Түркі өркениеті негізіндегі қазақ идеясы

Кіріспе
1. Тұран және көне түркілер
2. Тәңір . түрік Атлантидасы
3. Ұлы иозылар және Құшан патшалығы
4. Түркі қағанаты.
5. Шығыс ренессансы
6. Қазақтың ұлы хандары
7. Жолайырық
8. Әрекетте . берекет
9. Тіл және мораль
10. Дін
11. Құқық және заңдар
12. Білім мен ғылым
13. Экономиканың басымды салалары
14. Өндірісті ұйымдастыру
15. Стратегияның сабақтары .
16. Стратегия
17. Түркістан стратегиясы
18. Азия жолбарыстары
19. Шикізат өндіру
20. Сәулет өнері
21. Экология
22. Демография .
23. “Идеянны” іске асыру жолдары
Пайдаланылған әдебиеттер

“ Жасампаз идеясыз ұлт өмір сүре алмайды”
Zh.Turani
Без жизнеутверждающей идеи нация не может существовать
Дүниежүзілік қауымдастыққа мүше болып, нарықтық экономикаға бет түзеген, сүйтіп өркениетті елдер қатарына қосылуға ұмтылып жатқан Қазақстандағы негізгі ұлт – қазақтың, яғни біздің бабаларымыз көне түркілер (түріктер)* ерте заманнан бері әртүрлі құрылымдағы мемлекеттерді, оның ішінде Еуразияны билеп тұрған он алты Дала империясын құрған болатын.
Казахстан стал полноправным членом международного сообщества и его экономика ориентируется на рыночные отношения, тем самым она стремится стать в ряд цивилизованных стран. Предки основного народа Казахстана – казахов древние тюрки с древних времен создавали различные государства, в том числе шестьнадцать Империи степи, которые правили в евразийском континенте.
Тарихтың әр кезеңінде тұран тайпаларының одағы, массагет-хиондар, сақтар, ғұндар, одан кейін түркі тайпалары құрған мемлекеттер ғасырлар бойы Қытай мен Үндістанға және Еуропа халықтарына билік жүргізген133. Олар Еуразия құрлығының тарихын жасауда және өркениетті дамытуда айтарлықтай үлес қосты. Ерте замандағы ойшылдар олардың тарихи рөлін сол заманғы цивилизацияларды** жазалауға жіберген құдайдың қамшысы деп түсінді. Алайда, қазірге дейін түркілердің көне тарихы мен көшпенділік кезеңі толық зерттеліп болған жоқ. Олардың адамзат өркениеті тарихындағы орыны - да анықталар емес.
В разные периоды истории союз туранских племен, хион-массагеты, саки, гуны, позже государства созданные тюркскими племенами веками правили в Китае, Индии, а также Европейскими народами133. Они сыграли значительную роль в истории Европы и развитии его цивилизации. Их роль в истории древние мыслители понимали как божьим бичом, которого направили для наказания цивилизации**. Однако древняя история тюрков и их период номадов до сих пор до конца не изучен. Их место в истории цивилизации человечества также не определен.

Түркі халықтарын айтпағанның өзінде, көшпенді үндіеуропалықтардың соңғы төрт мың жылдық тарихы жүз елу жыл зерттелді. Бірақ, сонда да болса олардың миграциялық жолдары туралы ғалымдар әлі күнге дейін бір тұжырымға келе алмай отыр. Демек, осы ғылымның методологиясын жетілдіре түсу қажет.

1. Абылай-хан. Кенесары: (проблемы национально-освободительного
движения). Алматы, 1993. С. 74-115.
2. Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI века. Алматы,
1985. С.81.
3. Абрамзон С.М. А.Н.Самойлович-этнограф\\ТС. 1974. М.; 1978.
4. Авеста. -Москва, Изд. «Дружба народов», 1993, С. 198-204.
5. Аджи М. Кипчаки. -Семей, 2001 С. 109-115.
6. Аджи М. Европа, тюрки … -М.; 2004.
7. Аджи М. Тенгрианство и основы современной европейской культуры
//Культурные контексты Казахстана: история и современность. -Алматы,
1998.
8. Акатаев С. Мировоззренческий синкретизм казахов (истоки народной
мысли). -Алматы, 1993. Вып.1.
9. Акатай С. Тенгризм // Культурные контексты Казахстана: история и
современность. -Алматы, 1998.
10. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняяя культура саков и усуней долины
реки Или. - Алматы: Изд-во АН КазССР, 1963.
11. Акышев К. Культура кочевников на рубеже веков. -Алматы, 1995. С.26-30.
12. Алмас Т. Ұйғырлар, Т.1. -Алматы, 1992, 11 бет.
13. Алтынсарин И. Собр. Соч.: В 3 т. Т.1. -Алматы, 1975. С. 306-307.
14. Аманова С. Древняя инструментальная музыка казахов (на материале
домбровых кюев). Канд. дисс. -Алматы, 1993.
15. Аманова С. Кюй-легенда «Аксак кулан»// -Алматы, 1997. № 3.
16. Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана.
Отв. Ред. К.А.Акишев, -Алматы, Наука КазССР, 1980, С.3-6.
17. Аристотель С. Соч. в 4-х томах. Т.I. -М.; «Мысль», 1976.
18. Әбілғазы. Түрік шежіресі. -Алматы, 1975. 4 бет.
19. Әкім Ж.М. Журнал “Таңшолпан”, - Алматы, 2001. №2. 48-57 беттер.
20. Бабур-наме. Записки Бабура. – Ташкент, 1963, С. 201-202.
21. Байгаскина А.Е. Ритмика традиционной казахской песни. -Алматы, 1990.
22. Байтанаев Б. Природа казахского рассказа //Простор. 1970. № 9.
23. Байчоров С.Я. «Древнетюркские рунические памятники Европы»,
-Черкесск, 1989.
24. Барманкулов М., Хрустальная мечта тюрков о квадронаций. -Алматы, ОФ
«БИС», 1999. С. 354-372.
25. Бартольд В.В. К вопросу об уйгурской литературе и ее влиянии на
монголов. Живая старина, Выпуск II-III, 1909, С.42-46.
26. Бартольд В.В. Тюрки. -Двенадцать лекций по истории турецких народов
Средней Азии, -Алматы, «Жалын», 1988. С.55.
27. Бартольд В.В. Собр. соч. в 9-ти томах. -М.; 1954. Т.6.
28. Баскаков Н.А. Русские дворяне тюркского проихождения. Историко –
этимологический анализ. –М.; 1993, С.279.
29. Бегалин К. Мамлюки. -Алматы, 2004, С.80.
30. Безертинов Р. Тенгрианство религия тюрков и монголов. - Казань, 2001.
С. 47-68.
31. Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40-х годах XIX века. -Алматы, 1947. С.206;
там же. Ч.2. С. 167-333;
32. Бельгер Г.К. Кн.: Казахское слово. - Астана, 2001. С.128.
32а. Бердяев Н. Евразийцы. В кн.: Трубецкой Н. Наследие Чингисхана. – М.:
2007. С.12.
33. Бернштам А.Н. Очерки истории гуннов. - Л.; 1951, С.216.
34. Бернштам Л.Н. Архитектурные памятники Киргизии. - Фрунзе, 1971.
С. 129-131.
35. Библия. Книги священного писания Ветхого и Нового завета. - М., 1976.
(Лев. 23, 3), (Лев. 23, 27-28), (Лев. 25. 3-4), (Лев. 25, 8-12), (Лев. 25, 28),
(Лев. 25,41),
36. Билер сөзі. -Алматы, 1992, 40-44 беттер.
37. Бичурин Н.Я. Собрания сведений о народах, обитавших в Средней Азии в
древние времена. - Алматы. 1998. Т.II. С.235; Т. II. C. 276; Т. II. С. 271.
38. Босворт К.Э. «Мусуьманские династии. Справочник по хронологии и
генеологии». - Москва, 1971.
39. Бөкейхан А. Таңдамалы. - Алматы, 1995. С.49, 125-127, 210, 275, 291, 307.
40. Брагинская Н.В. Календарь //Мифы народов мира. - М.; 1997. Т.1.
41. Бутанаев В. Хакасский календарь. - Абакан, 1991. С.5.
42. Валиханов Ч. Тенгри (бог) //Собр. соч. в 5 томах. Т. 3, -Алма-Ата, 1985.
43. Валиханов Ч.Ч. Собр. Соч. в 3 т. Т.1. -Алма-Ата, 1985. С.112.
44. Валиханов Ч.Ч. Абылай. – Алматы, 1991. С.112-113.
45. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. - СПб.; 1865.
46. Васильев Л.В. Проблемы генезиса китайской цивилизации. – М.; 1976.
47. Веселовский Н. Очерк историко-географических сведений о Хивинском
ханстве. - СПб.; 1877.
48. Виноградов А.В. Неолитические памятники Хорезма. -М.: Наука, 1968.
48а. Восточная философия. -Минск. Изд. «Харвест», 2006. С. 81-82.
49. Збенович В.Г. Позднетрипольские племена Северного Причерноморья.
-Киев: Наукова думка, 1974.
50. Галкин Л.Л. Рождество Христово в Золотой Орде // Наука и религия.
1995. № 1. С.44-45.
51. Гегель Г.В.Ф. Философия права. Соч. Т. III. -М.; 1959.
52. Гегель Г.В.Ф. Философия истории. Соч. Т. IV. -М.; 1959.
53. Геродот, История. - М.; 2001.
54. Гете И.В. «Батыс-Шығыс Диуаны туралы ескертпелер мен очерктер»
кітабы.
55. Гумилев Л. Көне түріктер. –Алматы, 1994, 4-5 беттер.
56. Гумилев Л. Меня называют евразийцем. - Алма-Ата, 1991. С.21.
57. Гумилев, Хунну ... - М.; 2002.
58. Гумилев Л.Н. Древние Тюрки, - М.; 2001. С.79.
59. Гумилев Л.Н. «Поиски вымышленного царства», - М.; Наука, 1970, С.38-39.
59а. Гэсэр. Бурятский героический эпос. Пер. с бурятского С.Пипкина. – М.;
1968.
60. Данияров К. Альтернативная история Золотой Орды. - Алматы, 1999. С.133.
61. Древнетюркский словарь. - Л.; 1969.
62. Дюрант Вил. Восток – колыбель цивилизации. Т.2. С.853.
63. Жихан Желтоксан. Ак Сарбаз. - Алматы, 1997. С.5-25.
64. Жуковская Н.Л. Категории и символика традиционной культуры монголов.
-М.; 1988. С.43.
65. Журнал: Археология, этнография и антропология Евразии, 3 (19), 2004,
С. 65-80.
66. Журн.: Проблемы теории и практики управления. 2001, № 6, С.137.
67. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік \ауд А. Егеубаев\ -Алматы. 1986.
68. Захарова И.В. Двенадцатилетний животный цикл у народов Центральной
Азии \\ Новые материалы по древней и средневековый истории Казахстана
(ТИИАЭ АН КазССР. Т.8). -Алматы. 1960.
69. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии, -Алматы, 2002.
70. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. -Алматы,
1999. С.107-170.
71. Ибн Тагри-барди. Әл-наужум ул заһарти фи мулук Мисири уа әл-Қаһарати.
9: 103. 783х. Т.Дар-ул китаби.
72. Иванов В.В. Язык как источник при этногенетических исследованиях и
проблематика славянских древностей\\ Вопросы этногенеза и этнической
истории славян и восточных оманцев. - М.: Наука, 1976. С.30-47.
73. Иллюстрированная история религии. -М.; -1992, Т.1. С.64.
74. Исин А. Взаимоотношение м-ду Казахским ханством и Ногайской ордой в
XVI в. Автореф. дис. … канд. ист. наук. -А-Ата, 1988. С.18-19.
75. Исламская цивилизация, -М.; 2004. С.204.
76. Искусство стран Востока, -М.; 1986.
77. История Казахстана. Очерк: - Алматы. 1993. С.113.
78. История Казахской ССР. - Алма-Ата, 1953. Т.2.
79. История Сибири. Т.1. -Л.: Наука, 1968.
80. Итина М.А. История степных племен Южного Приаралья
(II–начало I тысячелетии до н.э.). - М.: Наука, 1977.
81. Кадырбаев А.Ш.. За пределами Великой Степи. -Алматы. 1997.
82. Қазақ халкының мұрасынан. Құр. М.Аяпұлы. -Алматы, 1993. 11-13 беттер.
83. Каримуллин А. Тюрки и индейцы Америки – истоки происхождения.
Изд. Дом «Кочевники», -Алматы, 2004.
84. Каскабасов С. Казахская волшебная сказка. -Алма-Ата, 1975.
85. Қашқари М. Түркі тілдерінің лұғаты. -Алматы, 1993. 5-82 беттер.
86. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті, -Алматы, 2005. 67-70 беттер.
87. Китайская энциклопедия, -Пекин, 1985, С.176.
88. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий.
-Алма-Ата, 1992. С.23-25.
89. Кляшторный С.Т. «Зарубежная тюркология». -Москва, 1986. С. 384.
90. Кляшторный С. Гуннская держава на востоке (III в. до н.э. – IV в н.э.).
В кн.: «История древнего мира», -М.: 1989, Т. III. С. 243-255.
91. Ковалевская В.Б. Конь и всадник. Пути и судьбы. -М.: Наука, 1977.
92. Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-гази, хана
Хивинского. -М.-Л.: 1958. С. 37-38.
93. Конрад Н.И. Об эпохе Возрождения. – В кн.: Запад и Восток. -М.: 1972,
С. 241-242.
94. Крюков М.В. и др. Древние китайцы в эпоху централизованных империй.
-М.: 1983. С.110-112.
95. Кузембайулы А. Еркін Абил. История Республики Казахстан. ИКФ-
Фолиант. -Астана, 1999. С.20.
96. Құран Кәрім, Рағд сүресі, 13\11 аят
97. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и
степей. -Алматы, 1996. С.50-51.
98. Литвинский Б.А. Вост. Туркистан в древн. и ранн. средневеков.: этнос, язык, религия. – С. 37.
99. Малявкин А.Г. Китайские хроники о государствах Центральной Азии, -М.:
“Наука», 1989.
100. Малявкин А.Г. Танские хроники. –М.: 1985.
101. Манн Т. Иосиф и его братья. -М.: 1968.
102. Марғұлан Ә. Таңбалы Тас жазуы, Қазақ тарихынан, -Алматы, 1997,
204-205 беттер.
103. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. - А.; 1985.
104. Марғұлан Ә. Шоқан және Манас. –А.; 1971.
105. Матвеев К., Сазонов А.. Земля древнего Двуречья. М.; 1986. С.38.
106. Материалы объедин. науч. сессии, посв. истории Средней Азии и
Казахстана в дооктябрьский период. - Ташкент, 1955, С. 105; КРО-1.С.3.
107. Махмудов Х., Мусабаев Г. Казахско-русский словарь. -Алма-Ата, 1989.
С.244-354.
108. Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі. 3-том\ауд. А.Егеубай\. –А.; 1997.
109. Мерперт Н.Я. О племенных союзах древнейших скотоводов Восточной
Европы \\ Проблемы советской археологии. - М.; Наука, 1978. С. 55-63.
110. Мерперт Н.Я. Древнейшие скотоводы Волжско-Уральского Междуречья.
-М.; Наука, 1974.
111. Мизун Ю.В., Мизун Ю.Г. Мыслящая вселенная. -М.; 2005. С.172.
112. МИКССР-2. Ч.2. Док. 372. С.196.
113. Можейко М.А. Новейший философский словарь. -Минск, 1998. С.437.
114. Монтескье Ш. Избр. Произв. -М.; 1955.
115. «Мусульманский мир 950-1150». Москва, 1981. С.257.
116. Мухамбетова А.И. О многомерности ритмической организации кюев
Западного Казахстана.// А.В.Затаевич и проблемы современного
этномузыкознания. Тезисы научной конференции. Алма-Ата, 1988.
117. Мухамбетова А.И. Казахский кюй как синкретический жанр. Типы
программности. Учебно-методическое пособие. Алматы, 1991.
118. Мухамбетова А.И. Казахский кюй-философия на двух струнах // Шахар,
Алматы. 1993. № 1.
119. Мухамбетова А.И. Тенгрианский календарь как основа кочевой
цивилизации. Сб. Статьей: История и культура Арало-Каспия, - Алматы,
2001. С.126.
120. Мюллер М. История религии, -М.: ЭКСМО, 2002. С. 95-114.
121. Неру Дж. Открытие Индии. -М.: 1955. С. 272.
122. Нурмухамедов Н. «Искусство Казахстана». - Алматы, 1969. С. 19.
123. Нуцубидзе Ш.И. Руставели и восточный Ренессанс. -Тбилиси, 1947. С.47.
124. Никитин А. Хождение за три моря Афанасия Никитина 1466-1472гг.
-Л.: 1986.
125. Николле Д. “Атилла и орды кочевников”, -Лондон, 1997.
126. Окладников А.П. Открытие Сибири. -М.: Молодая гвардия, 1979.
С.156-160.
127. Омаров Е.С. Казахская цивилизация. ...Матер. Межд. Науч. Конф.
– Алматы, 2005. С.174-185.
128. Омаров Е. Краткая история казахской цивилизации. -Алматы, 2005.
129. Плетнева С.А. Кочевники Средневековья. - М.: 1982. С.19.
130. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука.
-Алматы., 1993. С.30.
131. Радлов В.В. «К вопросу об уйгурах». - Ленинград, 1928. С.305.
132. Рахманқұл Б. Байқалдан Балқанға дейін, -Алматы, 1966. 250-251 беттер.
133. Рене Груссе. Империя степей.- Алматы, ТОО “Санат”, 2003. С.11- 21.
134. Рубенчик Ю. Персидско-русский словарь. –М.: 1988. С. 266.
135. Рубрук. Путешествие в дальние страны. - М.: 1957.
136. Руденко С.И. Культура населения Центрального Алтая в скифское время.
-М.; -Л.; 1960, С.175-178.
137. Рус А. Народ майя, - М.: «Мысль». 1986. С.42-47.
138. Сенигова Т.Н. Древний календарь тюркских народов \\Советский
Казахстан. 1959. №6.
139. Синегова Т.Н. Монетовидный календарь. Новые материалы по археологии
и этнографии Казахстана \\ТИИАЭ АН КазССР. -Алматы, 1961.Т.12.
140. Смирнов К.Ф. Археологические данные о древних всадниках Поволжско-
Уральских степей \\ СА. 1961. №1. С.46-72.
140а. Соловьев С.М. История России с древнейших времен. Соч.: Т. 1-2. –М.: 1988,
С. 9-10.
141. Сүлейменов О. Аз и Я. -Алматы, 1990. С.556.
142. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Из истории казахстана XVIII века:
(о внешней и внутренней политике Аблая). -Алма-Ата, 1988. С.66-128.
143. Султанов Т.И. Правители первого казахского государства. -Акмола, 1993.
С.28.
144. Султанов Т. Казахский ханства и казахские жузы //Интернет.
145. “Татария”. - Казань, 1998. №1. С.117.
145а. Тихомиров Л.А. Что такое Россия? В кн.: Русская идея. – М.: 2004.
С.257-258.
146. Тойнби А.Дж. Постижение истории. -М.: 2003, С. 526-527.
147. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в XVII-начале XX вв. –
-Алма-Ата, 1971. С.321.
148. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. -М.: 1962.
149. Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. – М.: –Л.:
1948. С.79.
150. Толстой Л. Күнделік. Ясная Поляна, 1884 жыл, сәуір.
151. Трубецкой Н.С. О туранском элементе в русской культуре, - М.: 1988.
152. Тулмин Ст. Человеческое понимание. - М.: 1984. С.62-63.
153. Турсынбаева А.О. Значение тенгрианства в казахской философии
//Проблемы духовного развития. (Сб.научных статей, посвященных
памяти К.Ш.Шулембаева; Академия социальных наук Казахстана).
-Алматы, 1999.
154. Тынышпаев М. История казахского народа. -Алматы, 1993. С.161-162.
155. Умышев Р. Поиски слова «мамонт» в казахском и русском языках.
Горизонт (газ.). 1996. № 4-5.
156. Философия и история культуры, -М.: 1985. С.63-64.
157. Формозов А.А. Проблемы этнокультурной истории каменного века на
территории европейской части СССР. - М.: Наука, 1977.
158. Фридман Ц.Л. Иностранный капитал в дореволюционном Казахстане.
-Алматы, 1960, С.53.
159. Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие.
160. Культурно-исторический очерк монгольской империи ХХII-ХIVвв.
2-ое изд., -Элиста, 1991.
161. Халық календары.\ 2-ші басылым. – Алматы, «Қазақстан», 1980, С.198.
162. Хартингтон С. Модернизация и вестернизация \\ Сравн. изучение
цивилизаций. Хрестоматия. -М.: Аспект пресс, 2001, -С.480-481.
163. Хатхо С.Х. Черкесские мамлюки, - Майкоп, 1993. С. 287.
164. Хрестоматия по истории древнего мира.\Под ред. В.В.Струве. -М.: 1956.
165. Хэнкок Г., Файя С. Зеркало небес, -М.: 2000.
166. Хюбнер К. Нация от забвения к возрождению, -М.: 2001.
167. Цалкин В.И. Некоторые итоги изучения костных остатков животных из
раскопок археологических памятников позднего бронзового века \\ КСИА.
Вып.101. 1964. С. 24-34.
168. Цалкин В.И. Древнейшие домашние животные Восточной Европы
\\ МИА №161. -М.: Наука,1970.
169. Цалкин В.И. Фауна из раскопок андроновских памятников в Приуралье \\Основные проблемы терминологии. (Труды Московского общества испытателей природы). Т.8. -М.: 1972. С. 66-81.
170. Цыбульский В.В. Лунно-солнечный календарь стран Юго-Восточной Азии
(с 1 по 2019 г.н.э.). - М.: 1988.
171. Цыбульский В.В. Календари и хронология стран мира. - М.: 1982. С.79
172. Чалоян В.К. Армянский Ренессанс. - М.: 1963, С.158.
173. Чарыев Г.О. Ренессанс и Бируни. –В кн.: Всесоюз. Науч. Конф. посвящ.
1000-летию со дня рождения Абу Райхана Бируни. - Ташкент, 1973.
174. Черных Е. Эпоха бронзы начиналась в Каргалах. Журн.: Знание сила. №8.
2000. С. 46-57.
175. Шакарим Кудайберды-улы. Родословная тюрков, киргизов, казахов и
ханских династий. – А.: 1990, С.33.
176. Шахматов В.Ф. О происхождении двенадцатилетнего животного цикла
летоисчисления у кочевников\\ВАН КазССР. 1955.№1.
177. Шилов В.П. Проблемы освоения степей Нижнего Поволжья в эпоху бронзы \\
Археологические сообщения Государственного Эрмитажа. Вып. 6. -Л.: 1964.
С. 86-102.
178. Шоу Б. Шынайы Ислам, I том, 1936 жыл.
179. Шпенглер О. Закат Европы, - М.: 2004. Т.I.; Т.II.; С.174.
180. Штайн В. Хронология мировой цивилизации. -М.: Изд. «Слово», 2003, С.8.

181. Шулембаев К.Ш. Маги, боги и действительность. -Алматы. 1983. – С.38.
182. Ысқақов М. Халық календары. -Алматы, 1980.
183. Энциклопедия страны и народы. Советский Союз. Казахстан. - М.: 1984.
С. 324.
184. Языки Мира. Тюркские языки. Институт языкознания РАН, 1996, С.47.
185. Al-Farabi, Encyclopaedia Britannica, 15th Edition, 1994-1998.
186. Andersson J.G. “Der Weg uber die Steppen”, BMFEA, 1929
187. Arne T.J. “Die Funde von Luan-p’ing und Hsuan-hua”, BMFEA, V.1933,
Р.166.
188. Atsiz Nihal. Turk Edebiyati Tariһi. –Istanbul, 1940.(тур.)
189. Attila King of Huns. Man еnd Myth Patrick Howart. –London, 1994, p.74
190. Bachhofer L., “Zur Fruhgeschjchte Chinas”, Die Welt als Geschichte, III,
1937, 4; (нем.)
191. Bachhofer L., “Der Zug nach dem Osten, einige Bemerkungen zur
prahistorischen Keramik Chinas”, Sinica, 1935, pp. 101-128; (нем.)
192. Banarli N.S. Resimli Turk Edebiati Tarihi. C.1. –Istanbul, 1987. (тур.)
193. Banarli N.S. Resimli Turk Edebiyati Tariһi. C.I. –Istanbul, 1987, P.24-25.(тур.)
194. Becker C. Islamstudien. Vol.I. P.305.
195. Bradley Richard. Prehistorians and Pastoralists in Neolithic and Bronze Age
England. WA. 1972. Vol. 4, No. 2. Р.192-204.
196. Brinkman J.A. materials and Studies for Kassite history. Vol. I. –Chicago:
The Oriental Institute, 1976. –p.469;
197. Burkitt M.C., “Some Reflexions on Aurignacian Culture and Its Female
Statuettes”, ESA, IX (1934), 113;
198. Сurwen E. Cecil and Hatt Cudmund. Plough and Pasture. The Early History of
Farming. -New York, Henry Schuman.1953.
199. Dumezil G. Bulletin de la societe de Linguistigue de Paris. Cinguante
deuxieme, 1956, fasc. 1, 1957, pp. 208-210.
200. Eski Turkcenin Yazi Dili, Turk Dili Arastirmalari Yilligi, Belleten, 1959,
рр. 311-329. (тур.)
201. Farmer. “Music’’ in Legacy of Islam. P. 367.
202. Ferrario B. Delia possibile parentla fra le lingue altaiche ed alcune-americane.
–Atti del XIX Congresso Internationale gege Orientalist! -Rome, 23-29
Sebtember, 1935. -Rome, 938, pp. 210-213.
203. Flaming Andrew. The Genesis of Pastoralism in European Pre-History. WA.
1972. Vol.4, No.27. рр.179-191.
204. Fichtes. Werke. -Berlin. 1971, Bd. VII. S.383-387.
205. Gabain A.V., Tski Turkcenin Grameri, Geviren: M. Akalin, TTK, -Ankara,
1988, Р.1-3.
206. Gauthiot, R., De l’alphabet sogdien, Journal Asiatique, Janv.-Fevr., 1911, рр.
81-95. (фр.)
207. Guerres et civilisations: De la prehistoire a l’ere nucleo-spatiale. P. 1980.
208. Josselyn J. New englands rarites. -London, 1672. Р.114.
209. Kalgren, ”New Stadies on Chinese Bronzes”, BMFEA, IX. 1937. р. 97.
210. Kemal Balkan. Studies in Babylonian Feudalism of the Kassite period.
–Malibu, 1986, Р.15.
211. Kopruluzade F. Turk Dili ve Edebiyati uzerinde arastirmalar. –Istanbul, 1934,
23 бет. (тур.)
212. Loehr M. “Beitrage zur Chronologie der alteren chintsischen Bronzen”, OZ, I,
1936, Р.3-41;
213. Machiavelli. Discorsi. Stuttgart, 1977. P.395.
214. Harriet Crawfold. Sumer and Sumerians. -London: Institute of Archaeology;
Cambridge University Press, 1990. P. 47.
215. Haussig H.W. Ipek Yolu ve Orta Asya Kultur Tarihi, Р.108. (тур.)
216. Hugo Victor. Les Orientales.
217. Humboldt W.von. Werke. Darmstadt, 1960, Bd.I. S.569. (нем.)
218. Janse O. “Le style du Houai et ses affinities’, RAA, VIII. 1934, 159. (фр.)
219. Jean Deny, “Langues turques, mongols et tongouzes”, in A. Meillet and
M.Cohen, Les langues du monde (Paris, 1924), p.185. (фр.)
220. Muller A. Elemente der Staatkunst. Wien, 1922. Bd. 1. S. 30-75. (нем.)
221. Numeral Systems, Encyclopaedia Britannica, 15 th Edition, 1994-1998.
222. Оevre complete de J. De Maistre. -Lyon, 1833-1886. I, S. 325.
223. Pelliot, “Le mont Yu-ton-kin (Utukan) chez les anciens Turcs”, TP, 4-5. 1929.
Р. 212-219
224. Poppe N. in Ungaische Jahrbucher, VI, 98. (нем.)
225. Rochrig F.L.O. The language of the Dakota or Sioux Indians. -Washington,
1872, Р.19.
226. Stanley lane Poole, a history of Egypt in the middle ages, -London, 1936.
227. Spengler O. Die untergang Des Abendlandes. (нем.)
228. T.de Charden, “Esguisse de la prehistore chinoise”, Bulletin 9, Catholic
University of Peking, 1934. (фр.)
229. Thomsen, “Inscriptions de I’Orkhon”, Memorios de la Societe finnoougrienne,
v.97-98. (фр.)
230. Turkic Peoples, Encyclopaedia Britannica, 15 th Edition, 1994-1998.
231. Umehara S. Shina kodo seikwa, Yamanaka ed. (1935) III.
232. Von Grunebaum. Oriens, 1962.
233. Zeuner Fredirick Everard. A History of Domesticated Animals. -London,
Hutchinson. 1963.
260. Liu Mau-tsai. 1958. Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Turken (T’u-kue), I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. (нем).

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 143 бет
Таңдаулыға:

Анам Меңдіқыздың
аруағына арнаймын
Автор

Түркі өркениеті негізіндегі
ҚАЗАҚ ИДЕЯСЫ

Екінші басылым

Так в чем же заключается казахская идея?

Книгу эту я прочел еще в рукописи. Издатель хотел, чтобы я написал к
ней предисловие. Я отказался, дескать, не по моим зубам. О ней, мол, писать
сподручнее историку, философу, политологу, а не литератору.
Книга вышла, таким образом, без напутственного слова. Автор, Жанузак
Аким, ученый биолог, член-корреспондент и член отечественных и заграничных
Академий, награжденный за заслуги в науке медалью Аблай-хана, любезно
преподнес мне свой труд, и я, еще раз прочитав его, решился поделиться
своими посильными соображениями.
Какого исходное положение автора?
История номадов и их роль в развитии цивилизации человечества до сих
пор недостаточно изучены и определены. Не обозначен четко даже
методологический подход в этом сложнейшем вопросе. Чаще всего
евроцентрийского направления ученые характеризируют исторические племена
номадов божьим бичем для наказания западных цивилизаций.
Между тем нельзя относиться к кочевникам как к исключительно
темной, разрушительной, военной силе. Нельзя закрывать глаза на мыслителей,
поэтов, ученых мусульманского ренессанса. К тому же в становлении и
развитии таких государств, как Шумер, Вавилон, Аккад влияние номад ныне
многие ученые и не отрицают.
Так утверждает автор.
Независимый Казахстан не свалился с неба в одночасье. Путь к
независимости современного Казахстана был долог и тернист, и его необходимо
рассматривать в контексте истории тюркской цивилизации.
Великая степь - это тюрки, маньчжуры, монголы, угро-фины,
обитатели древнего Турана.
В каком направлении будет развиваться суверенный Казахстан?
Определить это можно лишь на историческом фоне Туранской цивилизации.
Необходимо найти свое место в процессе современной глобализации.
Потому-то и актуален вопрос: какова национальная идея казахов на
современном этапе развития? Необходимо определить духовную стратегию,
сформировать национальную элиту и экономическую буржуазию.
Вот в этом суть и пафос книги Жанузака Акима Казахская идея
(Қазақ идеясы, А., Өлке, 2006, 230 стр., тираж 1000.)*
Для раскрытия главного постулата своего труда автор пошел очень
сложным, но единственно верным путем, дотошно исследуя, тщательно
рассматривая духовные источники - историю и культурное наследие казахов в
контексте ключевых всемирных событий.
Вот эти ступени или этапы прослеживания истории вопроса в изложении
автора Казахской идеи:
1. Туран или древние тюрки.
2. Великие иозы или царство Кушана.
3. Тюркский каганат.
_____* Бұл алғысөз бірінші басылымға арналып жазылған
4. Восточный ренессанс.
5. Великие казахские ханы.
6. На распутье.
7. В деянии-благо.
Автор обстоятельно анализирует такие актуальные, кардинальные
проблемы, как язык и мораль, политическая система, религия и искусство,
законы и право, образование и наука, экономические приоритеты, организация
производства, уроки стратегии, азиатские тигры, сырьевое производство,
строительство, финансы. Из этих основополагающих характеристик и вытекает
насущная проблема, называемая казахской идеей.
Впечатляет научный аппарат книги – использованная литература: 174
казахских, русских, английских, немецких, тюркских исторических,
философских, политических, культурологических, археологических,
филологических, литературоведческих и т.д. источников.
Колоссальный труд!
Название Туран, Туркестан, Казахстан автор рассматривает в
диалектическом единстве, утверждая, что казахи – часть тюркского
сообщества, т.е. исторически и этнически туранцы и тюрки.
Автор, ссылаясь на авторитетные источники, легенды, мифы, предания,
восторженно выписывает физические, нравственно - этические особенности и
качества благородных тюрков, берущих начало от алтайцев, куда их изначально
поселил в знак особой милости Творец-Тэнгри. Древние тюрки поклонялись
Небу, Солнцу, Планетам, т.е. Тэнгри, Земле и Воде или Умаю. В представлении
того времени (до нашей эры) существовали два мира – Туран и Иран. К
туранцам относят все тюркские народы, угро - финнов, японцев, корейцев,
маньчжуров и другие палеазиатские народы.
Автор подробно останавливается на истории Турана, на его племена,
на их взаимосвязях, разветвлениях, на том, кто, как, когда и откуда
произошел, и что по этому поводу говорили Баласагуни, Альфред Вебер, Сымь
Цян, Гильом де Рубрук, Кляшторный, Литвинский, Васильев, Аль-Джахид и
прочие знатоки гуннов.
Признаюсь: я в этих лабиринтах истории плутаю безнадежно, хотя
доводилось на моем веку о том не однажды читать и, слушать вдохновенные
импровизации моих друзей М.Дуйсенова, М.Симашко, А.Кекильбаева,
А.Сейдимбека, следовательно, какие-то разрозненные представления в моем
сознании угнездились. Читая Жанузака Акима, я обрел хоть и зыбкие, но более
четкие, систематические познания. Конечно, любой грамотный человек,
гражданин свободной страны должен в этих вопросах хоть в какой-то степени
разбираться. Ведь и казахи откуда-то произошли, и Казахстан возник не на
пустом месте. Во всем присутствуют историческая закономерность и логика.
Пожалуй, не совсем уместно в рецензии подробно излагать все
суждения автора по обозначенным выше главам. Не стану вдаваться и в долгий
исторический экскурс от доисторических времен протоказахов до нынешних
дней. Ограничусь некоторыми мыслями автора особенно близкой мне,
литератору, подглавки Язык и мораль. Здесь автор касается весьма
животрепещущей темы. Лишь имея свой язык, народ в состоянии формироваться
как нация. Нация без языка – толпа. Так резонно полагает автор. Изъяны
современного казахского общества он видит в том, что грядущее поколение мы
оказались бессильны обучить материнскому языку и добрым дедовским
традициям. Оборвалась связь поколений. Автор ссылается на известные
нравственные постулаты Бухара-жырау, Асана-Печальника, Абая, упрекая своих
соплеменников в потере двух достоинств: управление народом и национальная
честь (намыс). Он с горечью констатирует: подавляющая часть казахской
молодежи, оканчивая школы и университеты за последние пятнадцать лет, не
владеет народным языком, и обучить ее ему не способны ни родительский дом,
ни учебные заведения, ни общество. Такова общая печальная тенденция. Между
тем проблема языка – основополагающая среди всех остальных: искусства,
религии, науки, философии, права, морали, экономики.
По автору, лишь оберегая и развивая родной язык, можно добиться
процветания всех остальных языков Казахстана. Иначе могут отмереть языки
малых народов. Возрождение и развитие родного (т.е. казахского) языка -
главная опора казахской идеи. Сохранение и знание материнского языка –
гарантия национальной морали. Автор страстно утверждает этот тезис,
подкрепляя свои раздумья ссылками на Гете, Иоанна Павла II, А. Гумбольта.
Объединить многонациональный народ Казахстана, полагает автор, можно только
на основе государственного языка.
Все посылы данной подглавки мне по душе.
Нет у меня принципиальных возражений и по рассуждениям Жанузака
Акима относительно религии, искусства, правоведения, образования и науки.
Настораживает лишь иногда явная перегруженность цитатами. Ими, думаю,
излишне нашпигована книга. Мне они порой мешали воспринять адекватно сугубо
авторские идеи.
Повторяю, внимательно прочитав Қазақ идеясы, я в какой-то мере
обогатил свои скудные познания в истории тюркской цивилизации. Понял, что
методологически автор совершенно прав, рассмотрев насущную проблему
казахской национальной идеи со всех сторон в историческом,
культурологическом, эволюционном контексте.
Познавательность и фактологическая насыщенность книги, по-моему,
бесспорна. На эту тему в последнее время мне довелось читать немало
пространных журнальных и газетных публикаций. И все же... все же должен
честно признаться, что никак не в состоянии вычленить из всего этого
многообразия мнений и умствований конкретную суть, то, что казахи называют
қолға ұстатқандай. Думаю, что и рядовой многонациональный казахстанский
читатель жаждет знать абсолютно четко, в чем же заключается идея на
современном этапе.
Читал я как-то про то, как Наполеон, вступив в Германию,
встретился с одним популярным немецким философом (запамятовал кто) и,
представив ему уединенную комнату, попросил его в течение двух часов на
двух страницах изложить суть своей философской системы. Разумеется, я еще
не Наполеон, но иногда и мне хотелось бы, чтобы толковали мне по пунктам,
что казахская идея это - ... И дальше шли бы отточенные до афористического
блеска несколько запоминающихся фраз, после которых я, почесав затылок,
сказал бы сам себе: Е-е... вот оно что! Теперь я – таки уразумел, что такое
казахская идея. Оказывается, необходимая вещь для казахстанского общества.
Четкой, точной формулировки, выраженной в конкретных словах-
понятиях, я до сих пор не встретил. Знаю и про Туран, и про Иран, и про
великих номадов, про гуннов. кипчаков, про Атилу и Аджи, про Гумилева и про
голубых тюрков, про Тэнгри и Акселеу, про казахских ханов, про Есенберлина
и Магауина, про восточный ренессанс, про трудный путь обретения
независимости, рол ... о, Аллах, что я только не знаю и о ком и о чем только
не читал, а вот, надо же!, конкретно и вразумительно, что такое казахская
идея в преломлении к нашей сегодняшней реальности, до сих пор уразуметь не
могу. Только смутно чувствую, догадываюсь. И, Творец свидетель, я не один
такой недотепа.
К автору Қазақ идеясы я благодарен за то, что он написал
такую книгу, что на пути создания перелопатил Монблан серьезной литературы,
что поделился своими рассуждениями об этом архиважной теме и искренне
полагаю, что его книгу необходимо перевести на русский язык, дабы большее
количество читателей всерьез задумалось об актуальности и основополагающей
значимости проблемы национальной идеи в Казахстане.

Герольд Бельгер
Заслуженный работник культуры Казахстана.
Награжден орденом Парасат и медалями.
Лауреат премии Президента РК,
премии Тарлан и
других литературных премии.

Кіріспе

“ Жасампаз идеясыз ұлт өмір сүре
алмайды”

Zh.Turani
Без жизнеутверждающей идеи нация не может существовать
Дүниежүзілік қауымдастыққа мүше болып, нарықтық экономикаға бет
түзеген, сүйтіп өркениетті елдер қатарына қосылуға ұмтылып жатқан
Қазақстандағы негізгі ұлт – қазақтың, яғни біздің бабаларымыз көне түркілер
(түріктер)* ерте заманнан бері әртүрлі құрылымдағы мемлекеттерді, оның
ішінде Еуразияны билеп тұрған он алты Дала империясын құрған болатын.
Казахстан стал полноправным членом международного сообщества и его
экономика ориентируется на рыночные отношения, тем самым она стремится
стать в ряд цивилизованных стран. Предки основного народа Казахстана –
казахов древние тюрки с древних времен создавали различные государства, в
том числе шестьнадцать Империи степи, которые правили в евразийском
континенте.
Тарихтың әр кезеңінде тұран тайпаларының одағы, массагет-хиондар,
сақтар, ғұндар, одан кейін түркі тайпалары құрған мемлекеттер ғасырлар бойы
Қытай мен Үндістанға және Еуропа халықтарына билік жүргізген133. Олар
Еуразия құрлығының тарихын жасауда және өркениетті дамытуда айтарлықтай
үлес қосты. Ерте замандағы ойшылдар олардың тарихи рөлін сол заманғы
цивилизацияларды** жазалауға жіберген құдайдың қамшысы деп түсінді. Алайда,
қазірге дейін түркілердің көне тарихы мен көшпенділік кезеңі толық
зерттеліп болған жоқ. Олардың адамзат өркениеті тарихындағы орыны - да
анықталар емес.
В разные периоды истории союз туранских племен, хион-массагеты, саки,
гуны, позже государства созданные тюркскими племенами веками правили в
Китае, Индии, а также Европейскими народами133. Они сыграли значительную
роль в истории Европы и развитии его цивилизации. Их роль в истории древние
мыслители понимали как божьим бичом, которого направили для наказания
цивилизации**. Однако древняя история тюрков и их период номадов до сих пор
до конца не изучен. Их место в истории цивилизации человечества также не
определен.

Түркі халықтарын айтпағанның өзінде, көшпенді үндіеуропалықтардың
соңғы төрт мың жылдық тарихы жүз елу жыл зерттелді. Бірақ, сонда да болса
олардың миграциялық жолдары туралы ғалымдар әлі күнге дейін бір тұжырымға
келе алмай отыр. Демек, осы ғылымның методологиясын жетілдіре түсу қажет.
Еуразия құрлығындағы көшпенділер өмірінің классикалық үлгісі -
_______________________________
*Түркі (Түркі-стан) - көне түркілер және барлық түркі халықтары. Түрік
– түркілердің Оғыз тайпасынан тараған Осман түріктері немесе түрік
мемлекеті.
**Цивилизация немесе Өркениет, кейде мәдениеттің кеңейтілген
мағынасында қолданылады
түркі халықтары өркениетінің тарихы осы уақытқа дейін зерттелмей құм
астында қалған көне қалалар тағдыры сияқты. Олардың тарихы деп осы кезге
дейін айтып жүргеніміз, көне дәуірдегі және орта ғасырларға дейін
көшпенділермен күресіп келген отырықшы халықтардың қолжазбаларымен батысты
дәріптеп, адамзат тарихына ортағасырлық нәсілдік тұрғыдан қараған
еуроцентристік көзқарастың және тарихқа таптық тұрғыдан қараған ілімнің
өнімі ғана.
Сондықтан көшпенділердің, оның ішінде түркі халықтарының тарихы -
жалпы цивилизация тарихы бойынша зерттелгенде ғана шынайы болмақ.
Атақты саяхатшы А.Вамберидің Сенің халқың неге көшпенді өмір сүреді?
деген сұрағына қарапайым қазақ әйелі Біз сендер сияқты жалқау емеспіз.
Сондықтан күн ұзаққа бір жерде отыра алмаймыз. Адам қарекет ету керек,
ойлап қараңызшы күн, ай, жұлдыздар, су, жануарлар, құстар, балықтар -
барлығы қозғалыста, тек ғана жер мен өлгендер бір орында болады деп жауап
берген екен. Қысқа да мәнді жауап. Бұдан көшпенділер өмірінің мәні барлық
тіршілік сияқты қозғалыста екенін және табиғатпен етене байланысып жатқанын
көреміз 45.
Шөлі бар халық – зор халық дейді Ж.Руми. Рухы биік, қайсар мінезді
және шыдамды халық қана шөлді аймақтың қатаң табиғатына төтеп береді.
Сондықтан да адамзат өркениетінің рухы - дүниежүзілік діндер немесе олардың
пайғампарлары шөлді аймақты мекендеген халықтардың ішінен шыққан. Көне
түркілердің Тәңір діні соның бірегейі және дүниежүзілік діндердің ізашары.
Тарих кітабындағы барлық беттері белгілі емес халық бақытты деген
екен Т.Карлеиль. Тарихы түгел зерттеліп бітпеген халық оны білуге ұмтылады.
Осы ұмтылыс ұлттың сана-сезімін оятып, оның ақыл-ой, ар-намысын шыңдап,
ұлттық сезімді “қалғып кетуден” сақтайды. Осындай мүмкіндіктері бар және
мың өліп, мың тірілген халықымыз бақытты болар.
Түркілердің әлемдегі көптеген халықтардан ерекшелігі, олар ру
тайпалардан тұрады. Ру - тайпалар алғашқы қауымдық құрылыс кезінде пайда
болып, біздің заманымызға дейін өзгермей келген қоғамдық құрылым. Түркінің
ру - тайпалары барлық түркі халықтарының құрамында кездесетіндіктен
түркінің тегі бір. Ол алғашқы қауымдық құрылыстан бері тегін жоғалтпай келе
жатқан бірден – бір ел. Сондықтан да түркі – “мықты”, “шыдамды”, “төзімді”
деген мағынаны білдіреді.
Тәңір Көк пен Жердің арасында түркілерді жаратқан және оған уақытты
белгілеу үшін мәңгі күнтізбе – Мүшелді берген.
“Дала империяларының” авторы Рене Груссе көшпенділер туралы: “Олардың
отырықшы халықтарға он үш ғасыр бойы белгілі ритммен және әрқашанда оқтын-
оқтын табысты жасаған шабуылдары табиғи, заңды құбылыс. Қоршаған қатал
өмірге бейімделген, ақылды, салмақты және құнтты түріктер мен монғұлдар
билікке жаралған еді. Көшпенділер материалдық мәдениеттің дамуын
тежегенімен, олардың қолында әрқашан да күшті әскери билік болды” дейді
133. Бірақ, көшпенділерді тек әскери күш ретінде қарау, олардың тарихын
біржақты көрсету болып табылады. Себебі түркі халықтары өз заманында
материалдық цивилизациясы дамыған Құшан патшалығы, Еуропадағы ғұн
империясы, Мамлюктік Египет, Алтын Орда, Ұлы Моғол мемлекеті сияқты он алты
ұлы мемлекет құрды және түркілердің жүздеген әулеті соңғы екі мың жылдан
астам уақыт бойы адамзат өркенитінің дамуына елеулі үлес қосып келе жатты
емес пе. Сонымен қатар, түркіден шыққан ұлы ғалымдар, ойшылдар мен ақындар
орта ғасырлардағы “Шығыс, немесе Мұсылман Ренессансының” негізін қалауға
атсалысып, әлемдік сәулет өнерінде, поэзияда және ғылымның дамуында өшпес
із қалдырды.
Ғалымдар соңғы кездегі зерттеулерінде, көне түркілер шумер, вавилон,
аккад мемлекеттерін құруға атсалысқан деген пікір айтады. Оған қоса, соңғы
үш ғасырдағы ағылшын, француз ғалымдарының зерттеулері Америка құрлығындағы
инк, ацтек және майя цивилизацияларын құрған үнділер Азиядан барған көне
түркілердің ұрпақтары екенін дәлелдеп отыр.
Біздің дәуірдің V ғасырына дейін түркілерде жүзден астам қала болса,
тек Алтын Орда тұсында олар салған жүз елудей қаланың сәулет өнері Еуразия
құрлығына кеңінен тараған. Түркілер тарихта ең көп қала салған халықтардың
қатарына жатады. Сондықтан түркілердің тарихынан хабары жоқтар ғана оларды
таза көшпенділер болды” дейді.
Елдің болашақ даму жолын көрсету үшін алдымен түркілердің ғылымға
негізделген шынайы тарихын жазып, олардың дүниежүзілік өркениеттер
дамуындағы орынын көрсету арқылы бүгінгі халықаралық қауымдастыққа мүше
ретіндегі мүмкіндіктерді анықтауға болады.
Бұл еңбекте Тұран мен көне түркілер тарихының осы уақытқа дейін
жазылмаған беттері;
- Тәңір жүйесі (дін, дүниетаным және мүшел күнтізбесі) мен Тұран
тобындағы діндерге;
- Көне түркілердің Қытай, Таяу Шығыс, Еуропа және Америка құрлығындағы
өркениеттердің дамуындағы рөлі;
- Құшан патшалығының қысқаша тарихына арнайы тоқталынады.
Орта ғасырдың екінші жартысында Еуропа түгелге жуық, Батыс Азия, Иран,
Үндістан және Қытай материалдық цивилизацияның дамуында жетістікке қатар
жеткенде, Орталық Еуразияның солтүстік бөлігі мен Манжуриядан Венгрияға
дейін созылып жатқан “Ұлы Даладағы” ұзын белдеу осы процестен шет қалды.
Осы “Ұлы Дала” - Еуразияның көне халықтары - түркілер, манчжурлар,
монғұлдар, угро-финдердің, немесе ежелгі тұрандықтардың тарихи отаны.
Одан кейін “Ұлы даланың” Азиялық бөлігіндегі халықтар, қоғам дамуының
барлық салаларына тікелей әсер етіп, Батыс елдерін цивилизацияның алдыңғы
қатарына шығарған ғылыми-техникалық революциядан да шет қалды. Адамзат
дамуының қос сара жолы болған осы екі үлкен процестен шет қалып,
тоталитарлық жүйені бастан кешкен бүгінгі түркі халықтарының бір бөлігі,
оның ішінде Қазақстан болашақта қай бағытта дамиды? Ол өз даму барысында
Шығыс пен Батыс құндылықтарының қайсысын таңдайды? Әлде өзінің сара жолымен
жүре ме? Немесе, Омар Хайямның:
Жүректің түріп құлағын,
Ойланып тағы қарашы.
Кімсің сен, қайда тұрағың?
Енді қайда барасың?
дегеніндей, жаhандану дәуіріндегі Қазақстанның және түркілердің алатын
орыны мен болашағы қандай болмақ? Осы мәселенің қайткенде оң шешімін
табамыз, анығырақ айтқанда қазақ идеясы қандай болу керек деген сұрақ соңғы
кезде зиялы қауым мен қоғам қайраткерлерін ойлантуда. Ұлтты қалыптастырып
біріктіретін оның тілі, нәсілі, елі, мемлекеті және діні болса, идея оның
негізі болып саналады179.
Ұлттық идея дегеніміз, халықтың әріден алғанда дәуірлік, беріден
алғанда ғасырлық мұратын айқындайтын, келешек ұрпаққа жол көрсететін
шамшырақ бола алатын заманалық рухани философия. Оның негізгі міндеттері –
ұлт пен түркі халықтарын біріктіру арқылы қоғамды тұрақты дамытатын
стратегияны анықтау, ұлттық зиялылар мен бизнесмендер ішінен ұлттық элита
қалыптастыру.

Қазақ идеясының мақсат-міндеттерін айқындамас бұрын, оның қайнар
көздері мен рухани негізі - тарихымыз бен мәдени мұраларымызға қысқаша
тоқталмақпын.
Кіріспені қорытындалай келе, өмір жолымда ақылдарын айтқан
ұстаздарым мен істей көмектерін берген барлық жайсаң жандарға алғысымды
білдіремін. Ол алдымен әкем, анам және отбасым. Өмір жолымды қалыптастырған
және мен үшін асқақ идеал мен адамгершілік символы болып қалған марқұм әкем
- Әкім Меңдеш Төлешұлы, аяулы анам – Жұмашқалиқызы Меңдіқыз.
Осы кітаптың шығуына септігін тигізген белгілі баспагер, жазушы
Мереке Әбдешұлы Құлкенов пен кәсіпкер - меценат Мехди Бахадұрұлы Мамедовке,
кітапты жетілдіруге елеулі үлес қосқан белгілі ғалым және қоғам қайраткері
Мұрат Мұхтарұлы Әуезовке, Президент және “Тарлан” сыйлықтарының иегері,
жазушы Герольд Карлович Бельгерге, Мемлекеттік және “Тарлан” сыйлықтарының
иегері, ақын Қадыр Мырза Әліге, көрнекті ақындар Ақұштап Бақтыгереева мен
Аманғали Сағынұлы Сұлтановқа, академиктер Шора Шамғалиұлы Сарыбаев пен
Рахымжан Елешұлы Елешевке, қоғам қайраткері Мэлс Хамзаұлы Елеусізовке, екі
басылымның редакторлары, жазушы Нұрлыбек Саматұлы мен марқұм Зияда Ижановқа
шын жүректен алғыс айтамын.

. . .

Тұран және көне түркілер

Шежіремді ұрлапты, зулапты күн,
Ғасырлардан бір ызың тыңдап
тұрмын.
Алтын адам шынымен қазақ
болса,
Білген екен құнының
қымбаттығын.
М. Мақатаев

“Тұран”, “Түркістан”, “Қазақстан” - бұл түркі халықтарының, оның
ішінде қазақ тарихының әр кезеңінде оларды біріктіру үшін пайда болған
концепция, ұғым немесе идея. Қазақ - түркі халықтарының құрамдас бөлігі
немесе тұрандықтар мен түркілердің тікелей ұрпағы.
Тарихи дәуірге дейінгі кезеңде көне түркілер Тұран тайпалар одағында
болды. “Тұран” нәсіліне түркілер, угро-финдер және палеоазиат тайпалары
жатады.
Ол туралы академик Н.С.Трубецкой: “Басында шығысславян тайпалары
қазіргі Ресей территориясының Балтық пен Қара теңізді қосатын өзендердің
бассейніндегі шағын ғана бөлігін алып жатты. Қазіргі Ресейдің басқа үлкен
территориясын “тұран” немесе “орал-алтай” тайпалары мекендеген. Осы
географиялық облыста алғашында тұран тайпалары шығысславян, орыс
тайпаларынан гөрі маңызға ие” дейді151. Сол кездегі тұрандықтардың жері –
Еуразияның үштен біріне жуық аумағын алып жатқан Ұлы дала. Бұл тайпалардың
барлығын біріктірген ортақ тіл – “орал-алтай” тілі болды*.
Белгілі тарихшы Әбілғазының деректерінде ғұн, маджар, бұлғар, аулақ,
авар, монғұл, татар, манчжур, фин, жоңғар деп аталатын халықтардың барлығы
Түркілердің ұрпақтары92.
Ал Н.М.Карамзин болса “... көпшілігі Болгарларды славяндар дегенімен
олар бұрын ерекше тілде сөйлескен. Ертеде олардың есімдері мен дәстүрлері
тіптен славян емес, Түркілердікіне ұқсас... Византияның тарихшылары Угрлер
мен Болгарларды Ғұндар деп атайды” дейді.
Көне түркілердің Еуразия тарихынан алар орнын академик А.П.Окладников
былай деп түйіндейді: “Сібірдегі көне түркілер Шығыстан гөрі Батыспен тығыз
байланыста болды. Оның мәдениеті бұрын ойлағаннан да әлдеқайда бай әрі
жарқын еді. Ертедегі Шығыс пен Батыстың мәдениеттері Байкалдың жағасы,
Ангара мен Ленада сол кездегі өзіндік төл мәдениеттің орталығы бірде
қосылып, бірде ажырасып тұрды. Оны білмей тұрып Еуразияның тарихын толық
түсіну мүмкін емес. Археологиялық қазбалардан көргеніміздей Байкал
өңіріндегі түркі қорғандарындағы қазба байлықтардың жолы Дон мен Дунайға
дейін жетіп жатты”126. Яғни көне түркілердің жері мен оның шегарасы біздің
дәуірге дейін анықталып болған.
Түркілер өздерін Алтайдан шықтық дейді. Ол туралы көптеген аңыздар да
бар. Түркілер туралы орта ғасырдағы көрнекті ғалым Махмұд Қашқаридың
“Түркі тілдерінің лұғатында” былай деген: “Ұлы Тәңір (Тенгри) айтады: Менің
бір тайпа қосыным бар. Оларды түркі деп атап, күншығысқа қоныстандырдым.
Кейбір тайпаларға ренжісем, түркілерімді қарсы аттандырамын!”
Сондықтан түркілерге Тәңірдің өзі арнайы ат қойған. Жер жүзінің ең
биік, ауасы таза бөлігіне қоныстандырып, “Өз қосыным” деп атаған. Оған
қоса, “түркілер көрікті, өңі сүйкімді, жүзі мейірімді, әдепті, үлкендерін
құрметтей білетін кішіпейіл, уәдеге берік, мәрт және сол сияқты көптеген
жақсы қасиеттерге ие болған ашық-жарқын жандар” деген. Түркілердің тарихына
зер салар болсақ, оның бізге белгілі соңғы үш мыңжылдығының әр кезінде
Қытайды, Үндістанды, Таяу Шығыста Египетке дейін және Еуропаны басып алған
елдерде жүргізген саясаты жаңа айтып кеткен Махмуд Қашқари анықтамасының
дәлелі. Себебі, түркілер жаулап алған жерлерінде қоғамдық қатынастарды
өзгертіп, жаңа прогрессивтік формация қалыптастыруға септігін тигізді.
Сонымен қатар шет жерліктерді мойындай бермейтін еуропалықтардың Цезарь мен
Македонскийді емес, ғұн патшасы Аттиланы “Құдайдың қамшысы”
деп атауы, оларға ренжіген Тәңір жіберген түркілердің қосыны деп қарау
керек. Белгілі жазушы Е.Зарубин де өзінің Атиллаға арнаған романында
осындай қорытындыға келеді.
______________________________
*Поппе т.б. дәлелдеуі бойынша қарапайым түркі, монғұл, тұнғыс тілдері
қарапайым алтай тілінен шыққан 224, 219
Түркілердің тағы бір ерекшелігі – олар ағылшындар мен голландтықтар
және испан конкистадорлары сияқты өздері жаулап алған жердегі халықтарды
жаппай қырып-жойып, геноцид жасаған жоқ. Себебі, түркілер алдымен үлкенді
сыйлап, аруаққа тағзым еткен және зұлымдық дегенді білмейтін табиғат діні
Тәңірге30 табынса, соңынан адамды ұлты мен нәсіліне бөлмей, барлығын ағайын
деп қарайтын мұсылман дінін ұстанды146.
Тұран тайпалары мен батырлары туралы алғашқы деректер зороастризмнің
қасиетті кітабы “Авестада” кездеседі4. Онда б.д.д. II – I мыңжылдықтар
арасында, яғни қола дәуірінде арийлер (ирандықтар) мен тұран және хьон
(хион) тайпаларымен болған соғыстарын суреттейді. Тұран мен Иранның сол
кездегі шегарасы Әмудария өзені арқылы өткен. Тұрандықтар осы өзеннің
төменгі ағысы мен Арал теңізі маңында болса, хьондар солтүстік-шығысын,
арийлер оңтүстік-батысын мекендеген. “Воркушаның жағасы тек ғана
арийлердікі емес еді. Ол жерде арийлердің жаулары - турлар да Ардви Суре
құдайына табынып, құрбандық шалатын еді”. “Тайпааралық соғыстардың қайнап
тұрған кезінде ертедегі бір құдайға сыйынып, одан жауларын жеңуге көмекті
бір тілде сұраған арий, тур, хьондар Арианам Вайджаның шекарасы, Әмудария
мен Сырдарияның жағасында, Каспий мен Аралда, Еділ мен Кама маңында
мекендеген. Яштада сақталған соғыстардың жаңғырығы б.д.д. ІІ мыңжылдықтың
екінші жартысы – б.д.д. І мыңжылдықтың басында, Заратуштрадан әлдеқайда
бұрын болғанға ұқсайды” дейді проф. С.Г.Кляшторный 88.
Аталған тайпалардың Ұлы далада бір уақытта мекендегені тарихта
дәлелденгенімен, олар бір дінге сенді дегенге келісуге болмайды. Себебі,
ертедегі тұрандардың (түркілер, хиондар) Тәңір немесе табиғат діні б.д.д.
VIII - V мыңжылдықтар арасында аңшылық дәуірде пайда болды. Ол қазіргі
белгілі діндердің ішіндегі ең көнелерінің бірі болып саналады. Тәңір діні
пайда болған кезде адам зұлымдық пен қайырымдылықты ажыратып бөлген жоқ,
тіпті зұлымдықты білмеуі де мүмкін. Ол кезде адамның барлық дүниетанымы
олардың арасындағы қарым-қатынастарға емес, табиғатқа бағынышты
болғандықтан ол табиғат діні. Бұл дінді ұстанған түркілер аспанға, күнге,
жұлдыздарға – яғни Тәңірге, сонымен бірге жер мен суға немесе Ұмайға
табынды.
Бұл дін соңынан эволюцияға ұшырап дүниетанымдық ұғымдар бір жүйеге
келгеннен кейін б.д.д. III - I мыңжылдықтар арасында мүшел күнтізбесі пайда
болды.
Бұл дінде адамдарды қасиеттеріне қарай бөліп тұратын қайырымдылық және
зұлымдық деген атымен жоқ. Яғни, бұл діннің негізгі мақсаты соңынан пайда
болған зороастризм дініндегі немесе одан кейінгі жалпы философияның негізгі
мақсатына айналған зұлымдықпен күресу кездеспейді. Көшпенділік дәуірде
яғни б.д.д. I мыңжылдықтың бірінші жартысында пайда болған зороастризм
діні, оның пайғамбары Заратуштраның (санскриттан ауд. – “Түйесі кәрі”)
атынан шыққан. Сол заманда тұрандықтар Тәңір дініне сенсе, үндіирандықтар
және олардың ішіндегі көшпенді арийлер (ауд. – малдың иесі, малшы)
зороастризм дініне сенді. Оларды күнге табынушылар деп атайды.
Зороастризмге дейін осы тайпалардың барлығы Тәңірге сенуі мүмкін. Себебі
Ұлы далаға б.д.д. IV-III ғғ. үндіеуропалықтар келгенге дейін оны мекендеген
байырғы тұрғындар – тұран тайпалары, оның ішінде ғұндар күнге табынғаны
тарихтан мәлім. “Ғұндар өздерін Күннің ұлдарымыз деп санаған” дейді Сымь-
Цянь. Басқа тарихшылар да осыны айтады. Ғұндар өздерінің хандарын шаньюй,
сосын тяньжу деп атаған. Олар қытайдың басшыларына жазған хаттарына:
“Ғұндардың тағына Аспан, Күн және Айдың ұлықсатымен отырған Ұлы тяньжу” деп
қол қойған94.
Көне түркілердің атамекені Алтай мен Орта Азия. Осы аймаққа
үндіеуропалықтар келгенге дейінгі петроглифтерден Күн бейнеленген әртүрлі
суреттердің табылуына және үндіеуропалықтардың осы аймаққа келгенге дейінгі
тұрған жерінен күнге табынудың іздерінің кездеспеуіне қарап Күнге алғашында
ғұндар табынған деуге болады. Демек, Күннің мәңгі қозғалысын білдіретін
“свастика” мен “крестің” пайда болу бастауы сол көне дәуірде жатыр.
Сондықтан, проф. С.Г.Кляшторныйдың осы тайпалар бір дінге сенді деген
пікірін қабылдауға болмайды.
Көне замандағы хьон, немесе хиониттер, соңынан тарихта “Ұлы иозылар”,
кидариттер немесе ақ ғұндар (ғұнэфталиттер) – олардың ұрпақтары қазіргі
қазақ пен қарақалпақ құрамындағы кердері және мойтұн рулары. Жалпы, сол
кездегі адамдардың ұғымында екі дүние (немесе екі әлем) болған. Ол - Тұран
мен Иран. Қалғандарының барлығы маңызы төмен шеткері аймақтар немесе кейбір
тарихшылар анықтағандай “жабайылар” болған. Осы уақытқа дейінгі тарихи
деректерде Иранды үндіеуропалық отырықшы, ал Тұранды үндіеуропалық көшпенді
тайпалар немесе арийлер деп шатастырып келді. Дұрысы Ирандықтар - ол
үндіеуропалық тайпалар және олардың көшпенді бөлігі - арийлер, ал
Тұрандықтар Авестада және басқа да деректерде кездесетін хьон (хион)
және турлар, яғни көне түркілер.
Сол замандағы ирандықтармен соғысқан түркілердің ұлы қолбасшысы Алып
Ер Тоңға туралы б.д.д. VII ғасырда шыққан сол аттас дастанда:
Алып Ер Тоңға келеді,
Жүз мың әскер ереді,
Жүз мың жебе кереді,
Жер қайысқан қол еді.
Тәңір сүйіп жаратқан,
Әлемді өзіне қаратқан,
Қаһарын жауға таратқан,
Көк Тәңірінің ұлы еді, –
деп Алып Ер Тоңғаның түркі екенін атап көрсетеді103, 188. Әбілқасым
Фирдоусидің “Шахнаме“ дастанының негізгі кейіпкері Афрасиаб түркінің батыры
Алып Ер Тоңға екені белгілі. Фирдоуси өз шығармасында Алып Ер Тоңғаның
түркі дастанындағы барлық келбетін көп өзгертпей, сол күйінде сомдап
берген. “Шахнаме” дастанының мазмұны мен сюжетіне және стиліне тереңірек
үңілсек, онда ұлы шайыр Ә.Фирдоуси түркінің батырлық эпостарын “терісін
кері айналдырып” өңдегені көрініп тұрады. Ол әдебиетте кеңінен қолданылатын
әдіс және ол дастанның батырлық желісін күшейтіп, көркемдік мәнін тереңдете
түседі.
Көлемі Гомердің “Одиссеиінен” бірнеше есе үлкен ұлы дастан –
“Шахнаменің” шоқтығының биіктігі - онда көне түркінің ерлік дастандарын
жақсы өңдеп келістіре жырлай білуінде болса керек.
Түркілердің соғыс өнерін сиқырлыққа теңеген Фирдоуси, “Сиқыршылар
парсыларға садақ оғын жаудыратын жел мен қара дауылды шақырды” дейді.
Жүсіп Баласағұн атақты Алып Ер Тоңғаның есімін кезінде тәжіктер
\парсылар\ өзгертіп, оны Афрасиаб деп атап кеткенін оқырманға ескертеді:
Тәжіктер оны Афрасиаб атаған,
Елдерге ол көп ізгілік жасаған.

Қажет білсең білім, ақыл, даналық,
Қолға алуға дүниені қаратып.

Тәжіктер де хатқа мұны түсірген,
Кітапта жоқ болса кімдер түсінген! 67, 108
“Алып Ер Тоңға“ дастанының негізгі идеясы - Тұран елін сыртқы жаудан
қорғау, түркі жұртын ішкі ынтымақ-бірлікке үндеу, туған жердің абырой-
даңқын арттыра түсу.
Өзінің идеялық мазмұны мен көркемдік дәрежесі жағынан біздің
дәуірімізге дейінгі көне түркі дастандарының ішінде “Алып Ер Тоңғадан“
кейінгі аса маңызды туынды “Шу батыр“ дастаны. Махмұд Қашқари “Диуани лұғат
ат-түрікте“ Шу батыр біздің заманымыздан бұрынғы V-IV ғасырларда өмір
сүрген сақ билеушілерінің бірі екенін айтады85. Дастанда ерте замандағы Шу
өзені өңіріндегі мемлекеттің тарихы мен жер аттары туралы көптеген
мағлұматтармен қатар Ескендір Зұлқарнайынның (Александр Македонский) түркі
еліне жасаған әскери жорығы кезінде оның қырық әскері Шу батырдың таңдаулы
қырық нөкерінен жеңілгеннен кейін бейбіт келісім жасағаны туралы
баяндалады192.
“Авестада” арийлер өздерінің батырлары мен әскерлерін қанша
мақтағанымен олар тұрандықтарды жеңді дегенді кездестірмейміз. Керісінше
ирандықтар аттары жүйрік тұрандықтардан жеңілгені туралы бірнеше рет
жазады. Осы қасиетті кітаптан тұрандықтар мен хиондықтардың ержүрек, жаугер
тайпалар болғанын көреміз.
Алып Ер Тоңға бастаған көне түркілердің ирандықтармен соғыстары
негізінен Арал теңізі мен Сырдарияның бойында, яғни Орта Азия аймағында
болғаны белгілі. Біз одан көне түркі тайпаларының бір бөлігінің б.д.д. VIII-
VII ғасырларда және сол уақытқа дейін осы аймақта тұрғанын көреміз.
Тұрандықтар мен ирандықтардың қайта-қайта соғысуына Ұлы даладағы адам
мен мал санының өсіп, жайылымның тарылуы негізгі себеп болды.
Тұрандықтардан жеңілген ирандықтар (арий тайпалары) Иранға, Үндістанға және
Еуропаға көшуге мәжбүрленді.
Барлық түркі халықтары мен угро-финдерді, жапон мен корей, манчжурлар
мен т.б. палеоазиат халықтарын тұрандықтардың бүгінгі ұрпақтары деуге
болады.
Ертедегі гректердің жазбаларында турлар немесе тұрандар мен
массагеттер бір ұғымды білдірген. Сол кездегі парсы жазбаларында оларды
сақтар (ауд. “ит” немесе “бөрі”, “көк бөрі”) деген. Ол иран, грек-латын
және қытай жазбаларында да дәлелденген133. Ертедегі аңыздарға жүгінсек,
түркілер өздерін бөріден тарағанбыз дейді. Түркілердің Алтай өңірінен
шыққаны туралы жырланған “Көк бөрі“ дастанындағы көне аңыздың қысқаша
мазмұны мынандай: Көне заманда “Со” елінің көсемі Қапан-пу аса қайырымды
әрі асқан батыр болыпты. Оның өзіне жақын он алты бауырының біреуінің анасы
бөрі екен. Анасы бөрі бала ер жетіп үйленеді. Оның екі әйелі болады. Сол
екі әйелдің біреуі – қыс Тәңірісінің қызы, ал екіншісі жаз Тәңірісінің қызы
екен. Екі әйелдің әрқайсысы екі-екіден ұл табады. Тұңғыш ұл аса күшті,
қайсар, болып өседі. Оған бұл елде ешкім тең келмейді. Сол үшін оған халық
“Түркі”, яғни күшті, мықты, ержүрек деп ат қойыпты. Бүкіл түркі халқы сол
“Түркінің” ұрпағы екен 20, 193.
“Көк бөрі” дастанындағы бұлардан басқа да аңыз-хикаялардың негізгі
айтары – ежелгі түркілердің ата-тегі бөрі дегенге келіп саяды 86.
Әр кездегі түркі мемлекеттерінің туларында көк бөрі бейнеленген. “Көк
Тәңірі”, “Көк аспан”, “Көк бөрі” - осының бәрі түркілер үшін қасиетті
ұғымдар. Сондықтан олар бөріні өздерінің пірі санайды. Ол туралы Сүйінбай
Аронұлының:
Бөрі басы – ұраным,
Бөрілі менің байрағым,
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозып кетер қайдағым, –
деген жыр жолдарынан түркі халықтары үшін қасиетті “бөрінің” генетикалық ес
деңгейіндегі ұғым екенін көреміз.
Көптеген тарихи деректерде сақтарды иран тілділер, яғни парсылар деп
жүр. Бұл мәселенің жауабын көне түркінің “Татсыз түрік болмас, бассыз бөрік
болмас” деген мақалы береді. Мұның мағынасы – бассыз бөрік болмайтыны
сияқты, парсыларсыз түркі де болмайды. Мыңдаған жылдар көрші тұрып, қоян-
қолтық араласқан екі халықты ажырату өте қиын. Сондықтан да болар,
Геродоттан бастап көптеген тарихшылар сақ атаулының барлығын скифтерге
жатқызған.
Көне түркілердің көрші елдермен мәдени және экономикалық тығыз
байланыста болғаны тарихтан белгілі. Ол туралы Альфред Вебер: “Орта Азиядан
шыққан көшпелі халықтар Қытай, Үнді және Батыс елдеріне баса көктеп еніп
(жылқымен) жоғарыдағы үш атырапқа да ықпал етті. Ат үстіндегі көшпелі
халықтар дүниенің кеңдігін таныды. Қиын-қыстау тіршілікпен қауіп-қатерлі
мол жорықтар арқылы дүниенің жалғандығын түсінді. Ол үстем нәсіл ретінде
дүниеге ерлік пен трагедиялық сананы орнықтырып, оны эпос түрінде паш етті”
дейді.
Орта Азия мәдениеті мен Үндістанды байланыстырған ертедегі жол туралы
ғалым Т.Алмас: “... 8 мың жыл бұрын Тарим оазисінен Ладак жолымен көшкен
ертедегі түркілер Солтүстік Үндістанға келіп, дравидий мәдениеті
тұрғындарымен қарым-қатынасқа түсті” дейді. Оның дәлелі ретінде XX ғасырдың
20-жылдары Пакистанның Пенджаб және Синди штаттарында археологиялық қазба
жүргізгенде табылған басындағы шашын лентамен байлаған ортаазиялық түркі
типінің мүсінін келтіреді 12.
Ертедегі Орта Азия мен Үнді мәдениеті арасындағы байланысқа жататын
құшанның синкретикалық мәдениеті туралы Б.А.Литвинский былай дейді:
“...көне тохар миграциясының характері мен бағытының түпкілікті қорытындысы
әртүрлі ғылымдар саласындағы деректерге сүйеніп шешілетін болғандықтан,
оның шешімін айтпай тұрып, көнетохар-фин-угор және жалпытохар-көнетүркі
байланыстары Орта Азияның солтүстігі және оған іргелес жатқан солтүстік
және шығыс облыстары арқылы жүргенін көреміз. Бұл аймақтарда б.д.д. I
мыңжылдықтағы “скиф-еуропа” байланыстарына – оның ішінде “жануарлар
стиліне” таралу жолдарына анықтама беретін “скифтердің” көптеген
археологиялық іздерін көреміз98. Ол көнетүркі тайпалары мәдениетінің таралу
ареалының айғағы. Көне түркі тайпалары мен Солтүстік Үндістан тайпаларының
арасындағы мәдени байланыстарды Пакистанның Қарақорым аймағынан табылған
жартастағы суреттерден байқауға болады. Қарақорым жартастарындағы суреттер
цивилизациялар мәдениеті және діни дәстүрлермен қатар, Азияның ұлан байтақ
аймағындағы саяси және тарихи өзгерістердің айналымына (калейдоскопичность)
дәлел. Ондағы Күнге табынуға арналған көптеген петроглифтер Тамғалыдағы,
Жетісудағы, Ферғана даласындағы, Шығыс Түркістандағы жартастағы суреттерге
ұқсас.
Еуразия даласы б.д.д. II мыңжылдықта “дала қоласы мәдениетінің”
дәуірі болды. Қарғалы рудниктерін зерттеген археолог Е.Черных: “Қола дәуірі
Қарғалыдан басталады” дейді. Онда екі мың жыл бойы үздіксіз мыс
өндірілген174. Жезқазған аймағында 100 мың тоннадай мыс өндірілген. Орталық
Қазақстанда 15 мың тонна таза қола өндіруге жететін 130 тонна қалайы
өндіріліп, Орталық Қазақстан тау-кен металлургиясының орталығына айналды95.
“Б.д.д. ІІ мыңжылдығында Қазақстан Еуразиядағы дала қоласының негізгі
мәдениеті орталықтарының біріне айналып, онда өндірістегі құрал ретінде
қола алуға қажетті, құрамында мыс, қорғасын, қалайы бар полиметалдық
рудаларды пайдаланды”177. Ол кездегі малшаруашылығы мен жер өңдеу
мәдениетінің арақатынасы әр жерде әртүрлі, кейбір жерлерде аралас болды.
Бірақ, жалпы көшпенділік болған жоқ10, 79, 80, 167, 169. Сонымен қатар,
көптеген дала мәдениеттерінде малшаруашылығы экстенсивтік формаға ерте
ауысты. Қола, тіпті энеолит дәуірінің кезінде дала тұрғындары әртүрлі
жайылымдарды меңгеріп қана қойған жоқ, сонымен қатар, далаға тереңдеп
кірді. Жайық пен Еділдің арасында, өзендерден 15-90 шақырымға дейінгі
қашықтықта сол кездегі табылған молаларда ерлермен бірге әйелдер, балалар
да жерленген110, 177. Өгізге немесе атқа жегетін арбаның пайда болуы қола
дәуіріндегі малшылардың даланы меңгеруіне себеп болып, осы көліктер б.д.д.
IV-III мыңжылдықтарда олардың көшіп-қонуын жеңілдетті.
Көшпенділік дәуірдің алғашқы кезінде аттың жүгенін, соңынан қылышты
ойлап тапқан да Ұлы даладағы тайпалар немесе тұрандықтар. Екі аяқты соғыс
арбасының да Ұлы далада пайда болғаны белгілі. Енисейдегі, Қаратаудағы,
Таңбалы шатқалындағы, Алтайдағы петроглифтер екі аяқты соғыс арбасы мен
садақтың алғаш рет сол жерде тұрған тайпаларда пайда болғанын дәлелдейді
65.
Шығыс Еуропада малшаруашылығының іздері б. д. д. III мыңжылдықта тек
кельтиминар мәдениетінің жоғарғы қабатында ғана көрінеді48, 157. Орта
Азияның солтүстігіндегі далада өндіретін шаруашылық б.д.д. III мыңжылдықтың
екінші жартысында пайда болды. Одан шығысқа қарай, Оңтүстік Сібірде
өндіретін шаруашылық б.д.д. III мыңжылдықтың екінші жартысында афанасьев
мәдениеті кезінде пайда болды79. Өндіріс шаруашылығының әртүрлі нұсқалары
(варианттары) Еуразия даласында тек қола дәуірінде, яғни б.д.д. III
мыңжылдықтың екінші жартысы мен II мыңжылдықта түгел қалыптасып болды.
Б.д.д. V-IV мыңжылдықтарда Шығыс еуропаның оңтүстігінде мүйізді ірі
қара, қой-ешкі мен жылқы қолға үйретілген168.
Еуропа даласының кейбір аймақтары, Жайық пен Еділдің арасында б.д.д.
IV-III мыңжылдықтарда малшаруашылығының үлесі жер өңдеуден басым болды 49,
110. Неолит пен қола дәуірінде малшаруашылығы Орталық және Батыс Еуропаның
әртүрлі облыстарына тарады, бірақ олар әлі нағыз көшпенділер емес еді195,
203. Остеологиялық материалдар бойынша неолит, энеолит және қола дәуірінде
Еуразия даласындағы мал түрі құрамының өзгерісі және соңынан осы аймақта
көшпенділерге тән болған әр түрдің процестік арақатынасындағы өзгеру бағыты
байқалмайды168.
Археологиялық қазбаларда табылған, ұзақ уақыт тұрақ болған мекендер
де сол кезде көшпенді малшаруашылығы болмағанының дәлелі. Сонымен қатар,
салт атсыз еуразияның көшпенділерін елестету мүмкін емес.
Үй жылқысы Қара теңіз бен Донның аралығында б.д.д. IV мыңжылдықта
пайда болды. Орманды даладағы Дереивка мекені мен Төменгі Дон даласындағы
үй жануарларының остеологиялық қалдықтарының ішіндегі жылқы сүйегінің үлесі
80 пайызға жетеді. Ол туралы академик В.И.Цалкин, “мал тарихындағы, ең
алғашқы жылқылар” деп жазды168. Ең алғаш жылқыны жегуге, содан кейін ғана
салт мінуге үйреткен болуы керек. Бірақ көптеген ғалымдар оған қарсы пікір
айтады49, 91, 198. Шығыс еуропа даласында жылқыны арбаға жегуді б.д.д. III
мыңжылдықтан бұрын білмесе де, оған салт мінуді білген. Ол кезде жылқының
ер-тұрман әбзелі болған жоқ, болса да өте қарапайым, өте жұпыны болар. Таяу
Азияда б.д.д. III мыңжылдықта аттың үстінде адам жүген мен ерсіз, жайдақ
отырған суреттер бар. Қалай болғанда да ол кездегі салтаттының мүмкіндігі
мал бағудан аспады. Қазіргі деректерге сүйенсек, атқа салт мінудің кеңінен
тарауы б.д.д. III мыңж. екінші жартысы мен II мыңж. басы болды140, 233.
Бұл кезеңде үндіирандықтар угро-финдердің тарихи отаны Орал тауының
оңтүстік даласында болғаны белгілі. Оған Аркаим, Синташта т.б. қорымдардағы
археологиялық деректер дәлел. Б.д.д. II-I мыңжылдықтар арасында Ұлы далада
қуаңшылық басталғанда, олардың көшпенді өмір сүруге бейімделген шығыстағы
бөлігі – арийлер мал бағумен айналысты. Олардың б.д.д. II мыңжылдықтың аяғы
мен I мыңжылдықта Кіндік Азия, Иран және Үндістанға баруын осы көшпенді
малшылардың көшіп-қонуымен түсіндіре аламыз. Ол жазба деректерде
сақталмағанымен, археологиялық қазбалардан жақсы көрінеді49, 80, 109. Ондай
көшіп-қонудың себептері әртүрлі: халықтың өсуі, тұрақты көшу арқылы
алмастырылып тұрмағандықтан жайылымның тарылуы (линвистикалық материалдар
үндіеуропалықтардың о дүние туралы көзқарасын жайылым – жайлау мағынасына
реконструкциялай алады)72 немесе құнарлы жерлер алуға ұмтылу.
Б.д.д. III-II мыңжылдықтарда көшпенді малшаруашылығында: мал түрінің
тиісті құрамы, малшаруашылығының экстенсивті формасы мен ұзақ қашықтыққа
жүру тәжірибесі, сүтшаруашылығы, арбаны көлік ретінде пайдалану және атқа
салт мініп жүру Шығыс Еуропа мен Ұлы далада қалыптасты. Оны Страбонның
“Аравияда жылқы жоқ, олар жылқы орнына түйеге мінеді” дегенінен де көреміз
(Strabo, XVI, 4, 2; XVI, 4, 26).
Көшпенділердің адамзат өркениетін дамытудағы рөлі туралы Л.Гумилев:
“Неправильно думать, что в кочевом обществе невозможен технический
прогресс. Кочевники вообще, а хунны в частности, изобрели такие предметы,
которые ныне вошли в обиход всего человечества как нечто неотъемлемое от
человека. Такой вид одежды, как штаны, без которых современному европейцу
невозможно представить себе мужской пол, изобретены кочевниками еще в
глубокой древности. Стремя впервые появилось в Центральной азии между 200 и
400 гг. Первая кочевая повозка на деревянных обрубках сменилась сначала
коляской на высоких колесах, а потом вьюком, что позволило кочевникам
форсировать горные, поросшие лесом хребты. Кочевниками были изобретены
изогнутая сабля, вытеснившая тяжелый прямой меч. Усовершенствованный ими
длинный ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.