Түркі өркениеті негізіндегі қазақ идеясы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 143 бет
Таңдаулыға:

Анам Меңдіқыздың

аруағына арнаймын

Автор

Түркі өркениеті негізіндегі

ҚАЗАҚ ИДЕЯСЫ

Екінші басылым

Так в чем же заключается казахская идея?

Книгу эту я прочел еще в рукописи. Издатель хотел, чтобы я написал к ней предисловие. Я отказался, дескать, не по моим зубам. О ней, мол, писать сподручнее историку, философу, политологу, а не литератору.

Книга вышла, таким образом, без напутственного слова. Автор, Жанузак Аким, ученый биолог, член-корреспондент и член отечественных и заграничных Академий, награжденный за заслуги в науке медалью Аблай-хана, любезно преподнес мне свой труд, и я, еще раз прочитав его, решился поделиться своими посильными соображениями.

Какого исходное положение автора?

История номадов и их роль в развитии цивилизации человечества до сих пор недостаточно изучены и определены. Не обозначен четко даже методологический подход в этом сложнейшем вопросе. Чаще всего евроцентрийского направления ученые характеризируют исторические племена номадов божьим бичем для наказания западных цивилизаций.

Между тем нельзя относиться к кочевникам как к исключительно темной, разрушительной, военной силе. Нельзя закрывать глаза на мыслителей, поэтов, ученых «мусульманского ренессанса». К тому же в становлении и развитии таких государств, как Шумер, Вавилон, Аккад влияние номад ныне многие ученые и не отрицают.

Так утверждает автор.

Независимый Казахстан не свалился с неба в одночасье. Путь к независимости современного Казахстана был долог и тернист, и его необходимо рассматривать в контексте истории тюркской цивилизации.

«Великая степь» - это тюрки, маньчжуры, монголы, угро-фины, обитатели древнего Турана.

В каком направлении будет развиваться суверенный Казахстан? Определить это можно лишь на историческом фоне Туранской цивилизации.

Необходимо найти свое место в процессе современной глобализации.

Потому-то и актуален вопрос: какова национальная идея казахов на современном этапе развития? Необходимо определить духовную стратегию, сформировать национальную элиту и экономическую буржуазию.

Вот в этом суть и пафос книги Жанузака Акима «Казахская идея» («Қазақ идеясы», А., «Өлке», 2006, 230 стр., тираж 1000. ) *

Для раскрытия главного постулата своего труда автор пошел очень сложным, но единственно верным путем, дотошно исследуя, тщательно рассматривая духовные источники - историю и культурное наследие казахов в контексте ключевых всемирных событий.

Вот эти ступени или этапы прослеживания истории вопроса в изложении автора «Казахской идеи»:

1. Туран или древние тюрки.

2. Великие иозы или царство Кушана.

3. Тюркский каганат.

* Бұл алғысөз бірінші басылымға арналып жазылған

4. Восточный ренессанс.

5. Великие казахские ханы.

6. На распутье.

7. В деянии-благо.

Автор обстоятельно анализирует такие актуальные, кардинальные проблемы, как язык и мораль, политическая система, религия и искусство, законы и право, образование и наука, экономические приоритеты, организация производства, уроки стратегии, азиатские тигры, сырьевое производство, строительство, финансы. Из этих основополагающих характеристик и вытекает насущная проблема, называемая казахской идеей.

Впечатляет научный аппарат книги - использованная литература: 174 казахских, русских, английских, немецких, тюркских исторических, философских, политических, культурологических, археологических, филологических, литературоведческих и т. д. источников.

Колоссальный труд!

Название «Туран», «Туркестан», «Казахстан» автор рассматривает в диалектическом единстве, утверждая, что казахи - часть тюркского сообщества, т. е. исторически и этнически туранцы и тюрки.

Автор, ссылаясь на авторитетные источники, легенды, мифы, предания, восторженно выписывает физические, нравственно - этические особенности и качества благородных тюрков, берущих начало от алтайцев, куда их изначально поселил в знак особой милости Творец-Тэнгри. Древние тюрки поклонялись Небу, Солнцу, Планетам, т. е. Тэнгри, Земле и Воде или Умаю. В представлении того времени (до нашей эры) существовали два мира - Туран и Иран. К туранцам относят все тюркские народы, угро - финнов, японцев, корейцев, маньчжуров и другие палеазиатские народы.

Автор подробно останавливается на истории Турана, на его племена, на их взаимосвязях, разветвлениях, на том, кто, как, когда и откуда произошел, и что по этому поводу говорили Баласагуни, Альфред Вебер, Сымь Цян, Гильом де Рубрук, Кляшторный, Литвинский, Васильев, Аль-Джахид и прочие знатоки гуннов.

Признаюсь: я в этих лабиринтах истории плутаю безнадежно, хотя доводилось на моем веку о том не однажды читать и, слушать вдохновенные импровизации моих друзей М. Дуйсенова, М. Симашко, А. Кекильбаева, А. Сейдимбека, следовательно, какие-то разрозненные представления в моем сознании угнездились. Читая Жанузака Акима, я обрел хоть и зыбкие, но более четкие, систематические познания. Конечно, любой грамотный человек, гражданин свободной страны должен в этих вопросах хоть в какой-то степени разбираться. Ведь и казахи откуда-то произошли, и Казахстан возник не на пустом месте. Во всем присутствуют историческая закономерность и логика.

Пожалуй, не совсем уместно в рецензии подробно излагать все суждения автора по обозначенным выше главам. Не стану вдаваться и в долгий исторический экскурс от доисторических времен протоказахов до нынешних дней. Ограничусь некоторыми мыслями автора особенно близкой мне, литератору, подглавки «Язык и мораль». Здесь автор касается весьма

животрепещущей темы. Лишь имея свой язык, народ в состоянии формироваться как нация. Нация без языка - толпа. Так резонно полагает автор. Изъяны современного казахского общества он видит в том, что грядущее поколение мы оказались бессильны обучить материнскому языку и добрым дедовским традициям. Оборвалась связь поколений. Автор ссылается на известные нравственные постулаты Бухара-жырау, Асана-Печальника, Абая, упрекая своих соплеменников в потере двух достоинств: управление народом и национальная честь (намыс) . Он с горечью констатирует: подавляющая часть казахской молодежи, оканчивая школы и университеты за последние пятнадцать лет, не владеет народным языком, и обучить ее ему не способны ни родительский дом, ни учебные заведения, ни общество. Такова общая печальная тенденция. Между тем проблема языка - основополагающая среди всех остальных: искусства, религии, науки, философии, права, морали, экономики.

По автору, лишь оберегая и развивая родной язык, можно добиться процветания всех остальных языков Казахстана. Иначе могут отмереть языки малых народов. Возрождение и развитие родного (т. е. казахского) языка - главная опора казахской идеи. Сохранение и знание материнского языка - гарантия национальной морали. Автор страстно утверждает этот тезис, подкрепляя свои раздумья ссылками на Гете, Иоанна Павла II, А. Гумбольта. Объединить многонациональный народ Казахстана, полагает автор, можно только на основе государственного языка.

Все посылы данной подглавки мне по душе.

Нет у меня принципиальных возражений и по рассуждениям Жанузака Акима относительно религии, искусства, правоведения, образования и науки. Настораживает лишь иногда явная перегруженность цитатами. Ими, думаю, излишне нашпигована книга. Мне они порой мешали воспринять адекватно сугубо авторские идеи.

Повторяю, внимательно прочитав «Қазақ идеясы», я в какой-то мере обогатил свои скудные познания в истории тюркской цивилизации. Понял, что методологически автор совершенно прав, рассмотрев насущную проблему казахской национальной идеи со всех сторон в историческом, культурологическом, эволюционном контексте.

Познавательность и фактологическая насыщенность книги, по-моему, бесспорна. На эту тему в последнее время мне довелось читать немало пространных журнальных и газетных публикаций. И все же… все же должен честно признаться, что никак не в состоянии вычленить из всего этого многообразия мнений и умствований конкретную суть, то, что казахи называют «қолға ұстатқандай». Думаю, что и рядовой многонациональный казахстанский читатель жаждет знать абсолютно четко, в чем же заключается идея на современном этапе.

Читал я как-то про то, как Наполеон, вступив в Германию, встретился с одним популярным немецким философом (запамятовал кто) и, представив ему уединенную комнату, попросил его в течение двух часов на двух страницах изложить суть своей философской системы. Разумеется, я еще не Наполеон, но иногда и мне хотелось бы, чтобы толковали мне по пунктам, что казахская идея это - … И дальше шли бы отточенные до афористического блеска несколько запоминающихся фраз, после которых я, почесав затылок, сказал бы сам себе: «Е-е… вот оно что! Теперь я - таки уразумел, что такое казахская идея. Оказывается, необходимая вещь для казахстанского общества».

Четкой, точной формулировки, выраженной в конкретных словах-понятиях, я до сих пор не встретил. Знаю и про Туран, и про Иран, и про великих номадов, про гуннов. кипчаков, про Атилу и Аджи, про Гумилева и про голубых тюрков, про Тэнгри и Акселеу, про казахских ханов, про Есенберлина и Магауина, про восточный ренессанс, про трудный путь обретения независимости, рол … о, Аллах, что я только не знаю и о ком и о чем только не читал, а вот, надо же!, конкретно и вразумительно, что такое казахская идея в преломлении к нашей сегодняшней реальности, до сих пор уразуметь не могу. Только смутно чувствую, догадываюсь. И, Творец свидетель, я не один такой недотепа.

К автору «Қазақ идеясы» я благодарен за то, что он написал такую книгу, что на пути создания перелопатил Монблан серьезной литературы, что поделился своими рассуждениями об этом архиважной теме и искренне полагаю, что его книгу необходимо перевести на русский язык, дабы большее количество читателей всерьез задумалось об актуальности и основополагающей значимости проблемы национальной идеи в Казахстане.

Герольд Бельгер

Заслуженный работник культуры Казахстана.

Награжден орденом «Парасат» и медалями.

Лауреат премии Президента РК,

премии «Тарлан» и других литературных премии.

Кіріспе

“ Жасампаз идеясыз ұлт өмір сүре алмайды”

Zh. Turani

Без жизнеутверждающей идеи нация не может существовать

Дүниежүзілік қауымдастыққа мүше болып, нарықтық экономикаға бет түзеген, сүйтіп өркениетті елдер қатарына қосылуға ұмтылып жатқан Қазақстандағы негізгі ұлт - қазақтың, яғни біздің бабаларымыз көне түркілер (түріктер) * ерте заманнан бері әртүрлі құрылымдағы мемлекеттерді, оның ішінде Еуразияны билеп тұрған он алты Дала империясын құрған болатын.

Казахстан стал полноправным членом международного сообщества и его экономика ориентируется на рыночные отношения, тем самым она стремится стать в ряд цивилизованных стран. Предки основного народа Казахстана - казахов древние тюрки с древних времен создавали различные государства, в том числе шестьнадцать Империи степи, которые правили в евразийском континенте.

Тарихтың әр кезеңінде тұран тайпаларының одағы, массагет-хиондар, сақтар, ғұндар, одан кейін түркі тайпалары құрған мемлекеттер ғасырлар бойы Қытай мен Үндістанға және Еуропа халықтарына билік жүргізген ¹³³ . Олар Еуразия құрлығының тарихын жасауда және өркениетті дамытуда айтарлықтай үлес қосты. Ерте замандағы ойшылдар олардың тарихи рөлін сол заманғы цивилизацияларды** жазалауға жіберген құдайдың қамшысы деп түсінді. Алайда, қазірге дейін түркілердің көне тарихы мен көшпенділік кезеңі толық зерттеліп болған жоқ. Олардың адамзат өркениеті тарихындағы орыны - да анықталар емес.

В разные периоды истории союз туранских племен, хион-массагеты, саки, гуны, позже государства созданные тюркскими племенами веками правили в Китае, Индии, а также Европейскими народами ¹³³ . Они сыграли значительную роль в истории Европы и развитии его цивилизации. Их роль в истории древние мыслители понимали как божьим бичом, которого направили для наказания цивилизации**. Однако древняя история тюрков и их период номадов до сих пор до конца не изучен. Их место в истории цивилизации человечества также не определен.

Түркі халықтарын айтпағанның өзінде, көшпенді үндіеуропалықтардың соңғы төрт мың жылдық тарихы жүз елу жыл зерттелді. Бірақ, сонда да болса олардың миграциялық жолдары туралы ғалымдар әлі күнге дейін бір тұжырымға келе алмай отыр. Демек, осы ғылымның методологиясын жетілдіре түсу қажет. Еуразия құрлығындағы көшпенділер өмірінің классикалық үлгісі -

*Түркі (Түркі-стан) - көне түркілер және барлық түркі халықтары. Түрік - түркілердің Оғыз тайпасынан тараған Осман түріктері немесе түрік мемлекеті.

**Цивилизация немесе Өркениет, кейде мәдениеттің кеңейтілген мағынасында қолданылады

түркі халықтары өркениетінің тарихы осы уақытқа дейін зерттелмей құм астында қалған көне қалалар тағдыры сияқты. Олардың тарихы деп осы кезге дейін айтып жүргеніміз, көне дәуірдегі және орта ғасырларға дейін көшпенділермен күресіп келген отырықшы халықтардың қолжазбаларымен батысты дәріптеп, адамзат тарихына ортағасырлық нәсілдік тұрғыдан қараған еуроцентристік көзқарастың және тарихқа таптық тұрғыдан қараған ілімнің өнімі ғана.

Сондықтан көшпенділердің, оның ішінде түркі халықтарының тарихы - жалпы цивилизация тарихы бойынша зерттелгенде ғана шынайы болмақ.

Атақты саяхатшы А. Вамберидің «Сенің халқың неге көшпенді өмір сүреді?» деген сұрағына қарапайым қазақ әйелі « Біз сендер сияқты жалқау емеспіз. Сондықтан күн ұзаққа бір жерде отыра алмаймыз. Адам қарекет ету керек, ойлап қараңызшы күн, ай, жұлдыздар, су, жануарлар, құстар, балықтар - барлығы қозғалыста, тек ғана жер мен өлгендер бір орында болады » деп жауап берген екен. Қысқа да мәнді жауап. Бұдан көшпенділер өмірінің мәні барлық тіршілік сияқты қозғалыста екенін және табиғатпен етене байланысып жатқанын көреміз ⁴⁵ .

«Шөлі бар халық - зор халық» дейді Ж. Руми. Рухы биік, қайсар мінезді және шыдамды халық қана шөлді аймақтың қатаң табиғатына төтеп береді. Сондықтан да адамзат өркениетінің рухы - дүниежүзілік діндер немесе олардың пайғампарлары шөлді аймақты мекендеген халықтардың ішінен шыққан. Көне түркілердің Тәңір діні соның бірегейі және дүниежүзілік діндердің ізашары.

«Тарих кітабындағы барлық беттері белгілі емес халық бақытты» деген екен Т. Карлеиль. Тарихы түгел зерттеліп бітпеген халық оны білуге ұмтылады. Осы ұмтылыс ұлттың сана-сезімін оятып, оның ақыл-ой, ар-намысын шыңдап, ұлттық сезімді “қалғып кетуден” сақтайды. Осындай мүмкіндіктері бар және «мың өліп, мың тірілген» халықымыз бақытты болар.

Түркілердің әлемдегі көптеген халықтардан ерекшелігі, олар ру тайпалардан тұрады. Ру - тайпалар алғашқы қауымдық құрылыс кезінде пайда болып, біздің заманымызға дейін өзгермей келген қоғамдық құрылым. Түркінің ру - тайпалары барлық түркі халықтарының құрамында кездесетіндіктен түркінің тегі бір. Ол алғашқы қауымдық құрылыстан бері тегін жоғалтпай келе жатқан бірден - бір ел. Сондықтан да түркі - “мықты”, “шыдамды”, “төзімді” деген мағынаны білдіреді.

Тәңір Көк пен Жердің арасында түркілерді жаратқан және оған уақытты белгілеу үшін мәңгі күнтізбе - Мүшелді берген.

“Дала империяларының” авторы Рене Груссе көшпенділер туралы: “Олардың отырықшы халықтарға он үш ғасыр бойы белгілі ритммен және әрқашанда оқтын-оқтын табысты жасаған шабуылдары табиғи, заңды құбылыс. Қоршаған қатал өмірге бейімделген, ақылды, салмақты және құнтты түріктер мен монғұлдар билікке жаралған еді. Көшпенділер материалдық мәдениеттің дамуын тежегенімен, олардың қолында әрқашан да күшті әскери билік болды” дейді ¹³³ . Бірақ, көшпенділерді тек әскери күш ретінде қарау, олардың тарихын біржақты көрсету болып табылады. Себебі түркі халықтары өз заманында материалдық цивилизациясы дамыған Құшан патшалығы, Еуропадағы ғұн империясы, Мамлюктік Египет, Алтын Орда, Ұлы Моғол мемлекеті сияқты он алты ұлы мемлекет құрды және түркілердің жүздеген әулеті соңғы екі мың жылдан астам уақыт бойы адамзат өркенитінің дамуына елеулі үлес қосып келе жатты емес пе. Сонымен қатар, түркіден шыққан ұлы ғалымдар, ойшылдар мен ақындар орта ғасырлардағы “Шығыс, немесе Мұсылман Ренессансының” негізін қалауға атсалысып, әлемдік сәулет өнерінде, поэзияда және ғылымның дамуында өшпес із қалдырды.

Ғалымдар соңғы кездегі зерттеулерінде, көне түркілер шумер, вавилон, аккад мемлекеттерін құруға атсалысқан деген пікір айтады. Оған қоса, соңғы үш ғасырдағы ағылшын, француз ғалымдарының зерттеулері Америка құрлығындағы инк, ацтек және майя цивилизацияларын құрған үнділер Азиядан барған көне түркілердің ұрпақтары екенін дәлелдеп отыр.

Біздің дәуірдің V ғасырына дейін түркілерде жүзден астам қала болса, тек Алтын Орда тұсында олар салған жүз елудей қаланың сәулет өнері Еуразия құрлығына кеңінен тараған. Түркілер тарихта ең көп қала салған халықтардың қатарына жатады. Сондықтан түркілердің тарихынан хабары жоқтар ғана «оларды таза көшпенділер болды” дейді.

Елдің болашақ даму жолын көрсету үшін алдымен түркілердің ғылымға негізделген шынайы тарихын жазып, олардың дүниежүзілік өркениеттер дамуындағы орынын көрсету арқылы бүгінгі халықаралық қауымдастыққа мүше ретіндегі мүмкіндіктерді анықтауға болады.

Бұл еңбекте Тұран мен көне түркілер тарихының осы уақытқа дейін жазылмаған беттері;

- Тәңір жүйесі (дін, дүниетаным және мүшел күнтізбесі) мен Тұран тобындағы діндерге;

- Көне түркілердің Қытай, Таяу Шығыс, Еуропа және Америка құрлығындағы өркениеттердің дамуындағы рөлі;

- Құшан патшалығының қысқаша тарихына арнайы тоқталынады.

Орта ғасырдың екінші жартысында Еуропа түгелге жуық, Батыс Азия, Иран, Үндістан және Қытай материалдық цивилизацияның дамуында жетістікке қатар жеткенде, Орталық Еуразияның солтүстік бөлігі мен Манжуриядан Венгрияға дейін созылып жатқан “Ұлы Даладағы” ұзын белдеу осы процестен шет қалды. Осы “Ұлы Дала” - Еуразияның көне халықтары - түркілер, манчжурлар, монғұлдар, угро-финдердің, немесе ежелгі тұрандықтардың тарихи отаны.

Одан кейін “Ұлы даланың” Азиялық бөлігіндегі халықтар, қоғам дамуының барлық салаларына тікелей әсер етіп, Батыс елдерін цивилизацияның алдыңғы қатарына шығарған ғылыми-техникалық революциядан да шет қалды. Адамзат дамуының қос сара жолы болған осы екі үлкен процестен шет қалып, тоталитарлық жүйені бастан кешкен бүгінгі түркі халықтарының бір бөлігі, оның ішінде Қазақстан болашақта қай бағытта дамиды? Ол өз даму барысында Шығыс пен Батыс құндылықтарының қайсысын таңдайды? Әлде өзінің сара жолымен жүре ме? Немесе, Омар Хайямның:

Жүректің түріп құлағын,

Ойланып тағы қарашы.

Кімсің сен, қайда тұрағың?

Енді қайда барасың?

дегеніндей, жаhандану дәуіріндегі Қазақстанның және түркілердің алатын орыны мен болашағы қандай болмақ? Осы мәселенің қайткенде оң шешімін табамыз, анығырақ айтқанда қазақ идеясы қандай болу керек деген сұрақ соңғы кезде зиялы қауым мен қоғам қайраткерлерін ойлантуда. Ұлтты қалыптастырып біріктіретін оның тілі, нәсілі, елі, мемлекеті және діні болса, идея оның негізі болып саналады ¹⁷⁹ .

Ұлттық идея дегеніміз, халықтың әріден алғанда дәуірлік, беріден алғанда ғасырлық мұратын айқындайтын, келешек ұрпаққа жол көрсететін шамшырақ бола алатын заманалық рухани философия. Оның негізгі міндеттері - ұлт пен түркі халықтарын біріктіру арқылы қоғамды тұрақты дамытатын стратегияны анықтау, ұлттық зиялылар мен бизнесмендер ішінен ұлттық элита қалыптастыру.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.