға сүйеніп, сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
7. Берілген “Тірек сөз” арқылы сабақтас құрмалас сөйлем ойлап жазу.
8. Бірыңғай баяндауышты жай сөйлемді, сабақтас құрмалас сөйлемге
айналдыру.
9. Сабақтас құрмаластың бір түрін екінші түрге ауыстыру.
10. Көп бағыныңқылы сабақтасты екі компонентті бірнеше сабақтас
құрмалас сөйлемге айналдыру.
11. Сабақтас құрмалас сөйлемнің тыныс белгілерін тауып қою.
12. Тыныс белгісінің схемасына қарап, сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін
ажырату.
13. Мәтін құрау, мәтінде сабақтас құрмалас сөйлемді пайдалану.
14. Магнитафонды пайдаланып, құрмалас сөйлемнің айтылу интонациясын
анықтау.
15. Сурет бойынша шығарма жазу, шығармадан сабақтастарды іріктеу.
16. Ерікті тақырыпқа шығарма жазу, тұрақты сөз тіркестерін пайдалану.
5. Грамматикалық жаттығулар
Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Тақырып
түсіндірілгеннен кейін жатығу жұмыстары орындалады. Әрбір ұстаз оқушылардың
қажетті дағдыларын қалыптастыратын және қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да
құбылыстарына қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн.
Жаттығу нәтижесінде оқушылар алған теориялық білімдерін практикада тез
де дәл қолдана алу дағдысына ие болады: біріншіден, оқушының білімін
нақтылайды, нығайтады, екіншіден, өздігінен жұмыс істеуге жаттықтырады, ой
қабілетін арттырады.
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды талдауға қойылатын
талаптар туады. Материал таңдауда әсіресе мына жағдайлар ескеріледі:
1. Грамматикалық немесе орфографиялық құбылыстарды түсіндіру кезінде
бақылау үшін анағұрлым жеңіл, анық материалдар алыну керек. Бұл кезде
оқушылардың зейінін ережеден басқаға алаңдататын нәрселер болмағаны жөн.
Оқушылар тілдік материалдар бойынша бақылағандарынан дұрыс қорытынды шығара
алатындай болсын.
2. Жаттығуға арнап материал таңдағанда тіл дамыту мен жазу жан – жақты
ескерілгені жөн және бұрын өтілгендерді қайталап отыру қажет.
3. Жұмыстың әр түлі кезеңдерінде біртектес материалдарды қайталап отыру
дұрыс болмайды.
Қай сабақ болмасын балалардың алған білімдері, дағдысы есепке алынып,
бағаланады. Бағалау жолдары:
1. Бір сабақтың негізінде бағалау.
2. Бірнеше сабақтың негізінде бағалау.
3. Бір ғана жұмыстың негізінде бағалау.
Ұстаз жаттығу жұмыстарын грамматика – стилистикалық бағытта
ұйымдастырады. Дайын мәтін ала отырып, оған грамматика – стилистикалық
талдау жасауға болады. Оқушылардың назарын сөйлемнің құрылысына аударып,
қалай жасалғанын, қандай ерекшелікпен көрінетінін, қандай стильдік қателер
барын байқатады.
Грамматикалық тақырыпқа байланысты ережелерді ауызша сұрап білу үшін,
әр сыныптың ерекшелігіне қарай тәсілді өзгертіп отырғаны жөн. Оқушыны
қалайда сол ережені өзінің түсінігінше айтып беруге дағдыландыру қажет.
Оқулықтағы жаттығу материалдарын ауызша талдату жұмысы оқушының ой - өрісін
дамытумен қатар, ойын жүйелі айта білуге дағдыландырады.
5.1 Грамматикалық қателер
1. Қазақ тілінде де басқа тілдердегі сияқты айтылуы мен жазылуы түрліше
сөздер бар. Мысалы, жазса-жасса, ашса-ашша, шекара-шегара, т.б. сияқты
сөздердің дұрыс жазылуын ажырата алмай, қателер жіберілетіні байқалады. Бұл
фонетика заңдылығына байланысты тиянақты білімі жоқ екендігінің белгісі.
2. Грамматикадағы сөз құрамы тақырыбы бойынша тілдік ережелер мен
қағидаларды тиімді жолдармен тиянақты түсіндірмеу салдарынан туынды түбір,
түбір сөздер, қос сөздер, біріккен сөздер, қосымшалар (жұрнақ, жалғау) мен
шылауды да ажырата алмағандықтан қателер жібереді. Әдетте мұндай қателерді
грамматикалық ережелерді құрғақ жаттап алған, саналы меңгермеген, нақты
сөздерге қандай ереже бойынша, қандай қосымша жалғанатынын жете түсінбеген
оқушылар жіберіп отырады. Оның себептері бұл грамматикалық ережелерге
сәйкес қажетті жаттығулар мен бақылау жұмыстары атүсті жүргізіліп, оларды
оқулықтардан құр көшіріп жазғызумен ғана шектелген жағдайда болады. Бала өз
бетімен әрекеттеніп, сол материалды саналы меңгеріп қана қоймай,
шығармашылықпен пайдалана алған жағдайда ғана бұл кемшілік жойылатыны
белгілі.
Оқушылар сөздердің сыртқы үлгілерін ғана көру арқылы қабылдап, емлелік
ережелерге бағына жазылатын сөздер арасындағы байланысты (ассоциацияны)
тиісті дәрежеде қалыптастыра алмағандықтан осындай қателерге ұрынады.
Мұндай қателерді болдырмау үшін қажетті талаптар қойылады. Олар:
біріншіден, жазу таңбаларын есте сақтап, оларды қолдана білу; екіншіден,
сөздердің ең кіші бөлшегі (морфема) мен оның мағынасы арасындағы байланыс
саналылықпен қабылдануға тиіс, сонда ғана қателіктен арылуға болады.
6. Талдау жұмыстары
Жазба жұмыстарының таѓы бір түріне талдау жұмыстары жатады. Методика
тарихында талдау әдісін ғылыми дәрежеге көтерген педагог – К.Д.Ушинский.
Көп жылдық тәжірибелеріне сүйене отырып, талдау әдістерінің құндылығы мен
тиімділігін дәлелдеді. Талдау әдістерінің материалы- дидактикалық
материалдар. Олар: 1) теориялық материалдар, (тақырыптың термині,
анықтамасы, ережелері, өзіндік ерекшеліктері); 2) практикалық (сөздер,
сөйлемдер, мәтіндер-фразалар, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер).
6.1 Талдаудың түрлері
Қазақ тілі бойынша талдаудың мынандай түрлері бар:
1) фонетикалық талдау; 2)лексикалық талдау; 3) морфологиялық талдау; 4)
синтаксистік талдау, т.б.
Фонетикалық талдауға келетін болсақ, мазмұнына қарай екіге бөлінеді: 1)
дыбыс жүйесі бойынша талдау. Бұған мына тақырыптар кіреді: тіл дыбыстарының
жасалуы, дыбыс пен әріп, дауысты дыбыстардың еріннің қатысына қарай, иектің
қызметіне қарай, тілдің қалпына қарай жіктелуі, үнді, ұяң, қатаң дауыссыз
дыбыстар
2) үндестік заңы бойынша талдау. Оған кіретін материалдар: буын жігі,
екпін, буын үндестігі, дыбыс үндестігі, ілгерінді, кейінді ықпалдар.
Фонетикалық талдау көлеміне қарай да екіге бөлінеді: 1) толық немесе
жалпы талдау. Фонетиканың белгілі әрі күрделі тақырыптарынан соң, яғни
бағдарлама материалдарын толық өтіп болғаннан кейін тақырыптарды қайталау
кезінде, не оқушылар білімін есепке алу үстінде іске асырылады; 2)
Тақырыптық немесе жеке талдау. Бұл талдау жұмыстары жаңа материалдарды
түсіндіру мен бекіту, дағдыландыру жұмысы кезінде жүзеге асырылады.
Фонетикалық талдау орындалу тәсіліне қарай да екі топқа жіктеледі: 1)
ауызша талдау; 2) жазбаша талдау. Ауызша талдау көбінесе жеңіл материал
кезінде сыныпта орындалса, ал жазбаша талдау күрделі, көлемді материалдарды
үйде талдауда пайдаланылады. Фонетикалық талдау әдісі мынандай құрылымдық
элементтерден тұрады: а) фонетикалық талдау жүргізбес бұрын сөйлем
таңдалады, сонан соң сөйлем тақтаға немесе дәптерге жазылады, талданатын
сөздің асты сызылады; ә) асты сызылған сөздерге фонетикалық талдау жасалады
(қанша әріп, қанша дыбыс бары анықталады, дауыссыз, дауысты дыбыстар
жіктеледі, буынға бөлінеді, буын үндестігі, дыбыс үндестігі анықталады,
түбір мен қосымша жігіндегі ілгерінді, кейінді ықпалдар табылады, екпін
қойылады).
Қазақ тілі бойынша талдау мынандай орындарда қолданылады:
1) жаңа материалды түсіндіру процесінде; 2) материалды бекіту кезінде;
3) оқушылардың өздік жұмыстарында; 4) үй тапсырмаларын орындауда; 5)
оқушылар білімін есепке алуда; 6) түрлі дағдыландыру, жаттығу жұмыстарын
жүргізу үстінде пайдаланылады.
Талдаудың тәсілдері қазақ тілін оқытуда өздігінен жұмыс істеу дағдысын
дамытып, сынып оқушыларының білімін бекітіп, ой-өрісін кеңейтеді. Талдауды
белсенді жүргізуде карточкалы дәптер бойынша жұмыс істеу тиімді. Карточкалы
дәптер оқушыларды ұқыптылыққа баулып, келешекте ғылыми жұмыспен
шұғылдануына жол сілтейді. Ана тілінен алған теориялық білімін мысалдар
арқылы талдау процесінде нақтылап, өз пікірін дәлелдеуге үйренеді. Бұндай
жұмыстар оқушыларды өздік жұмысқа дағдыландырса, екіншіден олардың сөздік
қорын молайтып, көру мен есту, есте сақтау қабілетін күшейтеді.
Карточкалы дәптерде талдаудың тәсілі – сатылы басқыштар бойынша талдау.
Ол жеңілден ауырға қарай талдау принципі бойынша жүргізіледі. Бұл талдауды
зерттеп, айналымға енгізген ғалым Е. Исабаев [5, 112].
Мысалы, 1-карточка Дауысты дыбыстар
Ғылым таппай, мақтанба
ғы-лым
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік.
2-карточка Дауысты дыбыстар
Орын таппай, баптанба
О-рын, тап-пай, бап-тан-ба
о: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.-еріндік.
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік.
а: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
3-карточка Дауысты дыбыстар
Құмарланып шаттанба
а б а б б б а- буындар
Құ-мар-ла-нып шат-тан-ба
ұ: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- еріндік
а: т.қ.қ.-жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
ы: т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ- қысаң, е.қ.қ.- езулік
4-карточка Дауыссыз дыбыстар, дауысты дыбыстар
Ойнап босқа күлуге
Т б б а а а а- буындар
Ой-нап бос-қа кү-лу-ге
[О]- т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- еріндік
[Й]- үнді дауыссыз
[Н]- үнді дауыссыз
[А]- т.қ.қ.- жуан, ж.қ.қ.- ашық, е.қ.қ.- езулік
[П]- қатаң дауыссыз
Қазақ тілі бойынша даяр материалды талдау әдісі
Бұл әдіс белгілі бір тақырыпқа таңдалған дидактикалық материалдарды
талдау негізінде жүзеге асырылады. Мұндай жаттығулардың мәтіндері
оқулықтан, жаттығулар жинағынан және көркем әдебиеттерден алынады. Мұғалім
өтілетін материалдың ерекшелігіне қарай күнілгері дайындалады. Дайын
материалды талдауда оқушылар жаңа материалды өткен тақырыппен
байланыстырады, материалдың өзіндік белгілерін бір-бірімен салыстырып,
анализ жасайды.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Орындау тәсіліне қарай түсіндірмелі талдау екіге бөлінеді: ауызша және
жазбаша талдау. Жаттығуды ауызша талдауда мынандай методикалық талаптар
қойылады: а) оқытылып отырылған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы
тиіс; ә) тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет; б)
орындалатын жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек; в) жаттықтырылатын
материалдан оқушылардың жалпы түсінігі болғаны дұрыс.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1)оқушылардың білімі бекітіледі; 2) есту қабілеті дамиды; 3) сенімділік
қабілеті нығаяды; 4) байқау қабілеті тұрақталады.
Фонетикалық талдау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен білім мен дағды беруде
жиі қолданылады. Талдау белгілі бір тілдік материалдарды ыдырату деген
мағынаны аңғартады. Сондықтан мұны анализ әдісі деп те атайды. Талдау
ыдырату және біріктіруден құралады. Талдауды ыдырату деп, ал біріктіруді
жинақтау деп қараса болады. Осы екі қасиетті өз ішіне қамтитын талдау –
фонетикалық талдау әдісі деп аталады.
Лексикалық талдау. Мектепте оқушының сөздік қоры екі түрлі жағдайда
байып, толығып, жетіліп отырады. Мұғалім қазақ тілі сабағында сөздің
этимологиясына, оның шығу тегіне, құрамына грамматикалық талдау жасап
отырғаны жөн, себебі оқушы үйренетін сөзінің қайдан, қалай шыққанын білуге
құмартады. Және ондай сөздер оқушының ойында мәңгі сақталады. Кейбір қос
сөздердің бір сыңары түсінікті болса, екіншісін түсіну қиын, себебі сөз
мағынасынан айырылған. Мұндай жағдайда мұғалім оқушыларға қос сөздің
түсініксіз сыңарын түсіндіріп, талдау жасауы қажет. Мысалы, Еліміз ұлан-
байтақ. Ұлан - моңғол сөзі, көп деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілі сабақтарында түрлі сөздіктерді пайдалануға үйретіп,
сөздердің мәнін ажыратып, мағынасына талдау жасай алуға дағдыландырған жөн.
6.2 Грамматикалық, орфографиялық талдау
Бұл оқушыларды грамматикалық және орфографиялық құбылыстардың ара-
қатынасын түсінуге, орфографиялық қиыншылықтарды таба білуге және оқыған
құбылыстарын таба білуге дағдыландырады. Бұл талдау өз алдына жаттығу
ретінде немесе басқа жаттығулардың элементі ретінде де жүргізіледі.
Жазылуы қиын сөздер жаттығуларға кірістіріледі және бұл сөздер бірнеше
мәтіндерде қайталанып отырылады, бұл материалды тыңғылықты игеруге септігін
тигізеді. Жаттығулардың ішінде әсіресе сөздік жасауға байланысты
жүргізілетін жұмыстар қиын сөздердің орфограммасын есте қалдыруға жақсы
жәрдемдеседі. Оқушылардың белсенділігін көтеру мақсатында кеспемен
(карточкамен) жұмыс жүргізіледі. Бұл үшін әр оқушы кеспені алдын-ала
дайындап, сонымен жұмыс жүргізу барысында белгілі ережелерді дәлелдеуге,
анықтауға үйренеді.
Жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға қойылатын
талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар бірден-бірге
күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі– оқушылардың
білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын әдістің түрі.
Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы ең әуелі оның түрлі мақсатын
айқындап алады. Оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі көрсетіліп, орындау
тәсілдері түсіндіріледі.
Программалап оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге
құрылып, жаңаша тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы жеке оқушылардың жаттығу
жұмыстарын жан-жақты тексеріп, дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыру
оқушының сауатты жазуына ықпалын тигізеді. Жаттығу әдісі арқылы оқушылардың
оқу материалын қалай ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің
теориясын практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Кеңейтілген түсіндірілмелі жаттығулар мазмұнына қарай ірі тақырыптар және
жеке тақырыптар бойынша орындау болып екіге бөлінеді. Орындау тәсіліне
қарай түсіндірмелі талдау да екіге бөлінеді: ауызша және жазбаша талдау.
Жаттығуды ауызша талдауда мынандай методикалық талаптар қойылады: а)
оқытылып отырған материалдың өзіндік белгілері көп болмауы тиіс; ә)
тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет; б)орындалатын
жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек; в) жаттықтырылатын материалдан
оқушылардың жалпы түсінігі болуы абзал.
Бұндай жаттығулары төмендегідей жүйе бойынша жүргізуге болады. Алдымен,
оқушылардың ойын бағыттау үшін тыңдап отыруын талап ету қажет. Дәптерге
ештеңе жаздырылмайды. Өтілген тақырыпқа сай, жаттығулардың шартын ауызша
әңгімелейді. Мәселен, мәтінді түгел оқып шығыңдар, еріндік пен езуліктерге
назар аударыңдар, мәтіндегі объектілерді ауызша атаңдар, осыған ұқсас
мысалдар келтіріңдер, тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін саралап
түсіндіріңдер, анықтамасын айтыңдар.
Жаттығуды ауызша талдау арқылы оқушыларда мына сияқты дағдылар дамиды:
1) оқушылардың білімі бекітіледі;
1) есту қабілеті қалыптасады;
2) сенімділік қабілеті нығаяды;
3) байқау қабілеті дамиды.
Ауызша және жазбаша өтілетін талдаулар жүргізу орнына қарай тақтада
және орнында отырып орындау болып екіге бөлінеді. Тақтада орындау үшін
сынып тақтасы мен жылжымалы тақта пайдалынады. Тақтада тақырыптың неғұрлым
қиын және күрделі түрлері орындалады.
Бұл сияқты талдаулар төмендегі тәртіппен өткізіледі:жаттығудың нөмірі
жазылады, орындалу үлгісі көрсетіледі, объектінің өзіндік белгілері бойынша
қалай сұрыпталатыны, жазылу емлесіне байланысты заңдар қалай дәлелденетіні
түсіндіріледі. Ал орнында отырып орындалатын жаттығулардың шартын дауыстап
оқып, дәлелдеп түсіндіреді. Оқулық бойынша ауызша талдау, көбінесе күрделі
мақсатты объектілерді түсіндіру үшін жүргізіледі. Оқулықтағы материал бірер
оқушыға дауыстап оқытылады. Оқулықтың беті, параграфтың, жаттығудың беті
мен нөмірі тақтаға жазылады. Бір оқушыны тақтаға шығарып, жаттығудың шартын
орындатады, бірер үлгісін мұғалім өзі жазып көрсетеді, қалғанын сыныпқа
сұрақ қоя отырып, үлгісін тақтаға жаздырады.
Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалдармен жұмыс
жасауына қарай фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік, т.б.
болып бөлінеді.
6.3 Морфологиялық талдау әдісі
Бұл әдіс орта мектептердің 4-9 сыныптарында жиі қолданылады. Өйткені
бұл сыныптарда морфологиялық материалдар өтіледі. Соған байланысты
морфологиялық талдау әдісі материалдарды бекіту, жаттығу және пысықтау
кезінде жиі қолданылады.
Морфологиялық талдау екі топқа бөлінеді:1) сөз құрамдары бойынша
талдау; 2) сөз таптары бойынша талдау.
Сөз құрамы бойынша талдауға мына тақырыптар енеді: түбір сөз, қосымшалы
сөз, қосымша (жұрнақ, жалғау), туынды сөз, түбірлі сөз, жалаң сөз, күрделі
сөз, біріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз.
Сөз таптары бойынша талдауға мына тақырыптар енеді: зат есім, сын есім
, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау, одағай, еліктеу сөздер. Бұл
талдаулар ауызша, жазбаша талдау тәсілімен орындалады, орындау орнына қарай
сыныпта және үйде жүргізіледі.
Сөз құрамы бойынша талдаудың үлгісі
Мысалы, Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Пайдасын көре тұра
тексермедім.
Жас- зат есім, құрамына қарай-дара, тұлғасына қарай- негізгі,
мағынасына қарай- жалпы
ым- тәуелдіктің 1- жағының жалғауы
да- жатыс септігінің жалғауы, т.б.
Сөз таптары бойынша талдаудың үлгісі
Жасымда ғылым бар деп ескермедім. Пайдасын көре тұра тексермедім.
Жасымда- зат есім
Ғылым- зат есім
Бар-модуль сөз
Деп- көмекші етістік
Ескермедім- етістік
Морфологиялық талдау әдісін схемалар , карточкалар бойынша іске асыруға
да болады.
6.4 Синтаксистік талдау
Белгілі бір тілдік материалдың ішкі құрамын (заңдылығын) танытатын
білім берудің құралдарын талдау әдісі деп атайды. Талдауды методикалық
әдебиеттерде анализ деп те жүргізіледі. Анализ сөзінің қазақша баламасы –
талдау. Ой қорытындысын хабарлауда талдау-түйіндеу де үлкен қызмет
атқарады. Талдау- түйіндеуге тілдік материалдардың анықтамалары мен
ережелері жатады. Талдау-түйіндеу әдісін жіктеуге өлшем етіп алуға болады.
Соған байланысты талдаудың мынандай түрлері қарастырылады:
1.Түсіндірмелі талдау.
2.Анықтауыштық талдау.
Түсіндірмелі талдауларға: лексикалық талдау, фонетикалық талдау,
морфологиялық талдау, синтаксистік талдау әдістері жатады. Синтаксистік
талдау әдісі де теориялық-практикалық жақтан үйрету әдістеріне кіреді. Бұл
көбінесе қазақ тілінің синтаксис саласын өтумен байланысты қаралады.
Мектепте аса көп жүргізілетін әдіс- осы синтаксистік талдау әдісі.
Синтаксистік талдау жаңа материалды түсіндіру кезінде, біріккен сабақ
тұсында, бекіту, қайталау процесінде және тексеру сабақтарында жүргізіледі.
Ол өзінің мазмұнына қарай екіге бөлінеді:
1. Жай сөйлем бойынша талдау
Жай сөйлем мағынасына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті сөйлем
болып келетіндігі талданады. Жай сөйлем құрамындағы сөз тіркесінің есімді,
етістікті сөз тіркесі және олардың күрделі сөз бен тұрақты сөз тіркесінен
құралатындығы, сөздердің байланысу тәсілдері (қиысу, матасу, меңгеру,
қабысу, жанасу) ескеріледі.Сөйлемнің ішінде бірыңғай мүшелердің болатындығы
да ескеріледі. Жай сөйлемнің жалаң, жайылма, жақты, жақсыз, толымды,
толымсыз түрлері, оқшау сөз, қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөздер де
ескеріледі.
2. Құрмалас сөйлем бойынша талдау
Сөйлем бойынша талдау жүргізгенде, салалас құрмалас сөйлемге байланысты
талдау оның мағыналық қатысына қарай ыңғайлас, қарсылықты, түсіндірмелі,
себеп-салдар, талғаулы, кезектес сөйлемдер екені анықталып, оның
байланысының жалғаулықты, жалғаулықсыздықтығы анықталады. Және тыныс
белгілерінің қойылу себептері дәлелденеді.
Сабақтас құрмалас сөйлемдер мағынасына қарай: шартты бағыныңқылы,
қарсылықты бағыныңқылы, себеп , мезгіл, қимыл-сын, мақсат бағыныңқылыға
жіктеліп, олардың тыныс белгілері дәлелденеді. Жарыспалы-сатылы екендігі
анықталады.
Аралас құрмалас сөйлем жалғаулықты, жалғаулықсыз түрлері, олардың тыныс
белгілері дәлелденіп, құрамаластың басқа түрлерінен айырмашылығы
салыстырылады.
Синтаксистік талдау орындалу тәсіліне қарай ауызша, жазбаша, орындалу
орнына қарай үйде, сыныпта жүргізіледі. Синтаксистік талдау жүргізілгенде
мына тәрізді талаптар қойылады:
1.Таңдалған сөйлемнің, мәтіннің логикасы дұрыс болу қажет;
2.Мәтіндер мен сөйлемдер көркем әдебиеттен алынуы тиіс;
3.Таңдалған материал оқушының біліміне сәйкес болу керек;
4.Талдауға алынған сөйлемде синтаксистік объектілердің мол болуы қажет.
Синтаксистік талдау жүргізгенде схемалар, кестелер, карточкалы
дәптерлерді пайдалануға болады. Синтаксистік талдау құрылымдары мынандай
элементтерден тұрады:
1.Мәтін, сөйлем таңдалады.
2.Мәтін мен сөйлем дауыстап оқылады.
3.Мәтін мен сөйлем тақтаға не дәптерге жазылады.
4.Талдау жұмысы жүргізіледі: а)жай сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз
мүшелері талданады; ә) құрамалас сөйлем компоненттерінің өзіндік
ерекшеліктері қарастырылады; б) жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің тыныс
белгілері дәлелденеді.
Мысалы: Бұл сөз Кенжетайға ауырлау тиді, өйткені ол ауыл жігіті
болғанымен қазақша сауатты еді. (С.Мұқанов).
Талдау: Мұнда екі жай сөйлем бар. Біріншісі- бұл сөз Кенжетайға ауырлау
тиді. Екіншісі- Өйткені ол ауыл жігіті болғанымен сауатты еді. Себеп-салдар
салалас сөйлем, себебі сөйлемнің бірінші компоненті салдар мағынасында,
екінші компоненті себеп мағынасын білдіреді. Жалғаулық шылауы- өйткені,
себеп мәнді жалғаулық шылау.
Бірінші жай сөйлем мынадай мүшелерден құралған: сөз- бастауыш, зат
есімнен жасалған дара бастауыш, не деген сұраққа жауап береді; тиді-
баяндауыш, етістіктен жасалған дара баяндауыш, сұрағы-не істеді; бұл-
есімдіктен болған анықтауыш; Кенжетайға- барыс септігінде тұрған жанама
толықтауыш; ауырлау- сын есімнен болған сын-қимыл пысықтауыш.
Екінші жай сөйлем мынандай мүшелерден құралған: ол- есімдіктен болған
дара бастауыш; сауатты еді- сын есім мен көмекші етістіктен болған күрделі
баяндауыш; ауыл жігіті- анықтауыш; болғанымен- жанама толықтауыш; қазақша-
сын-қимыл пысықтауыш. Бірінші салдар мағыналы сөйлемнен кейін дауыс
кідірісі, ал екінші себеп мағыналы сөйлменен кейін дауыс үзілісі болады.
Өйткені жалғаулығының алдына, яғни себеп-салдар салалас құрмаластың бірінші
сыңарынан кейін үтір қойылады. Себеп-салдар салаластың 1-ші сыңарының да, 2-
ші сыңарының да дербес бастауыштары мен баяндауыштары бар.
Ал қазіргі таңдағы синтаксистік талдауды жетілдіру жолдарына келетін
болсақ, мынаны көрсетуге болады: оқушылардың ұғымын жеңілдету мақсатында
математикалық форма өрнегін пайдалануға болады. Сыныптағы жаттығу жұмысы
барысында тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерге бұрынғыдай бастауышқа – бір сызық,
баяндауышқа- екі сызық демей, сол мүшелердің үстіне Б,б белгісін қоюға
болады. Б- бастауыш, б- баяндауыш, А-анықтауыш, Т-толықтауыш, П-пысықтауыш.
Осы белгілерді беру арқылы осы мүшелерді пайдаланып сөйлем құратуға болады.
Бұл уақытты үнемдейді және дағды қалыптастырады.
Күн кешкіре бұлыңғырланып тұр еді- жай, жақты, жайылма, толымды сөйлем.
Күн бұлыңғырланып тұр еді- күрделі етістікті сөз тіркесі, басыңқы сыңары-
бұлыңғырланып тұр еді, байланысу формасы- қиылысу.
Жалпы талдау барысында оқушыларға қойылар талап синтаксистік талдауға
жауапкершілікпен қарап, жіліктей жіктеуге дағдыландыру, сонда ғана
теориялық білім практикада жүзеге аса алады.
Грамматиканың осындай күрделі де қиын, әрі жауапты саласы синтаксисті
оқушыларға оқыту негізінен мынандай мақсаттарды көздейді:
1.Оқушылардың ойлау қабілеті мен тілін, дүние танымын дамыту;
2.Оқушыларға синтаксистен тиянақты да терең, саналы білім беру;
3.Оқушыларды өз түсінігін дұрыс айта, жаза алатындай дағдылар
қалыптастыру.
Жаттығуды ауызша талдауда мынадай талаптар қойылады:
а) оқытылып отырған материалдардың өзіндік белгілері көп болмауы тиіс;
ә) тақырыптың анықтамасы сөйлем жағынан ықшам болуы қажет;
б) орындалатын жаттығудың мақсаты күрделі болмауы керек;
в) жаттықтыратын материалдан оқушылардың жалпы түсінігі болуы абзал.
Тақтадағы берілген түсіндірмелі талдау, яғни кеңейтілген мынадай
методикалық жүйемен жүреді: тақтаға өтілетін тақырып жазылады.
Мәселен: жіктеу есімдігін өткенде қазақ тілі материалдарын еске
түсіреді. Мұғалім осы есімдікке сай үш сөйлемді талдап, тақтаны үшке
бөледі. Содан соң сөйлемдер жазылған карточканы таратып береді.
1-ші оқушы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін деген сөйлемді,
2- оқушы: Адам деп мені, салмадың сен хат маған (Абай) деген
сөйлемді,
3-ші оқушы: Менің атым Темір. Темір сенбісің? (Ә.Әбішев) деген
сөйлемдер жаздырады.
Басқа оқушылар тақтаға жазылған сөйлемдерді дәптерлеріне көшіріп
отырады. Бұдан кейін бірінші оқушы тақтаға жазылған сөйлемін дауыстап оқып,
жіберген қателерін түзетеді.
Тақтадағы екінші оқушы, үшінші оқушылар қателерін түзетіп, шартына сай
объектіні ойлап, түсіндіруге дайындалып тұрады.
Бірінші оқушы өз сөйлемін төмендегіше түсіндіреді: Мен жазбаймын
өлеңді ермек үшін деген сөйлемде, мен жіктеу есімдігі, бірінші жақта тұр,
екінші жақта сен, үшінші жақта ол. Осы жіктеу есімдіктерінің жекеше түрлері
септеледі:
Атау- мен, сен, ол
Ілік- менің, сенің, оның
Барыс- маған, саған, оған
Табыс- мені, сені, оны
Жатыс- менде, сенде, онда
Шығыс- менен, сенен, одан
Көмектес- менімен, сенімен, онымен
Сөйтіп жіктеу есімдіктерінің жекеше септелуіне мына сияқты өзіндік
белгілері барлығы байқалады:
а) жіктеу есімдігінің түбірі жіңішке болса (мен, сен), оған жалғанатын
қосымша да жіңішке түрінде қосылады.
ә) бұл есімдіктердің түбірі жуан болса (маған, саған), оған қосылатын
қосымша да жуан күйінде жалғанады.
б) ілік, барыс, жатыс және шығыс септіктерінде н дыбысы түсіп қалады;
в) атау , жатыс, көмектес септіктерінде түбір әр уақыт сақталады;
г) барыс септігінде түбір де, қосымша да өзгеріп (менге, сенге, олға
емес) маған, саған, оған болып келеді.
ғ) көмектес септікте түбір мен қосымшаның аралығындағы ы, і дыбыстары
қоланылады.
Қазақ тілі бойынша дайын материалдарды талдау тәсілдерінің тағы бір
түрі- схемалар мен кестелер бойынша талдау.
1) Буын үндестігі мен дыбыс үндестігі бойынша өзгерген буын мен дыбысты
жақшаға алып, дұрыс жазу.
2) Сөзді дұрыс жазып, өзгерген буынмен дыбысты үстіне көрсетіп жазу:
Буын үндестігі мен дыбыс үндестігі
Дүйсен-бек, жұмыс-шы
Дүйсен-м-бек, жұмыс-ш-шы
3) Кестедегі буын үндестігі мен дыбыс үндестігін ауызша талдау жасау:
Дыбыстар Буын үндестігі мен дыбыс үндестігі.
Жуан- жіңішке, үнді-үнді, ұяң-ұяң, қатаң-қатаң,
үнді- ұяң
Сөздер Ілгерінді ықпал Кейінді ықпал
Бы-лай Бы-лай Былай жазыладыБылай айтылады
жазыла-ды айтыла-ды
Колхозшы-лар Колхоз-шылар Колхош-шылар
Шашса Шаш-са Шаш-ша Сағын-тай Сағым-тай
Сағынтай
Фонетикалық талдауды жүргізу методикасына тоқталсақ:
Ең алдымен таңдалған мәтінді не сөйлемді тақтаға немесе дәптерге жазар
алдында оқушылар дауыстап оқып шығады.
Мысал: 1. Жасқа ұстаздық етсең, болашақтан тірек табасың
(С.Бақбергенов) 2. Көптің мақұлдауынсыз колхоз қаражатын ешкім де жұмсай
алмайды (Ә.Сланов).
Бірінші сөйлемдегі сөздер буынға бөлінеді:
Жас-қа ұс-таз-дық ет-сең, бо-ла-шақ-тан ті-рек та-ба-сың
Осы сөйлемнің ішінен жасқа, болашақтан деген сөздер таңдалады, олардың
асты сызылады да, тақтаның сол жағына жазылады. Жасқа- 2 буынды, 5 әріпті,
5 дыбысты сөз. Ал болашақтан 4 буынды, 10 дыбысты, 10 әріпті сөз. Бұл
сөздердегі дыбыс пен әріптер талданады. Ж- дауыссыз дыбыс, ұяң дыбыс; а-
дауысты дыбыс, еріннің қатысына қарай езулік дыбыс, иектің қызметіне қарай
ашық дыбыс, тілдің қызметіне қарай жуан дыбыс; с- дауыссыз, қатаң; қ-
дауыссыз қатаң дыбыс; б- дауыссыз, ұяң дыбыс; о- дауысты, ерін қатысына
қарай еріндік, иектің қызметіне қарай ашық дауысты, тілдің қалпына қарай
жуан дауысты дыбыс; л- дауыссыз, үнді дыбыс; ш- дауыссыз, қатаң; т- қатаң
дауыссыз дыбыс; н- үнді дауыссыз дыбыс.
Сондай-ақ жасқа дегенде жас- бітеу буын, қа- ашық буын. Бітеу буын 3
дыбыстан, ал ашық буын 2 дыбыстан құралған. Болашақтан дегенде: бо- ашық
буын, 2 дыбысты; ла-ашық буын, 2 дыбысты; шаќ- бітеу буын, 3 дыбысты; тан-
3 дыбысты бітеу буын; Жасқа дегенде- екпін қа бынуына түседі, сөздің
соңында тұрады; болашақ-тан дегенде екпін тан буынында болады.
Сонымен бірге, жасқа, болашақтан деген сөздерде буын және дыбыс
үндестігі бар. Түбір сөз және соңғы буын жуан болса, оған жалғанатын
қосымшалар жуан түрде қосылады. Жас-қа, болашақ-тан. Бұл сөздерде ілгерінді
ықпал үндестігі кездеседі. Яғни түбі мен қосымша аралығындаѓы үндестік.
Сөздің соңғы дыбысы қатаң болғандықтан, оларға қатаңнан басталған
қосымшалар жалғанып тұр. Сөздер дыбысқа, буынға және буын үндестігіне
талданатындығы қорытылады.
Тілдік материалды оқушыларға ғылыми негізде меңгертудің бір жолы-
сатылай комплексті талдау. Талдау оқушыларға қазақ тілі ғылымының мазмұны
мен жүйесін, оның сөздік құрамы мен әдеби тіл нормасын үйретіп, сауатты
сөйлеу, жазу дағдысын қалыптастыру, тілден алған білімдерн басқа ғылым
салаларын меңгеруге құрал етіп, білім беру үстінде пән мен пәнді
байласныстыра меңгеріп, өз беттерінше іздеп біліп, шығармашылықпен жұмыс
істеуге баулиды. Өтілген тілдік материалды оқушылардың түсінігіне балап,
одан сапалы және терењ білім алу үшін және өтілген материалды тиянақты
меңгеріп, оның ғылыми-практикалық негізін дұрыс түсіну үшін де сатылай
комплексті талдаудың маңызы зор.
Аталмыш іс талдау барысында ерекше ұқыптылыққа, мақсатты түрде
ізденушілікке, шығармашылықпен жұмыс жасауға дағдыландырады.
Сатылы комплексті талдауды жүргізуде басшылыққа тілдік материалды
белгілі бір жүйемен орналастыратын сызба басшылыққа алынып, тілдің әрбір
саласы оқулықта болсын, ғылыми еңбекте болсын белгілі бір жүйемен беріледі.
Сызба осы жүйені негізге ала отырып, сатылай жасалған оқулықта берілген
материалдар оңайдан қиынға, жеңілден ауырға деген оқыту принципіне
негізделсе, сызба да осы принципті басшылыққа алады. Тілдің әрбір саласын
меңгертуде сатылай комплексті талдау негізге алынып отырады.
Тіл білімі салаларын сатылай, комплексті талдаудың жүйесі
І Синтаксистік талдау: объектісі- сөйлем, сөз тіркесі
А) айтылу мақсаты
ә)құрылысы
б) сөйлем мүшесі
в) сөз тіркесі
г) сөздердің байланысу тәсілі
ғ) сөздердің байланысу түрлері
ІІ Сөзжасамдық (сөздердің жасалу жолдары) талдау: объектісі- сөз.
а) сөз құралы
ә) сөздердің лексика-грамматикалық мағынасы
ІІІ Морфологиялық талдау: объектісі- сөз
а) сөз таптары
ә) қосымша, олардың грамматикалық мағыналары.
IV Лексикалық талдау: объектісі- сөз.
а) сөздердің әр алуын мағынасы.
V Фонетикалық талдау: объектісі - сөз, дыбыс
Бұл сызба бір сөйлемге толық синтаксистік талдау, одан соң сөзжасам,
морфологиялық болып, рет-ретімен талданып отырады. Тіл білімі салаларына
байланысты сатылы, комплексті талдау кезең-кезеңмен беріліп отыратындықтан,
ең алдымен фонетикалық талдауға тоқтау жөн.
Сөз
1. Жуан, жіңішке, аралас буынды сөз
2. буын, оның т.үрі
а) ашық буын (а.б)
ә) тұйық буын (т.б.)
б) бітеу буын (б.б)
3. тасымал
4. екпін
5.буын
6. дыбыс үндестігі
а) ілгерінді ықпал
ә) кейінді ықпал
б) тоғыспалы ықпал
Сатылы комплексті талдау грамматикалық материалды терең меңгерумен
қатар тартымды сөйлеуге, сөйлеудің мазмұнды болуына, сөйлеудің техникасына,
сөйлеудегі сөз байлығы мен көркемдегіш ќ±ралдарына, сөйлеген сөздің
әсерлілігіне, мәдениеттілігіне баса назар аударуға үйретеді. Төменде
фонетикалық талдаудың толық түрі, ықшамдалған түрі, дыбыстарды
математикалық тәсілмен талдау, дыбыстық мінездеме берудің үлгілері рет-
ретімен берілуі керек.
Ана
1. Айтылу, жасалу, жазылу жолдарына қарай жуан буынды сөз. Сөздер
құрамындағы дауысты дыбыстар а,а- жуан дауыстылар
2. Бұл сөз а-на болып екі буынға бөлінген. Сөз құрамында 2 дауысты
дыбыс бар. А буыны да, -на буыны да- ашық буын (а.б). себебі, а буыны
жалғыз дауысты дыбыстан тұр, -на буыны дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты
дыбыспен аяқталып тұр.
3. Сөз 2 буыннан тұрғанмен тасымалданбайды, өйткені жалғыз дауысты
дыбысты жолдың екінші жағына қалдырып кетуге болмайды.
4. Сөзде екпін - на буынындағы а дыбысына түседі.
5. Сөзде буын үндестігі жоқ, себебі түбір сөз.
6. Сөзде дыбыс үндестігі де жоқ, өйткені қосымшасыз түбір сөз.
Өмір тіршілігінде кездесетін заттар мен құбылыстар адам баласына сөз
арқылы танылатыны белгілі. Сөз адам баласы ұғымдарының қағаз бетіне
түсірілген белгісі екенін түсіндіру қажет. Біріншіден, лексика тілдегі сөз
атаулының олардың мағыналарын тексеретін бөлім екендігі
түсіндіріледі.Лексика сөздердің алуан түрлі мағыналарын қарастырады,
сондықтан лексикада берілген сөздің тура және ауыспалы мағыналарын, көп
мағыналы сөздерді, омоним, синоним, антонимдерді кейбір грамматикалық
категориялар сияқты жеке күйінде өтуге болмайды. Себебі, сөздердің
мағыналары үнемі сөйлем ішінде, тексте сараланып, танылады. Яғни,
оқушылардың әдеби тілдің нормасында жатық, көркем сөйлеулеріне лексика
бөлімінде дұрыс бағыт беруге көңіл бөлінеді. Сөздер қашан да белгілі бір
мағынаға ие болады.
Мысалы: қала, бала, он, жақсы, оқы, мен, жоғары т.б. Сөздердің ешбір
сөзбен қарым-қатынасқа түспей тұрған мағыналарын сөздердің бастапқы негізгі
мағынасы немесе тура мағынасы деп аталатыны түсіндіріледі.
Оқушының ұғымына қонымды түрде жаттығу жұмысы үстінде синоним сөздердің
тіркесі жөнінде мағлұмат берудің артықшылығы жоқ. Мысалы: түр, түс, ажар
сөздері белгілі бір заттың көрінісін білдіретін синоним сөздер екені
айтылады. Мұнан соң оқушыларға: Осы сөздердің мағыналарын тағы қандай
сөздермен алмастырып айтуға болады? деген сұрақ қойып, өздеріне синоним
сөздер тапқызу керек. Демек, түр, түс, ажар сөздерінің мағынасына жуық
көрік, келбет, пішін, рең деген сөздер айтылып, оларды мағынасы мен
тұлғалары тіркес сөздер құрамында салыстыра түсіндіріледі. Мысалы:
көркі
ажары
Адамның келбеті
пішіні
реңі
түрі
т‰сі
Малдың түсі
Гүлдің түсі
Көрік, ажар, келбет, пішін, рең сөздері кез келген сөздермен тіркесе
(үйлесе) бермейді, тек адамға байланысты сөздермен ғана тіркесетіні
аңғарылады. Түс, түр сөздері адамға байланысты айтылмайды, адамдық ұғымнан
басқа сөздермен тіркеседі.
Мысалы, малдың түсі, сиырдың түрі, гүлдің түсі, гүлдің түрі т.б.
Сөздердің мағыналық ерекшеліктерін меңгерткен соң, алған білімдерін
жинақтау үшін, оқушыларға шығармашылық жұмыс істеуге болады. Сөздер мен сөз
тіркестерінің тізімін беріп, оларды мағыналары жағынан топтастырып, графа
толтыруға болады.
Адамның көзі. Қол. Оттың қызуы. Ақ, әдемі. Қолды болды. Қара. Малдың
көзі. Жаз. Қызу еңбек . Қайнаған су. Таза бұлақ. Иненің көзі. Шыны. Таза
жүрек . Сұлу. Тамаша. Бас. Бос сөз.
Тура Ауыс Көп омоним синоним антоним
мағынасы палы маѓына-лы
мағынасы ғы
Адамның Көзі ашық Мал-дың
көзі (оқыған көзі
адам) Бұлақ-тың
көзі
4. Жалпы қорытындылай келсек, қазақ тіліндегі фонетика мен лексиканы
оқыту, талдауда бірнеше єдістер ќолданылады. Б±л єдістер бірнеше т‰рге
жіктеледі.
Т‰сіндірмелі талдаулар:
1) лексикалыќ талдау єдісі
2) фонетикалыќ талдау єдісі
3) морфологиялыќ талдау єдісі
4) синтаксистік талдау єдісі
Аныќтауыштыќ талдаулар:
1) орфографиялыќ талдау єдісі
2) пунктуациялыќ талдау єдісі
3) орфоэпиялыќ талдау єдісі
4) стилистикалыќ талдау єдісі
Талдау єдістерініњ формасы – сабаќ т‰рлері
Талдау єдістері арќылы білімді мењгерту, практикалыќ даѓдыны
ќалыптастыру ќажет.Талдау єдістерініњ материалдары – дидактикалыќ
материалдар. Олар екі топќа жіктеледі:
1) теориялыќ материалдар: таќырыптыњ термині, аныќтамасы, ережелері,
µзіндік ерекшеліктері
2) практикалыќ материалдар: сµздер, сµйлемдер, мєтіндер, фразалар, наќыл
сµздер.
Әрбір пәнді оқытуда белгілі әдіс-тәсілдер қолдану көзделеді. Мәселен,
қазақ тілі пәні бар, осы пәнді тиімді, ұтымды өткізудің әдісі бар. Яғни,
қазақ тілі оқытудың ғылыми пән екендігінің дәлелі.
Методика - метод, гр metjdos деген сөзінен шыққан, қазақша зерттеу жолы
деген мағынаны білдіреді.
Қазақ тілінің методикасы- ана тілін ұғынудың заңдылықтарын және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz