Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасысының қарым-қатынасы қазіргі заманғы өркениетті мемлекеттер байланысының үлгісі (М.К.Ататүріктен – Н.Ә.Назарбаевқа дейін)
Кіріспе
І. Өркениеттер тоғысындағы түрік әлемі. М.К.Ататүріктен .
Н.Ә. Назарбаевқа дейінгі қазақ.түрік ынтымақтастық
проблемалары .
1.1. Түркі өркениетінің заманалар тағылымы қазіргі заманғы
қазақ.түрік қатынасының қайнар бұлағы
1.2. Тұран көгіндегі екі жұлдыз .Мұстафа немесе «Тұран» идеясы ... ... ..
1.3. Түрік тағылымы . Түркі дүниесі бірлестігінің іргетасы
ІІ. Қазақ.түрік қатынастарының даму тарихы
2.1. Қазақ.түрік қатынастарының саяси негіздері, оның
қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы
экономикалық және сауда.саттық қатынастардың
даму эволюциясы ...
ІІІ. Қазақстан.Түркия: рухани байланыс бастаулары
3.1. Қазақ.түрік мәдени.гуманитарлық әріптестігі: бүгінгі, келешегі ... ...
3.2. Қазақстан.Түркия білім саласындағы байланыстар
3.3. Ататүріктің тарихи реформасы және Түран төріндегі
түркі академиясы ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. Өркениеттер тоғысындағы түрік әлемі. М.К.Ататүріктен .
Н.Ә. Назарбаевқа дейінгі қазақ.түрік ынтымақтастық
проблемалары .
1.1. Түркі өркениетінің заманалар тағылымы қазіргі заманғы
қазақ.түрік қатынасының қайнар бұлағы
1.2. Тұран көгіндегі екі жұлдыз .Мұстафа немесе «Тұран» идеясы ... ... ..
1.3. Түрік тағылымы . Түркі дүниесі бірлестігінің іргетасы
ІІ. Қазақ.түрік қатынастарының даму тарихы
2.1. Қазақ.түрік қатынастарының саяси негіздері, оның
қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы
экономикалық және сауда.саттық қатынастардың
даму эволюциясы ...
ІІІ. Қазақстан.Түркия: рухани байланыс бастаулары
3.1. Қазақ.түрік мәдени.гуманитарлық әріптестігі: бүгінгі, келешегі ... ...
3.2. Қазақстан.Түркия білім саласындағы байланыстар
3.3. Ататүріктің тарихи реформасы және Түран төріндегі
түркі академиясы ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасы мен Түркия Республика арасындағы ширек ғасырға жуық ынтымақтастық байланыстар кешенді зерттелген. Қазақстан мен Түркия қатынасының саяси, экономикалық және мәдени факторлары талданған. Екі ел байланысының болашақтағы мүмкіндігінің теориялық, методологиялық және практикалық аспектілері сарапталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алғалы бергі жылдары ішінде біз қаншалықты ояндық, жалпы заманның ағымына толық ілесе алдық па, ұтқанымыз қайсы, ұтылғанымыз қайсы? Алуан түрлі тақырыптарға барып тірелетін бұл салуалдардың жауабы қоғамымыздың ояну қабілетіне, мәдени, рухани және экономикалық потенциалына байланысты. Қалай болғанда да жиырма жылдан астам уақыт ішінде сана мен психологиямыздағы қоғамдық және саяси-әлеуметтік өміріміздегі өзгерістерді сезіну, салыстырып байқамау мүмкін емес.
Қазақтардың жаңа дәуірдегі ұғымын өзгертіп, ояна бастауына себепші болған тағы бір құбылыс – туыс түркі халықтарымен, әсіресе, Түрік республикасымен табысу және олармен жаңаша достық қарым-қатынас көпірін салу болды. Бұрын тек қиялда болған ұғымдар шындыққа айналды. Түбірлі саяси-әлеуметтік өзгерістер бұл саланың да көрнекті өкілдерін тарих сахнасына шығарды. Түрік әлемінің шын жанашыр жақтаушылары, зерделі де зиялы қауым өкілдері туыс ел мен елдің, мемлекет пен мемлекеттің, ұлттар мен ұлыстардың мәдени, рухани жақындығын ту қылып көтерді, талай нақты іс-шаралар атқарды. Болашақта тындыратын жұмыстардың тақырыбы мен ауқымын сөз етті. Көз жеткізіп, атқара алсақ талай биіктерге қол созуға болатынын ұғындық.
Қол созуға тиіспіз және ол бірін-бірі жетелеген достардық ақ жүректен ұсынған қолы болуы тиіс.
Қазіргі геосаяси жағдай өзгерді, әлемдік картада Біріккен ұлттар ұйымына мүше боп енген түркі мемлекеттері – тарихи шындықтың жемісі. Алайда, бұл мемлекеттердің арасында тарихи-этникалық, тілдік, діни, әдет-ғұрып, мәдени жақындықтар бар екенін ешкім де жоққа шығара алмайды. ХХІ ғасыр көгінде терезесі тең түркі мемлекеттері экономикалық, мәдени және саяси негізде арна тауып, бір-бірімен достық, туыстық қатынаста елгері дамитын болса, будан ұтатыны көп. Алдымен түркі дүниесінің ортақ мүддесі ұтады.
ХХІ ғасыр түркі әлемінің алдына жаңа тарихи шарттар қоюда. Әлемдік жаһандану үрдісі әр ұлттың терезесінен сығалай бастады. Саяси, мәдени кеңістіктерімізде алпауыт елдердің өктемдігі күшеймесе азайған жоқ. Үстіміздегі ғасырда өз ұлтының болмысы туралы ойланбайтын ел жоқ.
Бізде ойлануымыз керек және оның бір қанатында түркі дүниесі тұруы тиіс. Олармен туыстық хақымыз ғана емес, көршілік хақымыз да бар. «Көрші ақысы – тәңірі ақысы» дейді біздің ортақ бабамыз Қорқыт ата [1,11б.]. Бұл зерттеп отырған тақырыбымыздың өзектілігінің бір көрінісі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алғалы бергі жылдары ішінде біз қаншалықты ояндық, жалпы заманның ағымына толық ілесе алдық па, ұтқанымыз қайсы, ұтылғанымыз қайсы? Алуан түрлі тақырыптарға барып тірелетін бұл салуалдардың жауабы қоғамымыздың ояну қабілетіне, мәдени, рухани және экономикалық потенциалына байланысты. Қалай болғанда да жиырма жылдан астам уақыт ішінде сана мен психологиямыздағы қоғамдық және саяси-әлеуметтік өміріміздегі өзгерістерді сезіну, салыстырып байқамау мүмкін емес.
Қазақтардың жаңа дәуірдегі ұғымын өзгертіп, ояна бастауына себепші болған тағы бір құбылыс – туыс түркі халықтарымен, әсіресе, Түрік республикасымен табысу және олармен жаңаша достық қарым-қатынас көпірін салу болды. Бұрын тек қиялда болған ұғымдар шындыққа айналды. Түбірлі саяси-әлеуметтік өзгерістер бұл саланың да көрнекті өкілдерін тарих сахнасына шығарды. Түрік әлемінің шын жанашыр жақтаушылары, зерделі де зиялы қауым өкілдері туыс ел мен елдің, мемлекет пен мемлекеттің, ұлттар мен ұлыстардың мәдени, рухани жақындығын ту қылып көтерді, талай нақты іс-шаралар атқарды. Болашақта тындыратын жұмыстардың тақырыбы мен ауқымын сөз етті. Көз жеткізіп, атқара алсақ талай биіктерге қол созуға болатынын ұғындық.
Қол созуға тиіспіз және ол бірін-бірі жетелеген достардық ақ жүректен ұсынған қолы болуы тиіс.
Қазіргі геосаяси жағдай өзгерді, әлемдік картада Біріккен ұлттар ұйымына мүше боп енген түркі мемлекеттері – тарихи шындықтың жемісі. Алайда, бұл мемлекеттердің арасында тарихи-этникалық, тілдік, діни, әдет-ғұрып, мәдени жақындықтар бар екенін ешкім де жоққа шығара алмайды. ХХІ ғасыр көгінде терезесі тең түркі мемлекеттері экономикалық, мәдени және саяси негізде арна тауып, бір-бірімен достық, туыстық қатынаста елгері дамитын болса, будан ұтатыны көп. Алдымен түркі дүниесінің ортақ мүддесі ұтады.
ХХІ ғасыр түркі әлемінің алдына жаңа тарихи шарттар қоюда. Әлемдік жаһандану үрдісі әр ұлттың терезесінен сығалай бастады. Саяси, мәдени кеңістіктерімізде алпауыт елдердің өктемдігі күшеймесе азайған жоқ. Үстіміздегі ғасырда өз ұлтының болмысы туралы ойланбайтын ел жоқ.
Бізде ойлануымыз керек және оның бір қанатында түркі дүниесі тұруы тиіс. Олармен туыстық хақымыз ғана емес, көршілік хақымыз да бар. «Көрші ақысы – тәңірі ақысы» дейді біздің ортақ бабамыз Қорқыт ата [1,11б.]. Бұл зерттеп отырған тақырыбымыздың өзектілігінің бір көрінісі.
1. Ыбыраев Ш. Намык Кемал Зейбек және түркі әлемі. – Түркістан, Тұран баспасы, 2004, 11 б.
2. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства / Казахстанская правда, 16 мая 1992; Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздіміздің бес жылы. Алматы: Қазақстан, 1996, 429 б.; Н.Ә. Назарбаев ғасырлар тоғысында. Алматы: Өнер, 1996, 112 б.; Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы: Атамұра, 2003, 272 б.; Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. Астана, 2007, 375 б.
3. Бизақов С. Түбі бір түркілер. – Алматы; Қазақ ӘАУ, 2000. – 318 б.
4. Бөлебай Р. Біз көрген Түркия. Алматы // Дала мен қала, 2007, 8 маусым. 16 б.
5. Оразалықызы А. Түркия мен Қазақстанның жаңа экономикалық қатынастары. – Алматы, 2006. 105 б.
6. Самрат Ж. Ежелгі дос айнымас. – Алматы, 2005. 48 б.
7. Әбсаламұлы Т. Түркі өркениетінің адамзат өркениетінің бастауында. Алматы, 2007. 128 б.
8. Абдрахманов С. Түркі тілдес түгел бай. Алматы // Егемен Қазақстан, 2006, 22 қыркүйек. 3 б.
9. Төленқызы Р. Ата жұртта – алтын адам, ана жұртта – алтын бесік. Алматы, 2007, 35 б.
10. Будак Ф. Қазақстанның өткені, бүгінгі мен ертеңі. Анкара, 2000. 164 б.
11. Тоқаев К.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы: ГОП БК «GАVНАR», 2002, 568 б.; Тоқаев К.К. Турция стратегический партнер Казахстана. В кн.: Казахстан Турция: 10 лет дружбы и сотрудничества. Анкара: Билинг, 2001, 10 б.; Ыдырысов Е. Жасампаздық дипломатиясы // Егемен Қазақстан, 2001, 7 желтоқсан; Тоқаев К.К. Беласу. Дипломатиялық очерктер. Алматы, 2003, 497 б.; Тоқаев К.К. Нұр мен көлеңке. Астана, 2008, 712 б.
12. Хан Г.Б., Суворов А.С., Рахманова Г.В. Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты. Алматы, 2003. 238-257 бб.
13. Бұлұтай М. Қазақстан-Түркия // Ақиқат, 2001, №12. 32-33 б.
14. Нұсқабаев О., Будак Ф. Қазақстан-Түркия ынтымақтастығы // Ақиқат, 2003, №6. 13-17 б.
15. Иконников А. К вопросу о наших турках // Континент, 2002, № 23. С.30-31
16. Габдуллина А.Ж. Социально-политическое развитие туркской диаспоры в Казахстане: история и современность // Высшая школа Казахстана, 2003, №3. С.214-217
17. УришановаГ.Түрки – механизмы на земле Абая // Мысль, 2004, №1. с.83-84
18. Шалекенов У.Х., Шалекенов М.У. Әлем халықтарының этнологиясы. Алматы: Алтын мұра, 2002. 302 б.
19. Қозыбаев М.К. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы: Қазақ университі. 1992. 272 б.
20. Асылбеков М.Х., Гамов А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата: Ғалым, 1991. 256 с.
21. Тоқтабаев А. Түркі халықтарының этно-мәдениеті. Алматы: Толағай, 2006. 328 б.
22. Әбсалымұлы Т. Түрік өркениетінің адамзат мәдениетінің бастауында. Алматы, 2002, 130 б.
23. Түркі әлемі. 2010, №5(97), 17 б.; 2011, №12(116), 10 б.; 2011, №11(114), 4 б.
24. Жақып М. Ағайын арасындағы алтын көпір // Егемен Қазақстан, 1994, 19 тамыз
25. Ыбыраев Ш. Намык Кемал Зейбек және түркі әлемі. Түркістан, 2001, 64-65 б.
26. Мосанов Н. Мы жители стен // Казахстанская правда, 1992, 2 қыркүйек
27. Түркі әлемі. 2010, №5(97), 17 б.; 2011, №12(116), 10 б.; 2011, №11(114), 9,17 б.
28. Қозыбаев М. Қазақ тарихы – дала өркениетінің құрамды бөлігі // Егемен Қазақстан. 1998, 3 шілде
29. Албани Б. Тарихи таным. Алматы, 1994, 259, 265 б.
30. Абдуалы оғлы. Түркі әлемінің тағыры // Егемен Қазақстан, 1997, 2 қазан
31. Жұртбаев. Дулыға. Алматы, 1994, 1 кітап, 7 б.
32. Шоқай М. Ататүрік реформалары таңдаманы 2 т. Алматы, 1994. 208 б.
33. Шоқай М. Ататүрік реформалары таңдаманы 2 т. Алматы, 1994. 208 б.
34. Қазақстан-Zaman. 20 қазан 2006, 4 б.
35. Қазақстан-Zaman. 20 қазан 2006, 4 б.
36. Қалетаев Д. Кемал Ататүріктің мәңгілік құндылықтары ұлт лидері – ел мен оның идеологиясының бастауында // Дала мен қала. – 2009. №45. 8 б.
37. Қазіргі Қазақстан тарихы. Алматы: Раритер, 2010. 372 б.
38. Нысанбаев Ә.Ататүрік іс жүзінде халық билігі жүйесін ұсынды // Аңыз адам. - №3, ақпан 2012. 47 б.
39. Құмғанбаев Ж. Ататүрік құрған қоғамдар – бүкіл түркі жұртының игілік // Аңыз адам. - №3(39), ақпан 2012. 47 б.
40. Егемен Қазақстан, 2008, 26 шілде, 6 б.
41. Первая верительная грамота // Казахстанская правда, 1992, 22 сәуір
42. Қазақстан-түрік байланысы нығатада // Казахстанская правда, 1992, 30 сәуір
43. Қазақстан мен Түркия достастығы мен ынтымақтастағы келісіміне қол қойылды // Казахстанская правда, 1994, 19 қыркүйек
44. Шугабаева Д. Турция пока к нам благоволит // Казахстанская правда, 1995, 16 тамыз
45. Таранов А. Түркия және Қазақстан // Казахстанская правда, 1995, 16 тамыз;
46. Истинный друг всегда рад успехам друга // Казахстанская правда, 1999, 17 желтоқсан
47. Панорама. 1997, №49, 5 наурыз
48. Абакова Ж. М.Кемали сапары // Экспресс, 1997, 18 наурыз
49. Панорама. 1997, №37
50. Ыдырысов Е.А. Қазақстан Республикасының жаңа контекстегі халықаралық негізгі бағыттары // Дипломатиялық курьер, 2000, №3
51. Дипломатиялық курьер, 2000, №3
52. Панорама. 2000, 20 қазан
53. Панорама. 2000, 31 наурыз
54. Тоқаев К.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы: ГОП БК «GАVНАR», 2002, 177 б.
55. Тоқаев К.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы: ГОП БК «GАVНАR», 2002, 108 б.
56. Айқын, №1198(1135)№ 21 қазан, 2008, 2 б.
57. Айқын, №1198(1135)№ 21 қазан, 2008, 2 б.
58. Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Махат Д.П. Қазақстан тарихы. Алматы: Раритет, 2010. 359 б.
59. Егемен Қазақстан, 2007, 14 желтоқсан
60. Егемен Қазақстан, 2007, 14 желтоқсан
61. Қазақстан-ZAMAN. №43(763), 2009, 29 қазан, 1,5 б.
62. Қазақстан-ZAMAN. №10(881), 2012, 8 наурыз, 3 б.
63. Мәметова С. Қазақ-түрік бауырластығы // Ақиқат, 2009, №9, 31-32 б.
64. Хан Г.Б. Внешняя политика Республики Казахстан. Алматы, 1999, 120 б.
65. Нарибаев М.К. История и перспективы развития казахстанско-турецких двусторонних отношений // Саясат, 1998, №4, 49 б.
66. Жексенбаева Б.Түркия – Қазақстан байланысы тереңдей түсті // Столичное обозрение, 1991, 2 қыркүйек
67. Қазақ-түрік қатынастары күшіне енді // Казахстанская правда, 1995, 11 тамыз
68. Булдекбаева М. Бірлескен банкінің жаңа кезеңі // Казахстанская правда, 1993, 23 шілде
69. Панорама. 1997, №10, 14 наурыз
70. Панорама. 1997, 12 маусым
71. Абдраменко Т. Қазақстан мен Түркия арасындағы іскерлік байланыстың перспективалары // Панорама. 1997, 12 қыркүйек
72. Казахстанская правда, 1997, 22 мамыр
73. Нәрібаев М.К. Қазақ-түрік екі жақты қатынастар тарихы мен перспективалар // Саясат, 1998, №10, 10-13 б.
74. Панорама. 1999, 1 қазан
75. Нестеренко С. Кеше-келісім, бүгін- мереке // Казахстанская правда, 2000, 20 қазан
76. Шен В. Қазақстан-Түркия қатынасы – ұзақ мерзімді іскерлік сипатта // Азия -экономика и жизнь, 1996, №40
77. Панорама. 1998, №48, 30 қазан
78. Дипломатический курьер, 2000, 3 б.
79. Казахстанская правда, 2000, 6 желтоқсан
80. Рахметова Г. Президенті «сверили часы» // Казахстанская правда, 2001, 29 апреля
81. Қазақстан-Zaman. №12(524). 25 наурыз 2005, 12 б.
82. Қазақстан-Zaman. №38(601). 15 қыркүйек 2006, 3 б.
83. Егемен Қазақстан, 2011, 7 қазан, 8 б.
84. Қазақстан-Zaman. №14(577). 31 наурыз 2006, 4 б.
85. Иембекова М. ХХ ғ. 90 жылдарындағы қазақ-түрік қатынастары. Тарих ғылымдарының кандидаттық ғылым дәрежесін алу үшін жазылған еңбек. Алматы, 1998, 35 б.
86. Бурыбаева А. Қазіргі кездегі Қазақстан-Түркия қатынастары. Алматы, 2002, 3-4 б.
87. Будак Ф. Қазақстан-Түркия ынтымақтастығы // Қ.А.Ясауи университетінің хабаршысы, 2002, №1, 122 б.
88. Бұлұтай М. Қазақстан-Түркия // Ақиқат, 2001, №12, 34 б.
89. Бұлұтай М. Қазақстан-Түркия // Ақиқат, 2001, №12, 34 б.
90. Соглашение о культурном сотрудническтве между государственными комитетами КазССР по культуре и Министерство культуры Турецкой Республики // Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. Анкара, 1996, 36-38 б.
91. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 2003, 200-201 б.
92. Розалиев Ю.К. Мустафа Кемал Ататюрк // Вопросы истории. М., 1995, №8, 57-77 б.
93. Будак Ф. Қазақстан-Түркия ынтымақтастығы // Қ.А.Ясауи университетінің хабаршысы, 2002, №1, 123 б.
94. Аунбаева А. Қазақстан-Түркия білім саласындағы байланыстар // Ақиқат, 2002, №2, 30 б.
95. Актуальные проблемы Внешней политики Казахстана. Сборник статей под ред. К.К. Токаева. Подготовлено МИД Республики Казахстан. М.: Русский Раритет, 1998, 450 б.
96. Қазақстан-Zaman. №45(505). 12 қараша 2004, 12 б.
97. Жас алаш, 16 маусым, 2000, 3 б.
98. Қазақстан-Zaman. №46(1305). 12 қараша 2004, 12 б.
99. Қазақстан-Zaman. №11(523). 18 наурыз 2005, 6-7 б.
100. Қазақстан-Zaman. №11(523). 18 наурыз 2005, 3 б.
101. Қазақстан-Zaman. №17. 3 маусым 2010, 6 б.
102. Егемен Қазақстан, 2012, 2 ақпан, 1 б.
103. Аңыз адам. №3(39), ақпан 2012, 12 б.
104. Аңыз адам. №3(39), ақпан 2012, 12 б.
105. Самрат М. Ежелгі дос айнымас. Алматы, 2011, 140 б.
106. Ақиқат. 2000, №12, 68 б.
107. Аунбаева А. Қазақстан-Түркия білім саласындағы байланыстар // Ақиқат, 2002, №2, 36 б.
108. Сарыбай Қ. Бауырластық қатынастар даму үстінде // Егемен Қазақстан, 2000, 14 наурыз, 8 б.
109. Бұлұтай М. Қазақстан-Түркия қатынастары қалай дамуда? // Ақиқат, 2003, №3, 13 б.
110. Қазіргі Қазақстан тарихы. Хрестоматия. Алматы, 2010, 509 б.
111. Смайл С. Ататүрік. Танымдық өмірбаян. Алматы, 1998, 128 б.
112. Қазақстан-Zaman. №17. 3 маусым 2010, 6 б.
113. Түркі әлемі. 2011, №12(116), 10 б.
114. Түркі әлемі. 2011, №12(116), 10 б.
115. Түркі әлемі. 2011, №11(114), 9 б.
2. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства / Казахстанская правда, 16 мая 1992; Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздіміздің бес жылы. Алматы: Қазақстан, 1996, 429 б.; Н.Ә. Назарбаев ғасырлар тоғысында. Алматы: Өнер, 1996, 112 б.; Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы: Атамұра, 2003, 272 б.; Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. Астана, 2007, 375 б.
3. Бизақов С. Түбі бір түркілер. – Алматы; Қазақ ӘАУ, 2000. – 318 б.
4. Бөлебай Р. Біз көрген Түркия. Алматы // Дала мен қала, 2007, 8 маусым. 16 б.
5. Оразалықызы А. Түркия мен Қазақстанның жаңа экономикалық қатынастары. – Алматы, 2006. 105 б.
6. Самрат Ж. Ежелгі дос айнымас. – Алматы, 2005. 48 б.
7. Әбсаламұлы Т. Түркі өркениетінің адамзат өркениетінің бастауында. Алматы, 2007. 128 б.
8. Абдрахманов С. Түркі тілдес түгел бай. Алматы // Егемен Қазақстан, 2006, 22 қыркүйек. 3 б.
9. Төленқызы Р. Ата жұртта – алтын адам, ана жұртта – алтын бесік. Алматы, 2007, 35 б.
10. Будак Ф. Қазақстанның өткені, бүгінгі мен ертеңі. Анкара, 2000. 164 б.
11. Тоқаев К.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы: ГОП БК «GАVНАR», 2002, 568 б.; Тоқаев К.К. Турция стратегический партнер Казахстана. В кн.: Казахстан Турция: 10 лет дружбы и сотрудничества. Анкара: Билинг, 2001, 10 б.; Ыдырысов Е. Жасампаздық дипломатиясы // Егемен Қазақстан, 2001, 7 желтоқсан; Тоқаев К.К. Беласу. Дипломатиялық очерктер. Алматы, 2003, 497 б.; Тоқаев К.К. Нұр мен көлеңке. Астана, 2008, 712 б.
12. Хан Г.Б., Суворов А.С., Рахманова Г.В. Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты. Алматы, 2003. 238-257 бб.
13. Бұлұтай М. Қазақстан-Түркия // Ақиқат, 2001, №12. 32-33 б.
14. Нұсқабаев О., Будак Ф. Қазақстан-Түркия ынтымақтастығы // Ақиқат, 2003, №6. 13-17 б.
15. Иконников А. К вопросу о наших турках // Континент, 2002, № 23. С.30-31
16. Габдуллина А.Ж. Социально-политическое развитие туркской диаспоры в Казахстане: история и современность // Высшая школа Казахстана, 2003, №3. С.214-217
17. УришановаГ.Түрки – механизмы на земле Абая // Мысль, 2004, №1. с.83-84
18. Шалекенов У.Х., Шалекенов М.У. Әлем халықтарының этнологиясы. Алматы: Алтын мұра, 2002. 302 б.
19. Қозыбаев М.К. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы: Қазақ университі. 1992. 272 б.
20. Асылбеков М.Х., Гамов А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата: Ғалым, 1991. 256 с.
21. Тоқтабаев А. Түркі халықтарының этно-мәдениеті. Алматы: Толағай, 2006. 328 б.
22. Әбсалымұлы Т. Түрік өркениетінің адамзат мәдениетінің бастауында. Алматы, 2002, 130 б.
23. Түркі әлемі. 2010, №5(97), 17 б.; 2011, №12(116), 10 б.; 2011, №11(114), 4 б.
24. Жақып М. Ағайын арасындағы алтын көпір // Егемен Қазақстан, 1994, 19 тамыз
25. Ыбыраев Ш. Намык Кемал Зейбек және түркі әлемі. Түркістан, 2001, 64-65 б.
26. Мосанов Н. Мы жители стен // Казахстанская правда, 1992, 2 қыркүйек
27. Түркі әлемі. 2010, №5(97), 17 б.; 2011, №12(116), 10 б.; 2011, №11(114), 9,17 б.
28. Қозыбаев М. Қазақ тарихы – дала өркениетінің құрамды бөлігі // Егемен Қазақстан. 1998, 3 шілде
29. Албани Б. Тарихи таным. Алматы, 1994, 259, 265 б.
30. Абдуалы оғлы. Түркі әлемінің тағыры // Егемен Қазақстан, 1997, 2 қазан
31. Жұртбаев. Дулыға. Алматы, 1994, 1 кітап, 7 б.
32. Шоқай М. Ататүрік реформалары таңдаманы 2 т. Алматы, 1994. 208 б.
33. Шоқай М. Ататүрік реформалары таңдаманы 2 т. Алматы, 1994. 208 б.
34. Қазақстан-Zaman. 20 қазан 2006, 4 б.
35. Қазақстан-Zaman. 20 қазан 2006, 4 б.
36. Қалетаев Д. Кемал Ататүріктің мәңгілік құндылықтары ұлт лидері – ел мен оның идеологиясының бастауында // Дала мен қала. – 2009. №45. 8 б.
37. Қазіргі Қазақстан тарихы. Алматы: Раритер, 2010. 372 б.
38. Нысанбаев Ә.Ататүрік іс жүзінде халық билігі жүйесін ұсынды // Аңыз адам. - №3, ақпан 2012. 47 б.
39. Құмғанбаев Ж. Ататүрік құрған қоғамдар – бүкіл түркі жұртының игілік // Аңыз адам. - №3(39), ақпан 2012. 47 б.
40. Егемен Қазақстан, 2008, 26 шілде, 6 б.
41. Первая верительная грамота // Казахстанская правда, 1992, 22 сәуір
42. Қазақстан-түрік байланысы нығатада // Казахстанская правда, 1992, 30 сәуір
43. Қазақстан мен Түркия достастығы мен ынтымақтастағы келісіміне қол қойылды // Казахстанская правда, 1994, 19 қыркүйек
44. Шугабаева Д. Турция пока к нам благоволит // Казахстанская правда, 1995, 16 тамыз
45. Таранов А. Түркия және Қазақстан // Казахстанская правда, 1995, 16 тамыз;
46. Истинный друг всегда рад успехам друга // Казахстанская правда, 1999, 17 желтоқсан
47. Панорама. 1997, №49, 5 наурыз
48. Абакова Ж. М.Кемали сапары // Экспресс, 1997, 18 наурыз
49. Панорама. 1997, №37
50. Ыдырысов Е.А. Қазақстан Республикасының жаңа контекстегі халықаралық негізгі бағыттары // Дипломатиялық курьер, 2000, №3
51. Дипломатиялық курьер, 2000, №3
52. Панорама. 2000, 20 қазан
53. Панорама. 2000, 31 наурыз
54. Тоқаев К.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы: ГОП БК «GАVНАR», 2002, 177 б.
55. Тоқаев К.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы: ГОП БК «GАVНАR», 2002, 108 б.
56. Айқын, №1198(1135)№ 21 қазан, 2008, 2 б.
57. Айқын, №1198(1135)№ 21 қазан, 2008, 2 б.
58. Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Махат Д.П. Қазақстан тарихы. Алматы: Раритет, 2010. 359 б.
59. Егемен Қазақстан, 2007, 14 желтоқсан
60. Егемен Қазақстан, 2007, 14 желтоқсан
61. Қазақстан-ZAMAN. №43(763), 2009, 29 қазан, 1,5 б.
62. Қазақстан-ZAMAN. №10(881), 2012, 8 наурыз, 3 б.
63. Мәметова С. Қазақ-түрік бауырластығы // Ақиқат, 2009, №9, 31-32 б.
64. Хан Г.Б. Внешняя политика Республики Казахстан. Алматы, 1999, 120 б.
65. Нарибаев М.К. История и перспективы развития казахстанско-турецких двусторонних отношений // Саясат, 1998, №4, 49 б.
66. Жексенбаева Б.Түркия – Қазақстан байланысы тереңдей түсті // Столичное обозрение, 1991, 2 қыркүйек
67. Қазақ-түрік қатынастары күшіне енді // Казахстанская правда, 1995, 11 тамыз
68. Булдекбаева М. Бірлескен банкінің жаңа кезеңі // Казахстанская правда, 1993, 23 шілде
69. Панорама. 1997, №10, 14 наурыз
70. Панорама. 1997, 12 маусым
71. Абдраменко Т. Қазақстан мен Түркия арасындағы іскерлік байланыстың перспективалары // Панорама. 1997, 12 қыркүйек
72. Казахстанская правда, 1997, 22 мамыр
73. Нәрібаев М.К. Қазақ-түрік екі жақты қатынастар тарихы мен перспективалар // Саясат, 1998, №10, 10-13 б.
74. Панорама. 1999, 1 қазан
75. Нестеренко С. Кеше-келісім, бүгін- мереке // Казахстанская правда, 2000, 20 қазан
76. Шен В. Қазақстан-Түркия қатынасы – ұзақ мерзімді іскерлік сипатта // Азия -экономика и жизнь, 1996, №40
77. Панорама. 1998, №48, 30 қазан
78. Дипломатический курьер, 2000, 3 б.
79. Казахстанская правда, 2000, 6 желтоқсан
80. Рахметова Г. Президенті «сверили часы» // Казахстанская правда, 2001, 29 апреля
81. Қазақстан-Zaman. №12(524). 25 наурыз 2005, 12 б.
82. Қазақстан-Zaman. №38(601). 15 қыркүйек 2006, 3 б.
83. Егемен Қазақстан, 2011, 7 қазан, 8 б.
84. Қазақстан-Zaman. №14(577). 31 наурыз 2006, 4 б.
85. Иембекова М. ХХ ғ. 90 жылдарындағы қазақ-түрік қатынастары. Тарих ғылымдарының кандидаттық ғылым дәрежесін алу үшін жазылған еңбек. Алматы, 1998, 35 б.
86. Бурыбаева А. Қазіргі кездегі Қазақстан-Түркия қатынастары. Алматы, 2002, 3-4 б.
87. Будак Ф. Қазақстан-Түркия ынтымақтастығы // Қ.А.Ясауи университетінің хабаршысы, 2002, №1, 122 б.
88. Бұлұтай М. Қазақстан-Түркия // Ақиқат, 2001, №12, 34 б.
89. Бұлұтай М. Қазақстан-Түркия // Ақиқат, 2001, №12, 34 б.
90. Соглашение о культурном сотрудническтве между государственными комитетами КазССР по культуре и Министерство культуры Турецкой Республики // Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и сотрудничества. Анкара, 1996, 36-38 б.
91. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 2003, 200-201 б.
92. Розалиев Ю.К. Мустафа Кемал Ататюрк // Вопросы истории. М., 1995, №8, 57-77 б.
93. Будак Ф. Қазақстан-Түркия ынтымақтастығы // Қ.А.Ясауи университетінің хабаршысы, 2002, №1, 123 б.
94. Аунбаева А. Қазақстан-Түркия білім саласындағы байланыстар // Ақиқат, 2002, №2, 30 б.
95. Актуальные проблемы Внешней политики Казахстана. Сборник статей под ред. К.К. Токаева. Подготовлено МИД Республики Казахстан. М.: Русский Раритет, 1998, 450 б.
96. Қазақстан-Zaman. №45(505). 12 қараша 2004, 12 б.
97. Жас алаш, 16 маусым, 2000, 3 б.
98. Қазақстан-Zaman. №46(1305). 12 қараша 2004, 12 б.
99. Қазақстан-Zaman. №11(523). 18 наурыз 2005, 6-7 б.
100. Қазақстан-Zaman. №11(523). 18 наурыз 2005, 3 б.
101. Қазақстан-Zaman. №17. 3 маусым 2010, 6 б.
102. Егемен Қазақстан, 2012, 2 ақпан, 1 б.
103. Аңыз адам. №3(39), ақпан 2012, 12 б.
104. Аңыз адам. №3(39), ақпан 2012, 12 б.
105. Самрат М. Ежелгі дос айнымас. Алматы, 2011, 140 б.
106. Ақиқат. 2000, №12, 68 б.
107. Аунбаева А. Қазақстан-Түркия білім саласындағы байланыстар // Ақиқат, 2002, №2, 36 б.
108. Сарыбай Қ. Бауырластық қатынастар даму үстінде // Егемен Қазақстан, 2000, 14 наурыз, 8 б.
109. Бұлұтай М. Қазақстан-Түркия қатынастары қалай дамуда? // Ақиқат, 2003, №3, 13 б.
110. Қазіргі Қазақстан тарихы. Хрестоматия. Алматы, 2010, 509 б.
111. Смайл С. Ататүрік. Танымдық өмірбаян. Алматы, 1998, 128 б.
112. Қазақстан-Zaman. №17. 3 маусым 2010, 6 б.
113. Түркі әлемі. 2011, №12(116), 10 б.
114. Түркі әлемі. 2011, №12(116), 10 б.
115. Түркі әлемі. 2011, №11(114), 9 б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
ӘОЖ 950(574)Б88 Қолжазба құқында
Абдраимова Ботагөз Дүйсенбекқызы
Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы сының қарым-қатынасы қазіргі
заманғы өркениетті мемлекеттер байланысының үлгісі (М.К.Ататүріктен –
Н.Ә.Назарбаевқа дейін)
6М011400 Тарих магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін
дайындалған магистрлік диссертация
Тараз 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
І. Өркениеттер тоғысындағы түрік әлемі. М.К.Ататүріктен – 16
Н.Ә. Назарбаевқа дейінгі қазақ-түрік ынтымақтастық
проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
1.1. Түркі өркениетінің заманалар тағылымы қазіргі заманғы 16
қазақ-түрік қатынасының қайнар бұлағы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2. Тұран көгіндегі екі жұлдыз –Мұстафа немесе Тұран идеясы 23
... ... ..
1.3. Түрік тағылымы – Түркі дүниесі бірлестігінің іргетасы 34
... ... ... ... ... ...
ІІ. Қазақ-түрік қатынастарының даму тарихы 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.1. Қазақ-түрік қатынастарының саяси негіздері, оның 40
қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы 56
экономикалық және сауда-саттық қатынастардың
даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ. Қазақстан-Түркия: рухани байланыс бастаулары 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.1. Қазақ-түрік мәдени-гуманитарлық әріптестігі: бүгінгі, келешегі 73
... ...
3.2. Қазақстан-Түркия білім саласындағы байланыстар 79
... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Ататүріктің тарихи реформасы және Түран төріндегі 95
түркі
академиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 102
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі 107
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста Қазақстан
Республикасы мен Түркия Республика арасындағы ширек ғасырға жуық
ынтымақтастық байланыстар кешенді зерттелген. Қазақстан мен Түркия
қатынасының саяси, экономикалық және мәдени факторлары талданған. Екі ел
байланысының болашақтағы мүмкіндігінің теориялық, методологиялық және
практикалық аспектілері сарапталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алғалы бергі жылдары
ішінде біз қаншалықты ояндық, жалпы заманның ағымына толық ілесе алдық па,
ұтқанымыз қайсы, ұтылғанымыз қайсы? Алуан түрлі тақырыптарға барып
тірелетін бұл салуалдардың жауабы қоғамымыздың ояну қабілетіне, мәдени,
рухани және экономикалық потенциалына байланысты. Қалай болғанда да жиырма
жылдан астам уақыт ішінде сана мен психологиямыздағы қоғамдық және саяси-
әлеуметтік өміріміздегі өзгерістерді сезіну, салыстырып байқамау мүмкін
емес.
Қазақтардың жаңа дәуірдегі ұғымын өзгертіп, ояна бастауына себепші
болған тағы бір құбылыс – туыс түркі халықтарымен, әсіресе, Түрік
республикасымен табысу және олармен жаңаша достық қарым-қатынас көпірін
салу болды. Бұрын тек қиялда болған ұғымдар шындыққа айналды. Түбірлі саяси-
әлеуметтік өзгерістер бұл саланың да көрнекті өкілдерін тарих сахнасына
шығарды. Түрік әлемінің шын жанашыр жақтаушылары, зерделі де зиялы қауым
өкілдері туыс ел мен елдің, мемлекет пен мемлекеттің, ұлттар мен ұлыстардың
мәдени, рухани жақындығын ту қылып көтерді, талай нақты іс-шаралар атқарды.
Болашақта тындыратын жұмыстардың тақырыбы мен ауқымын сөз етті. Көз
жеткізіп, атқара алсақ талай биіктерге қол созуға болатынын ұғындық.
Қол созуға тиіспіз және ол бірін-бірі жетелеген достардық ақ жүректен
ұсынған қолы болуы тиіс.
Қазіргі геосаяси жағдай өзгерді, әлемдік картада Біріккен ұлттар
ұйымына мүше боп енген түркі мемлекеттері – тарихи шындықтың жемісі.
Алайда, бұл мемлекеттердің арасында тарихи-этникалық, тілдік, діни, әдет-
ғұрып, мәдени жақындықтар бар екенін ешкім де жоққа шығара алмайды. ХХІ
ғасыр көгінде терезесі тең түркі мемлекеттері экономикалық, мәдени және
саяси негізде арна тауып, бір-бірімен достық, туыстық қатынаста елгері
дамитын болса, будан ұтатыны көп. Алдымен түркі дүниесінің ортақ мүддесі
ұтады.
ХХІ ғасыр түркі әлемінің алдына жаңа тарихи шарттар қоюда. Әлемдік
жаһандану үрдісі әр ұлттың терезесінен сығалай бастады. Саяси, мәдени
кеңістіктерімізде алпауыт елдердің өктемдігі күшеймесе азайған жоқ.
Үстіміздегі ғасырда өз ұлтының болмысы туралы ойланбайтын ел жоқ.
Бізде ойлануымыз керек және оның бір қанатында түркі дүниесі тұруы
тиіс. Олармен туыстық хақымыз ғана емес, көршілік хақымыз да бар. Көрші
ақысы – тәңірі ақысы дейді біздің ортақ бабамыз Қорқыт ата [1,11б.]. Бұл
зерттеп отырған тақырыбымыздың өзектілігінің бір көрінісі.
Үшінші мыңжылдықтың табалдырығын тәуелсіз елдер қатарында еркін аттаған
түркі халықтарының (Қазақстан, Түркия) егемен елдерінің және демократиялық
өзгерістерге тартылып жатқан өзге де мемлекеттер құрамындағы түркі
халықтарының кешегі саясаттандырылған ұлттық тарихын және оның рухани-
мәдени кескін-келбетін адамзаттың ортақ өркениетімен һәм құндықытарымен
сабақтастықта қарай бастағанымызға көп уақыт өте қойған жоқ. Мәселенің
маңыздылығы мен кұрделілігі ұлттық тарихтың бұрынан қалыптасқан даяр
үлгісін әлемдік өркениттің сара жалына түсіре салуда емес. Алдымен ондай
еленіп-екшеленіп қойылған сара жол жоқ. Ғылымның дамуымен бірге үнемі
өзгеріс үстінде ұғындырылатын әлемдік тарихи үрдіс бар және онымен өрлесу
ұлттық тарихтың мақсат – мүддесіне қарай түрліше сипат алатыны да даусыз.
Мәселенің қиындығы Отандық тарихты жалпы адамзат тарихының бір тармағы
және құрамдас бөлігі ретінде зерделей отырып, одан туындайтын тарихи
санамызды шынайы негізде қалыптастыруда. Бұл орайда тарихымыздың өзгелермен
ортақ түйісетін сәттерін қалпына келтіру ғана емес, тарихымызда баяндалып
келе жатқан оқиғалар мен тұлғалардың да басқаларға шығу параметрлерін
қайта қарап отыруымыз қажет.
Ұсынылып отырған диссертациялық жұмыстың 1991-2012 жылдар аралығындағы
Қазақстан мен Түркияның жан-жақты байланысы туралы мол мағлұмат беретін
тарауларының маңызы үлкен. Қазақстан үшін түбі бір, дәстүрі бір Түркия
Республикасымен жақындасуы ғасырлар бойы түркі халықтарының арманының
жүзеге асқандығы.
Екі елдің арасындағы тығыз бауырластық қарым-қатынастың орнауы туралы
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өз кезегінде: Қазақстан мен Түркияны
байланыстыратын ортақ негіздер аз емес, географиялық жағынан екі ел Еуропа
мен Азияның тоғысқан жерінде, этнографиялық тұрғыдан келсек, халықтардың
шыққан тегі, тілі мен мәдениеті тамырлас, - деген еді.
Тәуелсіздігімізді алғаннан бергі 20 жыл көлемінде ел өмірінде
жүргізілген қайта құрулардың арқасында еуропалық даму үрдісіне сай
державалардың біріне айналған Түркияның халықаралық аренада алатын орны мен
даму тәжірибесінің Қазақстан мемлекеті үшін маңыздылығы ерекше. Соғыс
жылдары Маршал жоспары мен Трумэн доктринасын қабылдаған Түркия 1952
жылы НАТО-ға мүшелікке енді. Түркияның экономикалық, саяси, мәдени-
гуманитарлық салалардағы көмегі, Қазақстан мемлекетіне қолдау, қуат берері
сөзсіз.
Тегі бір екі елдің қарым-қатынасының қалыптасу барысы, даму деңгейі
Алдыңғы және Орталық Азия аймағы мен халықаралық аренадағы алатын оры мен
бейбіт қатынасты қамтамасыз етудегі рөлі, аймақтық интеграцияны жүзеге
асырудағы белсенділігі бүгінгі күні бұл мәселелердің өзектілігін
айқындайды.
Бәрімізге жақсы белгілі, 1991 жылы желтоқсан айының 16-сы күні өз
тәуелсіздімізді жарияласымен-ақ, бар-жоғы 30 минуттан кейін Түркия
Республикасы бірінші болып әлемге жар салып Қазақстанның егемендігін
таныды. Осының негізінде тұңғыш өз елшілігін ашқан елде Түркия болып
табылды, әрі Қазақстан да өзінің шетелдердегі алғашқы елшілігін Түркия
мемлекетінде ашты.
Бүгінгі күні Түркия мемлекетінің саяси қолдауы мен экономикалық көмегі,
мәдени саладағы ынтымақтастығы нарықтық экономиканы құру бағытында дамып
келе жатқан еліміз үшін үлкен әсерін тигізері сөзсіз.
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясатының әр түрлі мәселелерін зерттеу,
оның халықаралық ұйымдар шеңберінде шетел мемлекеттерімен жан-жақты
ынтымақтастығын, соның ішінде түбі бір Түркия мемлекетімен қарым-
қатынасының дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми жағынан
да, саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті мәселе.
Тәуелсіз еліміздің қазіргі дамуы үшін өткен күннің қорытындылары мен
сабақтарын ой елегінен өткізу қажет болғандықтан Қазақстан Республикасы мен
Түркия Республикасы арасындағы саяси-экономикалық, рухани-мәдени
байланыстар барысына және ондағы түбегейлі өзгерістер сипатына тоқталып,
тарихи зердемізден өткізбекпіз.
Қысқасы, бүгінгі ақиқатты ашып айтатын уақыт жағдайында тәуелсіздік
жылдарындағы Қазақстан-Түркия елдері арасындағы байланыстардың жетістіктері
мен кемшіліктерін салыстыра отырып баяндайтын ғылыми еңбектер жазу сәті
келген сияқты. Әсіресе, олардың саяси, материалдық-техникалық және рухани
базасын жарақтаудағы қиыншылықтар, екі елде білім алған ғылыми-
педагогикалық кадрларды ірктеп орналастыру, сондай-ақ қаржы, сауда,
инвестиция және туризм байланыстарын өрбіту барысындағы проблемаларға,
ерекшеліктерге терең мән беріп, зерделеу заманауи қажеттілік.
Қазақстан мен Түркия ынтымақтастығы мәселесін қарастырғанда тарихтағы
тұлғаның рөлін зерделеудің маңызы ұшан теңсіз. Өйткені бауырас екі ел
байланыстарының қарыштап дамыған бүгінгі күні экономикамен, саясатпен,
жоғары, орта білім беру және ғылыми қызметпен, мәдениетпен айналысатын
мәселелер үшін өткен кезеңдерде елбасқарып еңбек өткен М.К. Аататүріктей,
Т.Озалдай, С.Демирелдей, Б.Хайтіпай қазіргі таңда сондай игі істерді
дамытып жүрген Н.Ә.Назарбаевтай, А.Гүлдей, А.Қарадай, М.Шахановтай,
Д.Қасейіновтай біртуарлардың тағылымдарып игеру, одан оңды қорытындылар
жасап, күнделікті тәжірибеде пайдалану аса қажет нәрсе. Мұның өзі бұрындағы
түркі тілдес елдер арасындағы байланыстардың дамуына игілікті ықпал өткен
және жаңа заманда да өзінің жасампаздық күш-қуатын жоймаған, уақыт
пәрменіне төтеп берген құндылықтарды сақтап қалу үшін керек. Міне, осы
жайлардың өзі Қазақстан мен Түркия байланыстарының дамуындағы табыстар мен
олқы түстарды шолатын іргелі зерттеуге қоғамдық сұраныстың туып
отырғандығын аңғартады.
Біз көтеріп отырған мәселенің өзектілігі адамзат аяқ басып отырған ХХІ
ғасырда одан әрі арта түсуде. Ғасырлар тоғысындағы өзгерістер адам өмірінің
әлеуметтік, экономикалық, саяси, психологиялық, коммуникациялық, рухани
негіздерін түгел қамтығандықтан, бүгінгі тыңда адамзат алдында туындаған
көптеген түйткіл мәселелердің ортақтығы айқын сезіледі, әлемінің тұтастығы,
халықтар мен елдердің өзара байланыстылығы анық байқалады, ақиқат болмыс
жаһандық ауқымда ұғынылады. Осындай жағдайда бауырлас екі түркі ел
байланыстары жаңа мән-мағынаға ие болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев ХХІ ғасырдың түркі ғасыры болатындығын үнемі
қайталайды. Бұл сөздердің мағынасына үңілер болсақ, отанымыздың ертеңгі
өсіп-өнуіне Қазақстан-Түркия ынтымақтастығының қосар үлесінің аз болмайтыны
анғарылады.
Осы айтылғандардың негізінде тәуелсіз Қазақстан мен Түркия елдері
арасындағы байланыстардың саяси, экономикалық және мәдени салаларының
дамкын тарихи тұрғыдан зерделеу қажеттілігі және соңғы ондылдықтарда
қалыптасқан көптеген түйткілдерді шешу мәселелері қоғамдық ғылымдардың, ең
алдымен, отандық тарих ғылымының ең маңызды міндетіне айналғанын аңғару
қиын емес.
Бұл тұрғыдан біз қолға алып отырған зерттеудің танымдық-тәжірибелік
маңыздылығы мен көкейкестілігі күмін туғызбайды.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі таңдағы қазақ-түрік ынтымақтастығындағы
шынайы ахуалды, яғни ақиқатқа деген көзқарасты анықтап, екі ел арасындағы
қалыптасқан жағдайды бұдан да жоғары деңгейге көтеру жөніндегі
тұжырымдалған шараларды белгілей алатындығында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан-Түркия ынтымақтастығының даму
тарихы зерттеушілерді әрқашанда қызықтырғанын айта кету керек. Осы мәселе
боынша жарық көрген тарихи еңбектерді, құжаттарды, БАҚ материалдарын.
Олардың мазмұны мен ой тұжырымдарына қарай шартты түрде бірнеше топқа
жіктеуге болады:
- Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасының мемлекет басшылары
мен саяси қайраткерлерінің еңбектері, хаттары, мемуарлары, сөздері;
- Қазақстан мен Түркия байланыстарының қалыптасуы мен дамуы жайлы
зерттеулер;
- Қазақстан мен Түркия елдерінің зиялы қауым өкілдерінің еңбектері;
Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы ғылыми айналымға түскен еңбектер,
мақалалар және т.б.
Қазақстан Республикасының Президентінің еңбектерінде Қазақстанның
халықаралық саясатың субъектісі ретінде Түркиямен жасаған
келісімшарттарының маңыздылығы мен орны нақты айқындалған.
Мұнда Елбасының екі ел байланысының перспективалары жөніндегі
бастамалары, соның ішінде Қазақстан-Түркия экономикалық әріптестігі,
Қазақстан-Түркия мәдени-рухани байланысы бойынша баяндамалары айрықша
орынды иеленеді. Президенттің Еуропаға жол мемлекеттік бағдармасы да
Егемен Қазақстан мен Түркия Республикасы ынтымақтастығының жарқын
болашағына жөн сілтейді.
Елбасының ресми сөздерінде, саяси еңбектерінде, естеліктерінде екі ел
арасындағы ынтымақтастық тарихы, ондағы жеке тарихи тұлғалардың
белсенділігі қарастырылып, терең ашылып көрсетілген [2,429б.].
Қазақ елінің Түркия Республикасымен тәуелсіздік жылдары жүргізіп келе
жатқан байланыс мәселесінің ауқымы кең, олар күрделі экономикалық-саяси
өзгерістермен тығыз байланысты болғандықтан Қазақстанның сыртқы саясатының
сүбелі, қабырғалы саласы болып табылады. Бұл тақырып бойынша еліміз
егемендігін алдғаннан бері көптеген еңбектер жарияланды. Олардың қатарына
СүБизақовтың Түбі бір түркілер [3,318б.], Р.Бөлебайдың Біз көрген
Түркия [1,16б.], А.Оразастықызының Түркия мен Қазақстанның жаңа
экономикалық қатынастары [5,105б.], Ж.Самраттың Ежелгі дос айнылас
[6,43б.], Т.Әбсалымұлының Түркі өркениетінің адамзат мәдениетінің
бастауында [7,120б.], С.Абдрахмановтың Түркі тілдес түгел бол [8,3б.],
Р.Төленқызының Ата жұртта –алтын адам, ана жұртта – алтын бесік [9,35б.],
Ф.Будактың Қазақстан; өткені мен ертеңі [10, 164б.], және тағы басқалар.
Аталған еңбектерде екі ел ынтымақтастығының қалыптасу, даму бағыттар
қарастырылған. Дегенмен бұл зерттеулерде екі ел ынтымақтастығы тек қана
саяси және экономикалық саладағы жетістірімен шектеліп қоймады.
Зерттеушілер бұл байланыстың терең тамырларына бойлап енуге тырысқан.
Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы дипломатиялық
қатынастар мәселесі Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы,
Түркия – стратегический партнер Казахстана, Казахстан-Турция: 10 лет
дружбы и сотрудничества, Е.Ыдырысовтың Жасампаздық дипломатиясы атты
еңбектерде тәуелсіздік жылдары ішіндегі Қазақстан-Түркия дипломатиялық
байланысының қалыптасу және даму барысына жан-жақты талдау жасалған.
Авторалар Қазақстан мемлекеттілігінің сәулетшісі деп әділетті түрде аталып
жүрген Президент Н.Ә.Назарбаевтың түркі әлемінің екі көшбасшы мемлекеттері
арасындағы ынтымақтастықтың айрықша атап өтеді. Аталған кітаптардың иелері
Қазақстан мен Түркия елдерінің өзара қарым-қатынасы, сондай-ақ, екі елдің
алуан түрлі іскерлік топтарының әрекеттері жайлы өз ойларын ортаға салады.
Еңбектерде қазақ-түрік сыртқы саясатының, басымдық берілетін бағыттары,
мемлекеттеріміздің көкейкесті халықаралық проблемларына көзқарастары
баяндалады.
Г.Б.Хан, А.С.Суворов, Г.В.Рахмановалардың Қазақстан Республикасының
сыртқы саясаты зерттеулерінде Қазақстан-Түркия қарым-қатынасының
қалыптасуы мен дамуы, екі ел арасындағы экономикалық ынтымақтастық, екі
жақты іскерлік байланыстар және тараптар арасындағы білім беру, ғылым,
мәдениет саласындағы мәселелер баяндалып, біраз тың деректер мен ақпаттар
айналымға енген [12,238-239б.]. Ш.Ыбыраевтың Намык Кемал Зейбек және түркі
әлемі еңбегінде түркі әлемінің көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері,
Қазақстан Республикасы Президентінің Бейбітшілік және рухани келісім
сыйлығының игері, Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университінің
үкіметаралық Өкілетті Кеңесінің Төрағасы Намык Кемал Зейбектің қоғамдық,
ұйымдастырушылық, шығармашылық еңбегі, рухани келбеті туралы шынайы
мәліметтер келтіреді. Автор, сонымен бірге, түрікшілдік тағлымның түп-
тамырына сараптама жасап, ойын түйіндеген.
Белгілі дінтанушы, саясаткер-ғалым М.Булұтай өзінің Қазақстан-Түркия
қатынастары қалай дамуда?, Қазақстан-Түркия 2001 еңбектерінде қазақ-түрік
қатынасының мәдени жетістіктері мен экономикалық әуелеті қарастырылған. Бұл
зерттеуші екі ел арасындағы мәдени-рухани және экономикалық байланыстардағы
табыстар мен жетістіктерді көрсетумен бірге еларалық қатынастағы
кемшіліктерге де баға береді [13,32-35б.].
Бүгінгі тіуелсіздік мүмкіндігін кеңінен пайдалана алған ғалымдар
О.Нұсқабаев мен Ф.Будак өздерінің Қазақстан-Түркия ынтымақтастығы атты
еңбектерінде екі ел байланысты кешенді зерттеленген. Олар нақты тарихи
деректер мен мысалдар арқылы қазақ-түрік қатынасының экономикалық, мәдени-
рухани және ғылым салаларындағы жетістіктерге тоқталған. Еңбекте екі ел
ынтымақтастығында өзіндік орны бар саяси тұлғалар жайлы өз пікірлерін анық
көрсетуге тырысқан [4,175б.].
Біз зерттеп отырған тақырыпқа байланысты қызықты жариялымдардың толық
қатары 2000 жылдың басында пайда болды. Мысалы, А.Иконниковтың [15,30-
31б.], А.Ж.Габдуллинаның [16,211-217б.], Г.Уришанованың [17,83-84б.]
зерттеулерінде түрік диаспарасының тарихы және қазіргі кезеңі, әлеуметтік-
саяси дамуы, сонымен қатар олардың біздің республикамыздың қоғамдық саяси
өміріне араласуы, туыстас екі халықтық ынтымақтастығына қосқан үлестері
көрсетілген.
У.Х.Шалекеновтың 2002 ж Әлем халықтарының этнологиясы атты еңбегінде
автор түрік халықтарының отбасылық әдет-ғұрыптары, бір-біріндегі
ұқсастықтар, этностық байланыстар нақты көрсетілген және олардың әдет-
ғұрыптарындағы ерекшеліктер салыстырылған [18,30б.].
Түркияда да еңбектер шығуда. Оның қатарында Н.Н.Бекироғлының
монографиясы, Ю.Зейректің түріктерінің тарихи туралы зерттеуін айтуға
болады.
Біз зерттеп отырған тақырыпқа байланысты қазақстандың түрік
диаспорасының демографиялық, саяси, мәдени аспектілері ҚР ҰӘН-ның
академиктері М.К.Қозыбаевтың [19,272б.], М.Х.Асылбековтың [20,256б.] және
басқа да белгілі тарихшылардың зерттеулерінде қарастырылған. Олардың
жариялымдарында халық санағы және республикамыздағы депортацияланған
халықатардың орналасуы, мәдени байланыстары туралы мәліметтер берілген.
Л.У.Тоқтабайдың 2006 ж шыққан Түркі халықтарының мәдениеті атты
еңбегінде әртүрлі мемлекеттер құрамында өмір сүріп отырған отыздан аса
түркі тілді халықтардың бүінгі саяси-әлеуметтік, этникалық жай-күйі, тілдік
ортасы, қазіргі даму жағдайы туралы мол мағлұмат берілген [20, 328].
Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикалары арасындағы
ынтымақтастықтың қалыптасуы мен дамуы туралы ауқымды әрі деректік маңызы
бар зерттеу материалдары Ақиқат, Саясат, Парасат, Жұлдыз журналдары
мен Қазақстан-ZAMAN, Егемен Қазақстан, Түрік әлемі, Түркістан,
Қазақ әдебиеті және басқа да күнделікті басылымдарда жарияланған.
Қысқасы, Қазақстан-Түркия ынтымақтастығының қалыптасуы мен дамуы
жөнінде жазылған еңбектер баршылық. Біршама деректер жиналып, арнайы
еңбектерге енгізілді, сұрыпталды, жүйеге салынды. Жарық көрген еңбектер
тарихи құбылыс болып саналатын Қазақстан-Түркия ынтымақтастығының саяси,
экономикалық, рухани-мәдени, құқықтық сыр-сипатын ашуда тарихнамадан лайыты
орындарын алары сөзсіз.
Дерек те, Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы қарым-
қатынастар тарихын зерттеудің маңыздылығы әлі де күн тәртібінен түспей
отыр. Мұндай кешенді зерттеу екі ел ынтымақтастығының даму стратегиясын,
басым бағыттарын анықтауға ақпараттық талдау базасын жасауды дұрыс жолға
қойып, мақсаттарға жету үшін неғұрлым тиімді шешімдер қабылдауға зор
мүмкіндіктер береді.
Зерттеудің нысаны. Екі елдің қарым-қатынасының қалыптасуы мен даму
перспективаларын тарихи, саяси талдау болып табылады.
Зерттеудің пәні. Жұмысты жазу барысында Қазақстан мен Түркия
мемлекеттерінің арасындағы қарым-қатынастың қалыптасып нығаюын, даму
деңгейін үш сфераға бөліп қарастыру негізге алынды:
1. Саяси байланыстар
2. Экономикалық қатынастар
3. Мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Тәуелсіз Қазақстан мен Түркия
Республикасы арасындағы замануи, өркениетті ынтымақтастық байланыстардың
қалыптасуы, оның нәтижелері мен тоғлымын теориялық-әдіснамалық және тарихи
тұрғыдан талдау. Сондай-ақ, мәселеге қатысты сан-алуан деректерді саралай
отырып, қазақ-түрік ынтымақтастығының қалыптасуы алғышарттарын,
заңдылықтарын анықтау және олардың қарастырылып отырған кезеңдегі екі ел
арасында қалыптасқан қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және рухани-
мәдени ахуалмен байланысты болғанын көрсету мақсатын көздеді. Осыған
байланысты диссертациялық зерттеудің мақсаттарын шешу үшін төмендегідей
негізгі міндеттер қойылды:
- Қазақстан мен Түркия елдері арасындағы байланысты зерттеу барысында
жинақталған теориялық білімді талдау және қорытындылау;
- Екі ел байланыстарын ұйымдастыратын билік институттарының жұмысын
сараптап, олардың тиімділігін арттыру жолдарын көрсету;
- Халықаралық арнаулы ұйымдардың еларалық байланыс іс-шараларын
ұйымдастырудағы ынтымақтасу жолдарын және әлі де болса іске аспай
жатқан әрекеттер мүмкіндіктерін ашу;
- Қазақстан мен Түркия байланысының тиімділігін арттырудағы оның
заңнамалық базасын жасаудың маңызын ашу;
- Мемлекеттердің ынтымақтастық саясатының негізгі бағыттарын және мақсат-
міндеттерін көрсету;
- Туыстас екі ел байланысындағы шешілмей жатқан кейбір мәселелердің және
қайшылықтардың шешілу жолдарын жетілдіруге бағытталған нақты
практикалық ұсыныстар дайындау;
- Қазақстан мен Түркия ғылымы үшін кадрлар дайындау мен олардың
қызметінің тиімділігін арттыру бағыттындағы және ғылымды қаржылық һәм
материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етудегі тараптарда
жүргізілген мемлекеттік саясатты талдау;
- Сөзсіз қол жеткен құндылық ретінде туыстас елдеріміздің жоғары оқу
орындарының, ғылыми орталықтардың халықаралық байланыстар жүйесіндегі
қызметтеріне шолу жасай отырып, мұндағы жекелеген ұйымдардың
табыстарына баға беру және оның Қазақстан мен Түркияның жоғары білімі
мен ғылымының дамуына тигізетін әсерінің маңыздылығын көрсету;
- Қазақстан мен Түркия республикаларының мәдени байланыстарының
мүмкіндіктерін анықтап, оның даму болашағына көз жүгірту.
Диссертациялық зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін
тарихи үрдістерді талдауда экономикалық, әлеуметтік факторларды ескеретін
қоғамдық дамудың көп қырлы теориясы мен зерттеудің әртүрлі әдістерін
үйлестіру болып табылатын қағидалар құрайды.
Жаһандану тарихи үрдістің мүлдем жаңа, қалыпты емес факторы ретінде
қазіргі әлемдегі байланыстар мен қатынастарды түбегейлі өзгертіп,
әлеуметтік-табиғи дамуды алдын-ала болжап, аңғару мүмкіндіктерін
қиындатуда. Сондықтан, зерттеу жұмысымыз Қазақстан мен Түркия арасындағы
байланысты тұрақты даму идеологиясына сәйкес жоспарлануы тиіс деген
ұстанымға негізделді.
Еңбекте еларалық байланыстың әмбебап принциптері тарихи, сандық және
салыстырмалы түсіндіру кеңінен қолданылды. Бұлар біржақты позиция мен
догматардан арылып, зерттеліп отырған мәселені сыни тұрғыдан қарастыруға
мүмкіндік береді. Методологиялық бағыттың дұрыс анықталуы қол жеткен ғылыми
нәтижелердің оңды қорытындылануына өз ықпалын тигізді.
Тәуелсіз Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстар бүгінге дейін
арнайы, кешенді зерттеуге айналған емес. Әр жерде жарық көрген және өзара
қайталанып жатқан мәліметтер біз көтеріп отырған мәселенің шынайы ақиқатын
кешенді ашпайды. Сондықтан бұл зерттеуде Қазақстан Республикасы мен Түркия
Республикасы арасындағы байланыстар тарихи қазіргі заман талабына сай, әрі
тарихи шынайылық тұрғысынан жан-жақты талданып, көрсетілді. Нақтылай
айтқанда Қазақстан мен Түркия арасындағы екі жақты қарым-қатынастың саяси,
экономикалық және мәдени-гуманитарлық салаларда дамып өрбуінің деңгейін,
факторларық сипатын, нәтижесін, болашағын анықтаудағы саралау, талдау
әдісі. Екі ел арасындағы экономикалық байланыстар Қазақстанның экономика
министрлігі шетелдік инвестициялар жөніндегі Ұлттық агентство мен
халықаралық ынтымақтастық жөніндегі Түрік агенттігі (ТИКА) арасындағы қарым-
қатынастар мысалында ашылған. Ал, Түркия мен Қазақстан мәдени байланыстары
түрік тілдек елдер мәдениет министрлерінің кеңесі – ТҮРІКСОН қызметі арқылы
көрсетілген. Екі мемлекет арасындағы оқу-білім саласы мен ғылыми
байланыстар Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығы
бойынша ашылған Халықаралық қазақ-түрік университінің қызметі арқылы
қаралған.
Екі жақты байланыстардың халықаралық арендағы орны мен аймақтық дәржедегі
әлемдік даму үрдісіне қосып отырған үлесін мәнділейтін салыстырмалық әдісі.
Бұл әдіс Қазақсьанның басқа елдерге қарағанда сыртқы саясатының ерекшелігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Күнделікті баспасөз беттеріндегі материалдар негізінде Қазақстан
Республикасының әрбір елмен қарым-қатынасының орнауы, дамуы және екі жақты
қатынастағы жағымсыз жағдайдар тудыратын мәселелерді анықтап, мәнін ашуда
бақылау, қадағалау әдісі.
Екі жақты қатынасты зерттеуде бір жағынан деректік негізі бар мемлекет
қайраткерлерінің сөздерін, саяси баяндамаларды, келісімдердің мазмұнын
саралауда контент-анализ әдісі қодланылды.
Біздің зерттеуіміздің басты жаңалықтары мынадай:
Біріншіден. Қазіргі заманда елдер арасындағы соның ішінде, Қазақстан мен
Түркия республикалары арасындағы экономикалық, саяси, рухани-мәдени
байланыстардың жаһадану процесімен бірге жүруіне, соған сәйкес іс-әрекеттің
күтпеген салдарының пайда болу мүмкіндіктерінің артуына байланысты және
қоғам қауіпсіздігі мен тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін екі ел арасындағы
саяси, дипломатиялық және рухани қатынастардың маңызы объективті түрде
артқаны көрсетілді.
Екіншіден. Екі ел арасындағы байланыстарға арналып жарық көрген еңбектер
тарихнамалық талдаудан өткізілді, жаңа деректер ғылыми айнылымға түсті және
олардың статистикалық мәліметтері салыстырмалы түрде анықталды.
Үшіншіден. Қазақстан мен Түркия республикалары арасындағы байланыстарға
арналған келіміс-шарт протоколдарының материалдары, декларациялар мен
нұсқаудардың орнындалу тәжірибесін талдау, орын алған кемшіліктерді
мүмкіндігінше толық ашып көрсетуге әрекет жасалды.
Төртіншіден. Тәуелсіз ел болғанға дейінгі зерттеулердің барлығына тән
болған нәрсе Қазақстанның қай салада болмасын, соның ішінде сыртқы
саясаттағы қадамдары да тек кеңестік жүйе шеңберінде баяндалып,
республиканың алыс шет елдермен байланысы, соның ішінде Түркиямен, қатынасы
назардан тыс қалып келді. Сондықтан жұмысты жазу барысында жоғары арнаулы
білім мен ғылым саласындағы шетелдік әріптестермен өзара байланыстардың көп
салалы бағыттары жаңа қырынан зерделенді.
Бесіншіден, зерттеу тақыбының методологиялық, тарихнамалық, әдістемелік
желісіне жаңаша көзқарас, шынайы ғылыми пікір қалыптастыруға ұмтылыс
жасалынды.
Алтыншыдан, тәуелсіз Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы
арасындағы байланыстардың ерекшеліктері анықталды.
Жетіншіден, Қазақстан мен Түркия республикалары арасындағы байланыстардың
жаңа бағыттары мен мүмкіндіктері болжамдалды.
Зерттеу жұмысының деректелік көзін Қазақстан мен Түркия республикалары
арасындағы байланыстарына арналған құжаттар, Түрік республикасының негізін
қалаушы Мұстафа Кемалдың, қазақ еліндегі Біртұтас Түркістан идеясының
негізін салушы Мұстафа Шоқайдың, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаевтың, Түрік Республикасының Елбасылары – Т.Озал, С.Демирел,
Т.Сезар, А.Гүл және т.б. еңбектері мен сөйлеген сөздері құрады. Ресми
деректер ретінде хаттамалар, мәлімдемелер, сатистикалық көрсеткіштер,
цифлар, фактілер көрсетілді.
- Республиканың басым бағыттары мен даму нәтижесін, мақсат-міндеттерін
айқындайтын мемлекет басшысының жарғылары, жолдаулары, баяндамалары,
сөйлеген сөздері;
- Екі ел Парламенті тарапынан қабылданған заңнамалық құжаттар;
- Еліміздің ішкі және сыртқы дамуын, Қазақстан дамуының саяси-өңірлік,
әлеуметтік-экономикалық қырларын нақтылайтын үкіметтік қаулылар мен
құжаттар;
- Тәуелсіз Қазақстанды құруға атсалысқан тұлғалардың естеліктері;
- Азаматтық қоғам институттарын, саяси партиялардың, шетел сарапшыларының
ұстанымдарын бейнелейтін материалдыр;
- Қазақстан мен Түркия республикаларының қазіргі заман тарихы бойынша
қазақстандың және шетел ғалымдарының тұжырымдамалық және іргелі
еңбектері;
- Мерзімді басылым материалдары;
- өзекті мәселе бойынша ғаламтар-қорлары.
Екі елдің қазіргі заманғы байланыстарын жазуға негіз болатын құжаттық
негізін заңнамалық актілер мен стратегиялық құжаттар құрайды. Бірінші
кезекте Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңы
(1991 жыл), 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың Қазастан халқына Жолдауы Қазақстан-
2030: барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатылың
артуы (Алматы, 1997) және Елбасының басқа да жолдауларын айтамыз.
Заңнамалық актілер мен стратегиялық құжаттар тәуелсіз Қазақстанның негізін
салып, оның шетелдермен, соның ішінде Түркиямен байланысының даму қырларын
анықтап, екі ел арасындағы іргелі өзгерістерге жол ашты.
Диссертациялық жұмыстың эмпирикалық базасы. Зерттеу барысында екі ел
арасындағы байланыстар туралы ақпараттық мәліметтерді жариялаған мерзімді
басылымдардың материалдарын саралау, екі ел аумағында осы байланыс туралы
хабарланған статистикалық материалдарды екшелеу, салыстыру және
салыстырмалы талдау жағы сол сияқты әдістер пайдаданылды.
Зерттеудің ғылыми-танымдық және пратикалық маңыздылығы сол, оның
нәтижелері Қазақстандағы және түркітілдес елдердегі халықаралық
байланыстармен шұғылданатын ғылыми қызметкерлер мен студенттердің осы сала
бойынша әртүрлі бағдарламалар мен жоспарлар жасау барысында өйткеннің
сабақтарынан тағылым алып, тәжірибе жинақтау бағытындағы қызығушылығын
тудыруы мүмкін. Жұмыстың материалдары мен қорытындылараның сыртқы саясаттың
дамуын зерттеу жөніндегі басқа еңбектерге де тигізер әсерін ескерген жөн.
Диссертациялық жұмыс отандық тарихымыздың келелі мәселелерін саралап, оны
тың деректермен толықтырады. Сонықтан зерттелген мәселе, оның тарихи-
тарихнамалық талдануы, деректік құндылығы зерттеуші қауымның сұранысын
қанағаттандырары анық.
Сондай-ақ, зерттеудің қорытындаларын тарих факультеті студенттері мен
магистарлеріне арналған арнаулы курстар мен семинарларда пайдалануға
болады.
Ақырында, бұл еңбектегі кейбір тұжырымдар мен ұсыныстар, біздің
ойымызша, ұлттық-мәдени орталықтарының бірсыпыра оңды шараларды
ұйымдастыруға тірек міндетін атқарып, осы саладағы шын мәніндегі объективті
бейнені қалыптастыруға мүмкіндік жасайды, сол сияқты жалпы білім беретін
мектептерде оқу-тәрбие жұмысында қодануға болады.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- Қазақстан Республикасының сыртқы саясатында өзіндік орны бар қазақ-
түрік байланыстарының тәжірибелік орнын анықтау;
- тарихи, саяси көзқарастар, тұжырымдар ойлар мен пікірлер негізінде
талдап, оларды ғылыми жүйеге келтіру;
- елдегі қазіргі саяси-экономикалық, әлеуметтік өзгерістерге байланысты
қазақ-түрік қарым-қатынастарының қажеттілігін тарихи тұрғыдан талдау;
- Қазақстан мен Түркиядағы әртүрлі ғылыми, мәдени ұйымдар мен қорлардың
жұмыстарын талдау арқылы қазақ-түрік байланыстырының даму бағыттарын
айқындау;
- түркітілдес елдер байланыстарып, бірлігін нығайтудағы Мұстафа Кемал
Ататүрік, Мұстафа Шоқай, Н.Назарбаев, Т.Өзал, С.Демирел сияқты мемлекет
қайраткерінің халықаралық саясаттағы орнын анықтау;
- Түріксой сынды халықаралық ұйымның осы зерттеу тақырыбына қойылған
проблемалар төңірегінде атқарып жүрген игі іс-шараларын көрсету;
- қазақ-түрік байланыстарының жұмысын жақсарту мақсатында ұсыныстар
ұсыну.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары мен қорытындылары Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20
жыл толуына орай Қазақстанның Тәуелсіздігі: парадигмалары мен жаһандық
даму тұрпаты тақырыбы аясында Жас ғалым-2011 атты ІІІ Халықаралық ғылыми-
практикалық конференциясында (Тараз қ., 8-9 сәуір 2011 ж); Сапалы білімге
индустриалды-инновациялық саясаттың әсері Халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Тараз қ., 28-29 наурыз 2012 ж); Педагогика саласында ҚР
2011-2020 жылға арнаған білім беруді дамытудың жаңа мүмкіндіктері және
басымдықтары атты институт ішкілік ғылыми-практикалық конференциясында
(Тараз қ., 25 пақан 2012 ж) талқыланып, еңбектер жинағында жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Ғылыми еңбектің мақсаты мен
міндеттеріне және қисынына сай диссертация кіріспеден, 3 тараудан, соған
сәйкес 8 тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемін 111 бет көмпьютер терілген мәтін құрайды.
І ӨРКЕНИЕТТЕР ТОҒЫСЫНДАҒЫ ТҮРІК ӘЛЕМІ. М.К.АТАТҮРІКТЕН – Н.Ә.НАЗАРБАЕВҚА
ДЕЙІНГІ ҚАЗАҚ-ТҮРІК ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Түркі өркениетінің заманалар тағылымы қазіргі заманғы қазақ-түрік
қатынасының қайнар бұлағы
Түркі дүниесі деген ұғым адамзат санасына сіңгелі екі мың жылдың жүзі
болды. Адам баласының жер бетіне таралуы көптеген мыңжылдықтарға созылған
құбылыс. Адамзаттың Солтүстік Еуразияны еркін жайлай бастауы бұл ұлан-зайыр
кеңестікте де ежелгі мемлекеттік құрылымдар пайда болуына себепші болғаны
белгілі. Біздің жазба тарихтың азды-көпті дерек жинап үлгергендері – баяғы
скифтер, сақтар, массагаттер заманы. Ал сол замандардан бастап аталмыш
кеңістіктерде өзінің жосығын салып, жолын түзеген қауымдардың біргеуі –
түркілер. Ол кезде түркі атына телінетін дербес мемлекеттік құрылым
болмағанмен, біз сол кезде түркі тілінің болғанын жақсы білеміз. Өйткені,
әлгі үлкен көшпелі империялардың ізін ала өз мемлекетін құрған ғұндардың
түркі тілінде сөйлегендерін тарих айғақтап отыр. Ендеше, олар – Еуразияның
ең байырғы мекендеушілері және оның игерілуіне сіңірген еңбегі өте зор деп
айтуымыз керек. Біздің жыл санауымыздың аз-ақ алдында Киыр Шығыс пен
Орталық Азияда текетірес тұрған екі үлкен мемлекет болды. Оның біреуі
қытайлар да, екіншісі жаңағы біз айтып отырған ғұндар еді. Бұл екі саяси
күш сол замандағы екі экономикалық үрдістің негізінде нығайғанын білеміз.
Көшпелі мал шаруашылығы жер бетінің қалған құрылықтарының ешқайсысында да
емес, ең алдымен, осы Еуразия кеңістігін игеру барысында қалыптасқанды.
Сол көшпелі империялардың үш материкке дейін ықпал ете алғаны және осы
заманға дейін түрін жоғалытпай жете алғаны түркілер еді. Алдымен мемлекет
ретінде танылған жері – Оңтүстік Сібір.
Одан кейінгі дәуірлеген жері – Орталық Азия мен қазіргі Қазақстанның
кеңістігі. Үшіншісі Анадолы түбегі. Мінеки, осы ұлан-ғайыр кеңістікте түркі
әлеуметі үш түрлі сапалық эволюциялық деңгейден өтті деп айта аламыз. Егер
Оңтүстік Сібірде өзінің ғылым тілінде протогосударство деп аталатын
бастапқы мемлекеттік деңгейінен өтсе, Орталық Азияда шын мәніндегі үлкен
феодалдық мемлекетті түзеді. Ал Анадолы даласында әлемдегі ең күшті империя
құрды. Бір қызығы, түркі тағдыры ұлттардың, тіпті нәсілдердің,
өркениеттердің арасында болатын жан-жақты қарым-қатынастардың барлық
саласын қамти алады. Ол бар-бар кезде бірыңғай бейбіт, не бірыңғай ұрыс-
жанжал ахуалында өрістемегені белгілі. Рас, жаугершілік қарым-қатынастар
үстемдік құрған кезең де болды [((,((0б.]. Ол, бірақ, жалғыз ғана көшіп-
қонып жүргендердің ісі емес-ті. Ол үрдіс Азия далаларында да, Еуропа
ормандарында да талай тайпалардың өмір сүру кәсібі болғанын білеміз.
Сондықтан да көшпелілікті тек жаугершілікке ғана теліп қоятын қасаң
қағиданың заманы өтті. Көшпелілік адамзат экономикасының қандай
өркениетінің де сондай елеулі кезеңі екенін анық мойындайтын уақыт келді.
Белгілі бір үрдіске, белгілі бір саяси-қоғамдық құрылысқа мәңгі-бақи
тізгінделіп қалған ешкім жоқ. Оны дәлелдейтін айқын мысал – осы түркілер
тарихы. Әсіресе, біздер білетін Анадолы түріктерінің тарихы. Олар әлденеше
ғасырлар бойы үш құрлықтың тоғысында, үш өркениеттің ортасында өмір сүріп
келеді. Сондықтан өркениеттердің бірін-бірі қалай толықтыратындығын және
өркениеттер сабақтастығы қалай жүзеге асатындығын жете түсіну үшін де
түркілер тарихына үңілуге тура келеді. Біз қазір адамзаттың жаңаша
ықпалдасуының тұсында тұрмыз. Әлемдік үстемдікке ұмтылған әлемдік
империялар заманы өтіп барады. ХХ ғасыр соңында ерекше көзге түскен бұл
процесс одан әрі өрістері еш күмән туғызбайды. Ал бірақ бұдан енді
мемлекеттер мен халықтар бір-бірінен біржолата қара үзіп кетеді деген ұғым
тумайды. Олардың жаңаша ықпалдасуының, қазіргі тілмен айтқанда жаңаша
интеграцияның заманы келді. Бұл тек мемлекеттердің бір-бірімен инвестиция,
шикізат, технология алмасу сияқты экономикаллық процестермен ғана
шектелмейді [(,4б]. Ол – түптен келгенде, руханияттық процесс. Өйткені,
адамдардың қазіргі таңда алдында тұрған ең басты қиындық күннен күнге
тарылып келе жатқан, күннен күнге ресурстары азайып, жұтаңдалып келе жатқан
бір планетада осынша көп ұлт, осынша көп мәдениет өкілдері қайтіп бірге
өмір сүре алады деген мәселе. Бұл үлкен мәселені шешуде де түркілер
дүниесінің қоса алатын үлесі көп деп ойлаймыз. Өйткені, түркілер, арғы-
бергі тарихқа қарап отырсаңыз, ешқашан өзімен-өзі тұйық дәурен сүрмеген.
Және оның басқамен ықпалдастығы көп жағдайда бейбіт қалыпта өткен. Мәселен,
Анатолияға келген түріктер жан-жағымен жапатармағай жауласып кеткен жоқ. Ол
кезде батыстан, шығыстан, оңтүстіктен бірдей қысым көріп тұрған Византия
империясы жаңа қоныс аударып жатқан көршілерін әуелі көмекке шақырды.
Солардың есебінен тұрақты әскер ұстады және оларды саяси өміріне белсене
қатыстырды. Соның барысында бұл халық әлгіндей қарым-қатынасқа бейімделе
отырып, байырғы үрдістерін, тілін, дінін ұмытпай, қайта оны байытып, жаңа
өркеиеттік тағылымдар алды [(3,9б.]. Бұл оларды күшейтпесе, әлсіреткен жоқ.
Қажет десек дүние жүзіндегі арғы-бергіде өмір сүрген империялардың ішіндегі
ең ұзаққа шыдас берген империяны – Осман империясын түзуге жағдай жасады.
Ол алты ғасыр үтемдік құрды. Ал оған дейін селжұқтар бес ғасырдай үстемдік
құрды. Екеуі де, түптеп келгенде, бір халықтан шыққан билікші әулеттер еді.
Қысқасы, соңғы үрдіс бойына саяси дәурендеген бұл мемлекет бір кездегі
түркі әлемінің күні кешегі дүниежүзілік колониолизм тұсында да із-түзсіз
жоғалып кетпеуінің бірден-бір кепілі болды. Оның үстіне басқа империялар
құрылып, тарап кетіп, қазақша айтқанда, баз қалпына қайтып келіп, тіпті
өзінің бұрыңғы территориясына зар боп қалған болса, бұлар сол территорияның
бәрінде дерлік орнығып алды.
Иә, солай болды. Мәселен, басқасын былай қойғанда, түркілерге бір табан
жақын моңғол үстемдігінің өзі үш жүз жылға жете алмады. Ал ғұндардың
Еуропадағы үстемдігі бір ғасырға жеткен жоқ. Осман империясының осынша
өміршендігінің сыры неде дейтін болсақ, ол қалған дүниемен дұрыс ықпалдаса
білуде, әлемдік тәжірибені жатырқамай, өз пайдасына жарата білуінде деп
есептейміз. Бұл – олардың саналы түрде және тұрақты жүзеге асырған
саясатының нәтижесі еді. Өйткені, Француз революциясы тұсынан бастап
Түркияда танзимат деген саясат жүргізілді. Танзимат – қазіргі тілмен
айтқанда модернизация деген сөз. Кезінде Шығыс Еуропаның көп жерін алып,
Батыс Еуропаға аяқ салған түрік мемлекеті өзінің жаңа бәсекелестерінен
қалып қоймауға қам жасады. Бұл процесс жиырмасыншы ғасыр басындағы жас
түрікшілдер қозғалысына ұласты. Бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде
бұрыңғы отарларынан айырылып қалған түрік мемлекеті енді ұлттық мемлекет
ретінде дәуірлеу саясатын ұстанды. Бұл жаңа ағым Мұстафа Кемал паша –
Ататүріктің есімімен тығыз байланысты. Кемалистік бұл қағида сол Кемалдың
көзі тірі кезінде ойдағыдай жүзеге асты. Оның сол бір қиын кезеңінде түрік
жастарына айтқан өсиеті бүінге дейін бұл ел саясатының басты қағидасына
айналды. Ататүрік ұрпағына негізінен екі қағида айтты деуге болады. Бірінші
қағидасы - өзінің елін жақсы болса да, жаман болса да жақсы көрі,
жамандығын азайтып, жақсылығын көбейту. Ол үшін білімді, ғылымды дамыту,
былайғылардан кем қалмауға ұмтылу. Бұл тәуелсіздікке қолымыз жаңа жетіп
отырған біздің де қатаң үстанатын қағидамыз болғаны дұрыс. Біздің ата-
бабаларымыз бір кезде, қазақтар көп айтатындай, ақ найзаның ұшымен, ақ
білектің күшімен дегеніне жетіп отырса, енді дегенімізге ақылдың ісімен,
біліктің күшімен жетуіміз керек. Бүкіл түркі дүниесі қазіргі күрделі
заманда осы саясатты түбіне дейін ұстана білсе, өзінің үлкен орнын
кішірейтпейді, биік деңгейін төмендетпейді. Біздің бұл пікірімізге түрік
инттеклуалдары негізінен қосылып, мақұлдады.
Тәуелсіздік алған Қазақстанды алғашқы жылдары түрік ағайындар бізге
КССО-ның қарамағындағы ұлт ретінде аляшылықпен қараса, қазір олар бізді
өзімен туыстас, бауырлас, ағайындас, мұдделес ұлт ретінде тең санасатыны,
біздің елдің рухани әлеуетін қатты қадірлейтіні байқалып тұр.
- Біздің түріктер жөніндегі көзқарасымыз көп уақытқа дейін кемтарлау
болды. Себебі біз үш ғасырдай олардың ең басты саяси бәсекелестерінің қол
астында өмір сүрдік. Ресей патшалары да, кейінгі империялары да, кешегі
кеңестік билік те Түркияға деген қалыптасып қалған дәстүрлі көзқарастан
алыс кете алмады. Бізге де сол көзқарасты таңып бақтын. Пантүркизм деген
қорқынышты айып тағып, бір-бірімізді етене танып білуге кедергі келтіріп
келді. Бір кезде Шығыс Рим империясының соңғы императоры, Араб халифатының
соңғы халифы болып саналып келген түрік падишалары жүргізген күрделі
саясатты бізге тым тұрпайыландырып көрсетті. Ал шын мәнінде бұл елде соңғы
екі ғасыр бойына қалған дүниені жатырқамайтын танзимат деген саяси
реформа жүргізіліп келгендігін жоғарыда айтып өттік. Оның үстіне Батыс та,
Шығыс та Түркияға екі дүние арасындағы дәнекер ретінде қарады. Осындай
жағдайда өмір сүрген іргелі мемлекет тұрғындарының бодандық бұғауыда қалған
бауырларына бір-жақты мүсіркей қарауы әбден түсінікті. Бірақ, ол ұғым қазір
басқа көзқарасқа орын босатқан. Оны біз жақсы байқаймыз. Қазіргі түркі
интеллектуалдарының аузынан біз туралы көп айтылады. Біздер біріміз аға,
біріміз іні емеспіз, біздер іргелі бауырлармыз, біздің шаңырақтарымыз тең,
қадірлеріміз бірдей, бір-бірімізден үйренетініміз көп деген әңгімелер жиі
айтылды. Мәселен, түрік дүниесіне қызмет қоғамының басшысы доктор Метин
Эришек Түркия елін өз көзімібен көргеннен кейінгі көлдария әсерімізді
айтқан кезде, ол бізге Сіздердің келісіңіз де осындай пайдалы келіс болды.
Біз бұл арқылы біздің Орталық Азиядағы бауырларымыздың, оның ішінде
Қазақстан халқының қаншылықты іргелі ел болғандығына көзіміз жетіп отыр.
Біз енді қай уақытта да тереземіз тең тұратын, атқа қатар мініп, төбеге
қатар шыға алатын халықтар екендігімізге қуандық, - деген сөз айтты [((].
Дәл осындай пікірді Анкарадағы кездесуде бәрімізге белгілі Намық Кемел
Зейбек те, Ататүрік қоғамының басшысы Садық Тұрал да әлденеше рет қайталап
айтты. Қысқасы, қазір екі елдің экономикалық, саяси қарым-қатынасымыз өте
жақсы. Барлық кездесулерде Қазақстанның жыл ішіндегі жетістіктері айрықша
аталды. Ал біздің тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев туралы
айтылған лебіздерді естігенде ерекше мерейлендік. Әсіресе, Да
журналындағылар өздерін Назарбаев идеяларының насихатшыларымыз деп санайды
екен. Олар біз еуразияшылдықтың жаңа қырын табуымыз керек еді, Назарбаев
сондай жаңа концепция жасады, - деп сөйлейді. Біз осы бағыттағы
қызметтерімізді тереңдетуіміз қажет, мүмкіндігі болса Қазақстанға барып,
сондағы интеллектуалдармен ақылдассақ деген ұсыныс айтты.
- Қазақстан мен Түркияның арасындағы ұқсастық, жақындық тек тіл, тарих,
дін, дін жағынан ғана емес тағы да сол таза географиялық жағынан да
қарағанда да геосаяси тұрғыдан орналасу жағынан да ұқсастық жаңтары
баршылық. Оның екеуі де қос құрлықта қатар орналасқан аз мемлекеттердің
қатарына жатады. Содан кейін Түркияның мемлекеттік құрылыстың табиғатын
Батыс пен Шығыстың арасынан симбиоз етіп шығарғандығы да назар аударлық.
Түркия – еуразиялық мемлекеттің бір нұсқасы. Біз де сондай жолға түсіп
отырған елміз. Осы тұрғыда түрік тағылымы дегенде не айтуға болады?
- Бұл кеңінен қозғайтын әңгіме. Қазір көзге ұрып тұрған мынандай
жәйіттерді айтсақ та болатын сияқты. Мәселен, түрік тілінен араб, парсы
сөздерімен қоса, батыс тілдерінің әсерлері де жиі байқалады. Ал бүкіл
тұрмысында, шаруашылық үрдістерінде сол ішкі азиялық, грекиялық, не болмаса
византиялық үрдістердің молдығы сезіледі. Түрік бауырларымыз әлемдік
экономиканың бүгінгі конъюктурасын да жетік меңгерген. Мысалы, 2011 ж 11
қыркүйектегі апаттың салдарынан Еуропаның барлық әуе компаниялары
дағдырысқа ұшырап жатқанда, жалғыз дағдырысқа ұшырамаған, қажет десеңіз
бәрінен көп пайда түсірген компания Түрк хауа иоллары болыпты. Өйткені,
Еуропадағы халықатр Азия тарапынан түріктерге айрықша сенім көрсеткен. Сол
сияқты Түркияға Азиядағы шектес халықтар Еуропаға өтуде тағы да Түркияның
дәнекерлік рөліне арқа сүйеген. Мінеки, екі тараптан да бірдей тағылым ала
білу, екі тараппен де жұғымды бола білу, жалпы тек бұрыңғыдай жан-жақты
тегіс шошыта бермей, жан-жақпен жағалай тіл табыса білудің арқасында Түркия
қазіргі жағдайға жетіп отыр деп молынан айтуға болады. Демек, қазіргі
дүниеде әрбір мемлекет былайғы дүниемен неғұрлым жұғымды қарым-қатынас
орната білсе, соғұрлым өз ұлттық мүддесін қамтамасыз ете алады. Түркия
тәжірибесі соған көзімізді мейлінше жеткізе түсетіндей.
Түрік ағайындар түркі мәдениетінің он екі томдық атласын шығарды. Басқа
да көптеген шаруалар жасауда. Түркі әлемінің түрліше энциклопедияларына да
кірісуде. Ал түркі әлемінің рухани байлықтарын, оның ішінде әдебиетінің
інжу-маржандарын жеткізу жөні бөлек іс-шара деуге болады.
Жаңа геосаяси жағдай, екі елдің ғылыми, саяси күштеріне, зиялы қауымына
қазіргіден гөрі етене араласып, бірлесе ізденіп, бірлесе қарекеттенуге
міндеттейтін тәрізді.
Түрік ұлтының тарихы, көріп отырғанымыздай, түркі әлемімен бірге. Бұл
тарих дүниежүзілік өркениет тұрғысынан бөліп жарылмайды. Дәл осындай тіл,
мәдениет, өнер де тармақтарға жіктелінгенімен, жалпы адамзаттық өркениет
өлшемімен келгенде біртұтас құбылыс. Түрік тектес өркениет. Бұлардың
өткені, тарихи тамыры бір болғандықтан ғана емес, болашақ тағдырының да бір
екендігін тұтас түсінгендіктен. Жер бетінде тек Түркия түріктерінің тарихы
мен мәдениетін бөле жару мұнда жоқ. Бұлар тұтастай алғанда ғана әлемде
салмағы бар, бітімі бөлек, төлтума өркениет. Ал оның ішкі ерекшеліктері,
тілдік айырмашылықтары араб, славян, қытай, роман-герман, англо-саксон
халықатырының өзара іштей жіктелгеніндей құбылыс. Әлемде араб, славян,
қытай өркениеттері жеке-жеке тарамдалып жатпайды, әрқайсысы тұтас және
тарихы бай өркениет болып саналады.
Түркілік өркениет тарихтың ең байырғы нәтижелерінің бірі. Тарихымызды
дүбірлеткен небір күдіретті мемлекеттер Еуразияның біресе о жерінен, біресе
ту жерінен құрылып жатты. Артына өлмес-өшпес мұра қалдырды. Ең бастысы – ол
өркениеттің көріністері қазіргі түркі халықтарының ділінде, әдет-ғұрып
салтында, игілінде, рухани болмысында сақталған және болашаққа бет бұрған
өркениет.
Жалпы алғанда, түркілік өркениет томаға-тұйық құбылыс емес. Ол
дүниежүзілік тарихтың құрамдас бір бөлшегі, өзгелермен аралас-құралас,
жанды байланыста бірге жасап келе жатқан өркениет.
Түркі әлемінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
ӘОЖ 950(574)Б88 Қолжазба құқында
Абдраимова Ботагөз Дүйсенбекқызы
Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы сының қарым-қатынасы қазіргі
заманғы өркениетті мемлекеттер байланысының үлгісі (М.К.Ататүріктен –
Н.Ә.Назарбаевқа дейін)
6М011400 Тарих магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін
дайындалған магистрлік диссертация
Тараз 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
І. Өркениеттер тоғысындағы түрік әлемі. М.К.Ататүріктен – 16
Н.Ә. Назарбаевқа дейінгі қазақ-түрік ынтымақтастық
проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
1.1. Түркі өркениетінің заманалар тағылымы қазіргі заманғы 16
қазақ-түрік қатынасының қайнар бұлағы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2. Тұран көгіндегі екі жұлдыз –Мұстафа немесе Тұран идеясы 23
... ... ..
1.3. Түрік тағылымы – Түркі дүниесі бірлестігінің іргетасы 34
... ... ... ... ... ...
ІІ. Қазақ-түрік қатынастарының даму тарихы 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.1. Қазақ-түрік қатынастарының саяси негіздері, оның 40
қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы 56
экономикалық және сауда-саттық қатынастардың
даму
эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ. Қазақстан-Түркия: рухани байланыс бастаулары 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.1. Қазақ-түрік мәдени-гуманитарлық әріптестігі: бүгінгі, келешегі 73
... ...
3.2. Қазақстан-Түркия білім саласындағы байланыстар 79
... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Ататүріктің тарихи реформасы және Түран төріндегі 95
түркі
академиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 102
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі 107
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста Қазақстан
Республикасы мен Түркия Республика арасындағы ширек ғасырға жуық
ынтымақтастық байланыстар кешенді зерттелген. Қазақстан мен Түркия
қатынасының саяси, экономикалық және мәдени факторлары талданған. Екі ел
байланысының болашақтағы мүмкіндігінің теориялық, методологиялық және
практикалық аспектілері сарапталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алғалы бергі жылдары
ішінде біз қаншалықты ояндық, жалпы заманның ағымына толық ілесе алдық па,
ұтқанымыз қайсы, ұтылғанымыз қайсы? Алуан түрлі тақырыптарға барып
тірелетін бұл салуалдардың жауабы қоғамымыздың ояну қабілетіне, мәдени,
рухани және экономикалық потенциалына байланысты. Қалай болғанда да жиырма
жылдан астам уақыт ішінде сана мен психологиямыздағы қоғамдық және саяси-
әлеуметтік өміріміздегі өзгерістерді сезіну, салыстырып байқамау мүмкін
емес.
Қазақтардың жаңа дәуірдегі ұғымын өзгертіп, ояна бастауына себепші
болған тағы бір құбылыс – туыс түркі халықтарымен, әсіресе, Түрік
республикасымен табысу және олармен жаңаша достық қарым-қатынас көпірін
салу болды. Бұрын тек қиялда болған ұғымдар шындыққа айналды. Түбірлі саяси-
әлеуметтік өзгерістер бұл саланың да көрнекті өкілдерін тарих сахнасына
шығарды. Түрік әлемінің шын жанашыр жақтаушылары, зерделі де зиялы қауым
өкілдері туыс ел мен елдің, мемлекет пен мемлекеттің, ұлттар мен ұлыстардың
мәдени, рухани жақындығын ту қылып көтерді, талай нақты іс-шаралар атқарды.
Болашақта тындыратын жұмыстардың тақырыбы мен ауқымын сөз етті. Көз
жеткізіп, атқара алсақ талай биіктерге қол созуға болатынын ұғындық.
Қол созуға тиіспіз және ол бірін-бірі жетелеген достардық ақ жүректен
ұсынған қолы болуы тиіс.
Қазіргі геосаяси жағдай өзгерді, әлемдік картада Біріккен ұлттар
ұйымына мүше боп енген түркі мемлекеттері – тарихи шындықтың жемісі.
Алайда, бұл мемлекеттердің арасында тарихи-этникалық, тілдік, діни, әдет-
ғұрып, мәдени жақындықтар бар екенін ешкім де жоққа шығара алмайды. ХХІ
ғасыр көгінде терезесі тең түркі мемлекеттері экономикалық, мәдени және
саяси негізде арна тауып, бір-бірімен достық, туыстық қатынаста елгері
дамитын болса, будан ұтатыны көп. Алдымен түркі дүниесінің ортақ мүддесі
ұтады.
ХХІ ғасыр түркі әлемінің алдына жаңа тарихи шарттар қоюда. Әлемдік
жаһандану үрдісі әр ұлттың терезесінен сығалай бастады. Саяси, мәдени
кеңістіктерімізде алпауыт елдердің өктемдігі күшеймесе азайған жоқ.
Үстіміздегі ғасырда өз ұлтының болмысы туралы ойланбайтын ел жоқ.
Бізде ойлануымыз керек және оның бір қанатында түркі дүниесі тұруы
тиіс. Олармен туыстық хақымыз ғана емес, көршілік хақымыз да бар. Көрші
ақысы – тәңірі ақысы дейді біздің ортақ бабамыз Қорқыт ата [1,11б.]. Бұл
зерттеп отырған тақырыбымыздың өзектілігінің бір көрінісі.
Үшінші мыңжылдықтың табалдырығын тәуелсіз елдер қатарында еркін аттаған
түркі халықтарының (Қазақстан, Түркия) егемен елдерінің және демократиялық
өзгерістерге тартылып жатқан өзге де мемлекеттер құрамындағы түркі
халықтарының кешегі саясаттандырылған ұлттық тарихын және оның рухани-
мәдени кескін-келбетін адамзаттың ортақ өркениетімен һәм құндықытарымен
сабақтастықта қарай бастағанымызға көп уақыт өте қойған жоқ. Мәселенің
маңыздылығы мен кұрделілігі ұлттық тарихтың бұрынан қалыптасқан даяр
үлгісін әлемдік өркениттің сара жалына түсіре салуда емес. Алдымен ондай
еленіп-екшеленіп қойылған сара жол жоқ. Ғылымның дамуымен бірге үнемі
өзгеріс үстінде ұғындырылатын әлемдік тарихи үрдіс бар және онымен өрлесу
ұлттық тарихтың мақсат – мүддесіне қарай түрліше сипат алатыны да даусыз.
Мәселенің қиындығы Отандық тарихты жалпы адамзат тарихының бір тармағы
және құрамдас бөлігі ретінде зерделей отырып, одан туындайтын тарихи
санамызды шынайы негізде қалыптастыруда. Бұл орайда тарихымыздың өзгелермен
ортақ түйісетін сәттерін қалпына келтіру ғана емес, тарихымызда баяндалып
келе жатқан оқиғалар мен тұлғалардың да басқаларға шығу параметрлерін
қайта қарап отыруымыз қажет.
Ұсынылып отырған диссертациялық жұмыстың 1991-2012 жылдар аралығындағы
Қазақстан мен Түркияның жан-жақты байланысы туралы мол мағлұмат беретін
тарауларының маңызы үлкен. Қазақстан үшін түбі бір, дәстүрі бір Түркия
Республикасымен жақындасуы ғасырлар бойы түркі халықтарының арманының
жүзеге асқандығы.
Екі елдің арасындағы тығыз бауырластық қарым-қатынастың орнауы туралы
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев өз кезегінде: Қазақстан мен Түркияны
байланыстыратын ортақ негіздер аз емес, географиялық жағынан екі ел Еуропа
мен Азияның тоғысқан жерінде, этнографиялық тұрғыдан келсек, халықтардың
шыққан тегі, тілі мен мәдениеті тамырлас, - деген еді.
Тәуелсіздігімізді алғаннан бергі 20 жыл көлемінде ел өмірінде
жүргізілген қайта құрулардың арқасында еуропалық даму үрдісіне сай
державалардың біріне айналған Түркияның халықаралық аренада алатын орны мен
даму тәжірибесінің Қазақстан мемлекеті үшін маңыздылығы ерекше. Соғыс
жылдары Маршал жоспары мен Трумэн доктринасын қабылдаған Түркия 1952
жылы НАТО-ға мүшелікке енді. Түркияның экономикалық, саяси, мәдени-
гуманитарлық салалардағы көмегі, Қазақстан мемлекетіне қолдау, қуат берері
сөзсіз.
Тегі бір екі елдің қарым-қатынасының қалыптасу барысы, даму деңгейі
Алдыңғы және Орталық Азия аймағы мен халықаралық аренадағы алатын оры мен
бейбіт қатынасты қамтамасыз етудегі рөлі, аймақтық интеграцияны жүзеге
асырудағы белсенділігі бүгінгі күні бұл мәселелердің өзектілігін
айқындайды.
Бәрімізге жақсы белгілі, 1991 жылы желтоқсан айының 16-сы күні өз
тәуелсіздімізді жарияласымен-ақ, бар-жоғы 30 минуттан кейін Түркия
Республикасы бірінші болып әлемге жар салып Қазақстанның егемендігін
таныды. Осының негізінде тұңғыш өз елшілігін ашқан елде Түркия болып
табылды, әрі Қазақстан да өзінің шетелдердегі алғашқы елшілігін Түркия
мемлекетінде ашты.
Бүгінгі күні Түркия мемлекетінің саяси қолдауы мен экономикалық көмегі,
мәдени саладағы ынтымақтастығы нарықтық экономиканы құру бағытында дамып
келе жатқан еліміз үшін үлкен әсерін тигізері сөзсіз.
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясатының әр түрлі мәселелерін зерттеу,
оның халықаралық ұйымдар шеңберінде шетел мемлекеттерімен жан-жақты
ынтымақтастығын, соның ішінде түбі бір Түркия мемлекетімен қарым-
қатынасының дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми жағынан
да, саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті мәселе.
Тәуелсіз еліміздің қазіргі дамуы үшін өткен күннің қорытындылары мен
сабақтарын ой елегінен өткізу қажет болғандықтан Қазақстан Республикасы мен
Түркия Республикасы арасындағы саяси-экономикалық, рухани-мәдени
байланыстар барысына және ондағы түбегейлі өзгерістер сипатына тоқталып,
тарихи зердемізден өткізбекпіз.
Қысқасы, бүгінгі ақиқатты ашып айтатын уақыт жағдайында тәуелсіздік
жылдарындағы Қазақстан-Түркия елдері арасындағы байланыстардың жетістіктері
мен кемшіліктерін салыстыра отырып баяндайтын ғылыми еңбектер жазу сәті
келген сияқты. Әсіресе, олардың саяси, материалдық-техникалық және рухани
базасын жарақтаудағы қиыншылықтар, екі елде білім алған ғылыми-
педагогикалық кадрларды ірктеп орналастыру, сондай-ақ қаржы, сауда,
инвестиция және туризм байланыстарын өрбіту барысындағы проблемаларға,
ерекшеліктерге терең мән беріп, зерделеу заманауи қажеттілік.
Қазақстан мен Түркия ынтымақтастығы мәселесін қарастырғанда тарихтағы
тұлғаның рөлін зерделеудің маңызы ұшан теңсіз. Өйткені бауырас екі ел
байланыстарының қарыштап дамыған бүгінгі күні экономикамен, саясатпен,
жоғары, орта білім беру және ғылыми қызметпен, мәдениетпен айналысатын
мәселелер үшін өткен кезеңдерде елбасқарып еңбек өткен М.К. Аататүріктей,
Т.Озалдай, С.Демирелдей, Б.Хайтіпай қазіргі таңда сондай игі істерді
дамытып жүрген Н.Ә.Назарбаевтай, А.Гүлдей, А.Қарадай, М.Шахановтай,
Д.Қасейіновтай біртуарлардың тағылымдарып игеру, одан оңды қорытындылар
жасап, күнделікті тәжірибеде пайдалану аса қажет нәрсе. Мұның өзі бұрындағы
түркі тілдес елдер арасындағы байланыстардың дамуына игілікті ықпал өткен
және жаңа заманда да өзінің жасампаздық күш-қуатын жоймаған, уақыт
пәрменіне төтеп берген құндылықтарды сақтап қалу үшін керек. Міне, осы
жайлардың өзі Қазақстан мен Түркия байланыстарының дамуындағы табыстар мен
олқы түстарды шолатын іргелі зерттеуге қоғамдық сұраныстың туып
отырғандығын аңғартады.
Біз көтеріп отырған мәселенің өзектілігі адамзат аяқ басып отырған ХХІ
ғасырда одан әрі арта түсуде. Ғасырлар тоғысындағы өзгерістер адам өмірінің
әлеуметтік, экономикалық, саяси, психологиялық, коммуникациялық, рухани
негіздерін түгел қамтығандықтан, бүгінгі тыңда адамзат алдында туындаған
көптеген түйткіл мәселелердің ортақтығы айқын сезіледі, әлемінің тұтастығы,
халықтар мен елдердің өзара байланыстылығы анық байқалады, ақиқат болмыс
жаһандық ауқымда ұғынылады. Осындай жағдайда бауырлас екі түркі ел
байланыстары жаңа мән-мағынаға ие болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев ХХІ ғасырдың түркі ғасыры болатындығын үнемі
қайталайды. Бұл сөздердің мағынасына үңілер болсақ, отанымыздың ертеңгі
өсіп-өнуіне Қазақстан-Түркия ынтымақтастығының қосар үлесінің аз болмайтыны
анғарылады.
Осы айтылғандардың негізінде тәуелсіз Қазақстан мен Түркия елдері
арасындағы байланыстардың саяси, экономикалық және мәдени салаларының
дамкын тарихи тұрғыдан зерделеу қажеттілігі және соңғы ондылдықтарда
қалыптасқан көптеген түйткілдерді шешу мәселелері қоғамдық ғылымдардың, ең
алдымен, отандық тарих ғылымының ең маңызды міндетіне айналғанын аңғару
қиын емес.
Бұл тұрғыдан біз қолға алып отырған зерттеудің танымдық-тәжірибелік
маңыздылығы мен көкейкестілігі күмін туғызбайды.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі таңдағы қазақ-түрік ынтымақтастығындағы
шынайы ахуалды, яғни ақиқатқа деген көзқарасты анықтап, екі ел арасындағы
қалыптасқан жағдайды бұдан да жоғары деңгейге көтеру жөніндегі
тұжырымдалған шараларды белгілей алатындығында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан-Түркия ынтымақтастығының даму
тарихы зерттеушілерді әрқашанда қызықтырғанын айта кету керек. Осы мәселе
боынша жарық көрген тарихи еңбектерді, құжаттарды, БАҚ материалдарын.
Олардың мазмұны мен ой тұжырымдарына қарай шартты түрде бірнеше топқа
жіктеуге болады:
- Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасының мемлекет басшылары
мен саяси қайраткерлерінің еңбектері, хаттары, мемуарлары, сөздері;
- Қазақстан мен Түркия байланыстарының қалыптасуы мен дамуы жайлы
зерттеулер;
- Қазақстан мен Түркия елдерінің зиялы қауым өкілдерінің еңбектері;
Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы ғылыми айналымға түскен еңбектер,
мақалалар және т.б.
Қазақстан Республикасының Президентінің еңбектерінде Қазақстанның
халықаралық саясатың субъектісі ретінде Түркиямен жасаған
келісімшарттарының маңыздылығы мен орны нақты айқындалған.
Мұнда Елбасының екі ел байланысының перспективалары жөніндегі
бастамалары, соның ішінде Қазақстан-Түркия экономикалық әріптестігі,
Қазақстан-Түркия мәдени-рухани байланысы бойынша баяндамалары айрықша
орынды иеленеді. Президенттің Еуропаға жол мемлекеттік бағдармасы да
Егемен Қазақстан мен Түркия Республикасы ынтымақтастығының жарқын
болашағына жөн сілтейді.
Елбасының ресми сөздерінде, саяси еңбектерінде, естеліктерінде екі ел
арасындағы ынтымақтастық тарихы, ондағы жеке тарихи тұлғалардың
белсенділігі қарастырылып, терең ашылып көрсетілген [2,429б.].
Қазақ елінің Түркия Республикасымен тәуелсіздік жылдары жүргізіп келе
жатқан байланыс мәселесінің ауқымы кең, олар күрделі экономикалық-саяси
өзгерістермен тығыз байланысты болғандықтан Қазақстанның сыртқы саясатының
сүбелі, қабырғалы саласы болып табылады. Бұл тақырып бойынша еліміз
егемендігін алдғаннан бері көптеген еңбектер жарияланды. Олардың қатарына
СүБизақовтың Түбі бір түркілер [3,318б.], Р.Бөлебайдың Біз көрген
Түркия [1,16б.], А.Оразастықызының Түркия мен Қазақстанның жаңа
экономикалық қатынастары [5,105б.], Ж.Самраттың Ежелгі дос айнылас
[6,43б.], Т.Әбсалымұлының Түркі өркениетінің адамзат мәдениетінің
бастауында [7,120б.], С.Абдрахмановтың Түркі тілдес түгел бол [8,3б.],
Р.Төленқызының Ата жұртта –алтын адам, ана жұртта – алтын бесік [9,35б.],
Ф.Будактың Қазақстан; өткені мен ертеңі [10, 164б.], және тағы басқалар.
Аталған еңбектерде екі ел ынтымақтастығының қалыптасу, даму бағыттар
қарастырылған. Дегенмен бұл зерттеулерде екі ел ынтымақтастығы тек қана
саяси және экономикалық саладағы жетістірімен шектеліп қоймады.
Зерттеушілер бұл байланыстың терең тамырларына бойлап енуге тырысқан.
Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы арасындағы дипломатиялық
қатынастар мәселесі Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы,
Түркия – стратегический партнер Казахстана, Казахстан-Турция: 10 лет
дружбы и сотрудничества, Е.Ыдырысовтың Жасампаздық дипломатиясы атты
еңбектерде тәуелсіздік жылдары ішіндегі Қазақстан-Түркия дипломатиялық
байланысының қалыптасу және даму барысына жан-жақты талдау жасалған.
Авторалар Қазақстан мемлекеттілігінің сәулетшісі деп әділетті түрде аталып
жүрген Президент Н.Ә.Назарбаевтың түркі әлемінің екі көшбасшы мемлекеттері
арасындағы ынтымақтастықтың айрықша атап өтеді. Аталған кітаптардың иелері
Қазақстан мен Түркия елдерінің өзара қарым-қатынасы, сондай-ақ, екі елдің
алуан түрлі іскерлік топтарының әрекеттері жайлы өз ойларын ортаға салады.
Еңбектерде қазақ-түрік сыртқы саясатының, басымдық берілетін бағыттары,
мемлекеттеріміздің көкейкесті халықаралық проблемларына көзқарастары
баяндалады.
Г.Б.Хан, А.С.Суворов, Г.В.Рахмановалардың Қазақстан Республикасының
сыртқы саясаты зерттеулерінде Қазақстан-Түркия қарым-қатынасының
қалыптасуы мен дамуы, екі ел арасындағы экономикалық ынтымақтастық, екі
жақты іскерлік байланыстар және тараптар арасындағы білім беру, ғылым,
мәдениет саласындағы мәселелер баяндалып, біраз тың деректер мен ақпаттар
айналымға енген [12,238-239б.]. Ш.Ыбыраевтың Намык Кемал Зейбек және түркі
әлемі еңбегінде түркі әлемінің көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері,
Қазақстан Республикасы Президентінің Бейбітшілік және рухани келісім
сыйлығының игері, Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университінің
үкіметаралық Өкілетті Кеңесінің Төрағасы Намык Кемал Зейбектің қоғамдық,
ұйымдастырушылық, шығармашылық еңбегі, рухани келбеті туралы шынайы
мәліметтер келтіреді. Автор, сонымен бірге, түрікшілдік тағлымның түп-
тамырына сараптама жасап, ойын түйіндеген.
Белгілі дінтанушы, саясаткер-ғалым М.Булұтай өзінің Қазақстан-Түркия
қатынастары қалай дамуда?, Қазақстан-Түркия 2001 еңбектерінде қазақ-түрік
қатынасының мәдени жетістіктері мен экономикалық әуелеті қарастырылған. Бұл
зерттеуші екі ел арасындағы мәдени-рухани және экономикалық байланыстардағы
табыстар мен жетістіктерді көрсетумен бірге еларалық қатынастағы
кемшіліктерге де баға береді [13,32-35б.].
Бүгінгі тіуелсіздік мүмкіндігін кеңінен пайдалана алған ғалымдар
О.Нұсқабаев мен Ф.Будак өздерінің Қазақстан-Түркия ынтымақтастығы атты
еңбектерінде екі ел байланысты кешенді зерттеленген. Олар нақты тарихи
деректер мен мысалдар арқылы қазақ-түрік қатынасының экономикалық, мәдени-
рухани және ғылым салаларындағы жетістіктерге тоқталған. Еңбекте екі ел
ынтымақтастығында өзіндік орны бар саяси тұлғалар жайлы өз пікірлерін анық
көрсетуге тырысқан [4,175б.].
Біз зерттеп отырған тақырыпқа байланысты қызықты жариялымдардың толық
қатары 2000 жылдың басында пайда болды. Мысалы, А.Иконниковтың [15,30-
31б.], А.Ж.Габдуллинаның [16,211-217б.], Г.Уришанованың [17,83-84б.]
зерттеулерінде түрік диаспарасының тарихы және қазіргі кезеңі, әлеуметтік-
саяси дамуы, сонымен қатар олардың біздің республикамыздың қоғамдық саяси
өміріне араласуы, туыстас екі халықтық ынтымақтастығына қосқан үлестері
көрсетілген.
У.Х.Шалекеновтың 2002 ж Әлем халықтарының этнологиясы атты еңбегінде
автор түрік халықтарының отбасылық әдет-ғұрыптары, бір-біріндегі
ұқсастықтар, этностық байланыстар нақты көрсетілген және олардың әдет-
ғұрыптарындағы ерекшеліктер салыстырылған [18,30б.].
Түркияда да еңбектер шығуда. Оның қатарында Н.Н.Бекироғлының
монографиясы, Ю.Зейректің түріктерінің тарихи туралы зерттеуін айтуға
болады.
Біз зерттеп отырған тақырыпқа байланысты қазақстандың түрік
диаспорасының демографиялық, саяси, мәдени аспектілері ҚР ҰӘН-ның
академиктері М.К.Қозыбаевтың [19,272б.], М.Х.Асылбековтың [20,256б.] және
басқа да белгілі тарихшылардың зерттеулерінде қарастырылған. Олардың
жариялымдарында халық санағы және республикамыздағы депортацияланған
халықатардың орналасуы, мәдени байланыстары туралы мәліметтер берілген.
Л.У.Тоқтабайдың 2006 ж шыққан Түркі халықтарының мәдениеті атты
еңбегінде әртүрлі мемлекеттер құрамында өмір сүріп отырған отыздан аса
түркі тілді халықтардың бүінгі саяси-әлеуметтік, этникалық жай-күйі, тілдік
ортасы, қазіргі даму жағдайы туралы мол мағлұмат берілген [20, 328].
Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикалары арасындағы
ынтымақтастықтың қалыптасуы мен дамуы туралы ауқымды әрі деректік маңызы
бар зерттеу материалдары Ақиқат, Саясат, Парасат, Жұлдыз журналдары
мен Қазақстан-ZAMAN, Егемен Қазақстан, Түрік әлемі, Түркістан,
Қазақ әдебиеті және басқа да күнделікті басылымдарда жарияланған.
Қысқасы, Қазақстан-Түркия ынтымақтастығының қалыптасуы мен дамуы
жөнінде жазылған еңбектер баршылық. Біршама деректер жиналып, арнайы
еңбектерге енгізілді, сұрыпталды, жүйеге салынды. Жарық көрген еңбектер
тарихи құбылыс болып саналатын Қазақстан-Түркия ынтымақтастығының саяси,
экономикалық, рухани-мәдени, құқықтық сыр-сипатын ашуда тарихнамадан лайыты
орындарын алары сөзсіз.
Дерек те, Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы қарым-
қатынастар тарихын зерттеудің маңыздылығы әлі де күн тәртібінен түспей
отыр. Мұндай кешенді зерттеу екі ел ынтымақтастығының даму стратегиясын,
басым бағыттарын анықтауға ақпараттық талдау базасын жасауды дұрыс жолға
қойып, мақсаттарға жету үшін неғұрлым тиімді шешімдер қабылдауға зор
мүмкіндіктер береді.
Зерттеудің нысаны. Екі елдің қарым-қатынасының қалыптасуы мен даму
перспективаларын тарихи, саяси талдау болып табылады.
Зерттеудің пәні. Жұмысты жазу барысында Қазақстан мен Түркия
мемлекеттерінің арасындағы қарым-қатынастың қалыптасып нығаюын, даму
деңгейін үш сфераға бөліп қарастыру негізге алынды:
1. Саяси байланыстар
2. Экономикалық қатынастар
3. Мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Тәуелсіз Қазақстан мен Түркия
Республикасы арасындағы замануи, өркениетті ынтымақтастық байланыстардың
қалыптасуы, оның нәтижелері мен тоғлымын теориялық-әдіснамалық және тарихи
тұрғыдан талдау. Сондай-ақ, мәселеге қатысты сан-алуан деректерді саралай
отырып, қазақ-түрік ынтымақтастығының қалыптасуы алғышарттарын,
заңдылықтарын анықтау және олардың қарастырылып отырған кезеңдегі екі ел
арасында қалыптасқан қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және рухани-
мәдени ахуалмен байланысты болғанын көрсету мақсатын көздеді. Осыған
байланысты диссертациялық зерттеудің мақсаттарын шешу үшін төмендегідей
негізгі міндеттер қойылды:
- Қазақстан мен Түркия елдері арасындағы байланысты зерттеу барысында
жинақталған теориялық білімді талдау және қорытындылау;
- Екі ел байланыстарын ұйымдастыратын билік институттарының жұмысын
сараптап, олардың тиімділігін арттыру жолдарын көрсету;
- Халықаралық арнаулы ұйымдардың еларалық байланыс іс-шараларын
ұйымдастырудағы ынтымақтасу жолдарын және әлі де болса іске аспай
жатқан әрекеттер мүмкіндіктерін ашу;
- Қазақстан мен Түркия байланысының тиімділігін арттырудағы оның
заңнамалық базасын жасаудың маңызын ашу;
- Мемлекеттердің ынтымақтастық саясатының негізгі бағыттарын және мақсат-
міндеттерін көрсету;
- Туыстас екі ел байланысындағы шешілмей жатқан кейбір мәселелердің және
қайшылықтардың шешілу жолдарын жетілдіруге бағытталған нақты
практикалық ұсыныстар дайындау;
- Қазақстан мен Түркия ғылымы үшін кадрлар дайындау мен олардың
қызметінің тиімділігін арттыру бағыттындағы және ғылымды қаржылық һәм
материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етудегі тараптарда
жүргізілген мемлекеттік саясатты талдау;
- Сөзсіз қол жеткен құндылық ретінде туыстас елдеріміздің жоғары оқу
орындарының, ғылыми орталықтардың халықаралық байланыстар жүйесіндегі
қызметтеріне шолу жасай отырып, мұндағы жекелеген ұйымдардың
табыстарына баға беру және оның Қазақстан мен Түркияның жоғары білімі
мен ғылымының дамуына тигізетін әсерінің маңыздылығын көрсету;
- Қазақстан мен Түркия республикаларының мәдени байланыстарының
мүмкіндіктерін анықтап, оның даму болашағына көз жүгірту.
Диссертациялық зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін
тарихи үрдістерді талдауда экономикалық, әлеуметтік факторларды ескеретін
қоғамдық дамудың көп қырлы теориясы мен зерттеудің әртүрлі әдістерін
үйлестіру болып табылатын қағидалар құрайды.
Жаһандану тарихи үрдістің мүлдем жаңа, қалыпты емес факторы ретінде
қазіргі әлемдегі байланыстар мен қатынастарды түбегейлі өзгертіп,
әлеуметтік-табиғи дамуды алдын-ала болжап, аңғару мүмкіндіктерін
қиындатуда. Сондықтан, зерттеу жұмысымыз Қазақстан мен Түркия арасындағы
байланысты тұрақты даму идеологиясына сәйкес жоспарлануы тиіс деген
ұстанымға негізделді.
Еңбекте еларалық байланыстың әмбебап принциптері тарихи, сандық және
салыстырмалы түсіндіру кеңінен қолданылды. Бұлар біржақты позиция мен
догматардан арылып, зерттеліп отырған мәселені сыни тұрғыдан қарастыруға
мүмкіндік береді. Методологиялық бағыттың дұрыс анықталуы қол жеткен ғылыми
нәтижелердің оңды қорытындылануына өз ықпалын тигізді.
Тәуелсіз Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстар бүгінге дейін
арнайы, кешенді зерттеуге айналған емес. Әр жерде жарық көрген және өзара
қайталанып жатқан мәліметтер біз көтеріп отырған мәселенің шынайы ақиқатын
кешенді ашпайды. Сондықтан бұл зерттеуде Қазақстан Республикасы мен Түркия
Республикасы арасындағы байланыстар тарихи қазіргі заман талабына сай, әрі
тарихи шынайылық тұрғысынан жан-жақты талданып, көрсетілді. Нақтылай
айтқанда Қазақстан мен Түркия арасындағы екі жақты қарым-қатынастың саяси,
экономикалық және мәдени-гуманитарлық салаларда дамып өрбуінің деңгейін,
факторларық сипатын, нәтижесін, болашағын анықтаудағы саралау, талдау
әдісі. Екі ел арасындағы экономикалық байланыстар Қазақстанның экономика
министрлігі шетелдік инвестициялар жөніндегі Ұлттық агентство мен
халықаралық ынтымақтастық жөніндегі Түрік агенттігі (ТИКА) арасындағы қарым-
қатынастар мысалында ашылған. Ал, Түркия мен Қазақстан мәдени байланыстары
түрік тілдек елдер мәдениет министрлерінің кеңесі – ТҮРІКСОН қызметі арқылы
көрсетілген. Екі мемлекет арасындағы оқу-білім саласы мен ғылыми
байланыстар Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығы
бойынша ашылған Халықаралық қазақ-түрік университінің қызметі арқылы
қаралған.
Екі жақты байланыстардың халықаралық арендағы орны мен аймақтық дәржедегі
әлемдік даму үрдісіне қосып отырған үлесін мәнділейтін салыстырмалық әдісі.
Бұл әдіс Қазақсьанның басқа елдерге қарағанда сыртқы саясатының ерекшелігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Күнделікті баспасөз беттеріндегі материалдар негізінде Қазақстан
Республикасының әрбір елмен қарым-қатынасының орнауы, дамуы және екі жақты
қатынастағы жағымсыз жағдайдар тудыратын мәселелерді анықтап, мәнін ашуда
бақылау, қадағалау әдісі.
Екі жақты қатынасты зерттеуде бір жағынан деректік негізі бар мемлекет
қайраткерлерінің сөздерін, саяси баяндамаларды, келісімдердің мазмұнын
саралауда контент-анализ әдісі қодланылды.
Біздің зерттеуіміздің басты жаңалықтары мынадай:
Біріншіден. Қазіргі заманда елдер арасындағы соның ішінде, Қазақстан мен
Түркия республикалары арасындағы экономикалық, саяси, рухани-мәдени
байланыстардың жаһадану процесімен бірге жүруіне, соған сәйкес іс-әрекеттің
күтпеген салдарының пайда болу мүмкіндіктерінің артуына байланысты және
қоғам қауіпсіздігі мен тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін екі ел арасындағы
саяси, дипломатиялық және рухани қатынастардың маңызы объективті түрде
артқаны көрсетілді.
Екіншіден. Екі ел арасындағы байланыстарға арналып жарық көрген еңбектер
тарихнамалық талдаудан өткізілді, жаңа деректер ғылыми айнылымға түсті және
олардың статистикалық мәліметтері салыстырмалы түрде анықталды.
Үшіншіден. Қазақстан мен Түркия республикалары арасындағы байланыстарға
арналған келіміс-шарт протоколдарының материалдары, декларациялар мен
нұсқаудардың орнындалу тәжірибесін талдау, орын алған кемшіліктерді
мүмкіндігінше толық ашып көрсетуге әрекет жасалды.
Төртіншіден. Тәуелсіз ел болғанға дейінгі зерттеулердің барлығына тән
болған нәрсе Қазақстанның қай салада болмасын, соның ішінде сыртқы
саясаттағы қадамдары да тек кеңестік жүйе шеңберінде баяндалып,
республиканың алыс шет елдермен байланысы, соның ішінде Түркиямен, қатынасы
назардан тыс қалып келді. Сондықтан жұмысты жазу барысында жоғары арнаулы
білім мен ғылым саласындағы шетелдік әріптестермен өзара байланыстардың көп
салалы бағыттары жаңа қырынан зерделенді.
Бесіншіден, зерттеу тақыбының методологиялық, тарихнамалық, әдістемелік
желісіне жаңаша көзқарас, шынайы ғылыми пікір қалыптастыруға ұмтылыс
жасалынды.
Алтыншыдан, тәуелсіз Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы
арасындағы байланыстардың ерекшеліктері анықталды.
Жетіншіден, Қазақстан мен Түркия республикалары арасындағы байланыстардың
жаңа бағыттары мен мүмкіндіктері болжамдалды.
Зерттеу жұмысының деректелік көзін Қазақстан мен Түркия республикалары
арасындағы байланыстарына арналған құжаттар, Түрік республикасының негізін
қалаушы Мұстафа Кемалдың, қазақ еліндегі Біртұтас Түркістан идеясының
негізін салушы Мұстафа Шоқайдың, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаевтың, Түрік Республикасының Елбасылары – Т.Озал, С.Демирел,
Т.Сезар, А.Гүл және т.б. еңбектері мен сөйлеген сөздері құрады. Ресми
деректер ретінде хаттамалар, мәлімдемелер, сатистикалық көрсеткіштер,
цифлар, фактілер көрсетілді.
- Республиканың басым бағыттары мен даму нәтижесін, мақсат-міндеттерін
айқындайтын мемлекет басшысының жарғылары, жолдаулары, баяндамалары,
сөйлеген сөздері;
- Екі ел Парламенті тарапынан қабылданған заңнамалық құжаттар;
- Еліміздің ішкі және сыртқы дамуын, Қазақстан дамуының саяси-өңірлік,
әлеуметтік-экономикалық қырларын нақтылайтын үкіметтік қаулылар мен
құжаттар;
- Тәуелсіз Қазақстанды құруға атсалысқан тұлғалардың естеліктері;
- Азаматтық қоғам институттарын, саяси партиялардың, шетел сарапшыларының
ұстанымдарын бейнелейтін материалдыр;
- Қазақстан мен Түркия республикаларының қазіргі заман тарихы бойынша
қазақстандың және шетел ғалымдарының тұжырымдамалық және іргелі
еңбектері;
- Мерзімді басылым материалдары;
- өзекті мәселе бойынша ғаламтар-қорлары.
Екі елдің қазіргі заманғы байланыстарын жазуға негіз болатын құжаттық
негізін заңнамалық актілер мен стратегиялық құжаттар құрайды. Бірінші
кезекте Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңы
(1991 жыл), 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың Қазастан халқына Жолдауы Қазақстан-
2030: барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатылың
артуы (Алматы, 1997) және Елбасының басқа да жолдауларын айтамыз.
Заңнамалық актілер мен стратегиялық құжаттар тәуелсіз Қазақстанның негізін
салып, оның шетелдермен, соның ішінде Түркиямен байланысының даму қырларын
анықтап, екі ел арасындағы іргелі өзгерістерге жол ашты.
Диссертациялық жұмыстың эмпирикалық базасы. Зерттеу барысында екі ел
арасындағы байланыстар туралы ақпараттық мәліметтерді жариялаған мерзімді
басылымдардың материалдарын саралау, екі ел аумағында осы байланыс туралы
хабарланған статистикалық материалдарды екшелеу, салыстыру және
салыстырмалы талдау жағы сол сияқты әдістер пайдаданылды.
Зерттеудің ғылыми-танымдық және пратикалық маңыздылығы сол, оның
нәтижелері Қазақстандағы және түркітілдес елдердегі халықаралық
байланыстармен шұғылданатын ғылыми қызметкерлер мен студенттердің осы сала
бойынша әртүрлі бағдарламалар мен жоспарлар жасау барысында өйткеннің
сабақтарынан тағылым алып, тәжірибе жинақтау бағытындағы қызығушылығын
тудыруы мүмкін. Жұмыстың материалдары мен қорытындылараның сыртқы саясаттың
дамуын зерттеу жөніндегі басқа еңбектерге де тигізер әсерін ескерген жөн.
Диссертациялық жұмыс отандық тарихымыздың келелі мәселелерін саралап, оны
тың деректермен толықтырады. Сонықтан зерттелген мәселе, оның тарихи-
тарихнамалық талдануы, деректік құндылығы зерттеуші қауымның сұранысын
қанағаттандырары анық.
Сондай-ақ, зерттеудің қорытындаларын тарих факультеті студенттері мен
магистарлеріне арналған арнаулы курстар мен семинарларда пайдалануға
болады.
Ақырында, бұл еңбектегі кейбір тұжырымдар мен ұсыныстар, біздің
ойымызша, ұлттық-мәдени орталықтарының бірсыпыра оңды шараларды
ұйымдастыруға тірек міндетін атқарып, осы саладағы шын мәніндегі объективті
бейнені қалыптастыруға мүмкіндік жасайды, сол сияқты жалпы білім беретін
мектептерде оқу-тәрбие жұмысында қодануға болады.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- Қазақстан Республикасының сыртқы саясатында өзіндік орны бар қазақ-
түрік байланыстарының тәжірибелік орнын анықтау;
- тарихи, саяси көзқарастар, тұжырымдар ойлар мен пікірлер негізінде
талдап, оларды ғылыми жүйеге келтіру;
- елдегі қазіргі саяси-экономикалық, әлеуметтік өзгерістерге байланысты
қазақ-түрік қарым-қатынастарының қажеттілігін тарихи тұрғыдан талдау;
- Қазақстан мен Түркиядағы әртүрлі ғылыми, мәдени ұйымдар мен қорлардың
жұмыстарын талдау арқылы қазақ-түрік байланыстырының даму бағыттарын
айқындау;
- түркітілдес елдер байланыстарып, бірлігін нығайтудағы Мұстафа Кемал
Ататүрік, Мұстафа Шоқай, Н.Назарбаев, Т.Өзал, С.Демирел сияқты мемлекет
қайраткерінің халықаралық саясаттағы орнын анықтау;
- Түріксой сынды халықаралық ұйымның осы зерттеу тақырыбына қойылған
проблемалар төңірегінде атқарып жүрген игі іс-шараларын көрсету;
- қазақ-түрік байланыстарының жұмысын жақсарту мақсатында ұсыныстар
ұсыну.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары мен қорытындылары Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20
жыл толуына орай Қазақстанның Тәуелсіздігі: парадигмалары мен жаһандық
даму тұрпаты тақырыбы аясында Жас ғалым-2011 атты ІІІ Халықаралық ғылыми-
практикалық конференциясында (Тараз қ., 8-9 сәуір 2011 ж); Сапалы білімге
индустриалды-инновациялық саясаттың әсері Халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Тараз қ., 28-29 наурыз 2012 ж); Педагогика саласында ҚР
2011-2020 жылға арнаған білім беруді дамытудың жаңа мүмкіндіктері және
басымдықтары атты институт ішкілік ғылыми-практикалық конференциясында
(Тараз қ., 25 пақан 2012 ж) талқыланып, еңбектер жинағында жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Ғылыми еңбектің мақсаты мен
міндеттеріне және қисынына сай диссертация кіріспеден, 3 тараудан, соған
сәйкес 8 тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемін 111 бет көмпьютер терілген мәтін құрайды.
І ӨРКЕНИЕТТЕР ТОҒЫСЫНДАҒЫ ТҮРІК ӘЛЕМІ. М.К.АТАТҮРІКТЕН – Н.Ә.НАЗАРБАЕВҚА
ДЕЙІНГІ ҚАЗАҚ-ТҮРІК ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Түркі өркениетінің заманалар тағылымы қазіргі заманғы қазақ-түрік
қатынасының қайнар бұлағы
Түркі дүниесі деген ұғым адамзат санасына сіңгелі екі мың жылдың жүзі
болды. Адам баласының жер бетіне таралуы көптеген мыңжылдықтарға созылған
құбылыс. Адамзаттың Солтүстік Еуразияны еркін жайлай бастауы бұл ұлан-зайыр
кеңестікте де ежелгі мемлекеттік құрылымдар пайда болуына себепші болғаны
белгілі. Біздің жазба тарихтың азды-көпті дерек жинап үлгергендері – баяғы
скифтер, сақтар, массагаттер заманы. Ал сол замандардан бастап аталмыш
кеңістіктерде өзінің жосығын салып, жолын түзеген қауымдардың біргеуі –
түркілер. Ол кезде түркі атына телінетін дербес мемлекеттік құрылым
болмағанмен, біз сол кезде түркі тілінің болғанын жақсы білеміз. Өйткені,
әлгі үлкен көшпелі империялардың ізін ала өз мемлекетін құрған ғұндардың
түркі тілінде сөйлегендерін тарих айғақтап отыр. Ендеше, олар – Еуразияның
ең байырғы мекендеушілері және оның игерілуіне сіңірген еңбегі өте зор деп
айтуымыз керек. Біздің жыл санауымыздың аз-ақ алдында Киыр Шығыс пен
Орталық Азияда текетірес тұрған екі үлкен мемлекет болды. Оның біреуі
қытайлар да, екіншісі жаңағы біз айтып отырған ғұндар еді. Бұл екі саяси
күш сол замандағы екі экономикалық үрдістің негізінде нығайғанын білеміз.
Көшпелі мал шаруашылығы жер бетінің қалған құрылықтарының ешқайсысында да
емес, ең алдымен, осы Еуразия кеңістігін игеру барысында қалыптасқанды.
Сол көшпелі империялардың үш материкке дейін ықпал ете алғаны және осы
заманға дейін түрін жоғалытпай жете алғаны түркілер еді. Алдымен мемлекет
ретінде танылған жері – Оңтүстік Сібір.
Одан кейінгі дәуірлеген жері – Орталық Азия мен қазіргі Қазақстанның
кеңістігі. Үшіншісі Анадолы түбегі. Мінеки, осы ұлан-ғайыр кеңістікте түркі
әлеуметі үш түрлі сапалық эволюциялық деңгейден өтті деп айта аламыз. Егер
Оңтүстік Сібірде өзінің ғылым тілінде протогосударство деп аталатын
бастапқы мемлекеттік деңгейінен өтсе, Орталық Азияда шын мәніндегі үлкен
феодалдық мемлекетті түзеді. Ал Анадолы даласында әлемдегі ең күшті империя
құрды. Бір қызығы, түркі тағдыры ұлттардың, тіпті нәсілдердің,
өркениеттердің арасында болатын жан-жақты қарым-қатынастардың барлық
саласын қамти алады. Ол бар-бар кезде бірыңғай бейбіт, не бірыңғай ұрыс-
жанжал ахуалында өрістемегені белгілі. Рас, жаугершілік қарым-қатынастар
үстемдік құрған кезең де болды [((,((0б.]. Ол, бірақ, жалғыз ғана көшіп-
қонып жүргендердің ісі емес-ті. Ол үрдіс Азия далаларында да, Еуропа
ормандарында да талай тайпалардың өмір сүру кәсібі болғанын білеміз.
Сондықтан да көшпелілікті тек жаугершілікке ғана теліп қоятын қасаң
қағиданың заманы өтті. Көшпелілік адамзат экономикасының қандай
өркениетінің де сондай елеулі кезеңі екенін анық мойындайтын уақыт келді.
Белгілі бір үрдіске, белгілі бір саяси-қоғамдық құрылысқа мәңгі-бақи
тізгінделіп қалған ешкім жоқ. Оны дәлелдейтін айқын мысал – осы түркілер
тарихы. Әсіресе, біздер білетін Анадолы түріктерінің тарихы. Олар әлденеше
ғасырлар бойы үш құрлықтың тоғысында, үш өркениеттің ортасында өмір сүріп
келеді. Сондықтан өркениеттердің бірін-бірі қалай толықтыратындығын және
өркениеттер сабақтастығы қалай жүзеге асатындығын жете түсіну үшін де
түркілер тарихына үңілуге тура келеді. Біз қазір адамзаттың жаңаша
ықпалдасуының тұсында тұрмыз. Әлемдік үстемдікке ұмтылған әлемдік
империялар заманы өтіп барады. ХХ ғасыр соңында ерекше көзге түскен бұл
процесс одан әрі өрістері еш күмән туғызбайды. Ал бірақ бұдан енді
мемлекеттер мен халықтар бір-бірінен біржолата қара үзіп кетеді деген ұғым
тумайды. Олардың жаңаша ықпалдасуының, қазіргі тілмен айтқанда жаңаша
интеграцияның заманы келді. Бұл тек мемлекеттердің бір-бірімен инвестиция,
шикізат, технология алмасу сияқты экономикаллық процестермен ғана
шектелмейді [(,4б]. Ол – түптен келгенде, руханияттық процесс. Өйткені,
адамдардың қазіргі таңда алдында тұрған ең басты қиындық күннен күнге
тарылып келе жатқан, күннен күнге ресурстары азайып, жұтаңдалып келе жатқан
бір планетада осынша көп ұлт, осынша көп мәдениет өкілдері қайтіп бірге
өмір сүре алады деген мәселе. Бұл үлкен мәселені шешуде де түркілер
дүниесінің қоса алатын үлесі көп деп ойлаймыз. Өйткені, түркілер, арғы-
бергі тарихқа қарап отырсаңыз, ешқашан өзімен-өзі тұйық дәурен сүрмеген.
Және оның басқамен ықпалдастығы көп жағдайда бейбіт қалыпта өткен. Мәселен,
Анатолияға келген түріктер жан-жағымен жапатармағай жауласып кеткен жоқ. Ол
кезде батыстан, шығыстан, оңтүстіктен бірдей қысым көріп тұрған Византия
империясы жаңа қоныс аударып жатқан көршілерін әуелі көмекке шақырды.
Солардың есебінен тұрақты әскер ұстады және оларды саяси өміріне белсене
қатыстырды. Соның барысында бұл халық әлгіндей қарым-қатынасқа бейімделе
отырып, байырғы үрдістерін, тілін, дінін ұмытпай, қайта оны байытып, жаңа
өркеиеттік тағылымдар алды [(3,9б.]. Бұл оларды күшейтпесе, әлсіреткен жоқ.
Қажет десек дүние жүзіндегі арғы-бергіде өмір сүрген империялардың ішіндегі
ең ұзаққа шыдас берген империяны – Осман империясын түзуге жағдай жасады.
Ол алты ғасыр үтемдік құрды. Ал оған дейін селжұқтар бес ғасырдай үстемдік
құрды. Екеуі де, түптеп келгенде, бір халықтан шыққан билікші әулеттер еді.
Қысқасы, соңғы үрдіс бойына саяси дәурендеген бұл мемлекет бір кездегі
түркі әлемінің күні кешегі дүниежүзілік колониолизм тұсында да із-түзсіз
жоғалып кетпеуінің бірден-бір кепілі болды. Оның үстіне басқа империялар
құрылып, тарап кетіп, қазақша айтқанда, баз қалпына қайтып келіп, тіпті
өзінің бұрыңғы территориясына зар боп қалған болса, бұлар сол территорияның
бәрінде дерлік орнығып алды.
Иә, солай болды. Мәселен, басқасын былай қойғанда, түркілерге бір табан
жақын моңғол үстемдігінің өзі үш жүз жылға жете алмады. Ал ғұндардың
Еуропадағы үстемдігі бір ғасырға жеткен жоқ. Осман империясының осынша
өміршендігінің сыры неде дейтін болсақ, ол қалған дүниемен дұрыс ықпалдаса
білуде, әлемдік тәжірибені жатырқамай, өз пайдасына жарата білуінде деп
есептейміз. Бұл – олардың саналы түрде және тұрақты жүзеге асырған
саясатының нәтижесі еді. Өйткені, Француз революциясы тұсынан бастап
Түркияда танзимат деген саясат жүргізілді. Танзимат – қазіргі тілмен
айтқанда модернизация деген сөз. Кезінде Шығыс Еуропаның көп жерін алып,
Батыс Еуропаға аяқ салған түрік мемлекеті өзінің жаңа бәсекелестерінен
қалып қоймауға қам жасады. Бұл процесс жиырмасыншы ғасыр басындағы жас
түрікшілдер қозғалысына ұласты. Бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде
бұрыңғы отарларынан айырылып қалған түрік мемлекеті енді ұлттық мемлекет
ретінде дәуірлеу саясатын ұстанды. Бұл жаңа ағым Мұстафа Кемал паша –
Ататүріктің есімімен тығыз байланысты. Кемалистік бұл қағида сол Кемалдың
көзі тірі кезінде ойдағыдай жүзеге асты. Оның сол бір қиын кезеңінде түрік
жастарына айтқан өсиеті бүінге дейін бұл ел саясатының басты қағидасына
айналды. Ататүрік ұрпағына негізінен екі қағида айтты деуге болады. Бірінші
қағидасы - өзінің елін жақсы болса да, жаман болса да жақсы көрі,
жамандығын азайтып, жақсылығын көбейту. Ол үшін білімді, ғылымды дамыту,
былайғылардан кем қалмауға ұмтылу. Бұл тәуелсіздікке қолымыз жаңа жетіп
отырған біздің де қатаң үстанатын қағидамыз болғаны дұрыс. Біздің ата-
бабаларымыз бір кезде, қазақтар көп айтатындай, ақ найзаның ұшымен, ақ
білектің күшімен дегеніне жетіп отырса, енді дегенімізге ақылдың ісімен,
біліктің күшімен жетуіміз керек. Бүкіл түркі дүниесі қазіргі күрделі
заманда осы саясатты түбіне дейін ұстана білсе, өзінің үлкен орнын
кішірейтпейді, биік деңгейін төмендетпейді. Біздің бұл пікірімізге түрік
инттеклуалдары негізінен қосылып, мақұлдады.
Тәуелсіздік алған Қазақстанды алғашқы жылдары түрік ағайындар бізге
КССО-ның қарамағындағы ұлт ретінде аляшылықпен қараса, қазір олар бізді
өзімен туыстас, бауырлас, ағайындас, мұдделес ұлт ретінде тең санасатыны,
біздің елдің рухани әлеуетін қатты қадірлейтіні байқалып тұр.
- Біздің түріктер жөніндегі көзқарасымыз көп уақытқа дейін кемтарлау
болды. Себебі біз үш ғасырдай олардың ең басты саяси бәсекелестерінің қол
астында өмір сүрдік. Ресей патшалары да, кейінгі империялары да, кешегі
кеңестік билік те Түркияға деген қалыптасып қалған дәстүрлі көзқарастан
алыс кете алмады. Бізге де сол көзқарасты таңып бақтын. Пантүркизм деген
қорқынышты айып тағып, бір-бірімізді етене танып білуге кедергі келтіріп
келді. Бір кезде Шығыс Рим империясының соңғы императоры, Араб халифатының
соңғы халифы болып саналып келген түрік падишалары жүргізген күрделі
саясатты бізге тым тұрпайыландырып көрсетті. Ал шын мәнінде бұл елде соңғы
екі ғасыр бойына қалған дүниені жатырқамайтын танзимат деген саяси
реформа жүргізіліп келгендігін жоғарыда айтып өттік. Оның үстіне Батыс та,
Шығыс та Түркияға екі дүние арасындағы дәнекер ретінде қарады. Осындай
жағдайда өмір сүрген іргелі мемлекет тұрғындарының бодандық бұғауыда қалған
бауырларына бір-жақты мүсіркей қарауы әбден түсінікті. Бірақ, ол ұғым қазір
басқа көзқарасқа орын босатқан. Оны біз жақсы байқаймыз. Қазіргі түркі
интеллектуалдарының аузынан біз туралы көп айтылады. Біздер біріміз аға,
біріміз іні емеспіз, біздер іргелі бауырлармыз, біздің шаңырақтарымыз тең,
қадірлеріміз бірдей, бір-бірімізден үйренетініміз көп деген әңгімелер жиі
айтылды. Мәселен, түрік дүниесіне қызмет қоғамының басшысы доктор Метин
Эришек Түркия елін өз көзімібен көргеннен кейінгі көлдария әсерімізді
айтқан кезде, ол бізге Сіздердің келісіңіз де осындай пайдалы келіс болды.
Біз бұл арқылы біздің Орталық Азиядағы бауырларымыздың, оның ішінде
Қазақстан халқының қаншылықты іргелі ел болғандығына көзіміз жетіп отыр.
Біз енді қай уақытта да тереземіз тең тұратын, атқа қатар мініп, төбеге
қатар шыға алатын халықтар екендігімізге қуандық, - деген сөз айтты [((].
Дәл осындай пікірді Анкарадағы кездесуде бәрімізге белгілі Намық Кемел
Зейбек те, Ататүрік қоғамының басшысы Садық Тұрал да әлденеше рет қайталап
айтты. Қысқасы, қазір екі елдің экономикалық, саяси қарым-қатынасымыз өте
жақсы. Барлық кездесулерде Қазақстанның жыл ішіндегі жетістіктері айрықша
аталды. Ал біздің тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев туралы
айтылған лебіздерді естігенде ерекше мерейлендік. Әсіресе, Да
журналындағылар өздерін Назарбаев идеяларының насихатшыларымыз деп санайды
екен. Олар біз еуразияшылдықтың жаңа қырын табуымыз керек еді, Назарбаев
сондай жаңа концепция жасады, - деп сөйлейді. Біз осы бағыттағы
қызметтерімізді тереңдетуіміз қажет, мүмкіндігі болса Қазақстанға барып,
сондағы интеллектуалдармен ақылдассақ деген ұсыныс айтты.
- Қазақстан мен Түркияның арасындағы ұқсастық, жақындық тек тіл, тарих,
дін, дін жағынан ғана емес тағы да сол таза географиялық жағынан да
қарағанда да геосаяси тұрғыдан орналасу жағынан да ұқсастық жаңтары
баршылық. Оның екеуі де қос құрлықта қатар орналасқан аз мемлекеттердің
қатарына жатады. Содан кейін Түркияның мемлекеттік құрылыстың табиғатын
Батыс пен Шығыстың арасынан симбиоз етіп шығарғандығы да назар аударлық.
Түркия – еуразиялық мемлекеттің бір нұсқасы. Біз де сондай жолға түсіп
отырған елміз. Осы тұрғыда түрік тағылымы дегенде не айтуға болады?
- Бұл кеңінен қозғайтын әңгіме. Қазір көзге ұрып тұрған мынандай
жәйіттерді айтсақ та болатын сияқты. Мәселен, түрік тілінен араб, парсы
сөздерімен қоса, батыс тілдерінің әсерлері де жиі байқалады. Ал бүкіл
тұрмысында, шаруашылық үрдістерінде сол ішкі азиялық, грекиялық, не болмаса
византиялық үрдістердің молдығы сезіледі. Түрік бауырларымыз әлемдік
экономиканың бүгінгі конъюктурасын да жетік меңгерген. Мысалы, 2011 ж 11
қыркүйектегі апаттың салдарынан Еуропаның барлық әуе компаниялары
дағдырысқа ұшырап жатқанда, жалғыз дағдырысқа ұшырамаған, қажет десеңіз
бәрінен көп пайда түсірген компания Түрк хауа иоллары болыпты. Өйткені,
Еуропадағы халықатр Азия тарапынан түріктерге айрықша сенім көрсеткен. Сол
сияқты Түркияға Азиядағы шектес халықтар Еуропаға өтуде тағы да Түркияның
дәнекерлік рөліне арқа сүйеген. Мінеки, екі тараптан да бірдей тағылым ала
білу, екі тараппен де жұғымды бола білу, жалпы тек бұрыңғыдай жан-жақты
тегіс шошыта бермей, жан-жақпен жағалай тіл табыса білудің арқасында Түркия
қазіргі жағдайға жетіп отыр деп молынан айтуға болады. Демек, қазіргі
дүниеде әрбір мемлекет былайғы дүниемен неғұрлым жұғымды қарым-қатынас
орната білсе, соғұрлым өз ұлттық мүддесін қамтамасыз ете алады. Түркия
тәжірибесі соған көзімізді мейлінше жеткізе түсетіндей.
Түрік ағайындар түркі мәдениетінің он екі томдық атласын шығарды. Басқа
да көптеген шаруалар жасауда. Түркі әлемінің түрліше энциклопедияларына да
кірісуде. Ал түркі әлемінің рухани байлықтарын, оның ішінде әдебиетінің
інжу-маржандарын жеткізу жөні бөлек іс-шара деуге болады.
Жаңа геосаяси жағдай, екі елдің ғылыми, саяси күштеріне, зиялы қауымына
қазіргіден гөрі етене араласып, бірлесе ізденіп, бірлесе қарекеттенуге
міндеттейтін тәрізді.
Түрік ұлтының тарихы, көріп отырғанымыздай, түркі әлемімен бірге. Бұл
тарих дүниежүзілік өркениет тұрғысынан бөліп жарылмайды. Дәл осындай тіл,
мәдениет, өнер де тармақтарға жіктелінгенімен, жалпы адамзаттық өркениет
өлшемімен келгенде біртұтас құбылыс. Түрік тектес өркениет. Бұлардың
өткені, тарихи тамыры бір болғандықтан ғана емес, болашақ тағдырының да бір
екендігін тұтас түсінгендіктен. Жер бетінде тек Түркия түріктерінің тарихы
мен мәдениетін бөле жару мұнда жоқ. Бұлар тұтастай алғанда ғана әлемде
салмағы бар, бітімі бөлек, төлтума өркениет. Ал оның ішкі ерекшеліктері,
тілдік айырмашылықтары араб, славян, қытай, роман-герман, англо-саксон
халықатырының өзара іштей жіктелгеніндей құбылыс. Әлемде араб, славян,
қытай өркениеттері жеке-жеке тарамдалып жатпайды, әрқайсысы тұтас және
тарихы бай өркениет болып саналады.
Түркілік өркениет тарихтың ең байырғы нәтижелерінің бірі. Тарихымызды
дүбірлеткен небір күдіретті мемлекеттер Еуразияның біресе о жерінен, біресе
ту жерінен құрылып жатты. Артына өлмес-өшпес мұра қалдырды. Ең бастысы – ол
өркениеттің көріністері қазіргі түркі халықтарының ділінде, әдет-ғұрып
салтында, игілінде, рухани болмысында сақталған және болашаққа бет бұрған
өркениет.
Жалпы алғанда, түркілік өркениет томаға-тұйық құбылыс емес. Ол
дүниежүзілік тарихтың құрамдас бір бөлшегі, өзгелермен аралас-құралас,
жанды байланыста бірге жасап келе жатқан өркениет.
Түркі әлемінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz