Сауда кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есеп ерекшеліктері
КІРІСПЕ 1
Қазақстан Республикасындағы аудиттің қалыптасуы 4
Қаржылық аудитті жоспарлау және ұйымдастыру 9
Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті 11
Кредиторлық берешек аудиті 13
Өндіріске жұмсалған шығындардың есебі 16
Дайын өнімнің есебі 22
Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы 26
2.Материалдық емес активтердің жіктелуі мен есептелуі 29
Дебиторлық берешектің аудиті 35
Товарлы материалдық қорлардың аудиті 39
Меншік капитал есебі 47
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ 50
Табыс туралы түсінік 50
Негізгі қызметтен алынатын табыстар есебі 52
Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы 54
Есеп саясаты 59
Есеп саясатының мазмұны 62
Есеп саясатын дайындау 62
ІІІаруашылық субъектілердің түрлері жоне олардың қызметін ұйымдастыру 65
Тауарлық.материалдық запастар (қорлар) есебі 66
Материалдық емес активтердің аудиті 67
Негізгі кұралдардың аудиті 68
Еңбекақы есебі 71
Негізгі құралдардың жіктелуі 73
Материалдық емес активтср есебі 74
Қазақстан Республикасындағы аудиттің қалыптасуы 4
Қаржылық аудитті жоспарлау және ұйымдастыру 9
Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті 11
Кредиторлық берешек аудиті 13
Өндіріске жұмсалған шығындардың есебі 16
Дайын өнімнің есебі 22
Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы 26
2.Материалдық емес активтердің жіктелуі мен есептелуі 29
Дебиторлық берешектің аудиті 35
Товарлы материалдық қорлардың аудиті 39
Меншік капитал есебі 47
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ 50
Табыс туралы түсінік 50
Негізгі қызметтен алынатын табыстар есебі 52
Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы 54
Есеп саясаты 59
Есеп саясатының мазмұны 62
Есеп саясатын дайындау 62
ІІІаруашылық субъектілердің түрлері жоне олардың қызметін ұйымдастыру 65
Тауарлық.материалдық запастар (қорлар) есебі 66
Материалдық емес активтердің аудиті 67
Негізгі кұралдардың аудиті 68
Еңбекақы есебі 71
Негізгі құралдардың жіктелуі 73
Материалдық емес активтср есебі 74
Мен, бұл курстық жұмысымды «Сауда кәсіпорында-
рындағы бухгалтерлік есеп ерекшеліктері» тақырыбын ашып қарастырамын.Осы тақырыпты ашып, зерделеп қарайтын болсақ жалпы сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есеп өте қажет болып табылады.
Эканомиканың барлық салаларындағы кәсіпорынның иелері еңбек ұжымдары шикізат пен материалды ұқыпты жұмсауға,өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға,бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін рйрықша бағалауға болмайды.
Р.А.Фаулки «Есеп бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы»-деп атаған.Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өндіретін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындарының бірін иеленеді.Бұған дәдед ретінде ББҰ 1992жылы өткізген конференциясында «Есептей алмаған, басқара алмайды»- деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,бағалау,бақылау және талдау секілді функцияларды орындау үшін қажет.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рольі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап,есептеп отырумен қатар кәсіпроынның алдағы уақыттағы эканомикалық жағына тұрақты дамуына кепілдік береді.
рындағы бухгалтерлік есеп ерекшеліктері» тақырыбын ашып қарастырамын.Осы тақырыпты ашып, зерделеп қарайтын болсақ жалпы сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есеп өте қажет болып табылады.
Эканомиканың барлық салаларындағы кәсіпорынның иелері еңбек ұжымдары шикізат пен материалды ұқыпты жұмсауға,өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға,бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін рйрықша бағалауға болмайды.
Р.А.Фаулки «Есеп бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы»-деп атаған.Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өндіретін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындарының бірін иеленеді.Бұған дәдед ретінде ББҰ 1992жылы өткізген конференциясында «Есептей алмаған, басқара алмайды»- деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,бағалау,бақылау және талдау секілді функцияларды орындау үшін қажет.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рольі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап,есептеп отырумен қатар кәсіпроынның алдағы уақыттағы эканомикалық жағына тұрақты дамуына кепілдік береді.
СОДЕРЖАНИЕ
КІРІСПЕ 1
Қазақстан Республикасындағы аудиттің қалыптасуы 4
Қаржылық аудитті жоспарлау және ұйымдастыру 9
Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті 11
Кредиторлық берешек аудиті 13
Өндіріске жұмсалған шығындардың есебі 16
Дайын өнімнің есебі 22
Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы 26
2.Материалдық емес активтердің жіктелуі мен есептелуі 29
Дебиторлық берешектің аудиті 35
Товарлы материалдық қорлардың аудиті 39
Меншік капитал есебі 47
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ 50
Табыс туралы түсінік 50
Негізгі қызметтен алынатын табыстар есебі 52
Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы 54
Есеп саясаты 59
Есеп саясатының мазмұны 62
Есеп саясатын дайындау 62
ІІІаруашылық субъектілердің түрлері жоне олардың қызметін ұйымдастыру 65
Тауарлық-материалдық запастар (қорлар) есебі 66
Материалдық емес активтердің аудиті 67
Негізгі кұралдардың аудиті 68
Еңбекақы есебі 71
Негізгі құралдардың жіктелуі 73
Материалдық емес активтср есебі 74
КІРІСПЕ
Мен, бұл курстық жұмысымды Сауда кәсіпорында-
рындағы бухгалтерлік есеп ерекшеліктері тақырыбын ашып қарастырамын.Осы тақырыпты ашып, зерделеп қарайтын болсақ жалпы сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есеп өте қажет болып табылады.
Эканомиканың барлық салаларындағы кәсіпорынның иелері еңбек ұжымдары шикізат пен материалды ұқыпты жұмсауға,өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға,бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін рйрықша бағалауға болмайды.
Р.А.Фаулки Есеп бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы-деп атаған.Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өндіретін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындарының бірін иеленеді.Бұған дәдед ретінде ББҰ 1992жылы өткізген конференциясында Есептей алмаған, басқара алмайды- деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,бағалау,бақылау және талдау секілді функцияларды орындау үшін қажет.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рольі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап,есептеп отырумен қатар кәсіпроынның алдағы уақыттағы эканомикалық жағына тұрақты дамуына кепілдік береді.
Сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есептің ролі өте жоғары. Сауда кәсіпорындарында тауарлардың қозғалысы осы бухгалтерлік есеп ерекшеліктерінпайдалану үлкен үлес әкеледі.Кәсіпорынға пайда мен шығын мөлшерін анықтауда қажет болып табылады.Сауда кәсіпорындарында тауарды өткізуден түскен ақша қаражаттарын есептеу, тауардың бағасын анықтауға осы бухгалтерлік есепті барлық кәсіпорындар, ұйымдар пайдаланады. Өйткені ол кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есептің маңызды есеп түрі екенін жақсы. Осы бухгалтерлік есептің ерекшеліктері арқылы сауда кәсіпорындары мен ұйымдар өте үлкен дәрежеге қол жеткізе алады. Сауда кәсіпорындарында жүріп жатқан барлық құжаттау операциялары осы бухгалтерлік есеп жүйесі арқылы іске асып отырады. Осы құжаттар негізінде сауда кәсіпорындары тиімді де, сенімді өз жұмыстарын жүргізе алады. Әрбір тауарды сатып алу үшін оның құнын анықтап, оны бегілеу осы бухгалтерлік есепте жүргізіледі.
Менің жалпы осы куостық жұмысым 8 бөлімшеден тұрады.Әрбір бөлімшеде сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есептің ерекшеліктері қарастырылған.
-ші бөлімшеде Тауарлық операциялар есебі қарастырылған.Онда тауарды өткізу үш сауда звеносы айналысады, олар көтерме,бөлшек және қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары.
-ші бөлімшеде Тауарлық операцияларды құжаттау мәселесі қарастырылады.Сауда ұйымдары тауарларды әртүрлі жағдайларда алуы мүмкін.Осы жағдайларға байланысты қандай құжаттар толтырылуы керек екендігі қарастырылады.
-ші бөлімшеде Қолма-қол ақшамен тауарларды өткізу операцияларын жүзеге асыру тәртібі қарастырылған.
-ші бөлімшеде Сауда кәсіпорындарында тауарды бағалау есептік бағаны таңдау мәселесі қарастырылған.
-ші бөлімшеде Тауарлық операцияларды есептеу тәртібі толық қарастырылған.
-шы бөлімшеде Тауарлық жоғалтулардың есебі және есеп айырысу тәртібі сауда кәсіпорындарында маңызды роль атқаратындығы баяндалған.
-ші бөлімшеде Бөлшек сауда кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ерекшеліктері талқыланған.
-ші бөлімшеде Көтерме саудадағы тауарлардың операциялық есебі сауда кәсіпорындарында маңызды нысан болып табылатыны жазылған.
Менің осы 8 бөлімше бойынша жазылған Бөлшек сауда кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті жүргізу ерекшеліктері тақырыбына жазылған курстық жұмысымның мәнін, мазмұнын ашады деп айта аламын.
Курстық жұмысымның мақсаты-осы сауда кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есептің ролі өте жоғары және қажет екенін анықтау.
Қазақстан Республикасындағы аудиттің қалыптасуы
Қазақстан Республикасында аудит фирмасы алғаш рет 1990 жылы Қазақстан Кеңес өкіметінің Министрлер Кеңесінің қаулысы бойынша құрылды (15.11.1990 ж. № 60). Осы қаулы негізінде Республиканың Қаржы Министрлігі жаньшан шаруашылық есеп принципінде аудит орталығы "Қазахстанаудит" фирмасы ашылды, ал облыстарда оның территориялық белімшелері құрылды. 1992 жылдан бастап дербес акционерлік компания болып, Республикамыздагы барлық түрдегі меншіктегі кәсіпорындарға, мекемелерге аудиторлық қызмет көрсетіп отыр.
Еліміздегі аудит жүмысының тиянақты дамуына бірден-бір негіз болған, заң тұрғысынан жұмыс жургізуге, құқылығын анықтап отырған, 1993 жылы 18 қазан айында Жоғары Кеңес қабыддап, бекіткен "Қазақстан Республикасындағы аудиторлык қызмет" туралы заңы. Бұл заң аудит қызметін бір жүйеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып еліміздегі аудиттің даму жолы анықталады, шет ел аудит фирмаларымен қарьш-қатынас, бірлесіп аудит жүргізу, мамандану жолдары белгіленеді.
Қазіргі кезде біздің елімізде Еуропалық "үлкен алтылық" тобының филиалдары жұмыс істейді. Сонымен қатар, біздің елдің аудит фирмасы да қосылып аудит жұмысын жасайды. Соның салдарынан аудит қызметінде тағы басқалай қызмет көрсетудің сапасы көтеріліп отыр.
Қазақстан Республикасында нарықты қатынасқа көшу барысында тиянақты, қатал бакылау, тексеру -ерекше орын алатыны шет ел үлгісілен белгілі. Себебі нарықты қатынас принципімен дамуды қамтамасыз ету ушін ол елде -бәсекелестік шешуші рөл атқарады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін өте қатал бақылау-тексеру болуы қажет. Соның нәтижесінде ғана нарықты қатынас жолымен дамудың тиімділігі іске асырылады. Немесе "ойын тәртібі" сақталмаған елде экономикасының нарықты қатынас жолымен дамуы іс жүзінде орындалмайды. Сондықтан да аудит жұмысының қажеттілігі көптеген себептермен анықталады. Олар, біріншіден, кәсіпкерлер өз шаруашылығының тиянақтылығын қамтамасыз ету үшін, екіншіден, өз жұмысына өзі сенімді түрде басқару, жүргізу үшін, үшіншіден, кәсіпкерлер өзара қарым-қатынаста сенімді жұмыс істеу үшін және өзінің капиталының тиімділігіне сенімді болу үшін. Аудит дегеніміз ол - кәсіпорынның табыстылық есебін тексеріп, онда көрсетілген шаруашылық табыстылық көрсеткіштерінің дұрыстығын анықтап, сонымен қатар бухгалтерлік есебін, қаржысын, салық заңдарын, банк және әлеуметтік есеп процесін келісім-шарт бойынша кәсіпкер ретінде. Аудит дегеніміз ол - табыстылық есебін немесе соған қатысты объектілер турады мәліметтерді арнайы қорытынды жасау үшін дербес тексеру жүргізу. Аудит дегеніміз ол - шаруашылық-табыстылық операцияларының зандылығын тексеріп, әртүрлі меншіктегі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің дұрыстығын анықтап, арнайы төлем арқылы бақылау, тексеру, түсінікгеме беру, сараптау қызметін көрсету.
Аудит дегеніміз ол - кәсіпорындардағы, мекемелердегі бухгалтерлік есептің дұрыстығын анықтау мақсатымен жүргізілетін тексеру.
Осы келтірілген анықтамалардың мазмұнын талдап қарастыратын болсақ әр түрлі мазмұнда құралғаньш көреміз. Бір автор қысқаша анықтама берсе, кейбіреуі ете күрделі анықтама береді. Соған қарамастан осы анықтамаларға бір ғана мақсат қойылады, ол аудиттің мағынасын, негізін анықтау. Солай бола тұрса да ешбір анықтамада аудиттің негізгі мақсаты ашылмай қалып отыр. Ол аудиторлық қорытынды туралы. Себебі, қандай бір аудиторлық тексеру болмасын оның негізгі мақсаты аудиторлық қорытынды жасау. Аудиторлық тексеру тапсырушының келісім-шартга көрсеткен объектісіне ғана жүргізіледі, ол бірден-бір аудит жұмысыньщ негізгі принципі. Олай дейтініміз, тапсырушы өз субъектісінің шаруашылық-көрсеткішін толық немесе бір бөлімін аудитгік тексертуге құқылы.
Аудитті ұйымдастыру және оны орындау тәртібі
Аудит шарты және оның мазмұны
Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері аудит фирмаларымен немесе жеке аудиторлармен шарт жасасуы қажет. Қалыптасқан тәртіп бойынша шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесе жеке аудитор ез тарапынан міңдеттеме - хат жазуға тиісті.
Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбаша түріндегі беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған мақсаттарды орындау үшін көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасаудан бұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап содан ғана міндеттеме хаттың мазмұны ойынан шыққан жағдайда ғана аудит шартын жасауға келіседі.
Міндеттеме хаттың түрі және мазмұны тапсырушы талабына сәйкес әр түрлі болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей мақсаттар қойылады:
- қаржы есебін тексерудің мақсаты;
- тапсырушылардың тексеруге мәліметтердің дүрыстығына жауапкершілігі:
-аудит жұмысының көлемі, ондағы аудитордың жұмыс бабындағы қолданатын заң құжаттары және ереже нұсқаулар, нормативтік құжаттар;
- тапсырылатын аудит есебінің, аудит қорытындысының
үлгісі;
жүргізілетін аудит жұмысының бағдарламасы;
Аудит келісім-шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімінде екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп, жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты, оның жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісінің аты, оның жауапты қызметкері.
Екінші болімінде аудитор жауапкершілігі анықталады. Мысалы, аудит жұмысын орындау мерзімі, құжаттарға жауапкерішлігі сияқты аудитор міндеттері аталып көрсетіледі.
Үшінші бөлімінде тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы, аудит жұмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, есептерді уақтылы беру. Қажет болған жағдайда әр турлі анықтамалар беру, қызметкерлерден түсініктемелер алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттерді орындауы қажет.
Осы шартта, аудит жүмысының қорытындысын тапсырушыға өткізу тәртібі де қарастарылады. Міндетті түрде аудит шартына бірінші хатгама тіркеледі. Онда аудит жұмысьша төлем нақты көрсетіліп, екі жақ алдын-ала шартқа тіркеу құжатын анықтайды.
Шартта қажет болған жайғдайда қосымша төлем жасау мүмкіндіктері келісілуі қажет. Оған бірден-бір себеп, аудит барысында шартта қаралмаған жұмыс кездесуіне немесе екі жақтың келісуі бойьшша қосымша қызмет жасау анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен бірінші жасалынған шарт қайта жасалуы мумкін.
Аудит барысында шарттың орындалуын тоқтату, жою жағдайы кездеседі. Ол біріншіден, тапсырушы жағынан аудит шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған уақтылы төлем жасаудан бас тарту, өз ара акционерлер арасындағы келіспеушіліктер себеп болуы мүмкін.
Сол сияқты аудитор фирмасы жағынан да әр түрлі себептермен аудит шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған себеп тапсырушы шарт талаптарын орындамаудан болады.
Аудит ұйымдары мен тапсырушылардың құқысы, міндеті, жауапкершілігі Қазақстан Республикасының "Аудит қызметі туралы" занда анық көрсетілген
Қаржылық аудитті жоспарлау және ұйымдастыру
Аудиторлық тексерулерді ұйымдастыру, жоспарлау, жүйелі зерделеу, мәні бойынша аудиторлық процедураларды орындау, пікір қалыптастыру және аудиттің нәтижелері бойынша корытынды құжаттарды дайындау сияқты бірінен кейін бір жалғасып кете беретін тізбекті кезеңдерден тұрады.
Қаржылық аудитті жоспарлау мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
ішкі бақылаудың тиімділігі, есептемелер мен бухгалтерлік
есептің жағдайлары туралы қажетті ақпараттарды алуды;
орындалуы тиіс бақылау процедурасының көлемі мен
өткізу уақытын, мазмұнын анықтауды.
Қаржылық аудитті жоспарлауға аудиттің жалпы жоспарын жасау (болжалды жұмыс) жэне аудиторлық бағдарламаларды (ХАС 300) әзірлеу кіреді.
Жалпы жоспарда (болжалды жұмыста) мына негізгі көрсеткіштер көрініс табуы керек:
а) орындалатын жұмыстың мөлшері;
ә) жұмыстың ұзақтығы мен өткізу мерзімдері;
б) аудитор қолданатын әдістер мен тәсілдер.
Аудитор жалпы жоспарды тексерілетін кәсіпорынның басшылығымен және қызметкермен ақылдасып талқылауына болады, бұл аудиттің іс-әрекетін күшейтеді әрі кәсіпорын қызметкерінің қызметімен аудиторлық процедураларды үйлестіреді.
Аудитор жалпы жоспарды сапалы жасауына және болжалды жұмыс мөлшерін әлдеқайда нақтырақ анықтауы үшін мыналарды орындауы керек:
1) аудиторлық тексерулерді өткізу бойынша келісімшарттағы шарттарды зерделеу;
2) тексерілетін кәсіпорынның қызметіне қатысы бар жаңа
заңдардың, ережелердің, нұсқаулардың және басқа да нормативті
актілердің аудитке тигізетін ықпалын ескеру;
өткізілетін аудиттің элдеқайда маңызды мәселелерін бөліп алу және айрықша назар аударуды қажет ететін жағдайларды түсіну;
шаруашылық жүргізуші субъектінің ішкі аудиті мен есептік жүйесіне қаншалықты сенетінін анықтап алуы керек;
ішкі аудиторлардың жұмысы мен оларды тексеруге
қатыстырудың мүмкіндіктерін талдау (ХАС 610);
филиалдарда аудитті өткізудің мақсатқа лайықтылығын зерделеу;
сарапшыларды қатыстыру қажет пе, қажет емес пе, соны
анықтау (ХАС 620);
8) тәуекелділік деңгейіне (яғни, қаншалықты қатерлі екендігіне) баға беру, аудиторлық тексерулердің көлемін, уақытын және табиғатын анықтау (ХАС 400, 300, 320 жэне т.б.)-
Тексеру барысында жалпы жоспар мен аудит бағдарламалары түзетілуі мүмкін.
Батыстық аудиттің іс-тәжірибесінде ірі компаниялардың, кәсіпорындардың және т.б. жекелеген учаскелеріндегі жұмыстың ұзақтылығы, яғни тізбектілігі мен еңбек сыйымдылығы үшін кестелік графиктер пайдаланылады. Мұнда тексеру обектілерін жүйелі зерделеуді ұйымдастыруға көп көңіл бөлінеді.
Жүйелі зерделеу жүк аз түсетін (күш аз жұмсалатын) пунктер мен ақпараттардың тасқынын және мөлшерін анықтауға, аудиторлық тексерулердің әр түрлі кезеңдерін дұрыс бөліп, орындауға мүмкіндік береді. Аудитті ұйымдастырудың бұл кезеңінде күрделі схемаларды немесе процедураларды қорытындылап (жалпылап) сипаттауға мүмкіндік беретін операциялардың тізбектілік картасын жасау мақсатқа лайықты болады. Қаржылық есептілік аудиті бағдарламасы былай жасалады: жүргізілетін жұмыстың еңбек сыйымдылығының деңгейі мен логикалық тізбектілігінің (қисынды жалғасының) сипаттамалары жазылады. Мұның бәрі аудитордың қызметін әлдеқайда тиімді ұйымдастырады.
Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті
Аудиторлық тексеруге кіріскенде ең алдымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылары өз принциптері мен негіздеріне сәйкес қаржылық есептемелерді ашу және бухгалтерлік есепті жүргізу үшін қабылданған тәсілдер жиынтығын білдіретін есептік саясат бойынша кәсіпорын басшысының бұйрығы шыққанын немесе шықпағанын анықтап алу керек.
Есептік саясатты қалыптастырудың негізіне шаруашылық операцияларды, активтерді, меншік капиталды, міндетемелерді, қызмет нәтижелерін жэне т.б. бейнелеуде баламалы тәсілдерге мүмкіндік беретін бухгалтерлік есеп стандарттары жатады. Есептік саясатты қалыптастыру әрбір стандартта берілетін тәсілдердің біреуін таңдауды, оны (тандалғанын) шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің жағдайына қарай негіздеуді, бухгалтерлік есепті жүргізудің және қаржылык есептемелерді ұсынудың негіздері ретінде қабылдауды білдіреді (немесе ұйғарады). Ол қаржылық есептеменің әзірленіп, ұсынылуына әсер ететін маңызды да жауапты процедура болып табылады. Есептік саясатты қалыптастыру ісіне субъект басшысы жауапты. Кәсіпорынның есептік саясатымен танысу барысында аудитор қаржылық есептемелерді пайдаланушылардың шешім қабылдауы мен бағалауына елеулі әсері бар бухгалтерлік есептің жүргізу тәсілінің есептік саясатын қалыптастыруда тандалғаны толық ашылда ма, міне осыны анықтап алуы керек. Қаржылық есептемелердің құрамында ашылуы тиіс және кәсіпорынның есептік саясатын қалыптастыру барысында қабылданған елеулі жүргізу тәсілдері бар бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес мыналар көрсетіледі:
материалдық емес активтер мен негізгі құралдар құндарының орнын толтыру тәсілі;
өндірістік қорларды аяқталмаған өндірісті, тауарларды
және дайын өнімдерді бағалау;
өнімдерді (тауарлар, жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табысты мойындау және т.б. Ағымдағы міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады. Банктердің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары 601-603 шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әр0айсысында Қысқа мерзімді қарыздар аралық шоты бар. Бұл шоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең ба-сындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым -қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым -қарызға алынған соманы көрсетеді.
Алынған қарыздар сомасы 42 Банктердегі аккредитив чектердегі, карт-шоттардағы жэне басқа да шоттардағы ақша бөлімшесінің 43 Шетел валютасындағы ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша, 44 (Ұлттық валютада ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша, 64 Еншілес (тәуелді) ұйымдарға кредиторлық берешек, 67 Берушілермен және мердігермен есеп айырысу және т.б шоттарымен корреспонденцияда көрсетіледі.
Өтелген кредиттер сомасына 60 Қарыздар бөлімшесінің (акшалай қаражаттың есебі бойынша шоттармен корреспонденцияда Банктердің қысқа мерзімді қарыздары аралық шоты) тиісті шоттары дебеттеледі.
Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалык есебінің несиесін берген банк түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі.
а) қарыз проценттерін төлеу мен оларды кезең шығыс-тарына жатқызудың дұрыстығы;
э) 60 бөлімшенің Қарыздар (Қысқа мерзімді қарыздар аралық шоты) шоттары бойынша синтетикалық жэне аналити-калық есебін 4 журнал-ордерде және бухгалтерлік баланста жүргізудің дұрыстығы
б) баланста Ағымдағы міндеттемелер бөлімшесінде Ұзақ мерзімді қарыздардың ағымдағы бөлігі бабы келтіріледі;
в) қарыздарды өтеу мерзімі осы бап бойынша соманың негізділігін анықтау қажет;
г) овердрафт, сенімді клиентке оның шотындағы қалдықтан тыс берілетін қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай-ақ жеке есептелетін, мерзімінде төленбеген банк қарыздары.
602 Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қарызы шотына аналитикалық есеп, қарыз берушілер мен қарызды өтеу мерзімдері бойынша жүргізіледі.
Банктен тыс мекемелерден алынған қысқа мерзімдік қарыз-дар көбінесе вексельмен коммерциялык кредит жэне берешек міндеттемелерге серіктестік кредиттүрінде болады.
Кредиторлық берешек аудиті
Кредиторлық берешек - кәсіпорыннын басқа занды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері (берешегі).
Пайда болу сипатына қарай кредиторлык берешек қалыпты және ақталмаған болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық берешек пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен байланыстыларын санаған жөн.
Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп-қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға берешек және бюджетке төлемдері өтіп кеткен берешек және т.б.
Ақталмаған кредиторлық берешек болып бюджетпен есеп айырысу бойынша-қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша-кәсіпорын кызметкерлеріне, мерзімінде төленбеген есеп-қисап құжаттары бойынша - жабдықтаушыларға және т.б мерзімі өткен берешектер саналады.
Аудит пәні қоғамның мүддесін білдіретін экономикалық құбылыстар мен оқиғалар және процестер, сондай-ақ мәліметтері нақтылық пен анықтығына карай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасын алатын әр түрлі мақсаттарды көздейтін заңды және жеке тұлғалар, басқаруды оңтайландыру, экономикалық қызметтердің тиімділігін арттыру, кеңес берушілік, бақылаушы-талдамалы және басқа да кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жатады.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру арқылы нақтылануы мүмкін. Мысалы, егер аудит объектісіне шаруашылық жургізуші субъектінің қаржылық қызметі кіретін болса, онда мұндағы мақсат оның есеп берулері мен расталуының (немесе рас болмауының) толықтығы мен анықтығын тиянақты тексеру, яғни кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің нақты қаржылық жағдайымен қаншалықты сәйкес келетіндігі туралы өз пікірін тапсырыс берушіге білдіру болып табылады.
Бұл туралы ХАС (МСА) 200-де әлдеқайда рет-ретімен айтылған. Онда былай делінген: қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты - белгіленген талаптарға сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.
Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуетті, қаржылық ресурстарды, салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, қаржылық жағдайды жақсарту бойынша шараларды әзірлеуді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістері мен шығыстарын, қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды жақсы пайдаланатын резервтерді анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын арадағы келісімшартпен толықтырылуы мүмкін.
Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жағдайы кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның талаптарына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз ішінде қабылданған есептік саясатпен жэне мемлекет белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарга және ережелерге қаншалықты сәйкестігін тексеру жатады.
Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін болса, онда мақсат-осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша кемітудің ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылыгы мен еңбек өнімділігін арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу үшін ұсыныстарды әзірлеу.
Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады, сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі. Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
1)Кәсіпорынның каржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын қамтамасыз ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге дейін азайту;
Шешім кабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру үшін жеткілікті дәрежеде құзыретті мағлұматтарды алып, бағалау;
Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің, оның ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы экономикалық қызметін жүйелі талдау;
Кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін, жасалған бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен нормативтердің орнықтылығын (негізділігін) тексеру;
Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп берудің дұрыстығын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың қамтамасыз етілуін бақылау;
Өндіріске жұмсалған шығындардың есебі
Кәсіпорын - түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі, көмекші, қосымша, қосалкы және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жекелегсн өндірістік буындары бойынша жоспарлау және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ак өнімді сатуға жане зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу —машина жасау зауыттарында) арналған шала фабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-механикалық және аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және т.б.).
Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру женіндегі цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Қосалқы цехтар (ыдыстар меи буып-түю материалдарын дайындаумен айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ, негізгі және көмекші өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.
Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен кәсіпорын ұжымының тұрмыстық қажеттілігін қанағаттандыратын шаруашылықтар тұрғын-үй коммуналдық, шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады. Бұл кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ басқа да тарапта жұмыстарды атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.
Өндірістік есепті дұрыс ұйымдастырудың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы зор.
Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына (типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс болып үш топка (тұрпатқа) бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс- өнім жекелеген даналарымен немесе қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бүл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанла өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құньш калькуляциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке алынады.
Сериялық өндіріс біркслкі бұымдарды дайындап шығарудың оқтьш-оқтын қайталаньш отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән: шығарылатын өнім номенклатурлсының шектеулілігі; жұмыс орындарының салыстырмалы түрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған машиналардың, аспаптар мен қондырғылардың қолданылуының шектеулілігі. Сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өндеуде неғұрлым кең тараған. Бұл кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп қолданылалы, бірақ ол бұйымдарды құрастыратын партияларға қолдан ылмайды, Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), сериялық (мамандану анағұрльгм тар, ал өндірістік желілер меи цехтар бойынша жана технологиялық жағынан мамандырылған), ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім шығаруға арналған).
Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.
Жаппай өндіріс—ұзақ уакыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын өндіріс тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп балмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін, белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және өндірістің жұмыс ырғағынан жоғары болуы өндірістің осы тұрпатына тән белгілер болып табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің өзіндік құнын есепке алудың және калькуляииялаудың нормативтік әдісі қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалык есепке де әсер етеді. Маселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ сериялық өндірістерде - жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне маршруттық парақтарьша жазылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты оңай есеп мынаны қамтамасыз етуі керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын есептеу(калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өнлірілген өнімнің нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
- шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары (өндірістер, цехтар,
учаскелер) бойынша; өндіріс тізбесі (соның ішінде өңдеуі) бойынша, ал олар
шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде субъектінің есеп саясатында
анықталғандай етіп бөлінеді;
- қызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша: өндіріс шығындары жекелеген өнім түрлсрінің өзіндік құнына немесе біртектес өнім топтарына енеді;
- шығындар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша; тікелей - өнімнің
өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғии жекелеген өнім түрлерін өндірумен
байланысты болып; жанама -өнімнің өзіндік құнын; таратылып бөлінетін, яғни бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді;
- өндіріс шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: айнымалы - шығарылған өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін
(негізгі материалдар мен шикі заттың шығысы, технологиялық энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.); тұрақты өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі құралдардың амортизациясы);
- шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша); экономикалық элементтер бойынша шығындарға: материалдық шығындар; еңбек ақы шығындары; енбек ақыдан аударылатын аударымдар; негізгі құралдардың амортизациясы (тозуы); басқа да шығыстар кіреді.
Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:
- өндірістік (өндіріс принциптің барысында пайда болады);
- коммерциялық (сатумен байланысты);
- әкімшілік (басқару процесімен байланысты).
Коммерциялық және әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар өңдірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады, олардың сызбасын (схемасын) мынадай етіп салуға болады:
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін, еееп обьектілерін, шығын баптарын үстсме шығыстарын ажыратады. Ал бұл үстеме шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляыиялау объектілері бойынша дүрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы құрамында, біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және басқару бухгалтсриясы болуы мүмкін.
Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 10-80-бөлімшелеріне енетін шоттарын жүргізіп, есептін Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардың Басжоспарының 90-бөлімшелеріне енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шала фабрикаттардың қозғалысьш есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық болып келеді. Бұл өз билігінде қандай да болмасын бір "ноу-хауды" және өндірісті басқарудын озық деңгейін ұйымдастыруды, "жаналықтарды" өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сырткы тұтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорынның қызметкерлері үшін де "жабық" болуы мүмкін.
Кәсіпорынның қаржылык бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін 211 - "Негізгі өндіріс", 212 "Өз өндіріі үшін шала фабрикаттары", 213 - "Көмекші өндіріс", 214 - "Басқа да" шоттары пайдаланылады. Бұл шоттардағы топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-екі күнде аяқталмаған өндіріс қалдығы есептеліп, яғни есептік кезеңнің сонында видірістікбукгалтериядан каржылык бухгалтерияға беріледі {демек, 211-214 шоттары дебеттеліп, 900.910,920,950 шоттары кредііттеледі),соданеоң келесі жылдын басында қайтадан қаржылык бухгалтериядан ондіріс бухгалтериясына беріледі (демек, 900, 910, 920, 950 шоттары дебеттеліп, 211-214 шоттары кредиттследі).
Сонымен, 211-214 шотгар "бір күндік шоттар" болып табылады және оның қалдықтары осы шоттар бойынша кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін арналған.
Тікелей шығыстарга кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына(яғни, оның құнына) басқа да шығындарымсн қатар қосылады. Мысалға, автомобиль өндірісі үшін болат немесе жиһаз өндірісі үшін ағаш негізгі материалдар болып табыладьг.
Жұмыс күшіне жүмсалған тікелей шығындар —бұл өнімді әзірлеуге тікелей қатысқан өндіріс жұмысшыларына ессптелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады, Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл өңдеуші станокта істейтін жұмысшының енбек ақысы т.б. осы сияқты тікелсй енбек ақылары жатады.
Қызмет көрсететін цех жұмысшыларының еңбек акысы тікелей еңбек ақы болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.
Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды (тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы) шегеріп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация шығыстары, жалақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уакытша тоқтап қалуының шығыстарыт.б. жатады.
Жалпы алғанда, өндіріс есебін төрт негізгі кезеңге бөлуге болады
- өндіріс түрлері бойынша "транзитгік" шоттарда субъектінің есепті кезеңнің барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады (негізгі, көмекші т.б. өндірістері бойынша).
"Үстеме шығыстардың" шоттары бойынша субъекттінің үстсме шығыстары жинақталып, олардыың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі;
үстеме шығыстарын белгіленген тәсіл (шаруашылық жүргізуші субъектінің ееептіксаясатында қаралған әдісі) бойынша негізгі,көмекші өндірістерге таратады;
"Транзиттік" шоттардағы жинақталған шығыстарды дайын өнім шотына есептен шығарып, дайын өңімнің нақты өзіндік құны қалыптасады, сондай-ақ аяқталмаған өндірістің де үлесі анықталып, тиесілі саласына жатқызылады.
Дайын өнімнің есебі
Дайын өнім - негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімі. Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау) қызметінен еткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің қабылдап алғаны және басқа жайлары - міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімді есептеу үшін 221 "Дайын өнім" деп аталатын активті инвентарлық (мүліктік) шот пайдаланылады. Дайын өнім кәсіпорынның айналым қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп беруде нақты өзіндік құны бойынша көрініс табады.
Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан кейін анықталады. Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде қозғалыста (шығару, босту, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік бағасы үшін) дайын өнімнің өткен айдағы нақты өзіндік құны, тіркелген бағасы пайдаланылуы мүмкін.
Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу жолымен шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін өткізеді.
Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай басындағы өнімнің қалдығынан есептелінеді. Ауытқу кәсіпорынның экономиясын немесе артық жұмсалғанын көрсетеді, олар да дайын өнімнің шотында есептелінеді: экономиясы (үнемделгені)- қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегі (дағдылы) - жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:
Ауытқудың пайызы = Ауытқу сомасы _____________ *100%
Қалдық + Есептік құны бойынша
түскен түсімдер
Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты шығынның есептік құннан ауытқуын келесі шартты сызба бойынша көрсетуге болады:
Қатар
Шаруашылық операцияларының мазмұны
Сомасы
теңге
Шоттар
дебет
Корреспонденциясы
Кредит
1
2
1.
Қоймаға дайын өнім кірістері:
-1 А бұйымы
-2 Б бұйымы
2.
Дайын өнім сатылады:
-А бұйымы
-Б бұйымы
Есептік кезеннің соңында және калькуляциялық процесс аяқталысымен дайын
өнімнің өзіндік құны анықталады , ол мынаны құрады:
А бұйымы –теңге
Б бұйымы –теңге
Ауытқудың пайызы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша = ( 250000 –)
Х 100 % = 8%
(250000)
-Б бұйымы бойынша = ( 870000- 800000)
Х 100% = 8,05 %
(870000)
Сатылған өнімнің ауытқу сомасы мынаны құрады:
- А бұйымы бойынша = 170000 Х 8% = 13600 теңге - экономия ( үнемделген );
-Б бұйымы бойынша = 630000 Х 8,05 % = 50715 теңге –артық жұмсалған.
Ауытқу пайызын есептеу және ауытқу сомасына бухгалтерлік есепте келесі
жазбалар жазылады:
- қызыл жазу әдісімен : 221 шоты дебеттеледі де, 900 шоты кредиттеледі –
( 20000 ) теңгеге ;
Содан соң осы операциямен бір мезгілде 801 шоты дебеттеліп, 221 шоты кредиттеледі - (13600) теңгеге;
- өнімнің нақты өзіндік кұнына жеткізу үшін әдеттегі (дағдылы) жазу жазылады: ол кезде 221 шоты дебеттеліп, 900 шоты кредиттеледі - 70000 теңгеге, содан соң осымен бір мезгілде 801 шоты дебеттеліп, 221 шоты кредиттеледі - 50715 теңгеге.
Дайын өнімді қабылдау-тапсыру накладной бойынша немесе өнімді шығару жиынтығы бойынша өндірістен қоймаға кірістеледі.
Қабылдау-тапсыру құжаты (накладнойы) цехта екі дана етіп жазылады. Дайын өнімді қоймаға тапсырғаннан кейін, накладнойдың бір данасы қоймада, екіншісі цехта қалады. Экономиканың әр түрлі салаларында қабылдау-тапсыру құжатының (накладнойының) арнайы (немесе арнаулы) бланкілері қолданылуы мүмкін. Солардың бірі жоғарыда келтірілді.
Қабылдау-тапсыру құжаты аспаптық, радиотехникалық кәсіпорындарында, жаппай және сериялық өндірістерде, басқа да өнеркәсіп салаларында өндіріс есебінің тапсырыстарын есептеу үшін қолданылады. Қабылдау-тапсыру құжатын өнімді шығару көрсеткіштерімен қатар, өнімді өткізу үшін де пайдаланады. Бр нысан жекелеген тапсырыс берушілердің бірлесіп әкелінген үлкен номенклатурада дайындалатын өнім тетіктерін есепке алу үшін де қолданылады.
Өндірістік тапсырмалардың орындалу барысын жедел байқап отыру үшін және шығарылған дайын өнімніңқұнын жедел есептеп отыру үшін өнеркәсіптің барлық салаларында "Өнім шығару жиынтығы" деген құжаттың нысаны қолданылады.
Осы жиынтық бойынша бір айдағы өнімді кірістеуге болады. Бұл жағдайда оған тиісті накладнойлар қоса тіркеледі.
Қоймаларда дайын өнім есебін, материалдар есебі сияқты қойма есебінің карточкаларында жүргізіледі. Айдың аяғында карточкалардағы шығарылған қалдықтарды қойма меңгерушісі дайын өнім қалдықтарының кітабына көшіреді. Дайын өнімнің кірісі мен шығысы жөніндегі құжаттар, оның тізімдемесі мен (реестрімен) бірге бухгалтерияға түседі.
Дайын өнімнің кірісі мен шығысы жөніндегі құжаттарды тапсыру тізімінің деректерін келіп түсулеріне қарай дайын өнімнің жинақтау есебінің жинақ ведомосына есептік топтар бойынша шығарады. Жинақ ведомосының деректерін дайын өнім қалдықтарының кітабымен салыстырып тексереді, бұл қойма есебінің бухгалтерияда жүргізілетін синтетикалық есебімен бірдей болып шығуын қамтамасыз етеді. Айдың аяғында есеп беру калькуляциясын жасағаннан кейін, барлық өнімнің нақты өзіндік құны және мен жоспарлы өзіндік құнының арасындағы, немесе нақты өзіндік құны мен кәсіпорынның келісімді бағалары бойынша есептелген өзіндік құнының арасындағы айырмашылықтары анықталады Дайын өнімді шығарғаны туралы синтетикалық деректері 221 "Дайын өнім" шотының дебетінде жинақталып, 900 "Негізгі өндіріс", 920"Қосалқы өндіріс және 910 Өз өндірісінің шала өнімдері деген (егер шала өнімдердің немесе фабрикаттарының бір бөлігі сату үшін шығарылса) шоттарының кредитінде көрініс табады.
Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
Материалдық емес активтер —бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер - нақты табиғи нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшін, оны компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-жабдықтар қызмет ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін байымдап ақыл-парасатпен анықтау керек, өйткені ол негізгі құралдың да, материалдық емес активтің де құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің) құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін - дискетте, фильм-лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) —қағазда болады, бірақ дискетте, лента да, қағаз да өз кезегінде қосалқы элементтер болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдықта, материалдық емес активтердің де есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты аспектілері ете күрделі болып саналады. Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне жеке теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент, сауда маркісі сияқтылары, ал басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай материалдық емес активтердің құны басқа да фирманың активтерімен тығыз байланыста шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтің қатарына гудвилл жатады, ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің машықтық деңгейіне негізделеді. Мысалы: Жоғары радиациялық (сәуле шашатын) зонада орналасқан фармацевтикалық "Феникс" кәсіпорны дәрі-дөрмек препаратын өндіретін фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық келісім жасасты делік. Ол радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды емдеу үшін қажет.
Компанияның келешектегі экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда аталған лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады, егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы жоғары болса жөне онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай-ақ өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда әкелетіндігіне толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
- кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды құжаттардың құқын рәсімдемей-ақ осы экономикалық олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда ол басқа субъектінің айналысуына тиым салады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келісімдер, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар және т.б.
2.Материалдық емес активтердің жіктелуі мен есептелуі
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-хау", ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интеградды микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 1
Қазақстан Республикасындағы аудиттің қалыптасуы 4
Қаржылық аудитті жоспарлау және ұйымдастыру 9
Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті 11
Кредиторлық берешек аудиті 13
Өндіріске жұмсалған шығындардың есебі 16
Дайын өнімнің есебі 22
Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы 26
2.Материалдық емес активтердің жіктелуі мен есептелуі 29
Дебиторлық берешектің аудиті 35
Товарлы материалдық қорлардың аудиті 39
Меншік капитал есебі 47
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ 50
Табыс туралы түсінік 50
Негізгі қызметтен алынатын табыстар есебі 52
Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы 54
Есеп саясаты 59
Есеп саясатының мазмұны 62
Есеп саясатын дайындау 62
ІІІаруашылық субъектілердің түрлері жоне олардың қызметін ұйымдастыру 65
Тауарлық-материалдық запастар (қорлар) есебі 66
Материалдық емес активтердің аудиті 67
Негізгі кұралдардың аудиті 68
Еңбекақы есебі 71
Негізгі құралдардың жіктелуі 73
Материалдық емес активтср есебі 74
КІРІСПЕ
Мен, бұл курстық жұмысымды Сауда кәсіпорында-
рындағы бухгалтерлік есеп ерекшеліктері тақырыбын ашып қарастырамын.Осы тақырыпты ашып, зерделеп қарайтын болсақ жалпы сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есеп өте қажет болып табылады.
Эканомиканың барлық салаларындағы кәсіпорынның иелері еңбек ұжымдары шикізат пен материалды ұқыпты жұмсауға,өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға,бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін рйрықша бағалауға болмайды.
Р.А.Фаулки Есеп бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы-деп атаған.Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өндіретін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындарының бірін иеленеді.Бұған дәдед ретінде ББҰ 1992жылы өткізген конференциясында Есептей алмаған, басқара алмайды- деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,бағалау,бақылау және талдау секілді функцияларды орындау үшін қажет.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рольі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап,есептеп отырумен қатар кәсіпроынның алдағы уақыттағы эканомикалық жағына тұрақты дамуына кепілдік береді.
Сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есептің ролі өте жоғары. Сауда кәсіпорындарында тауарлардың қозғалысы осы бухгалтерлік есеп ерекшеліктерінпайдалану үлкен үлес әкеледі.Кәсіпорынға пайда мен шығын мөлшерін анықтауда қажет болып табылады.Сауда кәсіпорындарында тауарды өткізуден түскен ақша қаражаттарын есептеу, тауардың бағасын анықтауға осы бухгалтерлік есепті барлық кәсіпорындар, ұйымдар пайдаланады. Өйткені ол кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есептің маңызды есеп түрі екенін жақсы. Осы бухгалтерлік есептің ерекшеліктері арқылы сауда кәсіпорындары мен ұйымдар өте үлкен дәрежеге қол жеткізе алады. Сауда кәсіпорындарында жүріп жатқан барлық құжаттау операциялары осы бухгалтерлік есеп жүйесі арқылы іске асып отырады. Осы құжаттар негізінде сауда кәсіпорындары тиімді де, сенімді өз жұмыстарын жүргізе алады. Әрбір тауарды сатып алу үшін оның құнын анықтап, оны бегілеу осы бухгалтерлік есепте жүргізіледі.
Менің жалпы осы куостық жұмысым 8 бөлімшеден тұрады.Әрбір бөлімшеде сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есептің ерекшеліктері қарастырылған.
-ші бөлімшеде Тауарлық операциялар есебі қарастырылған.Онда тауарды өткізу үш сауда звеносы айналысады, олар көтерме,бөлшек және қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары.
-ші бөлімшеде Тауарлық операцияларды құжаттау мәселесі қарастырылады.Сауда ұйымдары тауарларды әртүрлі жағдайларда алуы мүмкін.Осы жағдайларға байланысты қандай құжаттар толтырылуы керек екендігі қарастырылады.
-ші бөлімшеде Қолма-қол ақшамен тауарларды өткізу операцияларын жүзеге асыру тәртібі қарастырылған.
-ші бөлімшеде Сауда кәсіпорындарында тауарды бағалау есептік бағаны таңдау мәселесі қарастырылған.
-ші бөлімшеде Тауарлық операцияларды есептеу тәртібі толық қарастырылған.
-шы бөлімшеде Тауарлық жоғалтулардың есебі және есеп айырысу тәртібі сауда кәсіпорындарында маңызды роль атқаратындығы баяндалған.
-ші бөлімшеде Бөлшек сауда кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ерекшеліктері талқыланған.
-ші бөлімшеде Көтерме саудадағы тауарлардың операциялық есебі сауда кәсіпорындарында маңызды нысан болып табылатыны жазылған.
Менің осы 8 бөлімше бойынша жазылған Бөлшек сауда кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті жүргізу ерекшеліктері тақырыбына жазылған курстық жұмысымның мәнін, мазмұнын ашады деп айта аламын.
Курстық жұмысымның мақсаты-осы сауда кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есептің ролі өте жоғары және қажет екенін анықтау.
Қазақстан Республикасындағы аудиттің қалыптасуы
Қазақстан Республикасында аудит фирмасы алғаш рет 1990 жылы Қазақстан Кеңес өкіметінің Министрлер Кеңесінің қаулысы бойынша құрылды (15.11.1990 ж. № 60). Осы қаулы негізінде Республиканың Қаржы Министрлігі жаньшан шаруашылық есеп принципінде аудит орталығы "Қазахстанаудит" фирмасы ашылды, ал облыстарда оның территориялық белімшелері құрылды. 1992 жылдан бастап дербес акционерлік компания болып, Республикамыздагы барлық түрдегі меншіктегі кәсіпорындарға, мекемелерге аудиторлық қызмет көрсетіп отыр.
Еліміздегі аудит жүмысының тиянақты дамуына бірден-бір негіз болған, заң тұрғысынан жұмыс жургізуге, құқылығын анықтап отырған, 1993 жылы 18 қазан айында Жоғары Кеңес қабыддап, бекіткен "Қазақстан Республикасындағы аудиторлык қызмет" туралы заңы. Бұл заң аудит қызметін бір жүйеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып еліміздегі аудиттің даму жолы анықталады, шет ел аудит фирмаларымен қарьш-қатынас, бірлесіп аудит жүргізу, мамандану жолдары белгіленеді.
Қазіргі кезде біздің елімізде Еуропалық "үлкен алтылық" тобының филиалдары жұмыс істейді. Сонымен қатар, біздің елдің аудит фирмасы да қосылып аудит жұмысын жасайды. Соның салдарынан аудит қызметінде тағы басқалай қызмет көрсетудің сапасы көтеріліп отыр.
Қазақстан Республикасында нарықты қатынасқа көшу барысында тиянақты, қатал бакылау, тексеру -ерекше орын алатыны шет ел үлгісілен белгілі. Себебі нарықты қатынас принципімен дамуды қамтамасыз ету ушін ол елде -бәсекелестік шешуші рөл атқарады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін өте қатал бақылау-тексеру болуы қажет. Соның нәтижесінде ғана нарықты қатынас жолымен дамудың тиімділігі іске асырылады. Немесе "ойын тәртібі" сақталмаған елде экономикасының нарықты қатынас жолымен дамуы іс жүзінде орындалмайды. Сондықтан да аудит жұмысының қажеттілігі көптеген себептермен анықталады. Олар, біріншіден, кәсіпкерлер өз шаруашылығының тиянақтылығын қамтамасыз ету үшін, екіншіден, өз жұмысына өзі сенімді түрде басқару, жүргізу үшін, үшіншіден, кәсіпкерлер өзара қарым-қатынаста сенімді жұмыс істеу үшін және өзінің капиталының тиімділігіне сенімді болу үшін. Аудит дегеніміз ол - кәсіпорынның табыстылық есебін тексеріп, онда көрсетілген шаруашылық табыстылық көрсеткіштерінің дұрыстығын анықтап, сонымен қатар бухгалтерлік есебін, қаржысын, салық заңдарын, банк және әлеуметтік есеп процесін келісім-шарт бойынша кәсіпкер ретінде. Аудит дегеніміз ол - табыстылық есебін немесе соған қатысты объектілер турады мәліметтерді арнайы қорытынды жасау үшін дербес тексеру жүргізу. Аудит дегеніміз ол - шаруашылық-табыстылық операцияларының зандылығын тексеріп, әртүрлі меншіктегі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебінің дұрыстығын анықтап, арнайы төлем арқылы бақылау, тексеру, түсінікгеме беру, сараптау қызметін көрсету.
Аудит дегеніміз ол - кәсіпорындардағы, мекемелердегі бухгалтерлік есептің дұрыстығын анықтау мақсатымен жүргізілетін тексеру.
Осы келтірілген анықтамалардың мазмұнын талдап қарастыратын болсақ әр түрлі мазмұнда құралғаньш көреміз. Бір автор қысқаша анықтама берсе, кейбіреуі ете күрделі анықтама береді. Соған қарамастан осы анықтамаларға бір ғана мақсат қойылады, ол аудиттің мағынасын, негізін анықтау. Солай бола тұрса да ешбір анықтамада аудиттің негізгі мақсаты ашылмай қалып отыр. Ол аудиторлық қорытынды туралы. Себебі, қандай бір аудиторлық тексеру болмасын оның негізгі мақсаты аудиторлық қорытынды жасау. Аудиторлық тексеру тапсырушының келісім-шартга көрсеткен объектісіне ғана жүргізіледі, ол бірден-бір аудит жұмысыньщ негізгі принципі. Олай дейтініміз, тапсырушы өз субъектісінің шаруашылық-көрсеткішін толық немесе бір бөлімін аудитгік тексертуге құқылы.
Аудитті ұйымдастыру және оны орындау тәртібі
Аудит шарты және оның мазмұны
Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері аудит фирмаларымен немесе жеке аудиторлармен шарт жасасуы қажет. Қалыптасқан тәртіп бойынша шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесе жеке аудитор ез тарапынан міңдеттеме - хат жазуға тиісті.
Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбаша түріндегі беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған мақсаттарды орындау үшін көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасаудан бұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап содан ғана міндеттеме хаттың мазмұны ойынан шыққан жағдайда ғана аудит шартын жасауға келіседі.
Міндеттеме хаттың түрі және мазмұны тапсырушы талабына сәйкес әр түрлі болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей мақсаттар қойылады:
- қаржы есебін тексерудің мақсаты;
- тапсырушылардың тексеруге мәліметтердің дүрыстығына жауапкершілігі:
-аудит жұмысының көлемі, ондағы аудитордың жұмыс бабындағы қолданатын заң құжаттары және ереже нұсқаулар, нормативтік құжаттар;
- тапсырылатын аудит есебінің, аудит қорытындысының
үлгісі;
жүргізілетін аудит жұмысының бағдарламасы;
Аудит келісім-шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімінде екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп, жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты, оның жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісінің аты, оның жауапты қызметкері.
Екінші болімінде аудитор жауапкершілігі анықталады. Мысалы, аудит жұмысын орындау мерзімі, құжаттарға жауапкерішлігі сияқты аудитор міндеттері аталып көрсетіледі.
Үшінші бөлімінде тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы, аудит жұмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, есептерді уақтылы беру. Қажет болған жағдайда әр турлі анықтамалар беру, қызметкерлерден түсініктемелер алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттерді орындауы қажет.
Осы шартта, аудит жүмысының қорытындысын тапсырушыға өткізу тәртібі де қарастарылады. Міндетті түрде аудит шартына бірінші хатгама тіркеледі. Онда аудит жұмысьша төлем нақты көрсетіліп, екі жақ алдын-ала шартқа тіркеу құжатын анықтайды.
Шартта қажет болған жайғдайда қосымша төлем жасау мүмкіндіктері келісілуі қажет. Оған бірден-бір себеп, аудит барысында шартта қаралмаған жұмыс кездесуіне немесе екі жақтың келісуі бойьшша қосымша қызмет жасау анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен бірінші жасалынған шарт қайта жасалуы мумкін.
Аудит барысында шарттың орындалуын тоқтату, жою жағдайы кездеседі. Ол біріншіден, тапсырушы жағынан аудит шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған уақтылы төлем жасаудан бас тарту, өз ара акционерлер арасындағы келіспеушіліктер себеп болуы мүмкін.
Сол сияқты аудитор фирмасы жағынан да әр түрлі себептермен аудит шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған себеп тапсырушы шарт талаптарын орындамаудан болады.
Аудит ұйымдары мен тапсырушылардың құқысы, міндеті, жауапкершілігі Қазақстан Республикасының "Аудит қызметі туралы" занда анық көрсетілген
Қаржылық аудитті жоспарлау және ұйымдастыру
Аудиторлық тексерулерді ұйымдастыру, жоспарлау, жүйелі зерделеу, мәні бойынша аудиторлық процедураларды орындау, пікір қалыптастыру және аудиттің нәтижелері бойынша корытынды құжаттарды дайындау сияқты бірінен кейін бір жалғасып кете беретін тізбекті кезеңдерден тұрады.
Қаржылық аудитті жоспарлау мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
ішкі бақылаудың тиімділігі, есептемелер мен бухгалтерлік
есептің жағдайлары туралы қажетті ақпараттарды алуды;
орындалуы тиіс бақылау процедурасының көлемі мен
өткізу уақытын, мазмұнын анықтауды.
Қаржылық аудитті жоспарлауға аудиттің жалпы жоспарын жасау (болжалды жұмыс) жэне аудиторлық бағдарламаларды (ХАС 300) әзірлеу кіреді.
Жалпы жоспарда (болжалды жұмыста) мына негізгі көрсеткіштер көрініс табуы керек:
а) орындалатын жұмыстың мөлшері;
ә) жұмыстың ұзақтығы мен өткізу мерзімдері;
б) аудитор қолданатын әдістер мен тәсілдер.
Аудитор жалпы жоспарды тексерілетін кәсіпорынның басшылығымен және қызметкермен ақылдасып талқылауына болады, бұл аудиттің іс-әрекетін күшейтеді әрі кәсіпорын қызметкерінің қызметімен аудиторлық процедураларды үйлестіреді.
Аудитор жалпы жоспарды сапалы жасауына және болжалды жұмыс мөлшерін әлдеқайда нақтырақ анықтауы үшін мыналарды орындауы керек:
1) аудиторлық тексерулерді өткізу бойынша келісімшарттағы шарттарды зерделеу;
2) тексерілетін кәсіпорынның қызметіне қатысы бар жаңа
заңдардың, ережелердің, нұсқаулардың және басқа да нормативті
актілердің аудитке тигізетін ықпалын ескеру;
өткізілетін аудиттің элдеқайда маңызды мәселелерін бөліп алу және айрықша назар аударуды қажет ететін жағдайларды түсіну;
шаруашылық жүргізуші субъектінің ішкі аудиті мен есептік жүйесіне қаншалықты сенетінін анықтап алуы керек;
ішкі аудиторлардың жұмысы мен оларды тексеруге
қатыстырудың мүмкіндіктерін талдау (ХАС 610);
филиалдарда аудитті өткізудің мақсатқа лайықтылығын зерделеу;
сарапшыларды қатыстыру қажет пе, қажет емес пе, соны
анықтау (ХАС 620);
8) тәуекелділік деңгейіне (яғни, қаншалықты қатерлі екендігіне) баға беру, аудиторлық тексерулердің көлемін, уақытын және табиғатын анықтау (ХАС 400, 300, 320 жэне т.б.)-
Тексеру барысында жалпы жоспар мен аудит бағдарламалары түзетілуі мүмкін.
Батыстық аудиттің іс-тәжірибесінде ірі компаниялардың, кәсіпорындардың және т.б. жекелеген учаскелеріндегі жұмыстың ұзақтылығы, яғни тізбектілігі мен еңбек сыйымдылығы үшін кестелік графиктер пайдаланылады. Мұнда тексеру обектілерін жүйелі зерделеуді ұйымдастыруға көп көңіл бөлінеді.
Жүйелі зерделеу жүк аз түсетін (күш аз жұмсалатын) пунктер мен ақпараттардың тасқынын және мөлшерін анықтауға, аудиторлық тексерулердің әр түрлі кезеңдерін дұрыс бөліп, орындауға мүмкіндік береді. Аудитті ұйымдастырудың бұл кезеңінде күрделі схемаларды немесе процедураларды қорытындылап (жалпылап) сипаттауға мүмкіндік беретін операциялардың тізбектілік картасын жасау мақсатқа лайықты болады. Қаржылық есептілік аудиті бағдарламасы былай жасалады: жүргізілетін жұмыстың еңбек сыйымдылығының деңгейі мен логикалық тізбектілігінің (қисынды жалғасының) сипаттамалары жазылады. Мұның бәрі аудитордың қызметін әлдеқайда тиімді ұйымдастырады.
Кәсіпорынның есептік саясатының аудиті
Аудиторлық тексеруге кіріскенде ең алдымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылары өз принциптері мен негіздеріне сәйкес қаржылық есептемелерді ашу және бухгалтерлік есепті жүргізу үшін қабылданған тәсілдер жиынтығын білдіретін есептік саясат бойынша кәсіпорын басшысының бұйрығы шыққанын немесе шықпағанын анықтап алу керек.
Есептік саясатты қалыптастырудың негізіне шаруашылық операцияларды, активтерді, меншік капиталды, міндетемелерді, қызмет нәтижелерін жэне т.б. бейнелеуде баламалы тәсілдерге мүмкіндік беретін бухгалтерлік есеп стандарттары жатады. Есептік саясатты қалыптастыру әрбір стандартта берілетін тәсілдердің біреуін таңдауды, оны (тандалғанын) шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің жағдайына қарай негіздеуді, бухгалтерлік есепті жүргізудің және қаржылык есептемелерді ұсынудың негіздері ретінде қабылдауды білдіреді (немесе ұйғарады). Ол қаржылық есептеменің әзірленіп, ұсынылуына әсер ететін маңызды да жауапты процедура болып табылады. Есептік саясатты қалыптастыру ісіне субъект басшысы жауапты. Кәсіпорынның есептік саясатымен танысу барысында аудитор қаржылық есептемелерді пайдаланушылардың шешім қабылдауы мен бағалауына елеулі әсері бар бухгалтерлік есептің жүргізу тәсілінің есептік саясатын қалыптастыруда тандалғаны толық ашылда ма, міне осыны анықтап алуы керек. Қаржылық есептемелердің құрамында ашылуы тиіс және кәсіпорынның есептік саясатын қалыптастыру барысында қабылданған елеулі жүргізу тәсілдері бар бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес мыналар көрсетіледі:
материалдық емес активтер мен негізгі құралдар құндарының орнын толтыру тәсілі;
өндірістік қорларды аяқталмаған өндірісті, тауарларды
және дайын өнімдерді бағалау;
өнімдерді (тауарлар, жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табысты мойындау және т.б. Ағымдағы міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады. Банктердің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары 601-603 шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әр0айсысында Қысқа мерзімді қарыздар аралық шоты бар. Бұл шоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең ба-сындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым -қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым -қарызға алынған соманы көрсетеді.
Алынған қарыздар сомасы 42 Банктердегі аккредитив чектердегі, карт-шоттардағы жэне басқа да шоттардағы ақша бөлімшесінің 43 Шетел валютасындағы ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша, 44 (Ұлттық валютада ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша, 64 Еншілес (тәуелді) ұйымдарға кредиторлық берешек, 67 Берушілермен және мердігермен есеп айырысу және т.б шоттарымен корреспонденцияда көрсетіледі.
Өтелген кредиттер сомасына 60 Қарыздар бөлімшесінің (акшалай қаражаттың есебі бойынша шоттармен корреспонденцияда Банктердің қысқа мерзімді қарыздары аралық шоты) тиісті шоттары дебеттеледі.
Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалык есебінің несиесін берген банк түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі.
а) қарыз проценттерін төлеу мен оларды кезең шығыс-тарына жатқызудың дұрыстығы;
э) 60 бөлімшенің Қарыздар (Қысқа мерзімді қарыздар аралық шоты) шоттары бойынша синтетикалық жэне аналити-калық есебін 4 журнал-ордерде және бухгалтерлік баланста жүргізудің дұрыстығы
б) баланста Ағымдағы міндеттемелер бөлімшесінде Ұзақ мерзімді қарыздардың ағымдағы бөлігі бабы келтіріледі;
в) қарыздарды өтеу мерзімі осы бап бойынша соманың негізділігін анықтау қажет;
г) овердрафт, сенімді клиентке оның шотындағы қалдықтан тыс берілетін қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай-ақ жеке есептелетін, мерзімінде төленбеген банк қарыздары.
602 Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қарызы шотына аналитикалық есеп, қарыз берушілер мен қарызды өтеу мерзімдері бойынша жүргізіледі.
Банктен тыс мекемелерден алынған қысқа мерзімдік қарыз-дар көбінесе вексельмен коммерциялык кредит жэне берешек міндеттемелерге серіктестік кредиттүрінде болады.
Кредиторлық берешек аудиті
Кредиторлық берешек - кәсіпорыннын басқа занды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері (берешегі).
Пайда болу сипатына қарай кредиторлык берешек қалыпты және ақталмаған болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық берешек пен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен байланыстыларын санаған жөн.
Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп-қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға берешек және бюджетке төлемдері өтіп кеткен берешек және т.б.
Ақталмаған кредиторлық берешек болып бюджетпен есеп айырысу бойынша-қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша-кәсіпорын кызметкерлеріне, мерзімінде төленбеген есеп-қисап құжаттары бойынша - жабдықтаушыларға және т.б мерзімі өткен берешектер саналады.
Аудит пәні қоғамның мүддесін білдіретін экономикалық құбылыстар мен оқиғалар және процестер, сондай-ақ мәліметтері нақтылық пен анықтығына карай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасын алатын әр түрлі мақсаттарды көздейтін заңды және жеке тұлғалар, басқаруды оңтайландыру, экономикалық қызметтердің тиімділігін арттыру, кеңес берушілік, бақылаушы-талдамалы және басқа да кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жатады.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру арқылы нақтылануы мүмкін. Мысалы, егер аудит объектісіне шаруашылық жургізуші субъектінің қаржылық қызметі кіретін болса, онда мұндағы мақсат оның есеп берулері мен расталуының (немесе рас болмауының) толықтығы мен анықтығын тиянақты тексеру, яғни кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің нақты қаржылық жағдайымен қаншалықты сәйкес келетіндігі туралы өз пікірін тапсырыс берушіге білдіру болып табылады.
Бұл туралы ХАС (МСА) 200-де әлдеқайда рет-ретімен айтылған. Онда былай делінген: қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты - белгіленген талаптарға сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.
Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуетті, қаржылық ресурстарды, салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, қаржылық жағдайды жақсарту бойынша шараларды әзірлеуді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістері мен шығыстарын, қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды жақсы пайдаланатын резервтерді анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын арадағы келісімшартпен толықтырылуы мүмкін.
Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жағдайы кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның талаптарына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз ішінде қабылданған есептік саясатпен жэне мемлекет белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарга және ережелерге қаншалықты сәйкестігін тексеру жатады.
Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін болса, онда мақсат-осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша кемітудің ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылыгы мен еңбек өнімділігін арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу үшін ұсыныстарды әзірлеу.
Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады, сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі. Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
1)Кәсіпорынның каржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын қамтамасыз ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге дейін азайту;
Шешім кабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру үшін жеткілікті дәрежеде құзыретті мағлұматтарды алып, бағалау;
Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің, оның ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы экономикалық қызметін жүйелі талдау;
Кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін, жасалған бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен нормативтердің орнықтылығын (негізділігін) тексеру;
Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп берудің дұрыстығын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың қамтамасыз етілуін бақылау;
Өндіріске жұмсалған шығындардың есебі
Кәсіпорын - түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі, көмекші, қосымша, қосалкы және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жекелегсн өндірістік буындары бойынша жоспарлау және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ак өнімді сатуға жане зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу —машина жасау зауыттарында) арналған шала фабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-механикалық және аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және т.б.).
Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру женіндегі цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.
Қосалқы цехтар (ыдыстар меи буып-түю материалдарын дайындаумен айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ, негізгі және көмекші өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.
Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.
Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен кәсіпорын ұжымының тұрмыстық қажеттілігін қанағаттандыратын шаруашылықтар тұрғын-үй коммуналдық, шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады. Бұл кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ басқа да тарапта жұмыстарды атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.
Өндірістік есепті дұрыс ұйымдастырудың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы зор.
Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына (типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс болып үш топка (тұрпатқа) бөлінеді.
Жеке-дара (жекелеген) өндіріс- өнім жекелеген даналарымен немесе қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бүл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанла өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құньш калькуляциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке алынады.
Сериялық өндіріс біркслкі бұымдарды дайындап шығарудың оқтьш-оқтын қайталаньш отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән: шығарылатын өнім номенклатурлсының шектеулілігі; жұмыс орындарының салыстырмалы түрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған машиналардың, аспаптар мен қондырғылардың қолданылуының шектеулілігі. Сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өндеуде неғұрлым кең тараған. Бұл кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп қолданылалы, бірақ ол бұйымдарды құрастыратын партияларға қолдан ылмайды, Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), сериялық (мамандану анағұрльгм тар, ал өндірістік желілер меи цехтар бойынша жана технологиялық жағынан мамандырылған), ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім шығаруға арналған).
Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.
Жаппай өндіріс—ұзақ уакыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын өндіріс тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп балмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін, белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және өндірістің жұмыс ырғағынан жоғары болуы өндірістің осы тұрпатына тән белгілер болып табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің өзіндік құнын есепке алудың және калькуляииялаудың нормативтік әдісі қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалык есепке де әсер етеді. Маселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ сериялық өндірістерде - жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне маршруттық парақтарьша жазылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты оңай есеп мынаны қамтамасыз етуі керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын есептеу(калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өнлірілген өнімнің нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
Шешімді қабылдау үшін ақпараттарды жинаған кезде белгілі бір шешім типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
- шығындардың туындайтын (пайда болатын) орындары (өндірістер, цехтар,
учаскелер) бойынша; өндіріс тізбесі (соның ішінде өңдеуі) бойынша, ал олар
шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде субъектінің есеп саясатында
анықталғандай етіп бөлінеді;
- қызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша: өндіріс шығындары жекелеген өнім түрлсрінің өзіндік құнына немесе біртектес өнім топтарына енеді;
- шығындар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша; тікелей - өнімнің
өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғии жекелеген өнім түрлерін өндірумен
байланысты болып; жанама -өнімнің өзіндік құнын; таратылып бөлінетін, яғни бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді;
- өндіріс шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге бөлінеді: айнымалы - шығарылған өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін
(негізгі материалдар мен шикі заттың шығысы, технологиялық энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы және т.б.); тұрақты өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі құралдардың амортизациясы);
- шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша); экономикалық элементтер бойынша шығындарға: материалдық шығындар; еңбек ақы шығындары; енбек ақыдан аударылатын аударымдар; негізгі құралдардың амортизациясы (тозуы); басқа да шығыстар кіреді.
Шығындар басқару қызметі (функциясы) бойынша:
- өндірістік (өндіріс принциптің барысында пайда болады);
- коммерциялық (сатумен байланысты);
- әкімшілік (басқару процесімен байланысты).
Коммерциялық және әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар өңдірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады, олардың сызбасын (схемасын) мынадай етіп салуға болады:
Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін, еееп обьектілерін, шығын баптарын үстсме шығыстарын ажыратады. Ал бұл үстеме шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляыиялау объектілері бойынша дүрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы құрамында, біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және басқару бухгалтсриясы болуы мүмкін.
Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 10-80-бөлімшелеріне енетін шоттарын жүргізіп, есептін Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардың Басжоспарының 90-бөлімшелеріне енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шала фабрикаттардың қозғалысьш есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық болып келеді. Бұл өз билігінде қандай да болмасын бір "ноу-хауды" және өндірісті басқарудын озық деңгейін ұйымдастыруды, "жаналықтарды" өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сырткы тұтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорынның қызметкерлері үшін де "жабық" болуы мүмкін.
Кәсіпорынның қаржылык бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін 211 - "Негізгі өндіріс", 212 "Өз өндіріі үшін шала фабрикаттары", 213 - "Көмекші өндіріс", 214 - "Басқа да" шоттары пайдаланылады. Бұл шоттардағы топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-екі күнде аяқталмаған өндіріс қалдығы есептеліп, яғни есептік кезеңнің сонында видірістікбукгалтериядан каржылык бухгалтерияға беріледі {демек, 211-214 шоттары дебеттеліп, 900.910,920,950 шоттары кредііттеледі),соданеоң келесі жылдын басында қайтадан қаржылык бухгалтериядан ондіріс бухгалтериясына беріледі (демек, 900, 910, 920, 950 шоттары дебеттеліп, 211-214 шоттары кредиттследі).
Сонымен, 211-214 шотгар "бір күндік шоттар" болып табылады және оның қалдықтары осы шоттар бойынша кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін арналған.
Тікелей шығыстарга кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына(яғни, оның құнына) басқа да шығындарымсн қатар қосылады. Мысалға, автомобиль өндірісі үшін болат немесе жиһаз өндірісі үшін ағаш негізгі материалдар болып табыладьг.
Жұмыс күшіне жүмсалған тікелей шығындар —бұл өнімді әзірлеуге тікелей қатысқан өндіріс жұмысшыларына ессптелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады, Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл өңдеуші станокта істейтін жұмысшының енбек ақысы т.б. осы сияқты тікелсй енбек ақылары жатады.
Қызмет көрсететін цех жұмысшыларының еңбек акысы тікелей еңбек ақы болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.
Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды (тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы) шегеріп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация шығыстары, жалақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уакытша тоқтап қалуының шығыстарыт.б. жатады.
Жалпы алғанда, өндіріс есебін төрт негізгі кезеңге бөлуге болады
- өндіріс түрлері бойынша "транзитгік" шоттарда субъектінің есепті кезеңнің барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады (негізгі, көмекші т.б. өндірістері бойынша).
"Үстеме шығыстардың" шоттары бойынша субъекттінің үстсме шығыстары жинақталып, олардыың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі;
үстеме шығыстарын белгіленген тәсіл (шаруашылық жүргізуші субъектінің ееептіксаясатында қаралған әдісі) бойынша негізгі,көмекші өндірістерге таратады;
"Транзиттік" шоттардағы жинақталған шығыстарды дайын өнім шотына есептен шығарып, дайын өңімнің нақты өзіндік құны қалыптасады, сондай-ақ аяқталмаған өндірістің де үлесі анықталып, тиесілі саласына жатқызылады.
Дайын өнімнің есебі
Дайын өнім - негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімі. Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау) қызметінен еткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің қабылдап алғаны және басқа жайлары - міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімді есептеу үшін 221 "Дайын өнім" деп аталатын активті инвентарлық (мүліктік) шот пайдаланылады. Дайын өнім кәсіпорынның айналым қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп беруде нақты өзіндік құны бойынша көрініс табады.
Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан кейін анықталады. Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде қозғалыста (шығару, босту, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік бағасы үшін) дайын өнімнің өткен айдағы нақты өзіндік құны, тіркелген бағасы пайдаланылуы мүмкін.
Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу жолымен шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін өткізеді.
Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай басындағы өнімнің қалдығынан есептелінеді. Ауытқу кәсіпорынның экономиясын немесе артық жұмсалғанын көрсетеді, олар да дайын өнімнің шотында есептелінеді: экономиясы (үнемделгені)- қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегі (дағдылы) - жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:
Ауытқудың пайызы = Ауытқу сомасы _____________ *100%
Қалдық + Есептік құны бойынша
түскен түсімдер
Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты шығынның есептік құннан ауытқуын келесі шартты сызба бойынша көрсетуге болады:
Қатар
Шаруашылық операцияларының мазмұны
Сомасы
теңге
Шоттар
дебет
Корреспонденциясы
Кредит
1
2
1.
Қоймаға дайын өнім кірістері:
-1 А бұйымы
-2 Б бұйымы
2.
Дайын өнім сатылады:
-А бұйымы
-Б бұйымы
Есептік кезеннің соңында және калькуляциялық процесс аяқталысымен дайын
өнімнің өзіндік құны анықталады , ол мынаны құрады:
А бұйымы –теңге
Б бұйымы –теңге
Ауытқудың пайызы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша = ( 250000 –)
Х 100 % = 8%
(250000)
-Б бұйымы бойынша = ( 870000- 800000)
Х 100% = 8,05 %
(870000)
Сатылған өнімнің ауытқу сомасы мынаны құрады:
- А бұйымы бойынша = 170000 Х 8% = 13600 теңге - экономия ( үнемделген );
-Б бұйымы бойынша = 630000 Х 8,05 % = 50715 теңге –артық жұмсалған.
Ауытқу пайызын есептеу және ауытқу сомасына бухгалтерлік есепте келесі
жазбалар жазылады:
- қызыл жазу әдісімен : 221 шоты дебеттеледі де, 900 шоты кредиттеледі –
( 20000 ) теңгеге ;
Содан соң осы операциямен бір мезгілде 801 шоты дебеттеліп, 221 шоты кредиттеледі - (13600) теңгеге;
- өнімнің нақты өзіндік кұнына жеткізу үшін әдеттегі (дағдылы) жазу жазылады: ол кезде 221 шоты дебеттеліп, 900 шоты кредиттеледі - 70000 теңгеге, содан соң осымен бір мезгілде 801 шоты дебеттеліп, 221 шоты кредиттеледі - 50715 теңгеге.
Дайын өнімді қабылдау-тапсыру накладной бойынша немесе өнімді шығару жиынтығы бойынша өндірістен қоймаға кірістеледі.
Қабылдау-тапсыру құжаты (накладнойы) цехта екі дана етіп жазылады. Дайын өнімді қоймаға тапсырғаннан кейін, накладнойдың бір данасы қоймада, екіншісі цехта қалады. Экономиканың әр түрлі салаларында қабылдау-тапсыру құжатының (накладнойының) арнайы (немесе арнаулы) бланкілері қолданылуы мүмкін. Солардың бірі жоғарыда келтірілді.
Қабылдау-тапсыру құжаты аспаптық, радиотехникалық кәсіпорындарында, жаппай және сериялық өндірістерде, басқа да өнеркәсіп салаларында өндіріс есебінің тапсырыстарын есептеу үшін қолданылады. Қабылдау-тапсыру құжатын өнімді шығару көрсеткіштерімен қатар, өнімді өткізу үшін де пайдаланады. Бр нысан жекелеген тапсырыс берушілердің бірлесіп әкелінген үлкен номенклатурада дайындалатын өнім тетіктерін есепке алу үшін де қолданылады.
Өндірістік тапсырмалардың орындалу барысын жедел байқап отыру үшін және шығарылған дайын өнімніңқұнын жедел есептеп отыру үшін өнеркәсіптің барлық салаларында "Өнім шығару жиынтығы" деген құжаттың нысаны қолданылады.
Осы жиынтық бойынша бір айдағы өнімді кірістеуге болады. Бұл жағдайда оған тиісті накладнойлар қоса тіркеледі.
Қоймаларда дайын өнім есебін, материалдар есебі сияқты қойма есебінің карточкаларында жүргізіледі. Айдың аяғында карточкалардағы шығарылған қалдықтарды қойма меңгерушісі дайын өнім қалдықтарының кітабына көшіреді. Дайын өнімнің кірісі мен шығысы жөніндегі құжаттар, оның тізімдемесі мен (реестрімен) бірге бухгалтерияға түседі.
Дайын өнімнің кірісі мен шығысы жөніндегі құжаттарды тапсыру тізімінің деректерін келіп түсулеріне қарай дайын өнімнің жинақтау есебінің жинақ ведомосына есептік топтар бойынша шығарады. Жинақ ведомосының деректерін дайын өнім қалдықтарының кітабымен салыстырып тексереді, бұл қойма есебінің бухгалтерияда жүргізілетін синтетикалық есебімен бірдей болып шығуын қамтамасыз етеді. Айдың аяғында есеп беру калькуляциясын жасағаннан кейін, барлық өнімнің нақты өзіндік құны және мен жоспарлы өзіндік құнының арасындағы, немесе нақты өзіндік құны мен кәсіпорынның келісімді бағалары бойынша есептелген өзіндік құнының арасындағы айырмашылықтары анықталады Дайын өнімді шығарғаны туралы синтетикалық деректері 221 "Дайын өнім" шотының дебетінде жинақталып, 900 "Негізгі өндіріс", 920"Қосалқы өндіріс және 910 Өз өндірісінің шала өнімдері деген (егер шала өнімдердің немесе фабрикаттарының бір бөлігі сату үшін шығарылса) шоттарының кредитінде көрініс табады.
Материалдық емес активтер және олардың сипаттамасы
Материалдық емес активтер —бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер. Бұл активтерді анықтауға болады, олар субъектінің күшімен бақыланады және оларды пайдаланудан субъект болашақта экономикалық олжа табады деп күтіледі.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса; болашақта алынатын экономикалық олжаға олардың тікелей қатысы болса. Материалдық емес активтерді субъект бақылай алатын болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активпен тікелей байланысты, егер олар мынадай жағдай алынса: болашақ экономикалық олжаны өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса; субъектінің осы активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара-пар қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субъектіге болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер - нақты табиғи нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Мысалға, кәсіпорын технологиялық құрал-жабдықты басқару үшін, оны компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ету керек, өйткені онсыз құрал-жабдықтар қызмет ете алмайды. Сондықтан, бағдарлама құрал-жабдықтың бөлінбейтін бөлігі болып саналады. Осыдан, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етуді ненің құрамында екенін байымдап ақыл-парасатпен анықтау керек, өйткені ол негізгі құралдың да, материалдық емес активтің де құрамында есептелуі мүмкін.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық заттың (алып жүрушілердің) құрамында болады, атап айтсақ: компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз ететін - дискетте, фильм-лентасында, заңды құжаттау (лицензия, патент) —қағазда болады, бірақ дискетте, лента да, қағаз да өз кезегінде қосалқы элементтер болып табылады және олар активтің мәнін анықтау үшін негіз бола алмайды.
Бұған қарамастан, материалдықта, материалдық емес активтердің де есебінде көптеген ұқсастықтар бар, бірақ соңғының есебінде теңестіру немесе ұқсастыру, өлшеу, пайдалы қызмет ету мерзімін бағалау (анықтау) сияқты аспектілері ете күрделі болып саналады. Кейбір материалдық емес активтер фирманың басқа да активтеріне жеке теңестірілуі мүмкін, мысалға, патент, сауда маркісі сияқтылары, ал басқалары болса жеке теңестірілмеуі мүмкін, керісінше, осындай материалдық емес активтердің құны басқа да фирманың активтерімен тығыз байланыста шығарылуы мүмкін: бұндай материалдық емес активтің қатарына гудвилл жатады, ол клиенттердің сеніміне немесе қызметкерлердің машықтық деңгейіне негізделеді. Мысалы: Жоғары радиациялық (сәуле шашатын) зонада орналасқан фармацевтикалық "Феникс" кәсіпорны дәрі-дөрмек препаратын өндіретін фармацевтикалық "Бота" фирмасымен лицензиондық келісім жасасты делік. Ол радиациондық сәуленің әсерінен болатын ауруларды емдеу үшін қажет.
Компанияның келешектегі экономикалық пайдасы (олжасы) жоғарыда аталған лицензиондық келісіммен де тікелей байланысты болады, егер де:
- сол жерде тұратын халықтың шығарылатын препаратқа деген сұранысы жоғары болса жөне онда жүргізілген әлеуметтік мәселелерге, сондай-ақ өндірілетін препараттың келешекте үлкен экономикалық пайда әкелетіндігіне толық сенім болса;
- препарат өндіру үшін компания басшылығы келісімді пайдалануға ниет білдіріп, ол оның бизнес-жоспарында көрініс тапса;
- кредиторлардың, жасалған келісім-шартқа сәйкес, қаржылық және басқа да қажет ресурстарды беруге ынтасы бар болса.
Субъекті кей жағдайларда тиесілі занды құжаттардың құқын рәсімдемей-ақ осы экономикалық олжамен басқа кәсіпорындардың шұғылдануына тиым сала алады. Егер де шығарылатын өнімнің технологиясы патенттелген болса, онда ол басқа субъектінің айналысуына тиым салады.
Материалдық емес активтерге: лицензиондық келісімдер, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атаулары, тәжірибелі-конструкторлық жұмыстар және т.б.
2.Материалдық емес активтердің жіктелуі мен есептелуі
Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4-топқа бөлінеді.
Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа "ноу-хау", ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интеградды микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz