Қазақ әдебиетінің прозасы
1. Қазақ әдебиетінің прозасындағы ерекше кезең
2. Күй. философиялық әпсана
3. Темужин(Темірші)
4. Аңыз
2. Күй. философиялық әпсана
3. Темужин(Темірші)
4. Аңыз
Қазақ әдебиетінің проза саласы үшін жетпісінші жылдар ерекше кезең болды.Бұл кезеңде туған халқымыз- дың төл тарихын жан-жақты суреттейтін тарихи романдардың саны көбейіп қана қойған жоқ, ол жанрлық тұрғыдан да сала-салаға бөліне бастады,негізінен бұл кезеңде қазақ әдебиетінде тарихи прозаның үлесінің басым болғандығы күмәнсіз.
Әдебиеттану ғылымында алпысыншы жылдардың бас кезінде келіп қосылған талантты жас жазушылардың бір қатары ә дегеннен- ақ тарихи тақырыпқа мойын бұра бастады. Ә.Әлімжанов, І.Есенберлиннен бастау алған үрдіс, Д.Досжанов, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин,Ә.Кекілбаевтардың романдарында халық тарихының кеңес идеологиясы насихаттауға тыйым салған тұстарына тереңнен үңіліп,оның қалың қыртысындағы мәңгі өшпес іздерін кейінгі ұрпаққа жеткізуге ұмтылғаны мәлім.
Жетпісінші жылдардағы қазақ прозасының даму тенденциялары арнайы осы кезеңге қатысты сын мақалалалар мен зерттеу еңбектер- де,кандидаттық, докторлық диссертацияларда сөз болып келеді. Р.Бердібайдың Ә.Кекілбаевтың алғашқы прозалық туындылары жөніндегі зерттеулерінде, сондай-ақ Т.Тоқбергеновтың, Б.Майтановтың, Ж.Дәдебаевтың, Ш.Елеукеновтың, Р.Нұрғалиевтың, Т.Медетбековтың ғылыми еңбектері мен мақалаларында зерттеліп келеді. Әсіресе оның «Дала балладалары жинағы» мен «Аңыздың ақыры» романына қатысты ғалымдардың салмақты ойлары бар. Р.Бердібай өзінің «Тарихи роман» монографиясында бұл романға көбірек орын берген.Қысқа да нұсқа жазылған сол жолдарда романның негізгі көркемдік сипаттары сөз болған.
Қазақ романының теориялық мәселелерін сөз еткен ғылыми еңбектердің көпшілігі Р.Бердібайдың аталмыш роман жөніндегі ғылыми тұжырымдарымен түйісіп жатады.Оның сыры роман поэтикасына терең барлау жасалмауында жатыр. Сондықтан да романның жанрлық ерекшелігін айқындау үшін оның поэтикасын зерттеу қажет . «Аңыздың ақыры» романының поэтикасы өте күрделі. Тарихи шындықты аңыз арқылы көрсетудегі жазушы шеберлігі тек дәстүрлі көзқарастар тұрғысынан ғана бағаланып келеді.
Әдебиеттану ғылымында алпысыншы жылдардың бас кезінде келіп қосылған талантты жас жазушылардың бір қатары ә дегеннен- ақ тарихи тақырыпқа мойын бұра бастады. Ә.Әлімжанов, І.Есенберлиннен бастау алған үрдіс, Д.Досжанов, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин,Ә.Кекілбаевтардың романдарында халық тарихының кеңес идеологиясы насихаттауға тыйым салған тұстарына тереңнен үңіліп,оның қалың қыртысындағы мәңгі өшпес іздерін кейінгі ұрпаққа жеткізуге ұмтылғаны мәлім.
Жетпісінші жылдардағы қазақ прозасының даму тенденциялары арнайы осы кезеңге қатысты сын мақалалалар мен зерттеу еңбектер- де,кандидаттық, докторлық диссертацияларда сөз болып келеді. Р.Бердібайдың Ә.Кекілбаевтың алғашқы прозалық туындылары жөніндегі зерттеулерінде, сондай-ақ Т.Тоқбергеновтың, Б.Майтановтың, Ж.Дәдебаевтың, Ш.Елеукеновтың, Р.Нұрғалиевтың, Т.Медетбековтың ғылыми еңбектері мен мақалаларында зерттеліп келеді. Әсіресе оның «Дала балладалары жинағы» мен «Аңыздың ақыры» романына қатысты ғалымдардың салмақты ойлары бар. Р.Бердібай өзінің «Тарихи роман» монографиясында бұл романға көбірек орын берген.Қысқа да нұсқа жазылған сол жолдарда романның негізгі көркемдік сипаттары сөз болған.
Қазақ романының теориялық мәселелерін сөз еткен ғылыми еңбектердің көпшілігі Р.Бердібайдың аталмыш роман жөніндегі ғылыми тұжырымдарымен түйісіп жатады.Оның сыры роман поэтикасына терең барлау жасалмауында жатыр. Сондықтан да романның жанрлық ерекшелігін айқындау үшін оның поэтикасын зерттеу қажет . «Аңыздың ақыры» романының поэтикасы өте күрделі. Тарихи шындықты аңыз арқылы көрсетудегі жазушы шеберлігі тек дәстүрлі көзқарастар тұрғысынан ғана бағаланып келеді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетінің проза саласы үшін
жетпісінші жылдар ерекше кезең болды.Бұл кезеңде туған халқымыз- дың төл
тарихын жан-жақты суреттейтін тарихи романдардың саны көбейіп қана
қойған жоқ, ол жанрлық тұрғыдан да сала-салаға бөліне бастады,негізінен
бұл кезеңде қазақ әдебиетінде тарихи прозаның үлесінің басым
болғандығы күмәнсіз.
Әдебиеттану ғылымында алпысыншы жылдардың бас кезінде келіп
қосылған талантты жас жазушылардың бір қатары ә дегеннен- ақ тарихи
тақырыпқа мойын бұра бастады. Ә.Әлімжанов, І.Есенберлиннен бастау алған
үрдіс, Д.Досжанов, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин,Ә.Кекілбаевтардың романдарында
халық тарихының кеңес идеологиясы насихаттауға тыйым салған тұстарына
тереңнен үңіліп,оның қалың қыртысындағы мәңгі өшпес іздерін кейінгі ұрпаққа
жеткізуге ұмтылғаны мәлім.
Жетпісінші жылдардағы қазақ прозасының даму тенденциялары арнайы осы
кезеңге қатысты сын мақалалалар мен зерттеу еңбектер- де,кандидаттық,
докторлық диссертацияларда сөз болып келеді. Р.Бердібайдың Ә.Кекілбаевтың
алғашқы прозалық туындылары жөніндегі зерттеулерінде, сондай-ақ
Т.Тоқбергеновтың, Б.Майтановтың, Ж.Дәдебаевтың, Ш.Елеукеновтың,
Р.Нұрғалиевтың, Т.Медетбековтың ғылыми еңбектері мен мақалаларында
зерттеліп келеді. Әсіресе оның Дала балладалары жинағы мен Аңыздың
ақыры романына қатысты ғалымдардың салмақты ойлары бар. Р.Бердібай өзінің
Тарихи роман монографиясында бұл романға көбірек орын берген.Қысқа да
нұсқа жазылған сол жолдарда романның негізгі көркемдік сипаттары сөз
болған.
Қазақ романының теориялық мәселелерін сөз еткен ғылыми еңбектердің
көпшілігі Р.Бердібайдың аталмыш роман жөніндегі ғылыми тұжырымдарымен
түйісіп жатады.Оның сыры роман поэтикасына терең барлау жасалмауында
жатыр. Сондықтан да романның жанрлық ерекшелігін айқындау үшін оның
поэтикасын зерттеу қажет . Аңыздың ақыры романының поэтикасы өте
күрделі. Тарихи шындықты аңыз арқылы көрсетудегі жазушы шеберлігі тек
дәстүрлі көзқарастар тұрғысынан ғана бағаланып келеді.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ә.Кекілбаевтың шығармашылы-
ғы, Аңыздың ақырыроманы жайлы әдебиеттанушы ғалымдар өз ойларын айтып
келеді.Бұл мәселені А.Ісмақова, Т.Есембеков, Ш.Елеукенов, А.Темірболат
сынды зерттеушілер өз еңбектерінде жиі ауызға алып жүр.
Қаламгер шығармашылығынан кандидаттық,докторлық диссертациялар да
қорғалды.Г.Пірәлиеваның Ішкі монологтың кейіпкер психологиясын ашудағы
көркемдік қызметі, Ж.Дүйсенбаеваның Ә.Кекілбаев прозасы. Халықтық аңыздар
және көркемдік шешім, Н.Исинаның Автор и Геройв прозе
А.Кекильбаеваатты кандидаттық диссертацияларында қаламгер шығармашылығына
қатысты біршама ойлар айтылады.Бірақ ғалымдар Ә.Кекілбаев романдарының
ішінде ерекше орын алатын Аңыздың ақырыроманына арнайы тоқталып,романның
көркемдік сапасы, жанрлық табиғаты жөнінде пікір айтқан емес. Аңыздың
ақырыроманын Ш.Айтматов,Г.Бельгер,Ә.Нұрпейісов,Р .Бердібайлар қазақ
әдебиетіндегі үлкен құбылысқа балады.
Ә.Кекілбаев – төл әдебиетіміздің көрнекті өкілі, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты,Халық жазушысы,әлемдік әдебиетте өзіндік орны бар
жазушы.Талантын алғашқы жазған шығармаларында ақ байқатып,оқырманын тәнті
еткен қаламгер таңдаған қай тақырыбын болмасын да жоғары биікке
көтеріп,көркемдік шешіміне оқырманды иландыра алған шынайы суреткер.Оның
әңгімелерінен бастап повесть,романдары да жеңіл желпі оқуға
көнбейтін,қадалып,қайталап ой көзімен оқуды тілейтін,иірімдері мол,астарлы
ой,күрделі философиялық түйінерден тұратын туындылар екені баршаға аян.
Қаламгер өзінің сөз өнерінде алғашқы қадамын өлең жазудан бастаған
еді.Сын,публицистикадағы еңбектерін айтпағанда,оның прозалық туындыларын
тақырыптық тұрғыда мынадай шартты үш жікке бөлуге болады:
а)Қазіргі кезең тақырыптары;
ә)Тарихи тақырыптар(Мұның ішінеАбылай хандрамасы да кіреді);
б)Халықтық аңыздарға негізделген туындылар.
Біз осылардың соңғысына тоқталмақпыз.
Әлем әдебиетінде аңызға ден қоюшылық - оны көркем шығармашылық өнерде
пайдалану әуелден бар,жиі байқалып жүрген үрдіс.Тіпті шығыс дастандарында
аңызсыз оқиға суреттелінбейді, дамымайды.
Қазақ қаламгерлерінің ішінде С.Сейфуллин, С.Ерубаев, М.Әуезов,
Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, С.Сматаев, С.Санбаев тағы басқалары өз
шығармашылықтарында аңызды жиі пайдаланған.
Аңызды пайдалануда өндіріп қалам тартып,өзінің көркемдік шешімін
әлемге танытқан суреткердің бірегейі - Ә Кекілбаев.Оның Күй, Ханша–дария
хикаясы, Бәсеке, Шыңырау, Автомобиль повестері аңыздық желіге
құрылғанымен,арғы түбі шын өмірде болған оқиғаларға, ақиқатқа да
негізделген.
Әбіштің тарих пен бүгінгі күннің маңызды мәселелерін бірлікте
қарап,әлеуметтік ірі идеяларды өзек еткен туындысы-Күй повесі.Бұған
қаламгер ұзақ дайындық жасаған.Өнер тақырыбына қалам тербеу үшін өзің де
өнердің тілін білетін құлағы ашық,көкірегі ояу,саусақтары дірілдемей тәтті
де адуынды сезім сырларын толқытып, тасытатын, тыншытып, мамырлататын
кептен,киеден жарлы болмауы қажет.Табиғаты қатал,қатыгез болғанымен,жері
кенге бай, дауыл қалтыратып, ерні кезерген жусан-изеніне дейін аңыз шертіп,
ащы, мұңлы, жігерлі әндерді құйқылжытып, күй шертіп күңірентіп жатқан
Маңғыстау өңірінің перзенті Кекілбаев тал бесікте тербеліп жатып-ақ ана
уызы,әке саусағынан төгілген балдай күйдің дәмімен балғын, сезімтал, тұтқыр
көкірегіне сұсты өмір шырынын жинай бастаған. Халқының тағдыры мен талайын,
қасиеті мен қасіретін тал бойына тұндырып тұрған рухани мұралардан әдемі
қоңыр даусы бар, көшпелі елдің көне шежірешісі, көкірек күйі сыздаған
домбырасында күйді нақышымен ойнайтын Кекілбаевтың алғаны көп,өнерпаздық
мүмкіндігі мол, қамтығаны қомақты әкесі зерек адам болыпты.
Жазушының Күйповесі отызға жетпей, 28 жасында жазған батырлық,
адамгершілік, өнер рухын,құдіретін асқақтата суреттеп, үлкен әлеуметтік
мәселелерді көтере білген кесек шығармасы.
Күй- философиялық әпсана.
Жазушының Күйповесі алғаш рет Коммунистік еңбекгазетінің 1967
жылғы қараша айындағы 24, 26, 28 сандарында жарияланған.Ал республикалық
басылымда алғаш рет Жұлдыз журналының 1967 жылғы 12 санында басылған.
Жазушы баспасынан 1989 жылы шыққан қаламгердің екі томдық таңдамалысында
Күй повесі 1966 жылы Жұлдыз журналында басылды деп қате
көрсетілген.1968 жылы қаламгердің бірнеше повестері Дала балладалары
деген атпен Жазушы баспасынан жарық көрді.Сол тұста С.Әшімбаев,
Ж.Дәуренбеков, Д.Ысқақов сияқты сыншы,зерттеушілер қаламгер туындысы
хақында өздерінің жылы лебіздерін баспасөз бетінде жазған болатын.Кейінірек
повестің орысша басылуына орай,орыс сыншылары да өз бағасын
берді.Повесть1969 жылы Дружба народов журналында, кейіндеу Баллады
степей(1982),Баллады забытых лет(1979),Легенды степей(1982ж)
жинақтарында басылды.
Неміс тілінде повесть 1970,1971,1982, 1983 жылдары бірнеше рет
жарияланған.Неміс тілінде Таңдамалы жинақ шығып,оған бір топ совет
жазушыларының повестері енген.
Жинақ қазақ жазушысы Әбіш Кекілбаевтың Ұмытылған жылдар балладасы
(Күй) атты белгілі повесімен ашылған.Оны Тани Цорн аударған.
Неміс сыншысы Герберт Кремпиен жинақтағы туындыларға талдау жасай
келіп,Ә.Кекілбаевтың Күйін, Осы кітаптың мазмұнын ашып,толықтырып тұрған
сүбелі туынды ретінде бағалайды. Задында,қазақ жазушысы өз тарихына тым
тереңдеп бой ұрғанымен,сонымен бірге осы заманғы ең өзекті мәселелерді
де,мәселен,Африка халықтары үшін де мән маңызы кем соқпайтын проблемаларды
қозғайды.Халықтарды бірлікке бастап,тыныштыққа үндеудегі көркемөнердің
атқарар парызын Кекілбаевтың нәзік сырбаздықпен көрсеткенін атап өтпек
керек.Ізгілікпен сыйыспайтын жат қылықтарды құрту,аластау талабы түрікмен
дутаршысының да,қазақ күйшісінің де бойларынан табылады.Олардың
адамгершілікке,ынтымақтастыққа деген аңсары да,парасаттылық көксеген
іңкәрлығы да ақпа - төкпе күйлерінде атой салады.Кекілбаев өз балладасына
философиялық тереңдік кілтін ашатын негізгі баяндау тәсілі мен стильдік
мәнер нақышын да дәл әрі қапысыз таба білген,-(27)деп бағалайды.
Бір ескеретін жай-осы повестің орысша аудармасы мен қазақша
түпнұсқасының арасында елеулі айырмашылық бар.Қазақша түпнұсқасы
ұзақ,басындағы бірінші тарау,соңындағы тарау түгел сақталған.Ал орысша
аудармасында кеңестік саясатқа байланысты туындының кіріспесі мен соңғы
тарауы алынып тасталған.Жазушы өнер тақырыбына күй туралы Аш бөрі, Қос
саңлақ әңгімелерін де жазған болатын.
Осы тұста жазушының 1963 жылы шыққан Алтын шуақ атты тұңғыш
өлеңдер жинағында берілген Әке атты шағын поэмасындағы күй туралы айтқан
мына шумақтар еріксіз назар аудартады.
Көкемнің бармағынан бал саулады,
Осы ауыл талай тыңдап тауыса алмады.
Көп болды сол көкемді көрмегелі,
Күйіне біздің ауыл тамсанғалы.
Соқтырған қыр өкпегін таң самалы,
Мен де іздеп ерке күйді тамсанамын.
Қаңсыған домбырада сездіріпті,
Бал бармақ күйші иесін аңсағанын...(28,48).
Жазушы әкесі Кекілбай елдегі қариялардың айтуы бойынша, әдемі
қоңыр даусы бар,күйді нақышымен ойнайтын кісі болған. Демек, жазушының
халық өнеріне етене жақындығы,оны қадірлеп қастерлейтіндігі- өз ұясынан
дарыған қасиет.
Повестің Күй аталуының үлкен мәні бар.Мұнда суреттелетін барлық
оқиғаны күй айтып тұр.Оның күрделі болатыны да сол себептен.Өнер тарихында
күймен баяндалатын аңыз-күйлер де көп.Тіпті Нар идірген күйінде күй
құдіреті адам түгілі айуанды елітіп,байланып қалған 62 тамырды босатып,тас
емшекті жібітпей ме? Әрбір күйдің өзіндік тарихы бар екені даусыз.
А.Жұбанов Ғасырлар пернесі еңбегінде айтқандай: Домбыра-
көшпелі елдің көне көз шежірешісі,көпті көрген қарияның көкірек күйі.
Халық басынан қандай күй кешсе де,қазақтар оны айна- қатесіз күй
тіліне түсіре білген.Аңыз,хикая,тарихи-құрылыстық , әдет-салттық, әскери
сюжеттер, табиғат әсемдігін суреттейтін сюжеттер қобыз, домбыра, сыбызғы
халық көкірегіне ұялап отырған, сондықтан да күй, қазақтың халықтық өнер
дәстүрінде үлкен орынға ие.Қазақ халқы күйдің мәнін терең түсінеді,һәм оны
қастерлей біледі.(29,230).
Қазақ ән-күй десе,ішкен асын жерге қояды.Күйді де,күйшіні де
құрметтеп төбесіне көтереді.
Ә.Кекілбаев өз повесінде күй құдіретінің асқақтығын шеберлікпен
жеткізе білді.
Алдымен,аңызға негіз болған тарихи дерек - Абыл күйшінің
түрікмендердің қолына түсіп(тұтқын болып),оларды өнері арқылы тәнті
етіп,азат болуы.
Екіншіден, Күй повесіне негізгі арқау болған-Қақпақтының дөңіне
байланысты айтылатын бүкіл Маңғыстау жұртшылығы білетін аңыздар.Осы екеуін
қаламгер бір-бірімен байланыстыра, сабақтастыра отырып, көптеген аңыздарды
қабығынан аршып,өмірдің шындығына,айтар идеясына қарай бұрып әкелген.
Алдымен,Абыл кім?-деген сауалды анықтап алайық.Жалпы Маңғыстауда
екі Абыл болғандығын айтуымыз керек.Бұл жөнінде алғаш зерттеп, ой-пікір
айтып, дәлелдеген ғалым-Қ.Сыдиықов (Ақын-жыраулареңбегінде).Бірі-Абы л
Тілеуұлы Өтембетов 1777-1864 жылдары өмір сүрген,қазақтың суырып салма
ақыны.Ата қонысы- Маңғыстаудағы Бозашы түбегі.Бейіті-Қаратөбе зиратында.
Өлеңдері, есімі халыққа танымал.
Екіншісі,күйші-Абыл Тарақұлы, халық мұны аздау біледі. Оймауыт -
Желтау деген жерде( бұрынғы Адай округіне қарасты) Тарақ есімді кісінің
тұңғыш баласы Абылай( Абыл ) дүниеге келеді.Аз да болса,әкесінің домбыра
ойнауы оны құрметті адамның бірі етті.Шешесі Таразы-өнерлі.Қыз ойнақ,қыз
ұзату тойларында жап- жақсы ән де салатын.Оймауыттың бірсыпыра жігіттері
Таразыны алғысы да келді.Бірақ ол бесіктегі кезінен Тарақпен атастырылған
еді,(30,233)-дейді А.Жұбанов.Оның өмірбаянына қысқаша тоқталайық:
Абыл(Абылай) Тарақұлы 1820-1892 жылдары өмір сүрген.Қазақтың халық
күйшісі,композитор.Жасынан ән мен күйді серік етіп,Боғда,Қошқар сынды
күйшілерді ұстаз тұтты.Олардың күйлерін үйреніп қоймай, бертін келе өзі де
күй шығарып, орындаушылық, күйшілік өнерімен даңқы жер жарады.Күйшілер
сайысына түседі.Біздің заманға Абылдың Абыл,Ақжелең(Абыл нұсқасы),
Нарату, Ақсақ құла, Әренжанның шалқымасы, Кеңест.б.күйлері жетті.
Есбай(Тазбала), Алтынай,Сәулебай,Өскінбай сияқты халық күйші-домбырашылары
өздерін Абылдың шәкірті санаған,оның күйшілік өнерін, орындаушылық
дәстүрін жалғастырып,біздің заманға жеткізген. Абыл Тарақұлы жөнінде
А.Жұбанов Абылочеркін, Ә.Тәжібаев Абылпоэмасын, А.Затаевич өзінің
Қазақтың 500 әні мен күйлерінде жазған. Абыл Маңғыстау энциклопедиясына
кірген. Белгілі зерттеуші Қ.Сыдиықов Ақын-жыраулар еңбегінде де ол туралы
қысқаша мәлімет берілген. Абыл атында Маңғыстау халық аспаптар оркестрі,
Ақтау қаласында өнер мектебі бар.
Күйповесінде Абыл күйші аруағына ескерткішдеп авторлық арнау
айтылғанымен, Абыл туындыдағы күйшінің прототипі емес.Оған 1997 жылғы 17
тамыздағы өзара пікірлесуімізде айтқан жазушының мына жауабы дәлел болады:
-Күй повесіндегі күйші-Абыл Тарақұлы ма?Шын өмірдегі Абылдың өмір
тарихы А.Жұбановтың очеркінде басқа,сізде тіпті өзгеше,аңыздан,шындықтан
ауытқу себебіңіз неде?
- Мен Абыл жөніндегі аңызды көптеген күйшілерден естідім. Соның
бірі- Қали Жантілеуов.Кейбір әдебиет зерттеушілері кезінде І.Жансүгіров
қызыққан сюжет екен деп жүр.Мен аңыздың шығуына себеп болған коллизияны
аңыздық сипатынан арылтып,осындай оқиғаның өмірде болуы мүмкін бе,болса,ол
шын мәнінде қалай болуы мүмкін? Және қазақ тарихының, қазақ-түрікмен
қатынастарының қай тұстарындағы оқиғаға байланысты сай келуі мүмкіндігіне
пайымдаулар жасадым. Осы ретте Ә.Тәжібаевтың поэмасының сарынын да,болмаса
А.Жұбанов айтып отырған өмірбаяндық деректерін де аттап өтіп,осы күйге
байланысты өзім кішкене де болса ой қосуға тырыстым.
Менің ойымша, күйді Абылдың шығаруы да мүмкін, шығармауы да
мүмкін.Бұл,бәлкім, қазақтың Абылдан бұрынғы күйшілер заманынан қалған
сарындар болуы мүмкін.Мұндай жағдайлар көптеген күйшілердің басындабар.
Мәселен, Абылға,Есбай,Өскінбайға телінетін көптеген күйлер Жем бойында
Есірге телінеді.Олай болса,Құлшарға телінетін күйлер Ақтөбе облысына
барсаңыз,Әлім Бәйілше деп басқа кісілерге телініп айтылады.Мұның себебі
күйлер жаңағы айтылған күйшілерден ертерек шығып,кейін шыққан күйшілер оны
құбылтып тартып,әрбір аймақтарға қалыптасқан тыңдаушылардың құлағына
сіңірген.
Осыған байланысты мен де Абылды арғы түбі тарихи негізі бар,қазақ-
түрікмен ортасындағы соғыстың тұсында болған,қазақтың шын басында болған
ақиқат деген тұжырымға қосылдым да,бірақ оны Абылға біржолата теліген
жоқпын.Сондықтан повесте Абыл деген кісінің аты жоқ.Тек Абыл күйшінің
аруағына ескерткіш деген арнау ғана.Бұл түпкі негізден алшақтап,өзімнің
суреткерлік пайымдауыма жол ашу үшін жасалған әдіс.Сондықтан мен шығарманы
жазу үстінде Абылдың өмірбаянына тәуелді болғаным жоқ.Аңыздан ауытқу
себебім өте саналы түрде және музыкалық шығарманың өзінен туындайтын
фактураларды тереңірек қамту үшін алынған әдіс.
Екіншіден,мен осы күй арқылы қазақ пен түрікмен арасындағы
қатынастарды тереңірек,молырақ ашуға тырыстым.Оқиғаның желісі емес, содан
туындайтын салдарлар; саяси, тағдырлық, тарихи салдардар және екі
халықтың жан дүниесіне үлкен трагикалық әсер қалдырған моральдық салдарлар
туралы ойландым.
Бұл күй қазіргі ХХ ғасырдағы жағдайлардан өргізетін біздердегі
халықтың бастан кешіп отырған оқиғаларымен сабақтасатын негізгі желілерді
табу үшін жасалған амал.Екі халықтың жасаған шапқыншылықтары жөнінде
біршама хикаялар бар.Оның бәрін жазып жату мүмкін емес.Бірақ осы күй соның
бәрін қамтып,екі халықтың да намысына шаң тигізбейтін,екі халықтың арына
тимейтін,бірақ өте көпшіл,өте дос-жар халықтардың өзін жағадан ұстастырып
қоятын залымдықтары туралы сыр шертеді.Басты кейіпкерді күйші деп
алдым.Абыл дегенім жоқ.Және оның прототипі емес.(Ескерту:бұл жерде де,алда
да әңгімелесу кездеріндегі жазушы жауаптарының стилі өзгеріссіз беріледі-
Ж.Д.).
Енді өмірде болған тарихи оқиғаға жүгінейік: бұл А.Жұбановтың очеркі
бойынша берілді.Жұбанов баяндауымен өмірде болған оқиғаның негізі бірдейге
жақын.
- Киіз үйдің ішінде әлсірей бастаған отты айнала отырған бір топ
түрікмен жаңа ғана өздері оралған жорығын лаулап әңгімелеу үстінде
еді.Әсіресе басында ақ сеңсеңі бар,белінде оқшантайлы белбеу, үстінде имек
қайтпас болат қылыш асынған жас түрікменнің дауысы өзге жұрттан ерекше
шығады...Жолбарыс текті бұл жігіт жекпе-жекте жеңілу дегенді
білмейді.Ал,оған бақ бүгін өздігінен келіп қонды.Жападан-жалғыз келе жатып
ол жаутүсірді.Ол жауы қарсылық көрсетіп те жарытқан жоқ еді.Бірақ сол
жаудың ынжықтығы оның осы шындығы жоқ,азабы көп жер үстінде тірі қалуына
себеп болды. Батыр жігіттің көңілі тасып,масаттанып кетті...Дутарды қолына
алып,түрікменнің екпінді,жүрдек күйіне басты.
Қазіргі мезетте достары оның өнеріне таңданып,қошамет көрсетіп
отыр.Тек байсалды келген бір түрікмен шалы жұрттан оқшауырақ,көңілсіз бір
ойда отыр.
Отырғандардың бірі жас жігіттен қазақ күйін тартуын өтінді.Жігіт
қазақ күйін тайпалата жөнелді...жас күйші терін сүрте отырып,жолдастарына
қазақ күйін жақсы білетінін,жаңа ойнағаны Абыл дегеннің күйі екендігін,оның
атақты домбырашы болып есептелетінін баян етті.Сөз аяғын Абылды көріп,күйін
өзінен үйренер ме еді?!- деген арманмен бітірді.
Сол кезде қол-аяғы керегеге байланған тұтқын қазақ тамағын
кенеп,өзін жеңіп,тұтқынға алғандардан сөз сұрады.Жас түрікменнен
басқалары бастарын изеп,рұқсат еткен ишарат білдірді.Тұтқын қолын
босатса,жаңағы Абылдың күйін ана түрікменнен де жақсы тартып беретінін
айтты.Жас түрікмен мұрынын шүйіріп,керіліп сөйледі: Сендей сорлыға күйді
менен артық ойнау қайдан келсін?! Саған Абылды білу қайда?Ол Қарабұғаздағы
туысына кеткеніне үш күн болды деп естідім,-деді.Үндемей отырған түрікмен
шал басын көтеріп,оған кекесінді пішінмен қарады: Сен жігітім,тым аптықпа!
Оның күй тарта алмасына,Абылды білмесіне сенің көзің жете ме?Мен
білсем,мына адам осал кісі емес,-деді.
Шалдың сөзі жас түрікменнің меселін қайтарғандай болды. Тұтқынның
қолын шешіп,алдына дутар қойды.Тұтқын қазақ аздап қолын жазып,дутардың
құлағын бұрады.Оның келісті келбеті, бармақтарының майысып,пернеге
жүгіруі,ішекті қағысы,тіпті дутардың құлақ күйін түсіруіндегі есту
қабілетінің өзі отырғандарды еріксіз тартты,ал жас түрікмен таң тамаша
болып,көзін аудармастан,қазаққа қарап қалыпты.
Қазақ күйді жайлап бастады...
Жас түрікмен қаншама салқын қалып сақтамақ болғанымен,тұтқын күйдің
әр бөлігіне ауысқан шақтарында,ол тіпті дегбірсізденіп кетті. Ал,шал екі
күйшіге қарап,бір сөз айтқысы келгендей оқталып отырды. Бір кезде жас
дутаршы: Сіз Абылдың өзі емессіз бе?-деді.
Тұтқын саспай,маңдайынан терін сүртіп,жас жігітке жымия қарап:
Болсақ болармыз!- деді.
Уақиға былай болған еді,кеше Абыл бір туысына кетіп бара
жатып,түрікменнің бір топ жоқшыларына кезіккен.Неге екені белгісіз,
жайбарақат кетіп бара жатқан жолаушыны олар ұры есебінде байлап алған.Оның
Мен ұры емеспін дегеніне құлақ аспаған.
Енді үйдегілер жапырласып орындарынан тұрды.Қазақ даласымен көршілес
түрікмендерге аты түгел жайылған Абыл күйшіні тыңдауға маңайдағы
ауылдардағы түрікмендерді шақыруға кісі жіберілді. Абылдың кеше жыртылған
киімінің орнына бүтін киім кигізді.Қой сойылып,самауыр қойылды...Ауылдың
түрі өзгеріп кетті.(31-235-237).
Ел аузындағы аңыз дерегі бойынша Абыл өмірі осылай болған.
Енді повестегі суреттеуге көңіл қоялық: Домбыраның шегін ортан
қолымен шертіп қалып еді,қарағай шанақ бір күрсініп қойды да,күңіреніп ата
жөнелді,тепсінбейді-жер түбіндегіні қозғап тебіренеді... Күйші емініп
отыр.Жыланмен арбасқан бақсыдай көзін Жөнейіттен айырмай,домбырасының
үстіне төне түсіпті.Қара шанақтың пұшпақ- пұшпағында қалған сиқыр саздардың
бәрін сауып жатыр.Қара шанақ күңіренеді,тебіренеді.Қай-қайдағыны
айтып,жаныңның қалтарыс-қалтарысын қазбалайды...Апыр-ау,Жөнейіт мықты еді
ғой.Ай бойы аза тұтып отырғанда алқымына жас тығылған кезі бар ма еді?!Тап
осы қазір бұл осынша неге жасып,неге жуасып отыр...Жөнейіт,бекем бол.
Қолыңда қалған жалғыз перзентің жер құшқанда да қаққан қазықтай
қалшиып,сұсыңнан айырылмап едің ғой.Мынау әзәзілге де ішіңді алдыртпа.Қара
шанақтың көйгөйі көкірегіңді қасып,ырқыңды алып барады.Қанша қатты болсаң
да,иліктірмей қоймайтын өз көкірегіңнен шыққан ерке сәбидей
еліктіріп,ерітіп барады...
Күй тынды.Күйші домбырасын сылқ еткізіп,тізесіне тастай
берді.Тәкаббар батыр көзінен ыршып кеткен түйдек жасты сүртуге
арланды(32,1-251).
Міне,повестің шарықтау шегі-осы.Құдай-ау,өмір бойы ат үстінде жорықта
бірде жеңіп,бірде жеңілгенде де мұндай күйге түспеп еді? Айналасындағы
адамдарға білдірмегенмен,дәл қазір жұмырықтай қара домбырадан оңбай
жеңілгенін сезіп-ақ отыр.Жүйе-жүйеңді босатқан қара шанақ онымен
қоймай,отырғаның бәрін бітімге,бірлікке,татулыққа шақырғандай...
Жауларының арасында отырып,өз өнерінің асқақтығын мойындатқан күйшінің
құдіретін,өнер рухын қаламгер жоғары биіктікке көтереді.Жауының өзін
жуасытып,жеңіліс тапқызады.Жеңіс-өнердікі, өнер-рухынікі.
Жазушы аңыздық деректен ауытқи отырып,күйшіні өзінше азаптап шешім
шығарады.
Абыл аңыздың дерегі бойынша түрікмендердің қолына түсіп,тұтқын
болып,одан өз өнері арқылы құтылады.Ал тарихи нақтылы деректе ұзақ
жасап,жетпіс екіге шығып,өз ажалынан қайтыс болады.Күй повесінде Жөнейіт
онсыз да өзі қолға түсіп,қасқа болып,соры қайнап,кісенде отырған тұтқынды
айдаладағы түлейге(қалың жыңғыл ішіне) апарып көмдіреді:
Тұтқын күйші аттан түсірілді.Екі жігіт оны кісендеулі күйінде
шұқырдың ішіне салды.Күйші айналасына алақ-жұлақ қарағанмен, ешкім оның
жүзіне назарын тіктемеді.Қызыл төмпекті шұқырдың ішіне қайта ата
бастады.Жігіттер жерден басын көтермей тез көмді.
Қызыл төмпек жым-жылас жоғалды.Шұқырдың орнында күйшінің мойны ғана
қылтияды.Тұтқын бұларға ләм-мим үн қатпады.Жігіттер атына мінді.Айдалада
айдау қара жолдың бойында жаутаңдаған қос жанар тасыр-тұсыр шауып бара
жатқан аттының соңынан көз алмай,қарап қала берді(33,1-256).
Бұл жазушы осылай болу керек деп ұйғарғандықтан,жазушының бұйыртқан
өз шешімі.Жалпы ел аузындағы түрікмендердің қолында еріксіз жүрген
қазақтың атақты күйшісін керуен жолына әкеліп тастап,ол ит-құсқа жем
болды,-деген аңыздың сорабы да повестің осы соңында елес береді.Және ол
аңызда Темірбабаның да аты ұшырасады.
Қай кезде де өнер адамының өмірі мұңсыз,қиындықсыз болмаған.Бір кезде
өзінің туысына жасалған қиянаттың кегін кектеп,оның домбырасының үнінен
шындықты естігені үшін сұмдық жаза кесті.Содан барып Жөнейіт өзі өкінді,оны
өкіндіріп отырған- күйшінің кінәратсыздығы.Ол жерде Дүйімқараның өзі,не
інісі болса, Жөнейіт түк те өкінбес еді.Оның санасын өлерінің алдында
соным бекер болды-ау,қиянат жасадым-ау,соның қаны нақақ төгілді-ау,-деген
өкініш күйзелтеді.Күйшіні көмгенмен,өзіне кесір болған өз ісінен,ар
ісінен,дөп басып айтқан күйдің өршіл үнінен айыға алмады.Күй рухы оны өле-
өлгенше жеп бітті.Тіпті ажалы да содан болды.Түсінде де күйшіні көрді:
Түсіне тағы қара түлей кірді.Қу бас бұған шүңірейе қарады.Ендеше сол
күйшінің басын жұтқан өзің емес пе?-деп, тісін ақситып,сақ-сақ күледі,
құлағына күңіренген үн келді.Сол бір үн сай-сүйегін сырқыратып,жан-жағынан
қаумалап қоршап келеді.Күйші мынау ызғыған желге шыдап тұра алмай,жер
астына кіріп кетіп,күңіреніп жатқандай.Жөнейіт қу бастан сырт айналып қаша
жөнелді.Әлгі бір күңіренген үн өкшелеп қуып келеді.Жөнейіт көрпесін серпіп
тастап,орнынан атып тұрды да,құлағын қос қолымен басып алып,есікке қарай
тұра қашты.Әлгібір ыңыранып шыққан әуез қалар емес...Даусы оқыс шықты.Жұрт
тұра-тұра есікке ұмтылды.Кіріп келсе, табалдырыққа басын сүйеп,Жөнейіт
жатыр.Аннадүрді иығынан қусырып ұстап, көтеріп алып еді,былқ-сылқ,әлдеқашан
жүріп кетіпті (34-1-266).
Міне,аңыздағы күй рухы Жөнейітті тек өңінде емес,түсінде де осылай
жеңген еді.
Адам баласының басында әр түрлі сәттер болады.Жалғыз жапа шеккен адам
өз ойымен өзі болмақшы.Мұндай кездердің бірінде ішкі арпалыстан өз-өзінен
сөйлеп,өң мен түстің арасында,есірік халде жүретін сәттері де
кездеседі.Осындай жағдайлар Ә.Кекілбаев повестерінде де жиі
ұшырасады.Жазушы аңызға түс көру элементтерін қосып суреттейді.
Қаламгер өз кейіпкерлерін ішкі монолог-оның ішінде түс көру арқылы
шебер сөйлетеді.Бұл-жазушының жиі қолданатын тәсілі.Тоқталатын болсақ,
Аңыздың ақырындағы Әміршінің әр кезде көретін түстері, Үркер
романындағы Әбілқайырдың түс көріп,ат арытып,жорытуға Тайланға баруы, Құс
қанатындағы қара кемпірдің түстері, Бір шоқ жидедегі Тілеудің қоймай
түсіне кіретін бабасының Бебеу күйі, Шеткері үйдегі Зуһраның түсі дәлел
болады(35).
Осы тұста жазушыға аңызбен қоса саңлақ ақын І.Жансүгіровтың өнер
тақырыбындағы поэмаларының,әсіресе Күйші поэмасының қатты ықпал-әсері
болғанын да байқаймыз.Күйдің адам санасына, сезіміне әсер ету жайын төл сөз
өнерімізде І.Жансүгіровтен артық айтқан ақын жоқ десек,бұл ақиқатқа қайшы
келе қоймас. Күйшіпоэмасындағы Кенесарының еркетотай қарындасы-Қарашаш
күйші жігіттің күйіне арбалып,(бейне Жөнейіттің әсерленгені сияқты)толқып,
осыған тұрмысқа шықсам ба екен?-деп,бірақ тектілігі,ханшалық намысы
басып,әрі-сәрі күйге түседі.Неге ханнан тумады-қарадан туды? -деп,аз ғана
сәт босап,өкінгендей болатыны да бар.Жөнейіт күйшіге ғашық болып отырған
жоқ.Оның жағдайы басқаша.Найзаны қару,шапқыншылықты дару еткен Жөнейіт
өмірінде алғаш рет өнерге тәнті болып,қатыгез жаны ерекше күйге
түсіп,есеңгіреп,толқып,тебіренеді.Ө нердің қандай адамның жүрегіне болса да
жол табатынын,алуан сезімге түсіретінін жазушы поэзияға бергісіз кестелі
қара сөзбен шебер жеткізген.
Сөйтіп,Жөнейіттің күй құдіретінен әсерлену эпизодында І.Жансүгіровтың
ақындық дәстүрінің мықты ықпалы қатты сезіледі дейміз.
Күй тақырыбын поэзияда жеріне жеткізе І.Жансүгіровтей жырлаған ақын
болған жоқ,ол осы тақырыпты проза жанрында 28 жасында Ә.Кекілбаев дәл
сондай дәрежеге көтере суреттей алды деп білеміз.
Тағы да күй сайысы турасында Қазақстан Халық жазушысы М.Мағауиннің
Көкбалақ романының да біз сөз еткелі отырған тақырыпқа жанасымдылығы
бар.Тоқсаба мен Бекжан күйшінің күй тартысына түсіп, мәреге жетуін қаламгер
былайша суреттейді: -Сен, жеңдің,шырағым...Өнерің өрісті болсын! Тоқсаба
Бекжан сияқты дәулескер домбырашы мұншама тез тізе бүгеді деп
күтпеген...Шын кемелге күншілдік жат екен.Дара өнер иесі өзіне сыңар екінші
біреуді ұшыратқанда, жүз жыл көрмеген арманда айырылысқан туысымен
табысқандай қуанбақ.Өйткені пендешілік меннен өнер мұраты қашан да
жоғары.(48-317).Түсінік берудің қажеті де жоқ.Жоғарыда айтылған жайлардың
нүктесін М.Мағауиннің осы сөзімен қорытындылауды жөн көрдім.
Ә.Кекілбаевтың Күйповесінде Сырым деген жігіттің Құрбан қариядан
естіген Жөнейіт батыр туралы хикаясы да бастан-аяқ түстен тұрады.Күй
шежіресіне айналған бұл аңыз әңгімеде Жөнейіт батырдың ұлы Дәулет күйшінің
жауға барып,қайтыс болғаны,оның құнына әкелінген қазақ күйшісін тірідей
жерге көмгелі батырдың көрген күні азаппен,түні түс көрумен өтеді.Өмірі мен
өнері Дәулетінен айнымайтын күйші күн сайын өз баласы болып түсіне еніп
Жөнейіттің өзін ажал құштырады.Күн мен түнін ауыстырып,ақыл-есінен
айырылғандай ахуал кешкен Жөнейіттің күні күн емес.Ол ашумен күйшіні
тірідей жерге көмдіргенімен кейін жаны ашып,талай түн кірпік ілмей
құтқарудың да амалын ойластырады.Бірақ Жөнейіттің бар ойы,тіршілігі,көңіл-
күйі күн сайын енетін үрейлі түстері,жанын тонаған жан азабы арқылы ғана
жүзеге асады.
Күйповесінде шым-шытырық оқиға жоқ,онда тек ой бар,Жөнейіттің күндіз
жорудан,түнде көруден жалықпайтын түсі бар.Тіпті,шығармадағы оқиғадан түс
көру эпизодын бөліп алып тастауға мүлдем болмайды.Өйткені,олар біртұтас
дүние.Бір леппен,бір деммен беріледі.Мәселен: Ояуында көңілін паршалап жан
жүйесіне уша сіңіп қалған ойран ой ұйықтаған соң да мазалады.Көзі ілініп
кетсе,аяғының астында жыланша ирелеңдеген қу томар жатқан,қарсы алдыңнан
шабынған буыршындай кеудеңнен қағып,алапат бұталар аңдаған қара түлей
келеді...деген секілді кілең жүйелі ой ағымына кеңінен орын беріп,көңілдің
ала-құйын асау сезімін селдете жөнелген суреткердің дара стильдік
ерекшелігі,ойлау сипаты,көркемдік әлемі ә дегеннен назар аудартады.Үлкен
өнері бар да қандай өлімге де бас имейтін тәкаппар тұтқын күйші тағдыры мен
оның аянышты өлімі туралы жазушы толғанысы сана актісі арқылы
айшықталады.Туындының өн бойында өріліп тақырыпқа тұтасқан түс мазмұны
тұтқын күйшіні қалай құтқарудың амалын таппай тордағы арыстандай
аласұрып,беймаза күн кешкен Жөнейіттің жан азабына құрылған.Түс пен өңнің
арасындағы бейсаналы сәттер,эзотериялық жағдайдағы сезімдік құбылыстарды
образды түрде айшықтаудың таңғажайып түрлерін асқан шеберлікпен пайдаланған
Ә.Кекілбаев батыр Жөнейіттің ішкі бір үрейінен,рухани күйреуінен,тынымсыз
алас ұрған көңіл-күйінен хабардар етеді.Күн мен түннің,анық ақыл мен
шатасқан ойдың арасалмағын ажыратудан қалған Жөнейітке тұтқын күйшінің өз
баласы Дәулет болып көзге елестеуі де сенімді.Әдетте,әдеби кейіпкердің түсі
кәдімгі өмірдегі адамдардың түсіне мүлдем ұқсамайтындығы түсінікті.Негізі
көркем шығармада түс автордың қалауына қарай белгілі бір психологияның
заңдылығына байланыстырыла пайдаланатындығы белгілі.
Жөнейіт өз түсінде кеше ғана өз қолымен көмген тірі тұтқынды енді
құтқарғысы келіп алас ұрады: ...Жаным-ау ... Мынау Дәулет пе?Бұл қайдан
жүр?Аңтарылып тұрып қалды.Баласы жүзін қырын сап,бұған қарамайды.Жөнейіт
баласын жер астынан қазып алғысы кеп,қос қолдап тырналай бастады. ...Қарғам-
ау,неге үндемейсің?Өзінің әлем- тапырық даусынан өзі оянып,көзін ашып
алды.Кейіпкердің әдеби түс көру процесі мұнда көркемдік тұрғыдан
талданады.Және әдеби түс көруді талдау мен одан кейінгі күрделі көңіл-күй
күйзелісі сюжеттің өрбуіне сәйкес оны жүргізетін эмоциялық
тон,психологиялық хал-ахуал құрады.Жөнейіттің біріші күнгі түсінен соң-ақ
ұйықтау мен ояну мезеті психологиялық тұрғыдан өте толыққанды түрде
баяндалады.Егерде автор осы екі аралықтағы байланысты үзіп алған болса
шығармадағы бүкіл көркемдік-психологиялық шындық нанымсыз болып қалған
болар еді.Және әдеби түстің өзінен гөрі одан кейінгі кейіпкердің ойлану
сипаты,күрделі психологиялық процесс бүкіл шығарманың сюжеттік-
композициялық мазмұнын тереңдетіп,түстің психоаналитикалық қызметін жан-
жақты танытуға үлес қосары сөзсіз.
Анау бір күні түсінен шошып оянып,кешке дейін ес жия алмай қойды.Қара
түлейден шыға келсе-күйшіге бір көк шулан бөрі тісін ақситып,желкесін
күдірейтіп тап-тап беріп тұр.Көре сала мылтығын оқтап еді.Күйші: Атпа!Оны
атқанша мені ат!-деп шыңғырды.Бөрі мұны көріп безе жөнелді...
Күйші туралы күн сайын енетін түс ақыры Жөнейітті өлімге алып
келеді.Күн-түн ойынан бір кетпейтін күйші тағдыры оның Күні кеше намыс
қуған,кек қуған еңіреген ерміндеп ойының күлін көкке ұшырып, кек,
намыс деп босқа лепіріп жазықсызға тырнағы,нақаққа найзасы батқан желбуаз
жендетке айналғанын мойындатқандай еді.Жөнейіт батырға өңінде бір кісі айта
алмайтын Ақиқатты-әдеби түс,оны жорудың символикасы тұспалдап жеткізіп
отыр.Аңыз-әңгімеге құрылған бұл түс бір емес бірнеше күн қатарынан енетін
болды.Тіпті, түсін жорытып,көңілін аулағысы келіп Темір бабасына да
барады.Алайда,оған атағы жер жарған әулиенің өзі жүні жығылып,ықтап
кеткендей көрінеді.
Бүгін де көргені сол түс,сол айдаладағы құм ішінде өлімін күткен күйші
кейпі қайталанды.Мұнда күйшінің басы қу басқа айналыпты: Ендеше,сол
күйшінің басын жұтқан өзің емес пе?,-деп тісін ақситып,сақ-сақ күледі.Бұл
түсі.Жөнейіт қу бастан сырт айналып қашамын деп,сүрініп құлап,мерт
болады.Бірақ,бұл түсі емес,өңі еді.
Мұндағы не ақылсыздыққа не өзін-өзі өлтіруге алып келетін күйреу түсі
кейіпкердің өліміне себепкер болады.Өнері бар адамның өмірі өшпек емес.
Өнер құдіреті кім-кімді өз алдына бас идірмек деген ақиқатты,философиялық
ой-түйінді тұспалайды,Ә.Кекілбаевтың әдеби түстері.
Қазақ жазушыларының ішінде дәл Ә.Кекілбаевтай әдеби түс көруге,оны
талдауға терең мән берген,оның мағыналық мәнін,табиғатын,поэтикасын
танып,оны бояуы қанық көркем психологиялық көріністермен кестелей білген
суреткер сирек.
(Пірәлиева Г.Ж. Қазақтың көркем прозасындағы психологизм табиғаты және оның
бейнелеу құралдары.-Алматы: ҚазМемҚызПИ,2007ж.142-144б).
Л.Толстой:Әйел қанша сұлу болса,сонша адал болуы керек,өйткені оның
сұлулықтан көкірек кесірін адалдық қана жеңе алады,-деп өсиет қалдырғаны
мәлім.Әбіш ұлы ұстазының асқан сұлулығы түбіне жетпес үшін пендесіне берген
кеңесін негізге ала отырып,көз жасының күнәһарына меңзеген әдемі повесть
жазған.
Иә,кемеңгер Л.Толстой әйел қанша сұлу болса,сонша адал болуы керектігін
философиялық тұрғыда қозғап отыр.Онда сарабдал ой,сара парасат жатыр.Әйел-
өмірдің тірегі,мазмұны,нәрі.Ол өз махаббатын тапқан кезде,оған кіршік
жұқтырмай,адалдығын дар жібі,алмас қылыштың дірілдеген жүзінен де
қаймықпай қасарыса қайсарлығымен дәлелдеп беруге бар.Ханша-дария хикаясы
ғасырлар түкпірінен алтын күректей есіп,замандастарыңның көп құлақ,көп
көз,көп көңілге әшкере болған жайдақ сезімдерінен тоңып,жаураған жаныңды
жылытып,сіресіп қатқан мұзды ерітерлік қуатымен ерекшеленеді.
Шыдамсыз,намысқой,күйгелек Шүйдіргімен некесі қиылғанына жыл жарым ғана
уақыт өткенімен оның қайсар,дініне қаттылығы жұмыр жерді құлағынан басып
бағындырған,тағдыры қолында тұрған бас жендет Шыңғыс хан қаһарынан
қаймықпай,еңсесін тік ұстаған батырлығы,елі үшін ештеңеден тайынбайтын
адалдығы,көкберендігі әлемде теңдесі жоқ Гүрбелжінді терең тебірентіп,құдай
қосқан қосағынан айырылуына хас сұлулығының кесірі тигенін
түсіне,жауыздықты адалдығымен жер қаптыруға іштей бекінте
түседі.Гүрбелжіннің орнында көкіректе сәуле,көңілде сенімі жоқ
Зуһра,Жазиралар болса,күллі әлемнің тізгіні қолында,байлығы уысында отырған
кәрі жыртқыштың жантайып жастығына,салулы төсегіне айналары
сөзсіз.Өйткені,алтынның буы Гүрбелжіннің рухани болмысы,жаралған
топырағы,алған тәрбиесі,татқан уызы,бойындағы қаны оған жібермейді.Оның
зиялылық,бекзаттық бесігі,жаратылысы дәйім ары мен намысына болаттай
берік,арманаңсарына соңғы демі біткенше адал,бекем болуды ғана талап
етеді.Көкірегі,көңілі тірі Гүрбелжіндерді,есебі,теңізден таудай толқын
соқсадағы,жағадағы жартасты жыға алмайды Лермонтов... Сұңқары қолдан
ұшып,елі жайрап,бақыты бастан тайған Гүрбелжінге ол енді өндіршегі
сорайған,қапсағай денелі,бір ұйып қалғандай сүйрете басқан сығырық көз шал
ма,алып денелі,буы бұрқыраған жас билеуші бола ма...бәрі бір.Жаумен
жағаласып қарап болған халқының нақақ көз жасы,сұраусыз қаны,алынбай кеткен
кегі,төгілген ар,тапталған намыс,оталған болашақ қасарған жерден қан алатын
ерегіспе,кекшіл таңғұттардың соңғы Могиканы Гүрбелжінді өзгелердің қолынан
келмей кеткен,келуге тиісті емес аса құпия тапсырма,қанды істі,бірақ
қасиетті істі жүзеге асыруғаеріксіз итереді.Зұлымдықтың қарымтасы қайтпай
қоймайды.Халық қарғысына қалған хан ба,барымташы,бұзық паешқашан
оңбайды.Қайткенде де жауыздық әділдіктің алдында бас иеді.Мың асқанға бір
тосқан.Ол әйел болсын,ол еркек болсын дүниеге көңіл көзімен,көкірек көзімен
үңіле білгеннің ұлы мұратты сатып кететіні некен саяқ.Интеллектілігінен
жұтап,ақыл ойы лайланған мәңгүрт,Маркиз де Сад,Дөненбай,көзқамандар жайлы
әңгімелеп отырғанымыз түсінікті.Демек,Әбіштің Ханша дария хикаясы махаббат
хикаясы,жауымен жыныстық қатынасқа түсуден басын ала қашқан әйелдің әрекеті
дейтіндер қатты қателеседі.Әлемді бағындырған,көктегі хақ тәңірден басқадан
қыңбайтын бас жендетті жеңгеннің көзсіз ерлігі,адамгершілік пәк сезімнің
салтанаты,адалдық пен ізгілік үкімі,нақақ төгілген қанның өтеуі,төгілген
ар,тапталған намыстың сұрауы,зұлымдық пен зымияндықтың әшкереленуі.Қара жер
сауырын Шыңғыс хан атының жебір тұяғы езіп,салған өрті бетін күйдіріп айғыз
айғыз тыртығын қалдырғанымен,уақыт езілген сауырды емдеп,өмір гүлі жамырай
шешек атты,тыртық бітіп,өреңнің орнынан қуатты жас дене аунап тұрды...Бірақ
кәрі тарихтың сауырындағы жыртылған мен езілген,бетіндегі қарағанды
шошытатын тыртық сол қалпында,жазылған да,жоғалған да жоқ.Тарихтың кәрі
жүрегі соғып тұрғанда сол сұмдықтарды зерделеген адам жады да соны
түсінік,соны ұғым,соны танымдармен байып,соны тілмен хикаяланбақ.Көне
сөздің көбесін сөгіп,Темір Олхода жатқан Гүрбелжін ханышаның моласына тәу
етуі Әбішке жүрегіне ежелгі аңыздың дәнін терең сіңіру бақытына қолын
жеткізді.Кекілбаевтың тәртені отырғызсаң бәйтерек өсіп шығатын талант
құнарынан осылайша сұлу да сымбатты,заман рухының нұрына малынған хикая
дүниеге келді.Адам мінезін,тарихи шындықты үңіле зерттеп,суреткерлік қиял
бояуын қолданудағы ұсталықтың бұл бір тамаша көрінісі.
Философиялық,аналитикалық суреттеу тәсілі.Ә.Кекілбаевтың сүйіп
қолданатын тәсілдері.Ұлтының кешегі,бүгінгі болмыс бітімін,рухани
әлеміндегі психологиялық,әлеуметтік, этикалық,адамгершілік менталитетін
суреттей отырып ол кейіпкерлерін барлық қырынан аударып төңкеріп,қырнап
жонып,бүгіп жазып дегендей,жете танытып,қилы мінездер галереясымен армансыз
жүздестіреді.Қаламгер шығармаларының жақсы оқылатыны,бізше,өмірлік шындықты
күрделі адамдық болмысты қылықтан емес,құлықтан іздейтіндігінде. 175-
177б; Сыдықов Т. Өңінде тұлпар мінгендер, Арысбаспасы,2004.
Ә.Кекілбаев шығармашылығы жөнінде айта келіп,Герольд Бельгер Ханша-
дария хикаясынажазған алғы сөзінде былай деген еді: Ә.Кекілбаевтың жазушы
ретіндегі ең сүйікті тақырыптарының бірі-әділет пен
сүйіспенділікке,адамшылық пен қайырымдылыққа қарама- қарсы
суреттелген,көпшілікті өлшеусіз қасірет-қайғыға,алапат ойран- сұмдықтарға
бастайтын шегі-шеті жоқ билік пен қарақан басының қамын күйттеген сол билік
иесінің ештен кеш болса да,райынан қайту кезеңі рухани қайыршылық
көріністері оның көпшілікке белгілі Ханша- дария хикаясы повесінде жан-
жақты сипатталады(96-1-8).
Бұл-жазушы Ә.Кекілбаевтың аңызға негізделген екінші шығармасы. Ханша-
дария хикаясын қаламгер 28 жасында жазған. Ханша-дария хикаясы повесі
алғаш Лениншіл жас газетінің 1968 жылғы ақпан айының 6,10,13 сандарында
басылды.
Хикаят қаламгердің Дала балладалары деген кітабына
енгізілді(1968ж).Кейінірек Дружба народов журналында орысша
басылып,артынан Хатынгол балладасы деген атпен неміс тіліне аударылып
жарияланды,осыдан кейін көп кешікпей-ақ неміс зиялы оқырманы қаламгер
шығармасын жылы қабылдап,жазушыға аңыз айтқыш деген баға берген
болатын.Сондай-ақ баллада эстон, татар, башқұрт, тәжік, болгар тілдеріне де
аударылды.Шыңғыс хан бейнесі бұрынғы Кеңес Одағының оқырмандарына,ең
алғаш,жазушы В.Янның Шыңғыс хан романы арқылы танылды.Ә.Кекілбаев та
өзінің бұл болашақ кейіпкерін осы В.Янның жазуынан(кітабынан)оқып
білген.Суреткердің Ханша-дария хикаясы-әйгілі маңғұл жаулаушысы Шыңғыс
хан өмірінің соңғы сәтін( жорығын) бейнелеген шығармасы.
Маңғұл шапқыншылығы,Шыңғыс хан туралы аңыздармен Әбіш Кекілбайұлы бала
кезінен таныс (ол түрікмен еліне жиен болып келеді).Шыңғыс ханмен өле-
өлгенше берілмей соғысып өткен Жалеледдиннің нағашы жұртының ұрпағы
Әжниязбек-қаламгердің арғы аталары Қожаназардың анда досы.Жазушы өз туған-
туыстарынан бұл тұлғалар жөнінде әсерлі әңгіме-аңыздарда бала кезінде
естіген.Жазушының қиялына дем берген бала кезден санасында қалған осы
әңгімелер болуы әбден мүмкін.
Шыңғыс хан туралы дерек әр басылымда әр түрлі жариялануда.Біз
солардың ішінен таңдап Брокгауз-Ефрон қысқаша энциклопедиялық
сөздігінде(1909 жылы шыққан 129 бетіндегі)берілген анықтамаға
сүйендік.Сонымен Шыңғыс хан кім?
Шыңғыс хан-маңғұлдың атақты жаулаушысы(1155-1227ж.),Гоби шетіндегі
шағын маңғұл билеушісінің ұлы,өз қол астына маңғұлдармен қоса,басқа да
тайпаларды біріктіріп,1206 жылы хаһан-ұлы хан атын қабылдады.
Шығыс Түркістанды жаулап алды,ұйғырларды бағындырды,оңтүстік
Маңғұлиядағы Таңғұт патшалығын талқандады,қаруын Қытайға қарсы
кезеп,Пекинді биледі,Мұхаммед Хорезм Шахтың үлкен патшалығын жаулап алды.
Сөйтіп мұсылмандардың Бұқара, Ходжедент, Самарқанд, Балқы,
Үргеніш,Мары,Герат т.б. гүлденген қалаларын талқандады.
Содан соң,шолғыншы жасақтарын Персияға,Кавказ бен Оңтүстік Россияға
жіберіп,онда ол орыстарды Қалқа өзенінің бойында талқандады(1224ж.).Шыңғыс
хан өз патшалығын 4 ұлының билеуіне бөліп берді.Үлкен ұлы бүкіл мемлекетке
әмірін жүргізді(97).
Шыңғыс хан өмірінің аңызы мен ақиқаты айырғысыз екенін әлем
тарихшылары әр кез жазып жүр.Шыңғыс хан туралы жазылған шығармалар әлем
әдебиетінде әуелден бар.Ол жөнінде немістің К.Маркс, Ф.Краузе, В.Шуплері,
маңғұлдың Лувсанданзан, Н.Сайшал, Н.Науандорж, Ш.Бира, Г.Сухбаатары,
батыстың Марко Поло, Рубрин, орыстың Бартольд, Владимирцов,
Гумилев,қазақтың ұлы ағартушылары Абай, Шоқан және Әлкей Марғұлан, Манаш
Қозыбаев сияқты тарихшылары талай еңбектер жазған болатын.
Соңғы кезде Шыңғыс хан туралы жазған И.Калашников, Д.Досжанов,
Х.Әдібаевтың романдары да оқырман назарынан тыс қалған жоқ.
Шыңғыс хан жөнінде ой толғаған небір ұлы адамдар оған әр қилы баға
берген.Біреулері-оны пайғамбар десе,енді бірі-сайыпқыран,тағы бірі-жарық
жұлдыз... - ары қарай тізбектеліп кете береді.Ол-заңды да.Бұрын Шыңғыс хан
жөнінде біржақты пікір қалыптасып,оны қатыгез,әлемді жаулап алушы деген
ұғым басым болатын.Қазіргі кезде Шыңғыс ханға деген көзқарас пен ой-пікір
өзгерді.Сол кездің өзінде-ақ Шыңғыс ірі мемлекет қайраткері ретінде
танылды.Ұлт бірлігін ойлаушы...Эренжен Хара-Даванның Шыңғыс хан қолбасшы
және оның ұрпақтары еңбегінде Шыңғыс хан еліне қалтықсыз қызмет еткен адал
ұл ретінде суреттеледі(98-134).
Бірақ қайткенде де оның жақсылығынан жауыздығы басымдау екенін де
бүгіп қалуға болмайды.
Темужин(Темірші)-Шыңғыстың шын аты.Оның дүниеге келуі, кетуінің өзі-
аңыз.Әбілғазының Түрік шежіресінде жазылғанындай, Шыңғыс хан туғанда
бір қолын жұмып туды.Кіндік шеше болған әйел қарап еді,бір уыс қан
көрді.Мұны келіп әкесіне айтты,отырған кісілердің ешқайсысы бұл ненің
нышаны екенін айта алмады,тек бір кісі ғана бұл бала дүние жүзіне патша
болар,көп елдер мен уәлаяттарды қаталдықпен өзіне бағындырар,бұл-соның
нышаны,-(99-134)деді.
Осыдан байқап отырғанымыздай,туғаннан қан шеңгелдеп ала келген Шыңғыс
ханның дүниеге келуінің өзі аңыз болса,ақырет кетуінің өзі де-аңызға
толы.Шыңғыс хан өмірінің аңызы мен ақиқаты шым- шытырық,айрылмаған күйі
ғасырдан ғасырға жылжып барады.Бейітінің де қайда екені табылмай,күні
бүгінге дейін әлем тарихшыларын сарсылтуда.Шыңғыс ханның өлімін тарихшылар
әр кезде әр қилы жазып жүр:бір деректерде үнді елінен жорықтан келе жатып
ауырып өлсе,маңғұлдың тарихшылары Арбух тауында құлан атып жүріп,аттан
құлап өліпті дейді.Қытай тарихшылары басқа дерек айтса,маңғұлдың кейбір
тарихшылары Таңғұттың асқан сұлуы Гүрбелженнің қолынан өлді дегенді
айтады...
Оқыған бірнеше деректерден білгеніміз-Шыңғыс хан ата- бабаларындай
әйел құмар кісі болған көрінеді,елудей қатын алған,бес жүздей сұлу қызды
ордада ұстаған.
Рашид-ад-дин жазбаларында да төмендегідей деректер кездеседі: Жаудың
жерін жайлап,барын бауырына тартып алып,қатындарын күңірентіп,қанды жасқа
көмілдіріп,жаратқан атын тақымға басып,жанына жақын әйелдерінің құрсағын
төсек-жастыққа айналдыру Шыңғыс хан түсінігінде ер адамның мұраты
саналған(100-11).
Тарихтан Шыңғыс шапқыншылығы таңғұт деген елді жер бетінен жойып
жібергені белгілі.Ә.Кекілбаев хикаятта баллада жанрына сәйкес соңғы рет
Таңғұт патшалығын талқандаудағы Шыңғыс өмірінің ақырғы сәтін
бейнелеген.Хикаяда Касар мерген аузынан айтылатын Таңғұт әкімінің ханшасы
Гүрбелжін сұлуға байланысты айтылатын аңыз сөз болады.Ол жөнінде
сұрағанымызда жазушы мынадай жауап айтқан еді:
Ханша-дария хикаясынаТаңғұт патшалығының күйреуі мен Шыңғыс хан
өліміне байланысты жиі айтылатын аңыз пайдаланылды.Сондықтан оқиғаның төтен
сипатын сақтай отыра,оның төркінінде жатқан тарихи оқиғалар жанамалап сөз
болады.Бірақ таңғұт,маңғұл өмірінің көріністерінде ,кейіпкерлердің
психологиялық құбылыстарында нақтылық сақталынды.Бұл бірнеше аңыздың
жиынтығы емес.Шыңғыс хан өлімі жайындағы нақты версиялардың бірі негізге
алынған көркемдік-суреткерлік топшылау.Мен үшін бастысы кім жасаса
да,зұлымдықтың қарымтасының қайтпай қалмайтындығы,- деген еді,жазушы
бізбен 1997 ж.тамыз айындағы әңгімесінде.
Жазушы бізге аңыздың фабуласын айтқан жоқ,бірақ іздестіре
жүріп,халықаралық түрік,маңғұл зерттеу орталығының вице- президенті,тарих
ғылымының докторы Ислам Қабышұлының 1992 жылы Егемен Қазақстан газетінде
жарияланған Шыңғыс хан атты мақаласынан жазушы пайдаланған аңызды тапқан
едік.Енді сол аңызды келтірелік:
Шыңғыс хан соңғы рет Таңғұт елін жаулап,сол елдің әкімінің ханшасы
Гүрбелжін сұлуды алдырады.Ханшаның сұлулығын көріп,хан есінен танып қала
жаздайды.Сонда сұлу сызылып: Тақсыр,менің келбетімді сіздің
әскерлеріңіздің ат тұяғының шаңы басып, реңім солғындап қалды.Өзенге барып
жуынып,шайынып,келсем,рұқсат па екен?-дегенде,дегбірі кеткен хан оны
күтушілерімен өзенге қоя береді. Мен ұялып тұрмын,сендер алыстан байқап
тұрыңдаршы,- депті.Сонда сұлу асыраған тотысына Мен қара өзенге түсіп
өлем,менің сүйегімді ағынға қарай емес,ағысқа қарсы іздеңдер,- деп жазған
хатын тістетеді.Сол түні сұлу ханды өлтіреді де,өзенге түсіп өледі.Сонан
кейін,Қара өзенді Қатын өзені немесе Ханша-дария деп атап кетеді(101).
Осы дерек бұл оқиғаның,жайдың повесте бейнеленуі жайына
келсек,қаламгер тек көркем суреттеп қана берген.Енді повестегі мәтініне
көңіл бөлейік: Күтушілер Гүрбелжін аруды шатырдың тасасына шешіндіре
бастады...ар жағынан айдай нұрлы аппақ мүсін жарқ етті.Жеті еркек ауыздарын
ашып аңырды да қалды.Тіпті сұлудың сусып түскен көйлегінің астынан лып етіп
көгершін ұшқанын да көрмеді...Өзінен-өзі үркіп тұрған аруға қарай төне
түсті...Құмарлықтың дүлей желігіне біржолата беріліп,құдды бір жағаға шығып
қалған балықтай тынысы тарылып,танауын жас тәннің,асау қанның елден ерек
сұлулықтың хош иістері қосыла аңқыған қос анардың ортасына енді апара
бергенде,ұлы әмірші оқыс ышқынып,сылқ етіп,сұлу үстінен ауып түсті.
Гүрбелжін ханым төсектің аяқ жағына түсіп қалған желең көйлегін қолына
іле-міле сыртқа сып берді.Ұлы әмірші екі санын жуып бара жатқан қызыл жоса
қанға шошына қарап отырып қалды(102-354).Қай жағынан да қанағаты кеткен
Шыңғыс ханның жарығының сөнген жері осы болды...Ептілікпен,айламен ұсталған
суық қару оның жанды жерін жаралап,өлімші етті.
Ақыры бұл қорлыққа шыдай алмай,Шыңғыс хан у ішіп өледі.Повесте басында
ұйықтап жатып Шыңғыс хан түсінде жалаңаш,сұлу,аппақ әйел көріп,төсегінен
көңілді тұрады.Ертесіне аңға шығып,сол түсін растағандай бір оқиғаның куәсі
болады.Жазушы суреттеуіне көңіл аударайық: Қорамсақтан бір оқ алды,зәресі
зәр түбіне кетіп,мәнсіз-мағынасыз шыбын жанын қайтсем аман алып қалам деп
безіп бара жатқан қол басындай қораш мақұлқат ақырғы рет бір қарғыды
да,таңы қып-қызыл боп,анадай жерге ұшып түсті.
Қасар мерген екеуі желе жортып қасына жетіп барды.Түнде жауған мамық
қар бетіне қан тамғанда қандай әдемі.Есіне түсіндегі түсі оралды.
-Осы дүниеде,сірә,денесі тап осы қан сонардың қарындай аппақ әйел
баласы бар ма екен?- деді.
Қасар мерген:-Таңғұттардың Шидүрге деген бір бекзадасының Гүрбелжін
деген әйелі қараңғы үйге кіріп барғанда,самаладай жарқырап кетеді
дейді.Болса,тек соның жүзі ғана осындай шығар,- деді шала-жансар қоянды
тамағынан орып жатып(103-1-331-332).
Міне Шыңғыс хан алғаш Гүрбелжін сұлулығын Қасар мерген аузынан
естиді.Және бұл аңызға ұқсас жазушының Үркер романының 106-107 беттерінде
сұлулықты бейнелеген тағы бір эпизод берілген,мысал келтірейік:
Бар гәп Көшейдің қыздай алған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жетпісінші жылдар ерекше кезең болды.Бұл кезеңде туған халқымыз- дың төл
тарихын жан-жақты суреттейтін тарихи романдардың саны көбейіп қана
қойған жоқ, ол жанрлық тұрғыдан да сала-салаға бөліне бастады,негізінен
бұл кезеңде қазақ әдебиетінде тарихи прозаның үлесінің басым
болғандығы күмәнсіз.
Әдебиеттану ғылымында алпысыншы жылдардың бас кезінде келіп
қосылған талантты жас жазушылардың бір қатары ә дегеннен- ақ тарихи
тақырыпқа мойын бұра бастады. Ә.Әлімжанов, І.Есенберлиннен бастау алған
үрдіс, Д.Досжанов, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин,Ә.Кекілбаевтардың романдарында
халық тарихының кеңес идеологиясы насихаттауға тыйым салған тұстарына
тереңнен үңіліп,оның қалың қыртысындағы мәңгі өшпес іздерін кейінгі ұрпаққа
жеткізуге ұмтылғаны мәлім.
Жетпісінші жылдардағы қазақ прозасының даму тенденциялары арнайы осы
кезеңге қатысты сын мақалалалар мен зерттеу еңбектер- де,кандидаттық,
докторлық диссертацияларда сөз болып келеді. Р.Бердібайдың Ә.Кекілбаевтың
алғашқы прозалық туындылары жөніндегі зерттеулерінде, сондай-ақ
Т.Тоқбергеновтың, Б.Майтановтың, Ж.Дәдебаевтың, Ш.Елеукеновтың,
Р.Нұрғалиевтың, Т.Медетбековтың ғылыми еңбектері мен мақалаларында
зерттеліп келеді. Әсіресе оның Дала балладалары жинағы мен Аңыздың
ақыры романына қатысты ғалымдардың салмақты ойлары бар. Р.Бердібай өзінің
Тарихи роман монографиясында бұл романға көбірек орын берген.Қысқа да
нұсқа жазылған сол жолдарда романның негізгі көркемдік сипаттары сөз
болған.
Қазақ романының теориялық мәселелерін сөз еткен ғылыми еңбектердің
көпшілігі Р.Бердібайдың аталмыш роман жөніндегі ғылыми тұжырымдарымен
түйісіп жатады.Оның сыры роман поэтикасына терең барлау жасалмауында
жатыр. Сондықтан да романның жанрлық ерекшелігін айқындау үшін оның
поэтикасын зерттеу қажет . Аңыздың ақыры романының поэтикасы өте
күрделі. Тарихи шындықты аңыз арқылы көрсетудегі жазушы шеберлігі тек
дәстүрлі көзқарастар тұрғысынан ғана бағаланып келеді.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ә.Кекілбаевтың шығармашылы-
ғы, Аңыздың ақырыроманы жайлы әдебиеттанушы ғалымдар өз ойларын айтып
келеді.Бұл мәселені А.Ісмақова, Т.Есембеков, Ш.Елеукенов, А.Темірболат
сынды зерттеушілер өз еңбектерінде жиі ауызға алып жүр.
Қаламгер шығармашылығынан кандидаттық,докторлық диссертациялар да
қорғалды.Г.Пірәлиеваның Ішкі монологтың кейіпкер психологиясын ашудағы
көркемдік қызметі, Ж.Дүйсенбаеваның Ә.Кекілбаев прозасы. Халықтық аңыздар
және көркемдік шешім, Н.Исинаның Автор и Геройв прозе
А.Кекильбаеваатты кандидаттық диссертацияларында қаламгер шығармашылығына
қатысты біршама ойлар айтылады.Бірақ ғалымдар Ә.Кекілбаев романдарының
ішінде ерекше орын алатын Аңыздың ақырыроманына арнайы тоқталып,романның
көркемдік сапасы, жанрлық табиғаты жөнінде пікір айтқан емес. Аңыздың
ақырыроманын Ш.Айтматов,Г.Бельгер,Ә.Нұрпейісов,Р .Бердібайлар қазақ
әдебиетіндегі үлкен құбылысқа балады.
Ә.Кекілбаев – төл әдебиетіміздің көрнекті өкілі, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты,Халық жазушысы,әлемдік әдебиетте өзіндік орны бар
жазушы.Талантын алғашқы жазған шығармаларында ақ байқатып,оқырманын тәнті
еткен қаламгер таңдаған қай тақырыбын болмасын да жоғары биікке
көтеріп,көркемдік шешіміне оқырманды иландыра алған шынайы суреткер.Оның
әңгімелерінен бастап повесть,романдары да жеңіл желпі оқуға
көнбейтін,қадалып,қайталап ой көзімен оқуды тілейтін,иірімдері мол,астарлы
ой,күрделі философиялық түйінерден тұратын туындылар екені баршаға аян.
Қаламгер өзінің сөз өнерінде алғашқы қадамын өлең жазудан бастаған
еді.Сын,публицистикадағы еңбектерін айтпағанда,оның прозалық туындыларын
тақырыптық тұрғыда мынадай шартты үш жікке бөлуге болады:
а)Қазіргі кезең тақырыптары;
ә)Тарихи тақырыптар(Мұның ішінеАбылай хандрамасы да кіреді);
б)Халықтық аңыздарға негізделген туындылар.
Біз осылардың соңғысына тоқталмақпыз.
Әлем әдебиетінде аңызға ден қоюшылық - оны көркем шығармашылық өнерде
пайдалану әуелден бар,жиі байқалып жүрген үрдіс.Тіпті шығыс дастандарында
аңызсыз оқиға суреттелінбейді, дамымайды.
Қазақ қаламгерлерінің ішінде С.Сейфуллин, С.Ерубаев, М.Әуезов,
Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, С.Сматаев, С.Санбаев тағы басқалары өз
шығармашылықтарында аңызды жиі пайдаланған.
Аңызды пайдалануда өндіріп қалам тартып,өзінің көркемдік шешімін
әлемге танытқан суреткердің бірегейі - Ә Кекілбаев.Оның Күй, Ханша–дария
хикаясы, Бәсеке, Шыңырау, Автомобиль повестері аңыздық желіге
құрылғанымен,арғы түбі шын өмірде болған оқиғаларға, ақиқатқа да
негізделген.
Әбіштің тарих пен бүгінгі күннің маңызды мәселелерін бірлікте
қарап,әлеуметтік ірі идеяларды өзек еткен туындысы-Күй повесі.Бұған
қаламгер ұзақ дайындық жасаған.Өнер тақырыбына қалам тербеу үшін өзің де
өнердің тілін білетін құлағы ашық,көкірегі ояу,саусақтары дірілдемей тәтті
де адуынды сезім сырларын толқытып, тасытатын, тыншытып, мамырлататын
кептен,киеден жарлы болмауы қажет.Табиғаты қатал,қатыгез болғанымен,жері
кенге бай, дауыл қалтыратып, ерні кезерген жусан-изеніне дейін аңыз шертіп,
ащы, мұңлы, жігерлі әндерді құйқылжытып, күй шертіп күңірентіп жатқан
Маңғыстау өңірінің перзенті Кекілбаев тал бесікте тербеліп жатып-ақ ана
уызы,әке саусағынан төгілген балдай күйдің дәмімен балғын, сезімтал, тұтқыр
көкірегіне сұсты өмір шырынын жинай бастаған. Халқының тағдыры мен талайын,
қасиеті мен қасіретін тал бойына тұндырып тұрған рухани мұралардан әдемі
қоңыр даусы бар, көшпелі елдің көне шежірешісі, көкірек күйі сыздаған
домбырасында күйді нақышымен ойнайтын Кекілбаевтың алғаны көп,өнерпаздық
мүмкіндігі мол, қамтығаны қомақты әкесі зерек адам болыпты.
Жазушының Күйповесі отызға жетпей, 28 жасында жазған батырлық,
адамгершілік, өнер рухын,құдіретін асқақтата суреттеп, үлкен әлеуметтік
мәселелерді көтере білген кесек шығармасы.
Күй- философиялық әпсана.
Жазушының Күйповесі алғаш рет Коммунистік еңбекгазетінің 1967
жылғы қараша айындағы 24, 26, 28 сандарында жарияланған.Ал республикалық
басылымда алғаш рет Жұлдыз журналының 1967 жылғы 12 санында басылған.
Жазушы баспасынан 1989 жылы шыққан қаламгердің екі томдық таңдамалысында
Күй повесі 1966 жылы Жұлдыз журналында басылды деп қате
көрсетілген.1968 жылы қаламгердің бірнеше повестері Дала балладалары
деген атпен Жазушы баспасынан жарық көрді.Сол тұста С.Әшімбаев,
Ж.Дәуренбеков, Д.Ысқақов сияқты сыншы,зерттеушілер қаламгер туындысы
хақында өздерінің жылы лебіздерін баспасөз бетінде жазған болатын.Кейінірек
повестің орысша басылуына орай,орыс сыншылары да өз бағасын
берді.Повесть1969 жылы Дружба народов журналында, кейіндеу Баллады
степей(1982),Баллады забытых лет(1979),Легенды степей(1982ж)
жинақтарында басылды.
Неміс тілінде повесть 1970,1971,1982, 1983 жылдары бірнеше рет
жарияланған.Неміс тілінде Таңдамалы жинақ шығып,оған бір топ совет
жазушыларының повестері енген.
Жинақ қазақ жазушысы Әбіш Кекілбаевтың Ұмытылған жылдар балладасы
(Күй) атты белгілі повесімен ашылған.Оны Тани Цорн аударған.
Неміс сыншысы Герберт Кремпиен жинақтағы туындыларға талдау жасай
келіп,Ә.Кекілбаевтың Күйін, Осы кітаптың мазмұнын ашып,толықтырып тұрған
сүбелі туынды ретінде бағалайды. Задында,қазақ жазушысы өз тарихына тым
тереңдеп бой ұрғанымен,сонымен бірге осы заманғы ең өзекті мәселелерді
де,мәселен,Африка халықтары үшін де мән маңызы кем соқпайтын проблемаларды
қозғайды.Халықтарды бірлікке бастап,тыныштыққа үндеудегі көркемөнердің
атқарар парызын Кекілбаевтың нәзік сырбаздықпен көрсеткенін атап өтпек
керек.Ізгілікпен сыйыспайтын жат қылықтарды құрту,аластау талабы түрікмен
дутаршысының да,қазақ күйшісінің де бойларынан табылады.Олардың
адамгершілікке,ынтымақтастыққа деген аңсары да,парасаттылық көксеген
іңкәрлығы да ақпа - төкпе күйлерінде атой салады.Кекілбаев өз балладасына
философиялық тереңдік кілтін ашатын негізгі баяндау тәсілі мен стильдік
мәнер нақышын да дәл әрі қапысыз таба білген,-(27)деп бағалайды.
Бір ескеретін жай-осы повестің орысша аудармасы мен қазақша
түпнұсқасының арасында елеулі айырмашылық бар.Қазақша түпнұсқасы
ұзақ,басындағы бірінші тарау,соңындағы тарау түгел сақталған.Ал орысша
аудармасында кеңестік саясатқа байланысты туындының кіріспесі мен соңғы
тарауы алынып тасталған.Жазушы өнер тақырыбына күй туралы Аш бөрі, Қос
саңлақ әңгімелерін де жазған болатын.
Осы тұста жазушының 1963 жылы шыққан Алтын шуақ атты тұңғыш
өлеңдер жинағында берілген Әке атты шағын поэмасындағы күй туралы айтқан
мына шумақтар еріксіз назар аудартады.
Көкемнің бармағынан бал саулады,
Осы ауыл талай тыңдап тауыса алмады.
Көп болды сол көкемді көрмегелі,
Күйіне біздің ауыл тамсанғалы.
Соқтырған қыр өкпегін таң самалы,
Мен де іздеп ерке күйді тамсанамын.
Қаңсыған домбырада сездіріпті,
Бал бармақ күйші иесін аңсағанын...(28,48).
Жазушы әкесі Кекілбай елдегі қариялардың айтуы бойынша, әдемі
қоңыр даусы бар,күйді нақышымен ойнайтын кісі болған. Демек, жазушының
халық өнеріне етене жақындығы,оны қадірлеп қастерлейтіндігі- өз ұясынан
дарыған қасиет.
Повестің Күй аталуының үлкен мәні бар.Мұнда суреттелетін барлық
оқиғаны күй айтып тұр.Оның күрделі болатыны да сол себептен.Өнер тарихында
күймен баяндалатын аңыз-күйлер де көп.Тіпті Нар идірген күйінде күй
құдіреті адам түгілі айуанды елітіп,байланып қалған 62 тамырды босатып,тас
емшекті жібітпей ме? Әрбір күйдің өзіндік тарихы бар екені даусыз.
А.Жұбанов Ғасырлар пернесі еңбегінде айтқандай: Домбыра-
көшпелі елдің көне көз шежірешісі,көпті көрген қарияның көкірек күйі.
Халық басынан қандай күй кешсе де,қазақтар оны айна- қатесіз күй
тіліне түсіре білген.Аңыз,хикая,тарихи-құрылыстық , әдет-салттық, әскери
сюжеттер, табиғат әсемдігін суреттейтін сюжеттер қобыз, домбыра, сыбызғы
халық көкірегіне ұялап отырған, сондықтан да күй, қазақтың халықтық өнер
дәстүрінде үлкен орынға ие.Қазақ халқы күйдің мәнін терең түсінеді,һәм оны
қастерлей біледі.(29,230).
Қазақ ән-күй десе,ішкен асын жерге қояды.Күйді де,күйшіні де
құрметтеп төбесіне көтереді.
Ә.Кекілбаев өз повесінде күй құдіретінің асқақтығын шеберлікпен
жеткізе білді.
Алдымен,аңызға негіз болған тарихи дерек - Абыл күйшінің
түрікмендердің қолына түсіп(тұтқын болып),оларды өнері арқылы тәнті
етіп,азат болуы.
Екіншіден, Күй повесіне негізгі арқау болған-Қақпақтының дөңіне
байланысты айтылатын бүкіл Маңғыстау жұртшылығы білетін аңыздар.Осы екеуін
қаламгер бір-бірімен байланыстыра, сабақтастыра отырып, көптеген аңыздарды
қабығынан аршып,өмірдің шындығына,айтар идеясына қарай бұрып әкелген.
Алдымен,Абыл кім?-деген сауалды анықтап алайық.Жалпы Маңғыстауда
екі Абыл болғандығын айтуымыз керек.Бұл жөнінде алғаш зерттеп, ой-пікір
айтып, дәлелдеген ғалым-Қ.Сыдиықов (Ақын-жыраулареңбегінде).Бірі-Абы л
Тілеуұлы Өтембетов 1777-1864 жылдары өмір сүрген,қазақтың суырып салма
ақыны.Ата қонысы- Маңғыстаудағы Бозашы түбегі.Бейіті-Қаратөбе зиратында.
Өлеңдері, есімі халыққа танымал.
Екіншісі,күйші-Абыл Тарақұлы, халық мұны аздау біледі. Оймауыт -
Желтау деген жерде( бұрынғы Адай округіне қарасты) Тарақ есімді кісінің
тұңғыш баласы Абылай( Абыл ) дүниеге келеді.Аз да болса,әкесінің домбыра
ойнауы оны құрметті адамның бірі етті.Шешесі Таразы-өнерлі.Қыз ойнақ,қыз
ұзату тойларында жап- жақсы ән де салатын.Оймауыттың бірсыпыра жігіттері
Таразыны алғысы да келді.Бірақ ол бесіктегі кезінен Тарақпен атастырылған
еді,(30,233)-дейді А.Жұбанов.Оның өмірбаянына қысқаша тоқталайық:
Абыл(Абылай) Тарақұлы 1820-1892 жылдары өмір сүрген.Қазақтың халық
күйшісі,композитор.Жасынан ән мен күйді серік етіп,Боғда,Қошқар сынды
күйшілерді ұстаз тұтты.Олардың күйлерін үйреніп қоймай, бертін келе өзі де
күй шығарып, орындаушылық, күйшілік өнерімен даңқы жер жарады.Күйшілер
сайысына түседі.Біздің заманға Абылдың Абыл,Ақжелең(Абыл нұсқасы),
Нарату, Ақсақ құла, Әренжанның шалқымасы, Кеңест.б.күйлері жетті.
Есбай(Тазбала), Алтынай,Сәулебай,Өскінбай сияқты халық күйші-домбырашылары
өздерін Абылдың шәкірті санаған,оның күйшілік өнерін, орындаушылық
дәстүрін жалғастырып,біздің заманға жеткізген. Абыл Тарақұлы жөнінде
А.Жұбанов Абылочеркін, Ә.Тәжібаев Абылпоэмасын, А.Затаевич өзінің
Қазақтың 500 әні мен күйлерінде жазған. Абыл Маңғыстау энциклопедиясына
кірген. Белгілі зерттеуші Қ.Сыдиықов Ақын-жыраулар еңбегінде де ол туралы
қысқаша мәлімет берілген. Абыл атында Маңғыстау халық аспаптар оркестрі,
Ақтау қаласында өнер мектебі бар.
Күйповесінде Абыл күйші аруағына ескерткішдеп авторлық арнау
айтылғанымен, Абыл туындыдағы күйшінің прототипі емес.Оған 1997 жылғы 17
тамыздағы өзара пікірлесуімізде айтқан жазушының мына жауабы дәлел болады:
-Күй повесіндегі күйші-Абыл Тарақұлы ма?Шын өмірдегі Абылдың өмір
тарихы А.Жұбановтың очеркінде басқа,сізде тіпті өзгеше,аңыздан,шындықтан
ауытқу себебіңіз неде?
- Мен Абыл жөніндегі аңызды көптеген күйшілерден естідім. Соның
бірі- Қали Жантілеуов.Кейбір әдебиет зерттеушілері кезінде І.Жансүгіров
қызыққан сюжет екен деп жүр.Мен аңыздың шығуына себеп болған коллизияны
аңыздық сипатынан арылтып,осындай оқиғаның өмірде болуы мүмкін бе,болса,ол
шын мәнінде қалай болуы мүмкін? Және қазақ тарихының, қазақ-түрікмен
қатынастарының қай тұстарындағы оқиғаға байланысты сай келуі мүмкіндігіне
пайымдаулар жасадым. Осы ретте Ә.Тәжібаевтың поэмасының сарынын да,болмаса
А.Жұбанов айтып отырған өмірбаяндық деректерін де аттап өтіп,осы күйге
байланысты өзім кішкене де болса ой қосуға тырыстым.
Менің ойымша, күйді Абылдың шығаруы да мүмкін, шығармауы да
мүмкін.Бұл,бәлкім, қазақтың Абылдан бұрынғы күйшілер заманынан қалған
сарындар болуы мүмкін.Мұндай жағдайлар көптеген күйшілердің басындабар.
Мәселен, Абылға,Есбай,Өскінбайға телінетін көптеген күйлер Жем бойында
Есірге телінеді.Олай болса,Құлшарға телінетін күйлер Ақтөбе облысына
барсаңыз,Әлім Бәйілше деп басқа кісілерге телініп айтылады.Мұның себебі
күйлер жаңағы айтылған күйшілерден ертерек шығып,кейін шыққан күйшілер оны
құбылтып тартып,әрбір аймақтарға қалыптасқан тыңдаушылардың құлағына
сіңірген.
Осыған байланысты мен де Абылды арғы түбі тарихи негізі бар,қазақ-
түрікмен ортасындағы соғыстың тұсында болған,қазақтың шын басында болған
ақиқат деген тұжырымға қосылдым да,бірақ оны Абылға біржолата теліген
жоқпын.Сондықтан повесте Абыл деген кісінің аты жоқ.Тек Абыл күйшінің
аруағына ескерткіш деген арнау ғана.Бұл түпкі негізден алшақтап,өзімнің
суреткерлік пайымдауыма жол ашу үшін жасалған әдіс.Сондықтан мен шығарманы
жазу үстінде Абылдың өмірбаянына тәуелді болғаным жоқ.Аңыздан ауытқу
себебім өте саналы түрде және музыкалық шығарманың өзінен туындайтын
фактураларды тереңірек қамту үшін алынған әдіс.
Екіншіден,мен осы күй арқылы қазақ пен түрікмен арасындағы
қатынастарды тереңірек,молырақ ашуға тырыстым.Оқиғаның желісі емес, содан
туындайтын салдарлар; саяси, тағдырлық, тарихи салдардар және екі
халықтың жан дүниесіне үлкен трагикалық әсер қалдырған моральдық салдарлар
туралы ойландым.
Бұл күй қазіргі ХХ ғасырдағы жағдайлардан өргізетін біздердегі
халықтың бастан кешіп отырған оқиғаларымен сабақтасатын негізгі желілерді
табу үшін жасалған амал.Екі халықтың жасаған шапқыншылықтары жөнінде
біршама хикаялар бар.Оның бәрін жазып жату мүмкін емес.Бірақ осы күй соның
бәрін қамтып,екі халықтың да намысына шаң тигізбейтін,екі халықтың арына
тимейтін,бірақ өте көпшіл,өте дос-жар халықтардың өзін жағадан ұстастырып
қоятын залымдықтары туралы сыр шертеді.Басты кейіпкерді күйші деп
алдым.Абыл дегенім жоқ.Және оның прототипі емес.(Ескерту:бұл жерде де,алда
да әңгімелесу кездеріндегі жазушы жауаптарының стилі өзгеріссіз беріледі-
Ж.Д.).
Енді өмірде болған тарихи оқиғаға жүгінейік: бұл А.Жұбановтың очеркі
бойынша берілді.Жұбанов баяндауымен өмірде болған оқиғаның негізі бірдейге
жақын.
- Киіз үйдің ішінде әлсірей бастаған отты айнала отырған бір топ
түрікмен жаңа ғана өздері оралған жорығын лаулап әңгімелеу үстінде
еді.Әсіресе басында ақ сеңсеңі бар,белінде оқшантайлы белбеу, үстінде имек
қайтпас болат қылыш асынған жас түрікменнің дауысы өзге жұрттан ерекше
шығады...Жолбарыс текті бұл жігіт жекпе-жекте жеңілу дегенді
білмейді.Ал,оған бақ бүгін өздігінен келіп қонды.Жападан-жалғыз келе жатып
ол жаутүсірді.Ол жауы қарсылық көрсетіп те жарытқан жоқ еді.Бірақ сол
жаудың ынжықтығы оның осы шындығы жоқ,азабы көп жер үстінде тірі қалуына
себеп болды. Батыр жігіттің көңілі тасып,масаттанып кетті...Дутарды қолына
алып,түрікменнің екпінді,жүрдек күйіне басты.
Қазіргі мезетте достары оның өнеріне таңданып,қошамет көрсетіп
отыр.Тек байсалды келген бір түрікмен шалы жұрттан оқшауырақ,көңілсіз бір
ойда отыр.
Отырғандардың бірі жас жігіттен қазақ күйін тартуын өтінді.Жігіт
қазақ күйін тайпалата жөнелді...жас күйші терін сүрте отырып,жолдастарына
қазақ күйін жақсы білетінін,жаңа ойнағаны Абыл дегеннің күйі екендігін,оның
атақты домбырашы болып есептелетінін баян етті.Сөз аяғын Абылды көріп,күйін
өзінен үйренер ме еді?!- деген арманмен бітірді.
Сол кезде қол-аяғы керегеге байланған тұтқын қазақ тамағын
кенеп,өзін жеңіп,тұтқынға алғандардан сөз сұрады.Жас түрікменнен
басқалары бастарын изеп,рұқсат еткен ишарат білдірді.Тұтқын қолын
босатса,жаңағы Абылдың күйін ана түрікменнен де жақсы тартып беретінін
айтты.Жас түрікмен мұрынын шүйіріп,керіліп сөйледі: Сендей сорлыға күйді
менен артық ойнау қайдан келсін?! Саған Абылды білу қайда?Ол Қарабұғаздағы
туысына кеткеніне үш күн болды деп естідім,-деді.Үндемей отырған түрікмен
шал басын көтеріп,оған кекесінді пішінмен қарады: Сен жігітім,тым аптықпа!
Оның күй тарта алмасына,Абылды білмесіне сенің көзің жете ме?Мен
білсем,мына адам осал кісі емес,-деді.
Шалдың сөзі жас түрікменнің меселін қайтарғандай болды. Тұтқынның
қолын шешіп,алдына дутар қойды.Тұтқын қазақ аздап қолын жазып,дутардың
құлағын бұрады.Оның келісті келбеті, бармақтарының майысып,пернеге
жүгіруі,ішекті қағысы,тіпті дутардың құлақ күйін түсіруіндегі есту
қабілетінің өзі отырғандарды еріксіз тартты,ал жас түрікмен таң тамаша
болып,көзін аудармастан,қазаққа қарап қалыпты.
Қазақ күйді жайлап бастады...
Жас түрікмен қаншама салқын қалып сақтамақ болғанымен,тұтқын күйдің
әр бөлігіне ауысқан шақтарында,ол тіпті дегбірсізденіп кетті. Ал,шал екі
күйшіге қарап,бір сөз айтқысы келгендей оқталып отырды. Бір кезде жас
дутаршы: Сіз Абылдың өзі емессіз бе?-деді.
Тұтқын саспай,маңдайынан терін сүртіп,жас жігітке жымия қарап:
Болсақ болармыз!- деді.
Уақиға былай болған еді,кеше Абыл бір туысына кетіп бара
жатып,түрікменнің бір топ жоқшыларына кезіккен.Неге екені белгісіз,
жайбарақат кетіп бара жатқан жолаушыны олар ұры есебінде байлап алған.Оның
Мен ұры емеспін дегеніне құлақ аспаған.
Енді үйдегілер жапырласып орындарынан тұрды.Қазақ даласымен көршілес
түрікмендерге аты түгел жайылған Абыл күйшіні тыңдауға маңайдағы
ауылдардағы түрікмендерді шақыруға кісі жіберілді. Абылдың кеше жыртылған
киімінің орнына бүтін киім кигізді.Қой сойылып,самауыр қойылды...Ауылдың
түрі өзгеріп кетті.(31-235-237).
Ел аузындағы аңыз дерегі бойынша Абыл өмірі осылай болған.
Енді повестегі суреттеуге көңіл қоялық: Домбыраның шегін ортан
қолымен шертіп қалып еді,қарағай шанақ бір күрсініп қойды да,күңіреніп ата
жөнелді,тепсінбейді-жер түбіндегіні қозғап тебіренеді... Күйші емініп
отыр.Жыланмен арбасқан бақсыдай көзін Жөнейіттен айырмай,домбырасының
үстіне төне түсіпті.Қара шанақтың пұшпақ- пұшпағында қалған сиқыр саздардың
бәрін сауып жатыр.Қара шанақ күңіренеді,тебіренеді.Қай-қайдағыны
айтып,жаныңның қалтарыс-қалтарысын қазбалайды...Апыр-ау,Жөнейіт мықты еді
ғой.Ай бойы аза тұтып отырғанда алқымына жас тығылған кезі бар ма еді?!Тап
осы қазір бұл осынша неге жасып,неге жуасып отыр...Жөнейіт,бекем бол.
Қолыңда қалған жалғыз перзентің жер құшқанда да қаққан қазықтай
қалшиып,сұсыңнан айырылмап едің ғой.Мынау әзәзілге де ішіңді алдыртпа.Қара
шанақтың көйгөйі көкірегіңді қасып,ырқыңды алып барады.Қанша қатты болсаң
да,иліктірмей қоймайтын өз көкірегіңнен шыққан ерке сәбидей
еліктіріп,ерітіп барады...
Күй тынды.Күйші домбырасын сылқ еткізіп,тізесіне тастай
берді.Тәкаббар батыр көзінен ыршып кеткен түйдек жасты сүртуге
арланды(32,1-251).
Міне,повестің шарықтау шегі-осы.Құдай-ау,өмір бойы ат үстінде жорықта
бірде жеңіп,бірде жеңілгенде де мұндай күйге түспеп еді? Айналасындағы
адамдарға білдірмегенмен,дәл қазір жұмырықтай қара домбырадан оңбай
жеңілгенін сезіп-ақ отыр.Жүйе-жүйеңді босатқан қара шанақ онымен
қоймай,отырғаның бәрін бітімге,бірлікке,татулыққа шақырғандай...
Жауларының арасында отырып,өз өнерінің асқақтығын мойындатқан күйшінің
құдіретін,өнер рухын қаламгер жоғары биіктікке көтереді.Жауының өзін
жуасытып,жеңіліс тапқызады.Жеңіс-өнердікі, өнер-рухынікі.
Жазушы аңыздық деректен ауытқи отырып,күйшіні өзінше азаптап шешім
шығарады.
Абыл аңыздың дерегі бойынша түрікмендердің қолына түсіп,тұтқын
болып,одан өз өнері арқылы құтылады.Ал тарихи нақтылы деректе ұзақ
жасап,жетпіс екіге шығып,өз ажалынан қайтыс болады.Күй повесінде Жөнейіт
онсыз да өзі қолға түсіп,қасқа болып,соры қайнап,кісенде отырған тұтқынды
айдаладағы түлейге(қалың жыңғыл ішіне) апарып көмдіреді:
Тұтқын күйші аттан түсірілді.Екі жігіт оны кісендеулі күйінде
шұқырдың ішіне салды.Күйші айналасына алақ-жұлақ қарағанмен, ешкім оның
жүзіне назарын тіктемеді.Қызыл төмпекті шұқырдың ішіне қайта ата
бастады.Жігіттер жерден басын көтермей тез көмді.
Қызыл төмпек жым-жылас жоғалды.Шұқырдың орнында күйшінің мойны ғана
қылтияды.Тұтқын бұларға ләм-мим үн қатпады.Жігіттер атына мінді.Айдалада
айдау қара жолдың бойында жаутаңдаған қос жанар тасыр-тұсыр шауып бара
жатқан аттының соңынан көз алмай,қарап қала берді(33,1-256).
Бұл жазушы осылай болу керек деп ұйғарғандықтан,жазушының бұйыртқан
өз шешімі.Жалпы ел аузындағы түрікмендердің қолында еріксіз жүрген
қазақтың атақты күйшісін керуен жолына әкеліп тастап,ол ит-құсқа жем
болды,-деген аңыздың сорабы да повестің осы соңында елес береді.Және ол
аңызда Темірбабаның да аты ұшырасады.
Қай кезде де өнер адамының өмірі мұңсыз,қиындықсыз болмаған.Бір кезде
өзінің туысына жасалған қиянаттың кегін кектеп,оның домбырасының үнінен
шындықты естігені үшін сұмдық жаза кесті.Содан барып Жөнейіт өзі өкінді,оны
өкіндіріп отырған- күйшінің кінәратсыздығы.Ол жерде Дүйімқараның өзі,не
інісі болса, Жөнейіт түк те өкінбес еді.Оның санасын өлерінің алдында
соным бекер болды-ау,қиянат жасадым-ау,соның қаны нақақ төгілді-ау,-деген
өкініш күйзелтеді.Күйшіні көмгенмен,өзіне кесір болған өз ісінен,ар
ісінен,дөп басып айтқан күйдің өршіл үнінен айыға алмады.Күй рухы оны өле-
өлгенше жеп бітті.Тіпті ажалы да содан болды.Түсінде де күйшіні көрді:
Түсіне тағы қара түлей кірді.Қу бас бұған шүңірейе қарады.Ендеше сол
күйшінің басын жұтқан өзің емес пе?-деп, тісін ақситып,сақ-сақ күледі,
құлағына күңіренген үн келді.Сол бір үн сай-сүйегін сырқыратып,жан-жағынан
қаумалап қоршап келеді.Күйші мынау ызғыған желге шыдап тұра алмай,жер
астына кіріп кетіп,күңіреніп жатқандай.Жөнейіт қу бастан сырт айналып қаша
жөнелді.Әлгі бір күңіренген үн өкшелеп қуып келеді.Жөнейіт көрпесін серпіп
тастап,орнынан атып тұрды да,құлағын қос қолымен басып алып,есікке қарай
тұра қашты.Әлгібір ыңыранып шыққан әуез қалар емес...Даусы оқыс шықты.Жұрт
тұра-тұра есікке ұмтылды.Кіріп келсе, табалдырыққа басын сүйеп,Жөнейіт
жатыр.Аннадүрді иығынан қусырып ұстап, көтеріп алып еді,былқ-сылқ,әлдеқашан
жүріп кетіпті (34-1-266).
Міне,аңыздағы күй рухы Жөнейітті тек өңінде емес,түсінде де осылай
жеңген еді.
Адам баласының басында әр түрлі сәттер болады.Жалғыз жапа шеккен адам
өз ойымен өзі болмақшы.Мұндай кездердің бірінде ішкі арпалыстан өз-өзінен
сөйлеп,өң мен түстің арасында,есірік халде жүретін сәттері де
кездеседі.Осындай жағдайлар Ә.Кекілбаев повестерінде де жиі
ұшырасады.Жазушы аңызға түс көру элементтерін қосып суреттейді.
Қаламгер өз кейіпкерлерін ішкі монолог-оның ішінде түс көру арқылы
шебер сөйлетеді.Бұл-жазушының жиі қолданатын тәсілі.Тоқталатын болсақ,
Аңыздың ақырындағы Әміршінің әр кезде көретін түстері, Үркер
романындағы Әбілқайырдың түс көріп,ат арытып,жорытуға Тайланға баруы, Құс
қанатындағы қара кемпірдің түстері, Бір шоқ жидедегі Тілеудің қоймай
түсіне кіретін бабасының Бебеу күйі, Шеткері үйдегі Зуһраның түсі дәлел
болады(35).
Осы тұста жазушыға аңызбен қоса саңлақ ақын І.Жансүгіровтың өнер
тақырыбындағы поэмаларының,әсіресе Күйші поэмасының қатты ықпал-әсері
болғанын да байқаймыз.Күйдің адам санасына, сезіміне әсер ету жайын төл сөз
өнерімізде І.Жансүгіровтен артық айтқан ақын жоқ десек,бұл ақиқатқа қайшы
келе қоймас. Күйшіпоэмасындағы Кенесарының еркетотай қарындасы-Қарашаш
күйші жігіттің күйіне арбалып,(бейне Жөнейіттің әсерленгені сияқты)толқып,
осыған тұрмысқа шықсам ба екен?-деп,бірақ тектілігі,ханшалық намысы
басып,әрі-сәрі күйге түседі.Неге ханнан тумады-қарадан туды? -деп,аз ғана
сәт босап,өкінгендей болатыны да бар.Жөнейіт күйшіге ғашық болып отырған
жоқ.Оның жағдайы басқаша.Найзаны қару,шапқыншылықты дару еткен Жөнейіт
өмірінде алғаш рет өнерге тәнті болып,қатыгез жаны ерекше күйге
түсіп,есеңгіреп,толқып,тебіренеді.Ө нердің қандай адамның жүрегіне болса да
жол табатынын,алуан сезімге түсіретінін жазушы поэзияға бергісіз кестелі
қара сөзбен шебер жеткізген.
Сөйтіп,Жөнейіттің күй құдіретінен әсерлену эпизодында І.Жансүгіровтың
ақындық дәстүрінің мықты ықпалы қатты сезіледі дейміз.
Күй тақырыбын поэзияда жеріне жеткізе І.Жансүгіровтей жырлаған ақын
болған жоқ,ол осы тақырыпты проза жанрында 28 жасында Ә.Кекілбаев дәл
сондай дәрежеге көтере суреттей алды деп білеміз.
Тағы да күй сайысы турасында Қазақстан Халық жазушысы М.Мағауиннің
Көкбалақ романының да біз сөз еткелі отырған тақырыпқа жанасымдылығы
бар.Тоқсаба мен Бекжан күйшінің күй тартысына түсіп, мәреге жетуін қаламгер
былайша суреттейді: -Сен, жеңдің,шырағым...Өнерің өрісті болсын! Тоқсаба
Бекжан сияқты дәулескер домбырашы мұншама тез тізе бүгеді деп
күтпеген...Шын кемелге күншілдік жат екен.Дара өнер иесі өзіне сыңар екінші
біреуді ұшыратқанда, жүз жыл көрмеген арманда айырылысқан туысымен
табысқандай қуанбақ.Өйткені пендешілік меннен өнер мұраты қашан да
жоғары.(48-317).Түсінік берудің қажеті де жоқ.Жоғарыда айтылған жайлардың
нүктесін М.Мағауиннің осы сөзімен қорытындылауды жөн көрдім.
Ә.Кекілбаевтың Күйповесінде Сырым деген жігіттің Құрбан қариядан
естіген Жөнейіт батыр туралы хикаясы да бастан-аяқ түстен тұрады.Күй
шежіресіне айналған бұл аңыз әңгімеде Жөнейіт батырдың ұлы Дәулет күйшінің
жауға барып,қайтыс болғаны,оның құнына әкелінген қазақ күйшісін тірідей
жерге көмгелі батырдың көрген күні азаппен,түні түс көрумен өтеді.Өмірі мен
өнері Дәулетінен айнымайтын күйші күн сайын өз баласы болып түсіне еніп
Жөнейіттің өзін ажал құштырады.Күн мен түнін ауыстырып,ақыл-есінен
айырылғандай ахуал кешкен Жөнейіттің күні күн емес.Ол ашумен күйшіні
тірідей жерге көмдіргенімен кейін жаны ашып,талай түн кірпік ілмей
құтқарудың да амалын ойластырады.Бірақ Жөнейіттің бар ойы,тіршілігі,көңіл-
күйі күн сайын енетін үрейлі түстері,жанын тонаған жан азабы арқылы ғана
жүзеге асады.
Күйповесінде шым-шытырық оқиға жоқ,онда тек ой бар,Жөнейіттің күндіз
жорудан,түнде көруден жалықпайтын түсі бар.Тіпті,шығармадағы оқиғадан түс
көру эпизодын бөліп алып тастауға мүлдем болмайды.Өйткені,олар біртұтас
дүние.Бір леппен,бір деммен беріледі.Мәселен: Ояуында көңілін паршалап жан
жүйесіне уша сіңіп қалған ойран ой ұйықтаған соң да мазалады.Көзі ілініп
кетсе,аяғының астында жыланша ирелеңдеген қу томар жатқан,қарсы алдыңнан
шабынған буыршындай кеудеңнен қағып,алапат бұталар аңдаған қара түлей
келеді...деген секілді кілең жүйелі ой ағымына кеңінен орын беріп,көңілдің
ала-құйын асау сезімін селдете жөнелген суреткердің дара стильдік
ерекшелігі,ойлау сипаты,көркемдік әлемі ә дегеннен назар аудартады.Үлкен
өнері бар да қандай өлімге де бас имейтін тәкаппар тұтқын күйші тағдыры мен
оның аянышты өлімі туралы жазушы толғанысы сана актісі арқылы
айшықталады.Туындының өн бойында өріліп тақырыпқа тұтасқан түс мазмұны
тұтқын күйшіні қалай құтқарудың амалын таппай тордағы арыстандай
аласұрып,беймаза күн кешкен Жөнейіттің жан азабына құрылған.Түс пен өңнің
арасындағы бейсаналы сәттер,эзотериялық жағдайдағы сезімдік құбылыстарды
образды түрде айшықтаудың таңғажайып түрлерін асқан шеберлікпен пайдаланған
Ә.Кекілбаев батыр Жөнейіттің ішкі бір үрейінен,рухани күйреуінен,тынымсыз
алас ұрған көңіл-күйінен хабардар етеді.Күн мен түннің,анық ақыл мен
шатасқан ойдың арасалмағын ажыратудан қалған Жөнейітке тұтқын күйшінің өз
баласы Дәулет болып көзге елестеуі де сенімді.Әдетте,әдеби кейіпкердің түсі
кәдімгі өмірдегі адамдардың түсіне мүлдем ұқсамайтындығы түсінікті.Негізі
көркем шығармада түс автордың қалауына қарай белгілі бір психологияның
заңдылығына байланыстырыла пайдаланатындығы белгілі.
Жөнейіт өз түсінде кеше ғана өз қолымен көмген тірі тұтқынды енді
құтқарғысы келіп алас ұрады: ...Жаным-ау ... Мынау Дәулет пе?Бұл қайдан
жүр?Аңтарылып тұрып қалды.Баласы жүзін қырын сап,бұған қарамайды.Жөнейіт
баласын жер астынан қазып алғысы кеп,қос қолдап тырналай бастады. ...Қарғам-
ау,неге үндемейсің?Өзінің әлем- тапырық даусынан өзі оянып,көзін ашып
алды.Кейіпкердің әдеби түс көру процесі мұнда көркемдік тұрғыдан
талданады.Және әдеби түс көруді талдау мен одан кейінгі күрделі көңіл-күй
күйзелісі сюжеттің өрбуіне сәйкес оны жүргізетін эмоциялық
тон,психологиялық хал-ахуал құрады.Жөнейіттің біріші күнгі түсінен соң-ақ
ұйықтау мен ояну мезеті психологиялық тұрғыдан өте толыққанды түрде
баяндалады.Егерде автор осы екі аралықтағы байланысты үзіп алған болса
шығармадағы бүкіл көркемдік-психологиялық шындық нанымсыз болып қалған
болар еді.Және әдеби түстің өзінен гөрі одан кейінгі кейіпкердің ойлану
сипаты,күрделі психологиялық процесс бүкіл шығарманың сюжеттік-
композициялық мазмұнын тереңдетіп,түстің психоаналитикалық қызметін жан-
жақты танытуға үлес қосары сөзсіз.
Анау бір күні түсінен шошып оянып,кешке дейін ес жия алмай қойды.Қара
түлейден шыға келсе-күйшіге бір көк шулан бөрі тісін ақситып,желкесін
күдірейтіп тап-тап беріп тұр.Көре сала мылтығын оқтап еді.Күйші: Атпа!Оны
атқанша мені ат!-деп шыңғырды.Бөрі мұны көріп безе жөнелді...
Күйші туралы күн сайын енетін түс ақыры Жөнейітті өлімге алып
келеді.Күн-түн ойынан бір кетпейтін күйші тағдыры оның Күні кеше намыс
қуған,кек қуған еңіреген ерміндеп ойының күлін көкке ұшырып, кек,
намыс деп босқа лепіріп жазықсызға тырнағы,нақаққа найзасы батқан желбуаз
жендетке айналғанын мойындатқандай еді.Жөнейіт батырға өңінде бір кісі айта
алмайтын Ақиқатты-әдеби түс,оны жорудың символикасы тұспалдап жеткізіп
отыр.Аңыз-әңгімеге құрылған бұл түс бір емес бірнеше күн қатарынан енетін
болды.Тіпті, түсін жорытып,көңілін аулағысы келіп Темір бабасына да
барады.Алайда,оған атағы жер жарған әулиенің өзі жүні жығылып,ықтап
кеткендей көрінеді.
Бүгін де көргені сол түс,сол айдаладағы құм ішінде өлімін күткен күйші
кейпі қайталанды.Мұнда күйшінің басы қу басқа айналыпты: Ендеше,сол
күйшінің басын жұтқан өзің емес пе?,-деп тісін ақситып,сақ-сақ күледі.Бұл
түсі.Жөнейіт қу бастан сырт айналып қашамын деп,сүрініп құлап,мерт
болады.Бірақ,бұл түсі емес,өңі еді.
Мұндағы не ақылсыздыққа не өзін-өзі өлтіруге алып келетін күйреу түсі
кейіпкердің өліміне себепкер болады.Өнері бар адамның өмірі өшпек емес.
Өнер құдіреті кім-кімді өз алдына бас идірмек деген ақиқатты,философиялық
ой-түйінді тұспалайды,Ә.Кекілбаевтың әдеби түстері.
Қазақ жазушыларының ішінде дәл Ә.Кекілбаевтай әдеби түс көруге,оны
талдауға терең мән берген,оның мағыналық мәнін,табиғатын,поэтикасын
танып,оны бояуы қанық көркем психологиялық көріністермен кестелей білген
суреткер сирек.
(Пірәлиева Г.Ж. Қазақтың көркем прозасындағы психологизм табиғаты және оның
бейнелеу құралдары.-Алматы: ҚазМемҚызПИ,2007ж.142-144б).
Л.Толстой:Әйел қанша сұлу болса,сонша адал болуы керек,өйткені оның
сұлулықтан көкірек кесірін адалдық қана жеңе алады,-деп өсиет қалдырғаны
мәлім.Әбіш ұлы ұстазының асқан сұлулығы түбіне жетпес үшін пендесіне берген
кеңесін негізге ала отырып,көз жасының күнәһарына меңзеген әдемі повесть
жазған.
Иә,кемеңгер Л.Толстой әйел қанша сұлу болса,сонша адал болуы керектігін
философиялық тұрғыда қозғап отыр.Онда сарабдал ой,сара парасат жатыр.Әйел-
өмірдің тірегі,мазмұны,нәрі.Ол өз махаббатын тапқан кезде,оған кіршік
жұқтырмай,адалдығын дар жібі,алмас қылыштың дірілдеген жүзінен де
қаймықпай қасарыса қайсарлығымен дәлелдеп беруге бар.Ханша-дария хикаясы
ғасырлар түкпірінен алтын күректей есіп,замандастарыңның көп құлақ,көп
көз,көп көңілге әшкере болған жайдақ сезімдерінен тоңып,жаураған жаныңды
жылытып,сіресіп қатқан мұзды ерітерлік қуатымен ерекшеленеді.
Шыдамсыз,намысқой,күйгелек Шүйдіргімен некесі қиылғанына жыл жарым ғана
уақыт өткенімен оның қайсар,дініне қаттылығы жұмыр жерді құлағынан басып
бағындырған,тағдыры қолында тұрған бас жендет Шыңғыс хан қаһарынан
қаймықпай,еңсесін тік ұстаған батырлығы,елі үшін ештеңеден тайынбайтын
адалдығы,көкберендігі әлемде теңдесі жоқ Гүрбелжінді терең тебірентіп,құдай
қосқан қосағынан айырылуына хас сұлулығының кесірі тигенін
түсіне,жауыздықты адалдығымен жер қаптыруға іштей бекінте
түседі.Гүрбелжіннің орнында көкіректе сәуле,көңілде сенімі жоқ
Зуһра,Жазиралар болса,күллі әлемнің тізгіні қолында,байлығы уысында отырған
кәрі жыртқыштың жантайып жастығына,салулы төсегіне айналары
сөзсіз.Өйткені,алтынның буы Гүрбелжіннің рухани болмысы,жаралған
топырағы,алған тәрбиесі,татқан уызы,бойындағы қаны оған жібермейді.Оның
зиялылық,бекзаттық бесігі,жаратылысы дәйім ары мен намысына болаттай
берік,арманаңсарына соңғы демі біткенше адал,бекем болуды ғана талап
етеді.Көкірегі,көңілі тірі Гүрбелжіндерді,есебі,теңізден таудай толқын
соқсадағы,жағадағы жартасты жыға алмайды Лермонтов... Сұңқары қолдан
ұшып,елі жайрап,бақыты бастан тайған Гүрбелжінге ол енді өндіршегі
сорайған,қапсағай денелі,бір ұйып қалғандай сүйрете басқан сығырық көз шал
ма,алып денелі,буы бұрқыраған жас билеуші бола ма...бәрі бір.Жаумен
жағаласып қарап болған халқының нақақ көз жасы,сұраусыз қаны,алынбай кеткен
кегі,төгілген ар,тапталған намыс,оталған болашақ қасарған жерден қан алатын
ерегіспе,кекшіл таңғұттардың соңғы Могиканы Гүрбелжінді өзгелердің қолынан
келмей кеткен,келуге тиісті емес аса құпия тапсырма,қанды істі,бірақ
қасиетті істі жүзеге асыруғаеріксіз итереді.Зұлымдықтың қарымтасы қайтпай
қоймайды.Халық қарғысына қалған хан ба,барымташы,бұзық паешқашан
оңбайды.Қайткенде де жауыздық әділдіктің алдында бас иеді.Мың асқанға бір
тосқан.Ол әйел болсын,ол еркек болсын дүниеге көңіл көзімен,көкірек көзімен
үңіле білгеннің ұлы мұратты сатып кететіні некен саяқ.Интеллектілігінен
жұтап,ақыл ойы лайланған мәңгүрт,Маркиз де Сад,Дөненбай,көзқамандар жайлы
әңгімелеп отырғанымыз түсінікті.Демек,Әбіштің Ханша дария хикаясы махаббат
хикаясы,жауымен жыныстық қатынасқа түсуден басын ала қашқан әйелдің әрекеті
дейтіндер қатты қателеседі.Әлемді бағындырған,көктегі хақ тәңірден басқадан
қыңбайтын бас жендетті жеңгеннің көзсіз ерлігі,адамгершілік пәк сезімнің
салтанаты,адалдық пен ізгілік үкімі,нақақ төгілген қанның өтеуі,төгілген
ар,тапталған намыстың сұрауы,зұлымдық пен зымияндықтың әшкереленуі.Қара жер
сауырын Шыңғыс хан атының жебір тұяғы езіп,салған өрті бетін күйдіріп айғыз
айғыз тыртығын қалдырғанымен,уақыт езілген сауырды емдеп,өмір гүлі жамырай
шешек атты,тыртық бітіп,өреңнің орнынан қуатты жас дене аунап тұрды...Бірақ
кәрі тарихтың сауырындағы жыртылған мен езілген,бетіндегі қарағанды
шошытатын тыртық сол қалпында,жазылған да,жоғалған да жоқ.Тарихтың кәрі
жүрегі соғып тұрғанда сол сұмдықтарды зерделеген адам жады да соны
түсінік,соны ұғым,соны танымдармен байып,соны тілмен хикаяланбақ.Көне
сөздің көбесін сөгіп,Темір Олхода жатқан Гүрбелжін ханышаның моласына тәу
етуі Әбішке жүрегіне ежелгі аңыздың дәнін терең сіңіру бақытына қолын
жеткізді.Кекілбаевтың тәртені отырғызсаң бәйтерек өсіп шығатын талант
құнарынан осылайша сұлу да сымбатты,заман рухының нұрына малынған хикая
дүниеге келді.Адам мінезін,тарихи шындықты үңіле зерттеп,суреткерлік қиял
бояуын қолданудағы ұсталықтың бұл бір тамаша көрінісі.
Философиялық,аналитикалық суреттеу тәсілі.Ә.Кекілбаевтың сүйіп
қолданатын тәсілдері.Ұлтының кешегі,бүгінгі болмыс бітімін,рухани
әлеміндегі психологиялық,әлеуметтік, этикалық,адамгершілік менталитетін
суреттей отырып ол кейіпкерлерін барлық қырынан аударып төңкеріп,қырнап
жонып,бүгіп жазып дегендей,жете танытып,қилы мінездер галереясымен армансыз
жүздестіреді.Қаламгер шығармаларының жақсы оқылатыны,бізше,өмірлік шындықты
күрделі адамдық болмысты қылықтан емес,құлықтан іздейтіндігінде. 175-
177б; Сыдықов Т. Өңінде тұлпар мінгендер, Арысбаспасы,2004.
Ә.Кекілбаев шығармашылығы жөнінде айта келіп,Герольд Бельгер Ханша-
дария хикаясынажазған алғы сөзінде былай деген еді: Ә.Кекілбаевтың жазушы
ретіндегі ең сүйікті тақырыптарының бірі-әділет пен
сүйіспенділікке,адамшылық пен қайырымдылыққа қарама- қарсы
суреттелген,көпшілікті өлшеусіз қасірет-қайғыға,алапат ойран- сұмдықтарға
бастайтын шегі-шеті жоқ билік пен қарақан басының қамын күйттеген сол билік
иесінің ештен кеш болса да,райынан қайту кезеңі рухани қайыршылық
көріністері оның көпшілікке белгілі Ханша- дария хикаясы повесінде жан-
жақты сипатталады(96-1-8).
Бұл-жазушы Ә.Кекілбаевтың аңызға негізделген екінші шығармасы. Ханша-
дария хикаясын қаламгер 28 жасында жазған. Ханша-дария хикаясы повесі
алғаш Лениншіл жас газетінің 1968 жылғы ақпан айының 6,10,13 сандарында
басылды.
Хикаят қаламгердің Дала балладалары деген кітабына
енгізілді(1968ж).Кейінірек Дружба народов журналында орысша
басылып,артынан Хатынгол балладасы деген атпен неміс тіліне аударылып
жарияланды,осыдан кейін көп кешікпей-ақ неміс зиялы оқырманы қаламгер
шығармасын жылы қабылдап,жазушыға аңыз айтқыш деген баға берген
болатын.Сондай-ақ баллада эстон, татар, башқұрт, тәжік, болгар тілдеріне де
аударылды.Шыңғыс хан бейнесі бұрынғы Кеңес Одағының оқырмандарына,ең
алғаш,жазушы В.Янның Шыңғыс хан романы арқылы танылды.Ә.Кекілбаев та
өзінің бұл болашақ кейіпкерін осы В.Янның жазуынан(кітабынан)оқып
білген.Суреткердің Ханша-дария хикаясы-әйгілі маңғұл жаулаушысы Шыңғыс
хан өмірінің соңғы сәтін( жорығын) бейнелеген шығармасы.
Маңғұл шапқыншылығы,Шыңғыс хан туралы аңыздармен Әбіш Кекілбайұлы бала
кезінен таныс (ол түрікмен еліне жиен болып келеді).Шыңғыс ханмен өле-
өлгенше берілмей соғысып өткен Жалеледдиннің нағашы жұртының ұрпағы
Әжниязбек-қаламгердің арғы аталары Қожаназардың анда досы.Жазушы өз туған-
туыстарынан бұл тұлғалар жөнінде әсерлі әңгіме-аңыздарда бала кезінде
естіген.Жазушының қиялына дем берген бала кезден санасында қалған осы
әңгімелер болуы әбден мүмкін.
Шыңғыс хан туралы дерек әр басылымда әр түрлі жариялануда.Біз
солардың ішінен таңдап Брокгауз-Ефрон қысқаша энциклопедиялық
сөздігінде(1909 жылы шыққан 129 бетіндегі)берілген анықтамаға
сүйендік.Сонымен Шыңғыс хан кім?
Шыңғыс хан-маңғұлдың атақты жаулаушысы(1155-1227ж.),Гоби шетіндегі
шағын маңғұл билеушісінің ұлы,өз қол астына маңғұлдармен қоса,басқа да
тайпаларды біріктіріп,1206 жылы хаһан-ұлы хан атын қабылдады.
Шығыс Түркістанды жаулап алды,ұйғырларды бағындырды,оңтүстік
Маңғұлиядағы Таңғұт патшалығын талқандады,қаруын Қытайға қарсы
кезеп,Пекинді биледі,Мұхаммед Хорезм Шахтың үлкен патшалығын жаулап алды.
Сөйтіп мұсылмандардың Бұқара, Ходжедент, Самарқанд, Балқы,
Үргеніш,Мары,Герат т.б. гүлденген қалаларын талқандады.
Содан соң,шолғыншы жасақтарын Персияға,Кавказ бен Оңтүстік Россияға
жіберіп,онда ол орыстарды Қалқа өзенінің бойында талқандады(1224ж.).Шыңғыс
хан өз патшалығын 4 ұлының билеуіне бөліп берді.Үлкен ұлы бүкіл мемлекетке
әмірін жүргізді(97).
Шыңғыс хан өмірінің аңызы мен ақиқаты айырғысыз екенін әлем
тарихшылары әр кез жазып жүр.Шыңғыс хан туралы жазылған шығармалар әлем
әдебиетінде әуелден бар.Ол жөнінде немістің К.Маркс, Ф.Краузе, В.Шуплері,
маңғұлдың Лувсанданзан, Н.Сайшал, Н.Науандорж, Ш.Бира, Г.Сухбаатары,
батыстың Марко Поло, Рубрин, орыстың Бартольд, Владимирцов,
Гумилев,қазақтың ұлы ағартушылары Абай, Шоқан және Әлкей Марғұлан, Манаш
Қозыбаев сияқты тарихшылары талай еңбектер жазған болатын.
Соңғы кезде Шыңғыс хан туралы жазған И.Калашников, Д.Досжанов,
Х.Әдібаевтың романдары да оқырман назарынан тыс қалған жоқ.
Шыңғыс хан жөнінде ой толғаған небір ұлы адамдар оған әр қилы баға
берген.Біреулері-оны пайғамбар десе,енді бірі-сайыпқыран,тағы бірі-жарық
жұлдыз... - ары қарай тізбектеліп кете береді.Ол-заңды да.Бұрын Шыңғыс хан
жөнінде біржақты пікір қалыптасып,оны қатыгез,әлемді жаулап алушы деген
ұғым басым болатын.Қазіргі кезде Шыңғыс ханға деген көзқарас пен ой-пікір
өзгерді.Сол кездің өзінде-ақ Шыңғыс ірі мемлекет қайраткері ретінде
танылды.Ұлт бірлігін ойлаушы...Эренжен Хара-Даванның Шыңғыс хан қолбасшы
және оның ұрпақтары еңбегінде Шыңғыс хан еліне қалтықсыз қызмет еткен адал
ұл ретінде суреттеледі(98-134).
Бірақ қайткенде де оның жақсылығынан жауыздығы басымдау екенін де
бүгіп қалуға болмайды.
Темужин(Темірші)-Шыңғыстың шын аты.Оның дүниеге келуі, кетуінің өзі-
аңыз.Әбілғазының Түрік шежіресінде жазылғанындай, Шыңғыс хан туғанда
бір қолын жұмып туды.Кіндік шеше болған әйел қарап еді,бір уыс қан
көрді.Мұны келіп әкесіне айтты,отырған кісілердің ешқайсысы бұл ненің
нышаны екенін айта алмады,тек бір кісі ғана бұл бала дүние жүзіне патша
болар,көп елдер мен уәлаяттарды қаталдықпен өзіне бағындырар,бұл-соның
нышаны,-(99-134)деді.
Осыдан байқап отырғанымыздай,туғаннан қан шеңгелдеп ала келген Шыңғыс
ханның дүниеге келуінің өзі аңыз болса,ақырет кетуінің өзі де-аңызға
толы.Шыңғыс хан өмірінің аңызы мен ақиқаты шым- шытырық,айрылмаған күйі
ғасырдан ғасырға жылжып барады.Бейітінің де қайда екені табылмай,күні
бүгінге дейін әлем тарихшыларын сарсылтуда.Шыңғыс ханның өлімін тарихшылар
әр кезде әр қилы жазып жүр:бір деректерде үнді елінен жорықтан келе жатып
ауырып өлсе,маңғұлдың тарихшылары Арбух тауында құлан атып жүріп,аттан
құлап өліпті дейді.Қытай тарихшылары басқа дерек айтса,маңғұлдың кейбір
тарихшылары Таңғұттың асқан сұлуы Гүрбелженнің қолынан өлді дегенді
айтады...
Оқыған бірнеше деректерден білгеніміз-Шыңғыс хан ата- бабаларындай
әйел құмар кісі болған көрінеді,елудей қатын алған,бес жүздей сұлу қызды
ордада ұстаған.
Рашид-ад-дин жазбаларында да төмендегідей деректер кездеседі: Жаудың
жерін жайлап,барын бауырына тартып алып,қатындарын күңірентіп,қанды жасқа
көмілдіріп,жаратқан атын тақымға басып,жанына жақын әйелдерінің құрсағын
төсек-жастыққа айналдыру Шыңғыс хан түсінігінде ер адамның мұраты
саналған(100-11).
Тарихтан Шыңғыс шапқыншылығы таңғұт деген елді жер бетінен жойып
жібергені белгілі.Ә.Кекілбаев хикаятта баллада жанрына сәйкес соңғы рет
Таңғұт патшалығын талқандаудағы Шыңғыс өмірінің ақырғы сәтін
бейнелеген.Хикаяда Касар мерген аузынан айтылатын Таңғұт әкімінің ханшасы
Гүрбелжін сұлуға байланысты айтылатын аңыз сөз болады.Ол жөнінде
сұрағанымызда жазушы мынадай жауап айтқан еді:
Ханша-дария хикаясынаТаңғұт патшалығының күйреуі мен Шыңғыс хан
өліміне байланысты жиі айтылатын аңыз пайдаланылды.Сондықтан оқиғаның төтен
сипатын сақтай отыра,оның төркінінде жатқан тарихи оқиғалар жанамалап сөз
болады.Бірақ таңғұт,маңғұл өмірінің көріністерінде ,кейіпкерлердің
психологиялық құбылыстарында нақтылық сақталынды.Бұл бірнеше аңыздың
жиынтығы емес.Шыңғыс хан өлімі жайындағы нақты версиялардың бірі негізге
алынған көркемдік-суреткерлік топшылау.Мен үшін бастысы кім жасаса
да,зұлымдықтың қарымтасының қайтпай қалмайтындығы,- деген еді,жазушы
бізбен 1997 ж.тамыз айындағы әңгімесінде.
Жазушы бізге аңыздың фабуласын айтқан жоқ,бірақ іздестіре
жүріп,халықаралық түрік,маңғұл зерттеу орталығының вице- президенті,тарих
ғылымының докторы Ислам Қабышұлының 1992 жылы Егемен Қазақстан газетінде
жарияланған Шыңғыс хан атты мақаласынан жазушы пайдаланған аңызды тапқан
едік.Енді сол аңызды келтірелік:
Шыңғыс хан соңғы рет Таңғұт елін жаулап,сол елдің әкімінің ханшасы
Гүрбелжін сұлуды алдырады.Ханшаның сұлулығын көріп,хан есінен танып қала
жаздайды.Сонда сұлу сызылып: Тақсыр,менің келбетімді сіздің
әскерлеріңіздің ат тұяғының шаңы басып, реңім солғындап қалды.Өзенге барып
жуынып,шайынып,келсем,рұқсат па екен?-дегенде,дегбірі кеткен хан оны
күтушілерімен өзенге қоя береді. Мен ұялып тұрмын,сендер алыстан байқап
тұрыңдаршы,- депті.Сонда сұлу асыраған тотысына Мен қара өзенге түсіп
өлем,менің сүйегімді ағынға қарай емес,ағысқа қарсы іздеңдер,- деп жазған
хатын тістетеді.Сол түні сұлу ханды өлтіреді де,өзенге түсіп өледі.Сонан
кейін,Қара өзенді Қатын өзені немесе Ханша-дария деп атап кетеді(101).
Осы дерек бұл оқиғаның,жайдың повесте бейнеленуі жайына
келсек,қаламгер тек көркем суреттеп қана берген.Енді повестегі мәтініне
көңіл бөлейік: Күтушілер Гүрбелжін аруды шатырдың тасасына шешіндіре
бастады...ар жағынан айдай нұрлы аппақ мүсін жарқ етті.Жеті еркек ауыздарын
ашып аңырды да қалды.Тіпті сұлудың сусып түскен көйлегінің астынан лып етіп
көгершін ұшқанын да көрмеді...Өзінен-өзі үркіп тұрған аруға қарай төне
түсті...Құмарлықтың дүлей желігіне біржолата беріліп,құдды бір жағаға шығып
қалған балықтай тынысы тарылып,танауын жас тәннің,асау қанның елден ерек
сұлулықтың хош иістері қосыла аңқыған қос анардың ортасына енді апара
бергенде,ұлы әмірші оқыс ышқынып,сылқ етіп,сұлу үстінен ауып түсті.
Гүрбелжін ханым төсектің аяқ жағына түсіп қалған желең көйлегін қолына
іле-міле сыртқа сып берді.Ұлы әмірші екі санын жуып бара жатқан қызыл жоса
қанға шошына қарап отырып қалды(102-354).Қай жағынан да қанағаты кеткен
Шыңғыс ханның жарығының сөнген жері осы болды...Ептілікпен,айламен ұсталған
суық қару оның жанды жерін жаралап,өлімші етті.
Ақыры бұл қорлыққа шыдай алмай,Шыңғыс хан у ішіп өледі.Повесте басында
ұйықтап жатып Шыңғыс хан түсінде жалаңаш,сұлу,аппақ әйел көріп,төсегінен
көңілді тұрады.Ертесіне аңға шығып,сол түсін растағандай бір оқиғаның куәсі
болады.Жазушы суреттеуіне көңіл аударайық: Қорамсақтан бір оқ алды,зәресі
зәр түбіне кетіп,мәнсіз-мағынасыз шыбын жанын қайтсем аман алып қалам деп
безіп бара жатқан қол басындай қораш мақұлқат ақырғы рет бір қарғыды
да,таңы қып-қызыл боп,анадай жерге ұшып түсті.
Қасар мерген екеуі желе жортып қасына жетіп барды.Түнде жауған мамық
қар бетіне қан тамғанда қандай әдемі.Есіне түсіндегі түсі оралды.
-Осы дүниеде,сірә,денесі тап осы қан сонардың қарындай аппақ әйел
баласы бар ма екен?- деді.
Қасар мерген:-Таңғұттардың Шидүрге деген бір бекзадасының Гүрбелжін
деген әйелі қараңғы үйге кіріп барғанда,самаладай жарқырап кетеді
дейді.Болса,тек соның жүзі ғана осындай шығар,- деді шала-жансар қоянды
тамағынан орып жатып(103-1-331-332).
Міне Шыңғыс хан алғаш Гүрбелжін сұлулығын Қасар мерген аузынан
естиді.Және бұл аңызға ұқсас жазушының Үркер романының 106-107 беттерінде
сұлулықты бейнелеген тағы бір эпизод берілген,мысал келтірейік:
Бар гәп Көшейдің қыздай алған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz