Сарай Бату

1. Сарайшық кезінде жеті ханның астанасы
2. Ортағасырлық Сарайшық қаласы
3. Сарайшықтың ұлылығы
4. Сарайшықтың аумағы
5. Сарайшықтың тарихи мәні
6. Қала тұрғындарының шаруашылық қызметі

1. Раскопка Сарайшық. Рукопись. Архив ИИА КазССР. 1002. д.. 763-а,
2. Археологическая карта Казахстана. Алма-Ата, 1960, таб. 1.
3. Путешествие Ахмеда Ибн Фадлана на реку Итиль и принятие в Булгарин ислама.// На стыке қонтинентов и цивилизаций.М. 1996, стр. 27.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Алтын Орда мемлекетінің тұсында іргесі қаланған бұл қала Қазақстанның
Атырау қаласына таяу жердегі Жайық өзенінің жағасына салынған. Сарай Бату,
Сарай Беркеден кейінгі әйгілі қаланың бірі. Сондағы көзқарақты үлкендердің
айтуынша, алдыңғы екі қалаға қарағанда шағындау болуына байланысты Сайайчик
деп атала келе, кейін Сарайшық болып кеткен дейді. Әрине, бұл орыс тарихи
жазбаларындағы деректер бойынша айтылған сөз екенінде күмән жоқ. Ал кейбір
деректерде Әз-Жәнібек хан қызына арнап үлкен көл жасаған. Сол көлдің
жағасындағы жасыл жағалауға әсем күмбезді самалдықтар салдырып,
төбелеріндегі айшықтары алтынмен безендірілген. Көлдегі қыз сейілдейтін
қайықтың өзі алтын айшықтармен бедерленген дейді. Осыған байланысты қала
Сарыайшық қаласы деп аталып кеткен көрінеді.
Сарайшық кезінде жеті ханның астанасы болған, әрі олардың сүйектері де
сонда жерленген екен. Одан өзге де көптеген таңғажайыпты басынан кешірген
қала терең жұмбақты сырларға бай. Ол жеті хан мыналар:
Мөңке Темір (1266-1282),
Тоқтағу (Тоқты) (1291-1312),
Жәнібек (1343-1357),
ӘмірОхас (14..-1447),
Қасым хан (1511-1518),
Шаих-Мамай (1542-1549),
Жүсіп (1549-1554)
Сонымен бірге басқа да жүзге тарта хандар осында өмір сүрген. Исі
қазаққа аты мәжһүр 12 әулие де осында жерленген. Әз Жәнібектің баласы Қасым
хан тұсында мемлекеттің халқының саны милионнан, әскер саны 100 мыңнан
асыпты. Атақты Қасым ханның қасқа жолы осы қалада жазылып қолданысқа ене
бастаған. Бұл ретте мына жаңалықты да еске салғым келеді. Кезінде Қытайдағы
қандастарымыздың арасында сақталып, ұрпақтан ұрпаққа жетіп, Албандағы Қоңыр
бөрік руынан шыққан әйгілі қара үзген шипагер – Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының
Шипагерлік баяны кітабы да осы Сарайшықта жазылған екен. Ол кітап 1994
жылы төтө жазумен жарық керген. Кейін Алматыдағы Жалын баспасынан жазушы
Бексұлтан Нұржеке екінші рет кириллицамен басып шығарады. Айтары мол, берер
мағлұматы құнды, жаңалығы ұшан теңіз осы кітапта Өтейбойдақ былай дейді
... Жан анда Жиренше шешен, Жәнібек ханның қарамшасымын, жылым иіртек
(ұлу) 85 ке келдім... деген сөзі осыған айғақ.
Алтын Орда мемлекетінің құлашын кеңге жайып тұрған кезінде, Ұлы Жібек
жолының бағытымен Сарайшықта сапырылысқан саудамен қайшалыс қан керуенен
бас айналатын болған. Қалаға Әр күні мыңдаған адам кіріп, мыңдаған адам
шығып жатады. Қалаға келгендердің де кеткендердің де барлық қажетін өтеп
тұрған. Тек қана керуеннің, көптігінен Жайықтағы үлкен көпірдің кезегін
күте тұруға тура келіпті. Сан түрлі шаруаның жайымен жүретін халықтың
біразы су жолы арқылы кемелермен қатынасып отырған. Қаладағы тұрғын үй,
керуен сарайы, сауда алаңы, базар, мешіт-медіресе, онан ары хан ордасы
салтанатпен сап түзеп, қаланың көркін кіргізген. Қабырғалардың биіктігі 6-
11 метр шамасында болған. Қаланың бір жағы Жайық өзені арқылы, қалған үш
жағы биік қорғанмен қоршалып, сыртынан терең ор қазылып, ішіне су толтырып
тастайтын болған. Осылайша айналасының сақтығын күшейткен әсем қалада көк
тіреген мұнаралар самсап, азан дауысы асқақтап, ғылым-білім, сауда-саттық,
қолөнердің дамуына да кең жол ашылып, халқы бай, бақытты өмір өткізіпті.
Әрбір аулада су толы хауыздар арнайы тартылған құбырлармен күні-түні
мөлдіреген ауыз су үйге кіріп тұрған екен. Бір араб жиһанкезі: ...жер
бетінде мен көрмеген қала жоқ шығар. Ал мынадай үй басы сайын суды өз
ауласынан шығарып, ішіп отырған елді бірінші көруім! деп таңдай қағып, таң-
тамаша болыпты...
Өкініштісі сол, осындай көрікті қаланы 1575 жылы орыс патшасы Иван
Грозный жермен жексен етіп қиратып, түгін қалдырмай өртеп күлге айналдырып
жіберді. Ол түркілерге енді қайтып мұндай кереметті бұйыртпайын деген
қызғанышпен биікте, гүлденген мәдениеттің озық үлгісін жауыздықпен аяққа
таптады. Асылдары мен алтындарын артып-тартып еліне қайқайды.
Бес ғасырдан бері Жайық өзені қалаға қарай 5 шақырымдай аунаған екен.
Соның нәтижесінде қаланың негізгі орталығын су шайып кетіпті. Әзірге
сақталып отырғаны 30 пайызы ғана, мұның да жартысы осындағы шағын елді
мекеннің астында жатыр. Жар қабақ астындағы су жиегі, қала табанынан шығып
қалған адамның бас сүйегі, бақыр ақшалар, қызыл қыш кірпіштерді біз де
кездестірдік.
И.Тасмағамбет Атырауға әкім болып барған тұста осы бір сүреңсіз
жағдайды көріп, шұғыл жұмысқа кіріскен болатын. Сарайшық қаласының соңғы
сыбырын естіп қалуға бел байлап, су алып бара жатқан бөлігін қаздырып,
қыруар жұмыс істеткен. Әрі көлемді аумаққа өзеннен алыстау ауыл ортасына
мұражай тұрғызып, табылған жәдігерлердің, тарихи құнды экспонаттардың
барлық түрін сонда қойғызады. Бұл да болса тарих қойнауында тұншыққан ата-
баба үнін, бізге жеткізіп хабардар етіп тұр.
Сарайшық қаласындағы мұражайда: Тау шайқалса да, тарих шайқалмайды –
деген халқымыз. Осы мұражай есімізді жинап, тәуелсіз ел болып, ата-
бабамызды еске алудың дәлелі.
Жас ұрпақ тарихтан өнеге алып, қазақ елін, кең байтақ жерін сүйіп
өссін! Баршаңызға жақсылық тілеймін.
Президент: Н.Назарбаев 3І X. 1999 жылы – деген Елбасының арнау сөзі
тасқа қашалып кіре беріске қойылыпты. Міне, бұл көргендеріміз Сарайшықтың
көшесіне көз жібере отырып, бүгінгі күйіне тоқталғандағы түйгендеріміз.
Сарайшық та қазақ хандарына астана болған Ташкент, Түркістан секілді
тарихта аты аңыз болған қасиетті қаланың бірі. Осыны бүгінгі ұрпақтың біле
жүргені артық болмас?! Сондықтан да тарихты білу өзімізді де, өзгені де
тануға таптырмайтын жол.
Ортағасырлық Сарайшық қаласы
Сарайшық қаласының құландысы Атырау қаласынан солтүстікте 58 шақырым
жерде, Жайық өзеннің оң жағалауында қазіргі Сарайшық ауылының түбінде.
Қазіргі кезде қаланың үштен бір ғана бөлігі сақталған. Қалғанын Жайық өзені
шайып кеткен.
Сарайшық қаласы ХІ-ХІІ ғасырларда салынған. Ол туралы жазба деректер
жоқ болса да, археологиялық қазба кезінде дәлелденген. А.Х.Марғұлан
Сарайшық қаласына қазба жұмысын жүргізіп, кезінде ХІ-ХІІ ғасырлар кезеңіне
жататын ғимарат қалдықтарын ашты (1). Қазбадан табылған қыш ыдыстар XI-XII
ғасырлар кезінде жасалған (2). Бұндай қыш ыдыстар Отырар, Тараз қалаларынан
кездескен.
Жазба деректерден көңіл аударалық дерек, 922 жылы Аббасидтер халифы
Жафар ал-Муктадир биллахтың елшісі Ибн-Фадлан Бағдаттан Атил (Еділ)
бойындағы бұлғар есліне жіберілгенде Джаих (Жайық) өзенінен өткен. Оның
өткен жері Сарайшық қаласының тұсы болса керек. Бұл біз көрген ең үлкен
өзен, оның ағысы тым қатты. Шындығында, мен жүктердің қалай ауғанын және
өткелде кісілердің суға ағып кеткенін өз көзіммен көрдім. Жалпы, біз
өткелден өтерде көптеген адамдарымыздан, түйслер мен жылқыларымыздан
айырылдық. Біз Жайықтан төтенше қиындықпен өттік (3). – деп жазады. Орта
ғасырда өткел елді мекен мен қала маңына ғана салынған. Шамасы Каракорумға
саяхат шеккен Плано Картини мен Гильом Рубрук Жайық өзенінен XIII ғасыр
ортасында өткенде Сарайшық қаласы тұсындағы өткелден өткен. Олар Жайық
өзенінен өткені туралы мәлімет келтіреді.
Плано Карпини 26 ақпан 1246 жылы Қарақорымға саяхатында Жайықтан
өткен...третью – Волгу, это река очень велика, у нее переходить с места на
место Бату, четвертая называется Яик (Jаес), у нее переходят с места на
место два тысячника, один с одной стороны реки, другой с другой стороны
(4).
Г. Рубрук 7 жылдан соң Каракорумға саяхатында Жайық өзенінен өткені
туралы жазады. Проехав 12 дней от Этилии, мы нашли большую реку,
именнуемую Ягак; она течет с севера из земли Паскартир и впадает в
вышеупомянутое море (5).
Бұл кезеңде Сарайшық кішкене мекен болған болса керек. Сондықтан ол
деректерде аталмайды.
Қаланың салынуы жазба деректерде XIII ғасыр басында болған деп
көрсетіледі.
Әбілғазы Бахадүр хан (XVII ғасыр) Сарайшықты Батухан (1221-1256
жылдары) салған деп жазады. Береке хан болғаннан соң ұлық той жасап, көп
сыйлықтар берді. Барлық аға-інілеріне Батухан бағындырған ұлыстарды бөліп
берді. Қағанға көп сый-сиапат жіберді. Одан соң құдайтағала бір күні Берке
ханның көңіліне мұсылмандықтың ұрығын сеуіп, өз дінінің бос нәрсе екенін
білдірді. Бір күні аттанып, ағасының салдырған Сарайшық атты шаһарына
барды. Мұнда Бұхарадан көп керуен келіп жатыр еді. Ол керуеннің ішінен
жақсы кісіні бір аулақ жерге шақыртып, мұсылмандықтың шарттары мен тарихын
сұрады. Бұл кісілер мұсылманшылықты жақсы баян қылды. Берке хан таза
жүрегімен мұсылман болды. Одан соң інісі Тоқай Темірді шақырып, бұл сырын
оған айтты, ол да мұсылман болды. Сосын ол халқына исламға сенуге жарлық
берді... (6).
Сарайшылық Батыс пен Шығысты жалғастырып жатқан өте қолайлы жерге
салынған қала болды. Азия мен Европаға өткен керуен, саяхатшылар үшін, жол
тек қала арқылы ғана өтті. Бұның өзі қаланың тез өсіп өркендеуіне себебін
тигізді.
Көптеген көпестер мен саяхатшылар қала туралы жазбалар мен деректер
қалдырды.
Сарайшықта салтанатты сарайлар, керуен сарайлар, моншалар, меішт-
медресселер және басқа да ғимараттар салынды.
Қаланың төңірегінде бекініс қамалдар болмады. Алтын Орда мемлекетінің
қалаларында қорғаныс қамал салынбады. Сырттан келетін жау жоқ еді.
Сарайшық туралы алғаш мәлімет берген араб көпесі әрі жиһангезі Ибн-
Батута еді. Ол мұнда 1333-1334 жылдары келді. Ибн-Батута өзінің
Саяхатнамасында былай дейді: Сарайдан шығып, он күннен кейін біз
Сарайджук деген қалаға жеттік, джук – кіші деген мағынаны береді. Ол Ұлысу
деп аталатын үлкен әрі ағынды өзеннің жағасына орналасқан. Онда Бағдаттың
көпіріндей қайықтардан жасалған көпір бар... Осы қалада біздің аттылы-
арбалы сапарымыз аяқталды. Біз онсыз да арып-жадаған ат-көлігімізді
қаладағы арзаншылыққа байланысты, әр жылқыны төрт күміс динарға бағалап,
төмен бағамен саттық. Арбаға жегу үшін біз түйелер жалдадық. Бұл қалада
түркіден шыққан құрметті тақуа діндар кісінің тұрар жайы (Завия) бар, оның
аты – Ата. Ол бізді қонақ қылды әрі батасын берді. Бізді тағы да осы
қаланың аты-жөні менің есімде қалмаған бір қазысы қонаққа шақырды. Біз осы
арадан Хорезмге дейін отыз күн суыт жүрдік, жол бойы тек екі-ақ сағат,
бірде түс әлетінде, енді бірде ақшамда ғана аялдадық.
Сарайшық атауы қалай шыққаны белгісіз. Моңғолдар Сарашук, Кіші
сарай деп атаған, қазақтар Сарай сөзіне шық шылауын жалғап Сарайшық
деп атаған. Орыстар Сарай сөзіне чик жалғауын қосып Сарайчик деп
атаған. Жалпы Берке Сарай үлкен сарай болса, онда кіші Сарай – Сарайшық
болып аталған.
Сарайшықта Алтын Орданың 5 ханы және қазақтың бір ханы жерленген.
Соған қарағанда мұндағы зиратхана өте қасиетті әулиелі жер деп есептелген.
Ол туралы Әбілғазы Бахадүр хан жазған.
Бірінші жерленген Мөңке Темір хан (1280 жылы) Ол Алтын Орданы моңғол
империясынан толық дербестеді.
Екінші жерленген Тоқта хан (1312 жыл). Оны Марко Поло Батыстың
патшасы деп атаған. Оның тұсында Алтын Ордада феодалдық жікшілдік тоқтады.
XIV ғасыр басында мемлекет күшейді.
Үшінші жерленген Жәнібек хан 1357 жылы өлді. Ол Орта Азиядан астана
Сарайшыққа келген тақ мұрагері өзінің ағасы Тыныбекті өлтірді. Әзербайжан
Алтын Ордаға қосылды. Өлімі ұлы Бердібектен болды.
Төртінші жерленген хан Бердібек. Ол 1359 жылы бауыры Құлнаның қолынан
өлді.
Бесінші жерленген 1395 жылы қазіргі Түмен қаласы жанында қаза болған
Тоқтамыс хан.
Алтыншы жерленген 1518 жылы қазақ ханы Қасымхан.
Сонымен бірге эпикалық батырлар Ер Тарғын, Қамбар батыр және көптеген
бекзадалар мен мырзалар да осында жерленген.
Сарайшықтың қарқынды дамуы, әсіресе қоғамдық және діни ғимараттардың
көптеп салынуы 1263 жылы Берке ханның ислам дінін қабылдауынан соң жүзеге
асты. 1310 жылы Өзбек хан исламды мемлекеттік дін деп жариялады.
Сарайшықта 1341 жылы Жәнібек, 1357 жылы Бердібек хандар таққа отырды.
Сарайшық аумағын италиялық Фра Мауро 1340 жылдары картаға түсірді.
XV ғасырда Антоний Женкинсен қаланың орналасқан жерін картаға түсірді.
XV ғасырдан XVI ғасырға дейін ноғайлар қоныстанған Сарайшық қаласы
өркендеп дамып отырды. Онда егіншілік пен бау-бақша, қолөнер дамыды. Жайық
өзенінің тасуы қаланың көптеген аудандарына зиян келтірді. Қала ғимараттары
жағадан аулақ жерге қайта салынып отырды.
Қала халқы, қолөнер, сауда-саттық және керуендер мен саяхатшыларға
қызмет көрсету арқылы күн көрді. Жайық өзенінің мол балығы негізгі тамақ
түрі болды. Балық сүйегі үйлердің қазбасынан көптеп табылды.
Каспий теңізі арқылы сауда кемелері Сарайшықтан Еділдегі Сарайға жүзіп
баратын. Мұның өзі сауданың дамуына ықпал жасады. Генуя көпесі Франческо
Пеглоттидің 1340 жылы шыққан Сауда ісінің кітабы мен Итальяның
солтүстігіндегі Тосканалық беймәлім автордың жазбасында: Еділдегі Сарайдың
тұсында тауарлар тиелген кемелерді Дон өзеніне дейін құрлық арқылы астына
бөрене төсеп сүйреп жеткізетін бекет тұрған, одан әрі тауарлар Қара теңіз
бен Жерорта теңізіне жеткізілген. Каспий теңізінің кез-келген жағалауынан
Сарайшықтан шыққан кемелер бара алатын болған.
1360-1370 жылдары Алтын Ордада тақ үшін ақсүйектер арасында қырқыс
басталды. Соғыс пен саудадан байыған ақсүйектер орталыққа бағынбады. 1359
жыыы Батудың ұрпағы, Бердібек өлді. Сарай тағына Орда Еженніі ұрпақтары Ақ
Орда хандары дәмелі болды. Қуыршақ Хандар таққа отырды, тақ соғысы
басталды. Билікті алған хан басқа бақталастарының тұқымдарын қырып отырды.
Қала 1370 жылы Шайбан ұрпағы Айбектің құзырында болды. Орданы Ежен ұрпағы
Орыс хан биледі, кейін Шайбан тұқымы Арабшах иемденді.
XVII ғасыр тарихшысы Махмуд Ибн Залидтің мәлімдеуінше Сығанақтағы
Ордасын Сарайшыққа ауыстырмақшы болады.
1380 жылы Әмір Темірдің қолдауымем Тоқтамыс Алтын Ордадағы билікті өз
қолына алады. Кейін Ақсақ Темір мен Тоқтамыс арасында билікке талас
басталды.
Темірдің өмірбаяншысы Ибн Арабшах: Оның алдыңғы қатарлы әскерлері
Азаққа шейін жетіп, Сарай, Сарайджук, Хаджитархан қалаларын және бүкіл осы
аймақтарды талқандады, – деп жазды.
Кейбір пікір бойынша Сарайшыққа Ақсақ Темір тиіспеген. Қаланың
құлдырауы жалпы Алтын Орданың ыдырауынан, өзара қырқысуы соғысынан да болуы
мүмкін.
Алтын Орданың құлауы барысында Жошы әулетінің өкілдері бұл мемлекетті
қайта жаңғырту және оның билеушісі болу ииетімен ешқашан тайған жоқ.
Билікке үміткерлердің ішінде Қазақ хандығының негізін салушы Жәнібектің
әкесі. Орыс ханның немересі Барақ Оғлан болды. 1421 жылдары Сырдария
өңірінен астанаға келген Барақ хан тақты тартып алды, бірақ кейін тақтан
тайып, өзара бақталастық соғыста қаза табады. Барақтың басын шауып алған
жеңімпазға Сарайшық қаласын даруға мансабын беруге уәде жарияланған.
Ноғайлық кезсң XV-XVI ғасырға сәйкес келеді. Ноғай астанасы болған
қалада осы кезеңде жасалған сағана-зираттар зор мәлімет береді. Сағаналарды
зерттеу – ноғай тарихы туралы тың деректер көзі. Жерлеу дәстүрін зерттеу
арқылы оның қай кезеңге қай халықтыкі екенін анықтауға болады. Қазақ
тарихында ноғайлы кезеңі аз зерттелген. Кейбір зерттеушілер ноғай кезеңін
XIV ғасыр соңғы ширегі мен XV ғасырдың бірінші жартысына жатқызып жүр.
Ноғайлар төртке бөлінген: сары ноғай, қара ноғай, маңғыт ноғай, кавказ
ноғай.
Ноғай ұлысы ыдыраған кезінде көптеген рулар қазақ халқының құрамына
кірді. Ноғай-қазақ акындары Асан-қайғы, Сыпыра жырау, Доспамбет, Қазтуған,
Шалгездер болған. Қазіргі кезде де ноғай мен қазақ тілінің айырмашылығы
жоқ.
Ноғай батыр Алтын Орданың қолбасшысы болды. Өзінің Ордасы ретінде
Сарайшық қаласын таңдап алды. Ноғай Алтын Орданың негізгі бтлеушісі болды.
Тақталасы кезінде хандардың бақталасына араласып отырды. 1300 жылы
өлтірілді. Оның қол астындағы рулар өздерін ноғай жұртымыз деп атады.
Сарайшықта Ноғайдың Маңғыт тайпасының өкілдерінің билігі үстем болды.
Ноғай этнонимі XV ғасыр аяғында ғана пайда болды. Ноғай Ордасының
территориясына Еділ мен Жайық арасындағы дала кірді.
Ноғай Ордасының құрамына жиырмадан астам тайпа мен рулар: наймандар.
қыпшақтар алаштар, қаңлылар, алшындар, қоңыраттар, қатағандар, ұйғырлар,
ткайлар, маңғыттар және т.б. енді. Бұл негізінен этикалық емес, саяси
бірлестік болды. Ноғай Ордасы құлағаннан кейін көптеген рулар мен тайпалар
этникалық құрамын және рулық байланыстарын сақтай отырып, қазақ халқының
қалыптасуының күрделі процесіне қатысып, қазақ жүздерінің құрамына енді.
Сарайшықта ислам дінінің өкілдері: Сейідтер, шейхтер, молдалар,
қажылар, хафиздер, суфиилер, дервиштер тұрды. Олардың көбі қала зиратына
жерленген.
1420 жылдардан кейін Сарайшық атақты Әмір Едігенің баласы Нұрадиннің
(1426-1440) және немересі Оқас тұрғанда жеке мемлекет – Ноғай Ордасы болып
құрылған Маңғыт әулетінің орталығына айнала бастайды. Поляк географы Матвей
Маковецкийдің айтуынша, соңғының балалары Сарайшыққа қоныстанып, көбейе
келе ірі Ордаға айналған.
ХVІ ғасыр Сарайшық қазақ хандығының ордасына айналды. Қасымханның
(1511-1521 жылдар) жер иелігіне Каспий жағалауы мен Жайық өңірі кірді.
XVI ғасырда тарихшы, әдебиетші М.Х Дулатидің әйгілі Тарихи Рашиди
шығармасында: Қасымнан бұрын хан болған Бұрындық біраз уақытқа дейін өз
ордасын Сарайшықта ұстаған және сол жерде Қасым хан дәрежесін иеленбесе де,
оның билігі үстем болғаны сонша ешкім де Бұрындық хан туралы ойламады, –
деп жазды. Шежіреші Ораз-Мұхамедтің жазбасында: Әрқайсысы (Жәнібек ханның
ұлдары мен немерелері) өз ордасын құрды, сонда билеуші болып, атақ-даңққа
бөлене білді. Олардың есімдері әлі күнге дейін ел есінде. Солардың бірі
Жаған-бегімнен туған Қасымхан еді. Ол біраз уақытқа дейін әкесінің ұлысында
билік құрды және көптеген көріш елдерді бағындырды, оны бүгінде барлығы
есте ұстайды. Ол Сарайшықта қайтыс болды және оның зираты қазір де сонда
орналасқан.
Қасымханның Сарайшықта жерленгенін XVIІ ғасыр К.Жәлайыри: Жамиғ ат-
Тауарих еңбегінде де жазады (17). XVIII ғасыр ортасына дейін Қасым ханның
мазары осы жерде сақталған, оған халық зиярат етіп отырған. Сарайшық қаласы
XVI ғасыр. Ортасында қазақ хандығы билігінен шығып қалды. 1568 жылдары
Хақназар хан (1538 — 1580 жылдар) қаланы қайтадан қазақ жеріне қосты.
Сарайшық қаласы негізінен ноғайлардың мекені болды. Австралияның Москвадағы
елшісі Сигизмунд Герберштейннің 1549 жылы айтуынша Сарайшықты бұл кездері
ноғайлының бекзадасы Шидак басқарған. Ол картада Сараншықты Жайық өзенінің
сол жағалауына орналастырды (18).
1558 жылы осы жерлерде болып қайтңан ағылшын көпесі Антоний Дженкинсон
осы пікірді растайды. Ол Сарайшық қаласын және басқа да елді мекендерді
өзінің атақты картасына түсірген. Иван Грозныйдың рұхсатымен Каспий
теңізінің Солтүстік-шығыс жағалауына саяхат жасаған. Ол былай деп жазады:
"Каспий теңізінен бір күндік сапар шегіп, үлкен өзеннің жағасына салынған
Сарайшық қаласына келдік. Қала ІІІығыс пен батыстың ортасындағы керуен,
сауда жолының бойына салынғандықтан, қолөнері мен саудасы дамыған,
гүлденген қала екен",— дейді.
Қаланың өмірі Жайық өзеніне байланысты болды. Өзен тасығанда егістік
пен жайылымдарға зиянын тигізді. Қаланы су қаптап көптеген ғнмараттарды
қиратып тұрғындар өміріне қауіп төндірді.
Ноғайдың әйгілі бектербегі Смайыл 1557 жылы орыс патшасы Иван ІҮ-ге:
"...Сарайшық егістерін су басып, қаңырап бос қалды... Сен бізге бір кеме
тұқымдық астық жіберсеңіз екен", — деп хат жазды (19).
XVI ғасырда қаланың бос қалған аудандары зиратқа айналды. Жерлеу
ғұрпының жиырма шақты түрлері болды. Қыш кірпіштен өріп сағана-күмбездерін
жасады. Көлемі: 2x3 .ч; 1,5 х 2 м; 1,2 х 3 лі; биіктігі 1 – 1,5 м.
сағаналар жасады. Төбелері күмбезделіп жасалды. 2—10 дейін адам жерленді.
Бұндай сағаналар отбасылық зират болды. Әрбір жерленген өліктен соң ауызы
қайтадан қаланып жабылады. Жерлеудің әртүрлі ғұрпына қарап, мұнда әртүрлі
діндегі адамдар өмір сүргенін көруге болады
Сараншық XVI ғасыр аяғында шағын қонысқа айналды. 1580 жылы қалаға
орыс-казак қарақшылары шапқыншылық жасады. Олар қоныс халқын қырғынға
ұшыратып тонады. Сол кездегі деректерде олар зираттар мен қабірлерді
тонаған. Хандар мен атақты бекзадалар зираттары осы кезеңде тоналып қираған
болса керек.
Қала өмір сүруін тоқтатты. Гурьев қаласы салынғанда орыс келімсектері
кеме-баржаларға, қаланың ғимараттары мен зираттарының қыш кірпіштерін
бұзып, тиеп тасыды. Қала жермен жексен болды. Атыраудың қазіргі кездегі
сақталған ескі ғимараттары Сарайшық кірпіштерінен салынған. XVIII —XIX
ғасырда Сарайшық патша әскерінің бекінісіне айналды. Сарайшық патшаның
Қазақстанды отарлаудағы маңызды бекінісіі — алдыңғы бақылау шебі (форпост)
болды. XVIII ғасыр зерттеушісі Г.Рычковтың сипаттамасы бойынша: Сарайшық —
Жайық өзеніндегі ғаламат қала елесі, Гурьевке 50 верет жетпейді. Сарайшық
қазіргі форпост. Онда жерден тіпті күні бүгінге дейін көптеген шатырлар,
ғимартаттар табылды. Осы арада айтулы адамдар зираттары көп" (20). Бұл
жерден патша тиындары көптеп табылады.
Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовтің жасағы Тастөбе маңындағы
жеңілістен кейін, 1837 жылы 13 желтоқсанда Жаманқала күзет орнынан жоғары
қарай отыз шақырым жерден Жайық өзені арқылы өтіп кетті. Қазақтардың
барлаушылары соны байқап қалып басшыларына хабарлады. Бірнеше сағаттан соң
Сарайшық бекінісінен ағмандардан, билерден, сұлтандардан құралған қолмен
және 80 казакпен басқарушы-сұлтан Баймұхаммед Айшуақов олардың соңдарынан
аттанады. Исатай Таймановтың тобы Сарторғай, Қарақұм, Тайсойған мекендерін,
Ойылдың сағасын басып өтіп, Сағызға қарай тартты (21). Бұл кезеңде Сарайшық
патша әскерінің маңында бекінісі болды. Ол Сарочинка атауын осы кезеңде
алған. Қала орнынан көптеген патша кезеңіндегі құрлыс қалдығы табылды.
Қазіргі кезде қала орнында Сарайшық ауылы бар. 1000 жыл бойы қала өмірі
үзіліссіз жалғасып келеді. Қала орнына кешенді қорық-мұражай ашылуы қала
тарихын зерттеуге және Алтын Орданың қазақ тарихындағы алатын орнын
көрсетеді. Келешекте Батыс Қазақстан жеріндегі қала мен елді мекендердің
мәдениетін жүйелі зерттеу қажет.
Әдебиеттер
1. Раскопка Сарайшық. Рукопись. Архив ИИА КазССР. 1002. д.. 763-а,
2. Археологическая карта Казахстана. Алма-Ата, 1960, таб. 1.
3. Путешествие Ахмеда Ибн Фадлана на реку Итиль и принятие в Булгарин
ислама. На стыке қонтинентов и цивилизаций.М. 1996, стр. 27.
4***

Қазақстанның киыр батысында, өлкенің терістігінен бастау алатын өзендермен
өрнектелген ұлан-ғайыр дала жатыр. Оның қарт Каспий теңізінің айдынына құяр
атырауы ежелден адамдардың көңіліне қонып, назарын аударып келеді.
Каспийдің солтүстік-шығыс өңірі, өзінің ерекше қолайлы географиялық
жағдайына байланысты сонау тас ғасырының, әсіресе қола дәуірінің
мәдениеттері гүлденген кезендерде, аса тиімді көп салалы байланыстар мен
тоғысулар болатын аймаққа айналды. Сондықтан да бұл жерден өзінің тым қатал
табиғи-климаттық жағдайына қарамастан, аса мол археологиялық ескерткіштер -
қоныс-тұрақтар, обалар, үшкір жебе пошымды құрылыстар - арандар, таңбалы
тастар мен мүсіндер, керуен-сарайлар, қала-бекіністердің құландылары т.б.
табылды. Бұлар, әрине, ондағы әр замандағы әр алуан этникалық және
әлеуметтік-мәдени тұтастықтардың қайнаған тыныс-тіршілігінің куәсі.
Терістік Үстірт пен Доңызтаудың шыңарының жағалауларына орналасқан қоныстар
мен тұрақтардың мәдени қабаттары - жергілікті технологиялық дәстүрлермен
бірге қөшіп-қону мен ірі үдеру толқындарының нәтижесінде өзге этникалық
ықпалдың көптеген белгілерінің болғанын да айқын растайды.
Батыс Қазақстан өлкесінің даму тарихындағы ең бір жарқын кезең -
сармат, сақ-массагет этномәдени кешендерімен байланысты болып келеді.
Геродоттың мардымсыз мәліметтері мен парсы патшасы Ксеркстің Персепольдағы
антидэвтік жазбаларына жүгінсек дах (дай, даг) тайпалары, сақтар,
массагеттер мен скифтердің саны көп болған, көшпелі жаугершілік өмір салтын
ұстаған, ерлігімен және бостандық сүйгіштігімен ерекшеленген. Олар нағыз
салт атты шабандоз, әрі құралайды көзден атқан керемет садақшы-мергендер
еді. Олардың бес қаруы түгел сай, күшті, әрі жүрдек салт атты әскери
қосындары аса қаһарлы ержүрек жауынгерлерден тұрған көршілес халықтар
оларды жеңілмейтіндер деп есептегені де тегін емес еді...
Мыңдаған жылдар бұрын саудагерлер, әскери бөлімдер, басына оқиға
іздеген елкезе жиһанкездер салған дала соқпақтары мен ғасырлар бойы есепсіз
керуендер қатынап жатты. Екі мың жыл бойы бұл жол жұртқа терістіктегі Ұлы
Жібек жолы ретінде белгілі болды. Жауынгер қосындар. сауда керуендері және
қоныс аударған көшпенділер ұзаққа созылған жорықтарынан кейін жұтаган жұрт
пен төрт түлікке тіршілік сыйлаған арнасы кең, ағысы қатты өзеннің жағасына
тоқтап тыныс алған. Бұл өзенді көне дәуір географтары ауызға алады, ал
бірінші Ұлы түрік қағанаты құрылған заманда ол Жайық деген атпен белгілі
болды. Зәмзәм суы, тайдай тулаған балығы, шүйгін шөбі және қыстың боранына
ықтасын болған қоғалы қамысы – Тәңірі ұлдары жаратқан Жайық иесі рухының
көрінісі деп есептелді. Жайықтың борышы – Кісілерді барлық жамандыктар мен
зұлымдықтан қорғап, оларға өмір сыйлау болған.
Өзен, өзі шырайлы да қуатты, әрі кірпияз болды. 922 жылы Аббасидтер
халифы Жафар ал-Муқтадир-биллахтың елшісі Ибн-Фадлан Бағдаттан Атил (Еділ)
бойындағы бұлғар еліне жіберілгенде осы Джаих (Жайық) өзеніне келген өзен
оған өзінің тамаша табиғи өзгешелігімен ерекше әсер еткен. Ол былай деп
жазған: Бұл біз көрген ең үлкен өзен, оның ағысы тым қатты. Шындығында,
мен жүктердің калай ауғанын және өткелде кісілердің суға ағып кеткенін өз
көзіммен көрдім. Жалпы, біз өткелден өтерде көптеген адамдарымыздан,
түйелер мен жылқыларымыздан айырылдық. Біз Жайықтан төтенше қиындықпен
өттік (1, 27 бет.).
... Шыңғысханның құдіретімен құрылган Ұлы империя оның үш ұлының
ортасында бөліске түсті. Үлкен ұлы Жошының үлесіне Ертістен бастап батыста
татар жылқысының тұяғы жеткен жерлердің бәрі тиді. Шағатайға онтүстік
Алтайдан Амударияға дейінгі жерлер, сондай-ақ, Шығыс Түркістан, Жетісу мен
Мауеранахрдың көп бөлігі емес, ал Үгедейге батыс Монголия, Ертістің жоғарғы
аңғары және Тарбағатай бөлінді. Сөйтіп қазіргі Қазақстан территориясы осы
ұлыстардың құрамына, яғни оның далалық бөлігі Жошы Ұлысына, оңтүстік және
оңтүстік-шығыс Қазақстан Шағатай Ұлысына, ал солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей
Ұлысына кірді.
Батухан (1227-1255 жж.) өз кезінде Шығыс Европаға жасаған жорығынан
кейін, 1236-1241 жылдары өзінің бауыры Орда-Еженге ортақ істі аяқтағандағы
еңбегі үшін Ертістің жоғарғы аңғарын сыйға тартты. Бұл ұлысқа Жетісудың
солтүстік-шығыс бөлігі, Ертіс, Ұлытау мен Қаратауға дейінгі дала, кейінірек
Сырдарияның орта аңғары да кірді. XIII ғасырдың екінші жартысында Орда-Ежен
Ұлысының билеушілері шын мәнінде дербес болып, иеліктері Ақ Орда аталды.
Ұлыстың батысында Шайбанның бауырының иелігі жатты. XVII ғасырдағы тарихшы
Махмуд Ибн-Вали: ас, рус, черкес және булғар елдерін жаулаған жеті жылдық
жорыққа ол төтенше құлшыныс танытты, әрі Бату ханның бауырынан төрт аймақты
сыйлыққа алды деп атап көрсетеді. Оның иелігіндегі жерлерге Орал тауының
етектері, Тобыл, Жайық, Ырғыздың бойлары, Арал теңізінің бассейіні және
Сырдарияның төменгі аңғары жатты.
Бұл ұлыстар дала билеушісі Батуханның тұқымдары басқарып отырған
империяның төменгі Еділдегі орталығына вассалды түрде тәуелді болды. Кейін
XIV ғасырда Ақ Орда билеушілерінің құзыры Шайбан ұлысына ауысты. Ақ Орда
мен Бату Ұлысының шекарасы сол кезде Жайық өзенінің шығыс жағымен өтті.
Қазіргі Атырау қаласынан 50 шык,ырым жерде, Жайық өзенінің оң жак
жағасында бір кездегі ұлы да атақты Сарайджук (қазіргі атауы - Сарайшық)
қаласының қираған құландысы жатыр.
Әбілғазы Бахадүр-ханның (XVII ғ.) Сарайшықтың негізін Батухан (билік
құрған уақыты 1221-1256 жж.) салған деген тарихи пікірімен келісуге болады.
Әбілғазы былай деп жазады: Берке хан болғаннан соң ұлық той жасап, көп
сыйлықтар берді. Барлық аға-інілеріне Батухан бағындырған ұлыстарды бөліп
берді. Қағанға көп сый-сияпат жіберді. Одан соң құдай тағала бір күні Берке
ханның көңіліне мұсылмандықтың ұрығын сеуіп, өз дінінің бос нәрсе екенін
білдірді. Бір күні аттанып, ағасының салдырған Сарайшық атты шаһарына
барды. Мұнда Бұхарадан көп керуен келіп жатыр еді.
Ол керуеннің ішінен екі жақсы кісіні бір аулақ жерге шақыртып,
мұсылмандықтың шарттары мен тарихын сұрады. Бұл кісілер мұсылманшылықты
жақсы баян қылды. Берке- хан таза жүрегімен мұсылман болды. Одан соң кіші
інісі Тоқай-Темірді шақырып, бұл сырын оған айтты, ол да мұсылман болды.
Сосын ол халқына исламға сенуге жарлық берді... (2. 99-бет.).
Сарайшық өзге қалалармен қатар, Ертістен Дунайға дейінгі ұлан-байтақ
өлкені билеген, кейінірек Алтын Орда аталған империя - Жошы Ұлысының алғаш
құрылған бірінші онжылдығында салынған. Бұл қалалардың құрылыстары
алғашында нөкер, ноян және басқа да ел басқарушы шонжарлар үшін Сарай және
әкімшілік ғимараттар ретінде бой көтерген. Ондай орталық ғимараттың
төңірегінен кейінірек біртіндеп қолөнершілер, еркін тұрғындар, көпестер
және т.б. әр түрлі адамдарға арналған үйжайлар салынған (4, 114 бет.).
Сарайшық сондай кітаптардың бірі еді. Оның стратегиялық жағынан Европа мен
Азияның түйісер тұсынан ұтымды орнығуы. Европа елдері мен Еділдің бойындағы
Алтын Орда астаналарынан (Сарай-Бату және Сарай-Берке) Хорезм шаһарларына,
Иранға, Үндістанға және Қытайға баратын құрлықаралық керуем жолының
қауіпсіздігін қамтамасыз етті.
Көптеген көпестер мен саяхатшылардың осынау жолдардың бағыт-бағдарлары
туралы, тауарлардың сипаты мен бағасы және қатынас тәсілі туралы жазбалары
мен хикаялары бізге дейін жетіп отыр. Сарайдан Сарайшыққа, одан әрі
Үргенішке дейінгі сауда жолының соқпақтарында құдықтар болды және керуен-
сарайлар қызмет етті. XIII-XIV ғғ. осы жол Шығысты Батыспен негізгі
жалғастырушы болды.
XIІІ-ХІҮ ғғ. керуенші сауда жолдарының қауіпсіздігі туралы Итальяндық
Франческо Пеголоттидің мәліметтері бойынша айғақтауға болады: Таныдан
Қытайға баратын жол, сонда саяхат жасаған көпестердің айтуынша күндіз де,
түнде де аса қауіпсіз көрінеді, тек қана, егерде көпес бара жатқан не кері
қайтқан жолда көз жұмса, онда оның барлық мал-мүлкі өзі қайтыс болған
елдегі патшаға табысталатын болған... ал егерде оның жанында оның туысқаны
немесе жақын дос-жараны бірге болып, өзін қайтыс болған кісінің туысқанымын
деп айтса, онда өлген кісініц мал-мүлкі соған тапсырылып, аман сақталатын
болған (5, 357 бет.).
Осылайша, Сарайшықта салтанатты сәулетті сарайлар, керуен-сарайлар,
моншалар, мешіт-медіреселер және басқа да ғаламат ғимараттар салынған.
Оларды атақты сәулет өнері мектептерінен өткен дарынды шеберлер тұрғызған.
Қаланың өте тамаша жобаланып салынғаи түзу де кең көшелері мен алаңдары
болған. Қаалның келбетінен шығыстың әсері айырықша байқалады. Керуен
саудасынан келетін түсім, әскери олжа, жергілікті халық төлейтін салық және
аса мол арзан еңбек күшінің есебінен Сарайшық қаласы тез өсті.
Қала аумағының тез кеңеюіне оның бекініс қамалдарының болмауы себеп
болған. Онсыз да қала әрқашан хандық биліктіц бақылауында, әрі тақ
таласындағы жеңімпаздар қарауында болуға мәжбүр болды, ал жеңімпаздар болса
оиың қауіпсіздігіне кепіл болған.
Сарайшық алғашқы кірпіші қаланғанынан бастап - Жошы Ұлысының тақ үшін
әулеттік таласы, әскери бас көтерулер, саяси сайқалдық, сауда-экономикалық
және мәдени байланыстардың өсуі, империяның құлауы және жаңа этностардың
құралуы сияқты Орда ішілік және халықаралық оқиғалардың қайнаған ортасында
болды.
Алтын Орданың өзге қалалары сияқты, Сарайшық та, бұрын қоныс, яки
ұрымтал өткел, немесе қыстақ, яки рулық, әулеттік шраттар болған, өте
шұрайлы, әрі Жайық өзенінің ең бір қолайлы да көрікті тұсында қалыптасқан.
Қаланың мәдени қабаттарын зерттеу барысында, көне шұңқырдан және шикі
кірпіштер арасынан шақпақ тас қырғыштар, қола дәуірінде тастан жасалған
шагын келсап; екі мың жылдың алдындағы жебенің қоладан құйған ұштары
кездесті. Бұлар осы қаланы салған кезде оған дейінгі көне мәдени
қабаттардан шыққан ба, әлде, киелі деп біреулер өзге жерден кезінде тұмар
ретінде осында әдейі алып келген бе, бұл жағы бізге әзірше белгісіз. Кейбір
зерттеушілер Алтын Ордалық Сарайшықтың төменгі мәдени қабаттары Х-ХІІ
ғасырлардағы хазар және қышпақтардың қалалары немесе қоныс-тұрақтарының
қалдықтары деп есептейді.
Алайда соңғы жылдардағы археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері
әзірше ол заманның қабаттарын көрсете қойған жоқ. Десе де, осы арада Алтын
Ордаға дейінгі қоныстар болуы мүмкін. ХІІІ-ғасырға тән бір құрылыстардың
бұрышынан қыпшақтардікіне ұқсайтын ошақтың (қазандық) және қолмен
жапсырылып жасалған қыш ыдыстың қалдықтары табылды. Ал ерте орта ғасырлық
қоныс тұрағы орналасқан жағаның бір көрнекілеу жерін су орып кеткен, немесе
XIII ғасырда үстіне жаңа қаланы салғанда, ескі қоңыстардың орны сырылып
кеткен. Демек, онда Моңғол дәуіріне дейінгі адамзат тіршілігінің іздері
бар, немесе, кейін бір кезде табылады деп сеніммен айтуға болады. Сол
дәуірге тән сирек кездесетін табылымдар әзірше тек Жайықтың төменгі
аңғарының көптеген тұсынан, қалашықтың астынан ғана кезігеді. Қаланың
алғашқы орналасқан жері - Жайықтың негізгі арнасы мен оның қазір Сорочника
деп аталатын бір саласының арасындағы арал.
Сарайшық туралы неғұрлым ертерек мәлімст бергендердің бірі араб көнесі
әрі жиһангезі Ибн-Батута елі. Ол мұнда 1333-1334 жылы келді. Ибн-Батута
өзінің Саяхатнамасында былай дейді: Сарайдан шығып, он күннен кейін біз
Сарайджук деген қалаға жеттік, джук – кіші деген мағынаны береді. Ол
Ұлысу деп аталатын үлкен әрі ағынды өзеннің жағасына орналасқан. Онда
Бағдаттың кпіріндей қайықтардан жасалған көпір бар... Осы қалада біздің
аттылы-арбалы сапарымыз аяқталды. Біз онсыз да арып-жадаған ат-көлігімізді
қаладағы арзаншылыққа байланысты, әр жылқыны төрт күміс динарға бағалап,
төмен бағамен саттық. Арбаға жегу үшін біз түйелер жалдадық.
Бұл қалада түркіден шыққан құрметті тақуа діндар кісінің тұраржайы
(Завин) бар, оның аты - Ата. Ол бізді қонақ қылды әрі батасын берді. Бізді
тағы да осы қаланың аты-жөні менің есімде қалмаған бір қазысы қонаққа
шақырды. Біз осы арадан Хорезмге дейін отыз күн суыт жүрдік, жол бойы тек
екі-ақ сағат, бірде түс әлетінде, ендінің бірде ақшамда ғана аялдадық.
Саяхатшылардың өздері жазуынша, керуен жолында жүрген кісілер алыс сапарға
шығар алдында көбінесе мұсылман зираттарының жанында тұратын шейх-
хазіреттердің батасын алып аттанып отырған. Олардың рухы да жолда керуенді
желеп-жебеуші болады деп есептесе керек.
Сарайшықтың ұлылығы - онда тек мұсылман діндарларының жерленгендігінде
ғана емес, ең алдымен оның Алтын Орда хандарының қасиетті зиратханасына
айналғанында. Әбілғазы Бахадүрханның жазуынша мұнда Алтын Орда хандары
мәртебелі кісілер және шонжар-ұлықтар жерленген. Сарайшықтағы хандар
мантеонында ең алғаш жерленген кісі деп 1266-1280 жж. билік құрған Мөңке
Темір ханды атайды. Оның тұсында Алтын Орда Моңғол империясының орталығынан
толықтай дербестенді. Мөңке Темір шағатайлықтардың билігін нығайтып,
олардың Орталық Азия және Жетісуда мемлекет құруы үшін ұлы Моңғол
қағандарымен күрескен Үгедей тұқымы Хайдуды (1269-1301) қолдап, ең бірінші
рет өз атынан теңге шығарды (7. 16-19 бб.). Алтын Орданың 1271 жылғы
Константипопольға жасаған жорығы да Мөңке Темірдің есімімен байланысты (8.
83 б.). Мұнда келесі жерленген кісі - 1280 жылдан 1312 жылға дейін ел
билеген - Тоқта. Оны Марко Поло кейінде Батыстың патшасы деп атаған.
Сарайшықтан табылған ең көне теңгелер Тоқтаның билік жүргізген кезеңіне
тән. Оның тұсында Алтын Ордада феодалдық дүрбелеңдер де толастады және де
бір кездері Бату ұлысының нағыз билеушісіне айналған бүлікшіл, әрі қараниет-
қолбасы Ноғай 1300 жылы өлтірілді. XIV ғ. басында мемлекетте мықты өрлеу
басталды, әсіресе Тоқта патшалық құрған соңғы жылдар Алтын Орданың әскери
және -экономикалық құдіретінің дамуындағы алғашқы кезең болды (8. 90 б.).
Сарайшықта кейін жерленгендер - Алтын Орда билеушілері Жәнібек пен
Бердібек. Жәнібек билік құрған кезінде (1342 ж.). Орта Азиядан астана
Сарайшыққа келген тақ мұрагері, өзінің ағасы Тыныбекті өлтірді (5, 368 б.).
Жәнібек әуелі Әзербайжанды Алтын Ордаға қосып алғаны да белгілі. Ол билік
құрған кезде мемлекетте ол оны тежей алмаған құлдыраудың алғашқы нышандары
көрінді. Оның өлімі 1357 ж. өз ұлы Бердібектің төңірегіндегі билікті
көксеуші қаскүнемдер тарапынан болды. Әкесінің өлімінен соң Бердібек
әртүрлі топтар қолдаған өзінің 12 бірдей бауырласының көзін жойды.
Мемлекетте өзара қырқыстар мен бөлшектену басталды. Көп ұзамай, 1359 жылы
Бердібек те өз Бауыры Құлнаның қастандығынан қаза тауып, Сарайшықтағы өз
әкесінің моласының жанынан орын алды.
Әмір Едіге (1365-1419) жайындағы бір дастандағы болжамда айтылуынша.
І406 ж. қазіргі Түмен қаласының жанында қаза тапқан, кейбір деректерде
айтылғандай Алтын Орданың ең соңғы және нағыз ұлы тұлғасы Тоқтамыс
ханның басы да Сарайшықта жерленген екен.
Сондай-ақ, осында ноғай бекзадалары мен мырзалары, Ер Тарғын мен
Қамбар сынды эпикалық батырлар және көреген, өз халқының қамын ойлаған
қазақтың ханы Қасымхан да жерленген.
Сарайшықтың қарқынды дамуы, әсіресе қоғамдық және діни ғимараттардың
көбейіп көркеюіне 1263 ж. Берке ханның ислам дінін қабылдауынан соң, Алтын
Орда тұрғындарының арасында мұсылмандықтың енуі және 1310 жылы Өзбек ханның
исламды мемлекеттік дін деп жариялауы да әсер етті. Аталмыш рәсімдер
Сарайшықта атқарылған, осының өзі де Сарайшықтың Алтын Орданың рухани-
идеологиялық өміріндегі аса ерекше орнын көрсететін уақиғалар еді.
Сарайшықта 1341 ж. Жәнібектің және 1357 ж. Бердібектің Алтын Орданың
хандық таққа отыру рәсімдері өтті.
1996-2000 жж. зерттеулер нәтижесінде Сарайшықтың қалыптасып дамуының
үш кезеңі анықталды. Ерте кезеңі қала өмірінің алғашқы он жылдығына сәйкес
келеді. Сарайшықтың ол кезде, негізінен ішкі кірпіштен соғылған, орталық
бөлігіндегі ғимараттары көп салынды. Оңтүстігінен шетіне қарай біртіндеп
киіз үйлермен және жеңіл каркас құрылыстарымен толықтырылды. Бұл бөлігі
негізімен өзенді бойлап салынды. Зерттеушілердің болжамы бойынша оның ені
шамамен 300 м. болған тәрізді. Келесі онжылдықтарда қаланың даму қарқыны,
оның көлемінің неғұрлым ұлғайғаны анықталды.
Дамуының екінші кезеңінде, 1330-шы жылдардан бастап әртүрлі
факторлардың әсерімен Сарайшық өзінің кірпіштен соғылған ортылық бөлігінде
жүйелі түрде салынып шоғырланады да, Жайық пен оның сағаларында жайғасқан
аралдың шеңберінде дамып кеңейді. Мұның өзі, осы маңдағы өткелдер мен
адамдардың іс-әрекетін мұқият бақылап отыруға да мүмкіндік берді.
Сарайшықтың аумағын итальяндық Фра Мауроның 1340-шы жылдардағы
картасын қазіргі табиғи орта жағдайымен салыстырып және қалашық туралы XIX
және XX ғғ. басындағы авторлардың деректерін есепке ала отырып, оның
батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы 2 шықырым, ал ені 600 м. ден астам болуы
мүмкін деп мөлшерлеуге болады.
Қаланың гүлдену уақыты XIV г. сәйкес келеді. XV-XVI ғғ шаһар тағы да
өзгеріске ұшырады. Орталық бөлігі көлемі жағынан біртіндеп кішірейе келе,
оңтүстік шығыста Жайықтың қазір Сорочинка деп аталатын саласына қарай
жылжыды.
Соңғы екі ғасырда Жайықтың негізгі арнасы әрнеше өзгерістерге ұшырады.
Жыл сайынғы су тасқыны қаланың біраз бөлікіерін шайып кетіп отырды. Қазіргі
таңда көне Сарайшықтың қалған ауданы, жапсарлас көне зираттарды
есептемегенде шамамен 600 х 600 м.
Сарайшықтың қирандыларымен жәдігерліктерін ғылыми тұрғыдан зерттеу
жұмыстарының екі ғасырдан астам тарихы бар. XVIII ғ. 60 ж. соңында
қалашықты П. С. Паллас көріп қайтты. 1834 ж. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.